ئایاری 2012
1
2
هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
ئازادی و یاسا ڕێکخه‌ری ژیانن
سپێك ده
له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیکدا ،خۆپێشاندان مافی هاوواڵتیانه ،چونکه یه‌کێک له‌و ڕێگایانه‌ی‌ه که هاوواڵتیان له فۆرمی گرووپدا خۆ ڕێکده‌خه‌ن و بیروڕا و داخوازییه‌کانیان به ش������ێوازی ده‌ربڕین وه‌کو دروشم (گوتن و نووسین) ،وتاربێژی و نیشاندانی وێن‌ه له شوێن‌ه گشتییه‌کاندا بهوانی تر ڕاده‌گه‌یه‌نن. خۆپێش������اندان به‌ش������ێکی گرینگ‌ه له دیموکراسی .به‌اڵم ئه‌م ماف و به‌ش������ه گرینگ‌ه له دیموکراسی ،وه‌کوو به‌ش������هکانی تری ئه‌م چه‌مکه ،ده‌بێ به‌پێی یاس������ای دیموکراتیک بهڕێوه بچن و ڕێک بخرێن .کاتێک باس له دیموکراس������ی و ئازادی ده‌کرێت ،ده‌بێ باس له یاس������اش بکرێت .ژیان له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیکدا به‌گوێره‌ی کۆمهڵه یاسایه‌ک که شایانی ئازادی بن ،به‌ڕێوه‌ده‌چێت. کاتێ������ک هه‌ڵبژاردن ده‌کرێ������ت ،ده‌بێ کۆمهڵه پێودانگێکی یاس������ایی هه‌بن ،که مافی به‌ش������داربووان زه‌وت نه‌کرێت .له س������ه‌رده‌می ئێستادا ،ده‌بێ یاس������ای هاتووچۆ بۆ سه‌یار‌ه و پیاد‌ه هه‌بێت .بۆ سیاسه‌توانان و ڕۆژنامه‌وانانیش ده‌بێ یاس������ا هه‌بێت که چی بکه‌ن و چی نه‌که‌ن .ته‌نانه‌ت بۆنه نه‌ته‌وه‌یی و ئایینییه‌کانیش نابێت به‌ده‌ر له‌م یاسایه بن. ک خۆپێشاندانیش وه‌کو ئه‌و چه‌مکانه‌ی سه‌ره‌وه ،به‌شێکن له ماف که ده‌بێ به گوێره‌ی یاسایه‌کی دیموکراتی بهڕێوه بچن .بۆ ئه‌وه‌ی کوردستانی ئێمه‌ش بتوانێت ژیانێکی هاوچه‌رخانه‌ی تێدا بێت ،ده‌بێ به گورجوگۆڵی و لێبڕاویی ،خۆی تێکه‌ڵ به‌م ڕه‌وت‌ه بکات تا بتوانێت یاسا له کۆمه‌ڵگه‌دا سه‌روه‌ر بێت. له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیکدا ،ژیان به‌پێی یاس������ا ڕێک ده‌خرێت ،چونکه دیموکراس������ی به‌بێ یاس������ا مانا نادات .کاتێک باس له ئازادی و دیموکراس������ی ده‌کرێت ،ده‌بێ باس له یاس������اش بکرێت ،به‌اڵم کاتێک باس له یاس������ا ده‌کرێت ،ده‌بێ باس له ئازادییش بکرێت .ئازادی به‌بێ یاس������ا ،کۆمهڵگه بهرهو پاشاگه‌ردانی و هه‌ڵده‌ێر ده‌بات .یاس������اش به‌بێ ئازادی ،کۆمهڵگه ده‌خنکێنێت و هیچ ئاسه‌وارێک له ئازادی و دیموکراسی نامێنێت. یه‌کێک له کاره هه‌ره قورسه‌کانی حکوومهته دیموکراتییه‌کان ئهوهیه ،که چۆن بتوانن هاوسه‌نگی له نێوان ئازادی و یاسادا پێک بێنن .ناکرێت به ناوی یاساوه بۆ ماوه‌یه‌کی دوورودرێژ پاشه‌کشێ به ئازادی بدرێت، هاوکاتیش ڕێی پێنادرێت ،به ناوی ئازادییه‌و‌ه یاس������ا بخرێت‌ه پهراوێزهوه و گرێچن و ته‌کووزی کۆمهڵگه به ناوی ئازادی هه‌ڵبوه‌ش������ێندرێتهوه و ئاسایشی کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابووری و کولتووریی هاوواڵتیان بکهوێته ژێر هه‌ڕه‌شه‌وه. ئازادی و یاسا پێکهوه مانا ده‌ده‌ن .یاسا ،ئازادی ڕێکده‌خات و ئازادییش بۆ ئهوهیه که ماف و ئه‌رکه‌کان له کۆمه‌ڵگه‌دا دیاری بکرێن .ڕێکخستنی ئازادییش به‌دامه‌زراوه‌کردنی دیموکراسییه .فێرکردن ،په‌روه‌رد‌ه و ڕۆش������نگه‌ری له بواری دیموکراسی ،سه‌روه‌ریی یاسا و ئازادی ،مه‌رجی پێویستن تا هاوواڵتیان بتوانن ئاگادار و شاره‌زای ئه‌رک و مافه‌کانیان ببنه‌وه. ش������اره‌زایی و تێگه‌یش������تن به‌و مانایه ،که هاوواڵتیان چۆن بتوان به باشترین شێوه بیروڕاکانیان ده‌رببڕن و ته‌نانه‌ت له که‌مترین ده‌فه‌رت و پانتاییدا ،به‌رگری له مافه‌کانیان بکه‌ن و به‌ر به هه‌ر هێڵێکی چه‌واش������ه بگرن که مافی ئه‌وان به‌الڕێدا ده‌بات .پێویس������ته تاکی کۆمه‌ڵگه‌که‌مان ماف و ئه‌رکه‌کانی بناسێت تا سوود له مافه‌کانی خۆی وه‌ربگرێت و به ده‌رئه‌نجامێکی ئه‌رێنی بگات. سه‌رنووسه‌ر
ئایاری 2012
3
ڕهخنه و ڕه‌خنه‌گرتن، ده‌رگه‌یه‌ک بهرهو چاکسازی و به‌دیموکراتیکردنی کۆمهڵگه نووسینی :قه‌ره‌نی قادری ڕهخنه کۆمهڵه زانیارییه‌ک‌ه که توانا و لێهاتوویی پهره پێ ده‌دات .مرۆڤ ڕاده‌هێنێت که نه‌رمونیان بێت و به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌قاڵن������ی په‌یوه‌ندی به دیارده و ڕووداوه‌کانه‌و‌ه بکات .له‌م دۆخ������ه‌دا که ته‌وه‌ری ڕهخنه بۆ باش������تر بوونه ،تێڕوانین و ڕه‌وتی ئاڕاس������ته‌ک‌ه ڕوو له چاکسازی ده‌کات .له ڕاستیدا، ئامانجی ڕاس������ته‌قینه‌ی ڕهخنه ،ده‌بێ چاکسازی ،گه‌شه‌ی تاک و کۆمهڵگه بێت. یه‌که‌مین ج������ار یوونانییه‌کان ئ������ه‌م زاراوه‌‌یا‌ن (ڕهخنه) داهێنا ،ک������ه به زمان������ی یوونانی پێیده‌ڵێ������ن (کریتیکۆیێ) واته هونه‌ری هه‌ڵس������ه‌نگاندن و لێکدان������هوه .یوونانییه‌کان له‌س������ه‌ر ئه‌و ڕایه بوون که له سه‌ره‌تادا ده‌بێ دیارده‌یه‌ک بخوێندرێته‌و‌ه و دوایی له‌به‌ر یه‌ک هه‌ڵبوه‌ش������ێندرێتهوه ،بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت هه‌بێت که گشت پێکهاته‌کانی ئه‌م دیارده‌ی‌ه ببینرێن تا مه‌ودای لێکۆڵینه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندن بێت‌ه کایه‌وه. کاتێک هه‌ڵسه‌نگاندن و لێکۆڵینه‌وه‌که کۆتایی پێهات ،جارێکی تر پێکهاته‌کان وه‌س������ه‌ریه‌ک بخرێنه‌وه .له‌م قۆناغه‌دای‌ه که که‌موکوڕی و خه‌وش������ه‌کان به‌دی ده‌کرێن .لێره‌دا کۆبه‌ندی وته پێیده‌گوترێت ڕهخنه یان "هونه‌ری نرخاندن". ئه‌م ڕه ڕهخنه له ت������اک یا دامه‌زراوه‌یه‌ک ،ب������ه مانای ئاماژه و جه‌ختکردن له‌س������ه‌ر ناکارا‌مه‌ی������ی ئه‌و ل������ه به‌جێگه‌یاندنی ئه‌رکه‌کان������ی ده‌ژمێردرێ������ت .به بێ ئاماژه ب������ه ناکارامه‌یی دامه‌زراوه‌یه‌ک ،هه‌روه‌ها به‌بێ بوونی ئامار و زانیاری ،ڕهخنه هیچ مانایه‌کی نییه و ناتوانێت ئامانجی خۆی بپێکێت.
4
هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
هێڵی س������ه‌ره‌کی له ڕه‌خنه‌گرتندا ،بۆ ده‌ستنیشانکردنی خه‌وشه‌کانه ،بۆ ئهوهیه تا که‌موکوڕییه‌کان به‌دی بکرێن و له ڕه‌وتێکی ئه‌قاڵنیدا جێگرێک بۆ ئه‌م خه‌وشانه بدۆزرێته‌وه. ڕه‌خنه‌گرتن بۆ باشترکردنی دیارده یان پرۆژه‌کانه ،تا ژیان له کۆمه‌لگه‌دا بهرهو باشتربوون ڕێنوێنی بکات. ڕهخنه گرتن و قبووڵکردنی ڕهخنه که له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی ئه‌قاڵنی و به‌پێی بهڵگه بێت ،هه‌روه‌ها هێمنانه بهڕێوه بچێت، ئه‌و ده‌رفه‌ته بۆ ساخکردنه‌و‌ه و سه‌ر له نوێ بنیاتنانه‌وه‌ی بابه‌ت������ی مه‌به‌س������ت دێنێته کایه‌وه .وات������ه که‌ڵک وه‌رگرتنی وش������یاران‌ه له ڕهخنه ،پێگه‌یشتن و گه‌شه‌ی تاک ،گرووپ و کۆمه‌ڵگه‌ی به‌دوادا دێت. ڕه‌خن������ه ده‌ورێکی گرینگ ل������ه په‌یوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییه‌کاندا ده‌گێڕێت .ده‌توانێت په‌یوه‌ندییه‌کان و بهرهو باشتربوون به‌رێت ،به‌اڵم له نه‌بوونی وشیاری و کارامه‌یی ڕه‌خنه‌گ������ر و ڕه‌خنه‌گراندا ده‌توانێ������ت په‌یوه‌ندییه‌کان تێک بچ������ن ،یان النیک������ه‌م ببێته ه������ۆی گرژی و س������اردبوونی په‌یوه‌ندییه‌کان. قبووڵکردنی ڕهخنه (که پێویسته ڕه‌خنه‌لێگیراو کوێگرێکی چاالکیش بێت) دهبێته هۆکار بۆ به‌هێزبوون ،باشتر کارکردن، گه‌شه‌ی ده‌روونی و له کۆتاییدا ،کولتووری پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن و کارکردن بره‌و پێده‌دات و به‌توانایان ده‌کات. بۆ نموونه ،کاتێک حزب ی������ان الیه‌نێک له هه‌ڵبژاردنێکی دیاریک������راودا به‌گوێره‌ی چاوه‌ڕوان������ی ،ده‌نگی که‌م دێنێت، یان ده‌دۆڕێنێت ،پێویس������ته به‌رنام‌ه و پالنی کار ،هه‌روه‌ها هه‌وڵدانه‌کانیان له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا بدرێنه به‌ر باس و لێکدانهوه .له دۆخێکی وادا زۆر پێویس������ته الیهنه ئه‌رێنی و نه‌رێنییه‌کانی به‌رنام‌ه و چاالکییه‌کانی حزبه‌که‌ی به‌و په‌ڕی بوێرییه‌وه بدرێنه به‌ر نه‌شته‌ری ڕهخنه ،تا که‌موکوڕییه‌کان و هۆکاره‌کانی سه‌رنه‌که‌وتن به‌ده‌ر بکه‌ون. ده‌ب������ێ ئاماژه به‌وه‌ش بدرێت ک������ه ئه‌وانه‌ی ڕووبه‌ڕووی
ڕه‌خن������ه ده‌بنه‌وه ،پێویس������ته گوێگرێکی وش������یار و لێهاتوو بن ،هه‌روه‌ها ئه‌وانه‌ی که ڕه‌خنه‌گریش������ن ،پێویسته چه‌ند قاتی ڕه‌خنه‌لێگ������راو بنه‌مای کاره‌کانیان له‌س������ه‌ر دیالۆگ دابمه‌زرێنن ،تا له که‌ش������وهه‌وایه‌کی ئه‌رێنی������دا ئاڵوگۆڕی بیروبۆچوونه‌کانیان بکه‌ن .ئه‌گه‌ر ڕهخنه "هونه‌ری نرخاندن" و لێکدانه‌وه‌یه ،گوێگرتنیش هونه‌ر‌ه و پێویستی به ڕاهێنانی ب������ه‌رده‌وام هه‌ی������ه .ل������ه دۆخێک������ی وادا ،دوورکه‌وتنه‌و‌ه له مۆنۆلۆگ ،تاکبێژی و گوێ نه‌گرتن مه‌رجی س������ه‌ره‌کییه بۆ گه‌یاندنی په‌یام و کارتێکه‌رییه‌که‌ی.
ده‌ستنیشانکردنی ئامانج و ڕێگه‌کانی گه‌ییشتن ب ه مه‌به‌ستی دیاریکراو
چ چاوه‌ڕوانییه‌ک له په‌یوه‌ندیکردن ده‌کرێت؟ چ شتێک ده‌بێت ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا بێت؟ -پاڵنه‌ری ڕه‌خنه‌گرتن چییه و کامانه‌ن؟
نه‌رمونیانی و وشه‌ی شیاو
بۆ ئ������ه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیکردن دروس������ت بکرێ������ت و ئامانج بپێکێت ،پێویس������ته که‌ڵک له زمانێکی نه‌رمونیان و شێوازی ش������یکردنه‌وه وه‌ربگیرێت .ته‌نیا له ڕوونکردنه‌وه‌ی گش������ت الیه‌نه‌کانی دیارده‌ی مه‌به‌س������تدایه که به ئامانج ده‌گه‌ین و په‌یوه‌ندی دوو یان چه‌ند الیهنه چێ ده‌کرێت .سازدانی ئه‌م په‌یوه‌ندییه یه‌که‌مین و گرینگترین هه‌نگاوه که ده‌رگه بهرهو قۆناغه‌کانی دوایی دهکاتهوه. ڕاکیشانی الیه‌نی به‌رامبه‌ر بۆ ناو قوواڵیی باسه‌که‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌گرتن به شێوه‌یه‌کی ماقووڵ به‌ڕێوه‌بچێت، پێویس������ته الیه‌ن یان الیه‌نه‌کانی به‌رامبه‌ر ڕاکێشی ناو باس و لێدوانه‌کان بکرێن .ئه‌ویش به‌ڕێگه‌ی به‌ش������داریکردنیان له باس و لێدوان له بابه‌تی دیاریکراودا. باس له به‌رپرس������یاره‌تی ،ئه‌رک و مافی الیه‌نی ڕه‌خنه‌لێگیراو بکرێت. باس له تواناکانی الیه‌نی به‌رامبه‌ر بکرێت. زۆر ب������ه وردی بۆ الیه‌ن ی������ان الیه‌نه‌کانی تر ئامانجیڕهخن������ه ڕوون بکرێته‌و‌ه ک������ه بۆچی ڕهخنه ل������ه قازانجی ئه‌واندای������ه ،هه‌روه‌ها ب������ه وردی و به به‌ڵگ������هوه درێژه به باسه‌که بدرێت .له‌م قۆناغه‌دا که‌ڵک له دیالۆگ وه‌ربگیرێت و خۆ له مۆنۆلۆگ بپارێزرێت. ڕوونی و ئاشکراگۆیی ،ڕه‌خنه‌گرتن به بڕشتتر ده‌کات ودهبێ به ئاکامێکی باشتر بگات .تێکه‌ڵ نه‌کردنی بابه‌ته‌کان و به‌الڕێدا نه‌بردنی گفتوگۆ بۆ س������ه‌ر شتی الوه‌کی که هیچ
په‌یوه‌ندییه‌کی به پالنی ده‌ستنیش������انکراوه‌وه نییه ،بوار بۆ لێک تێگه‌ییشتن و نزیکبوونه‌و‌ه له ئه‌نجام ده‌ڕه‌خسێنێت. ده‌وری کات ل ه ڕه‌خنه‌گرتندا :ڕه‌خنه‌گرتن له کاتیگونجاودا کارتێکه‌ریی باش������تری ده‌بێت .بۆ هه‌ندێکان هه‌ر له دوای ته‌واوبوونی کاره‌ک‌ه پێویس������ته .بۆ هه‌ندێکی تریش درێژه‌ی زه‌مان باشترین ڕێگه چاره‌یه. پێکهێنان������ی کولتوورێکی نه‌رمونیان ب������ۆ ڕهخنهگرتنو ڕه‌خن������ه قبووڵک������ردن ،هه‌روه‌ها یارمه‌تیدان������ه بۆ ئه‌وه‌ی گوێگرێکی چاالک بێت������ه به‌رهه‌م .یارمه‌تیدان به پێکهێنانی پاڵنه‌ری ئه‌رێنی بۆ کاری باش������تر و ساردنه‌بوونه‌و‌ه له کار له ئاکامی ڕه‌خنه‌گرتندا. ناس���ینی الیه‌ن��� ه جۆراوجۆره‌کان���ی به‌رامبه‌ر:ئه‌مه‌ی������ان یارمه‌تییه‌کی باش ده‌دات تا تێگه‌ییش������تنمان له‌و یان له‌وان زۆرتر بێت .ناسینی که‌سایه‌تییه‌کان ئاسانکاریی‌ه بۆ ئه‌وه‌ی به ش������ێوه‌یه‌کی باش������تر په‌یوه‌ندی چێ بکرێت. باشترین په‌یوه‌ندی ،باشترین به‌رهه‌م دێنێته کایه‌وه. گه‌ڕانه‌و ه بۆ ده‌روون :په‌یوه‌ندیکردن به ده‌روونه‌وه،یه‌کێک له هۆکاره باش������ه‌کان‌ه که م������رۆڤ ده‌توانێت له‌گه‌ڵ خۆیدا بپه‌یڤێت ،ئه‌مه‌یان بابه‌تێکی ده‌رووناسانه‌یه. هێمن���ی و له‌س���ه‌ر خۆب���وون :نه‌بوونی هێمنی لهکاتی ڕه‌خنه‌گرتن������دا ،کارتێکه‌رییه‌که زۆر که‌م دهکاتهوه و په‌یامه‌ک������ه‌ش له الی په‌یاموه‌رگ������ر وه‌رناگیرێت .کۆنترۆڵی هه‌س������ت و توندی������ی ده‌روون������ی یه‌کێ������ک ل������ه کاره ه������ه‌ر سه‌رکه‌وتووه‌کانه له‌م بواره‌دا.
کۆبه‌ندی باسه‌که
له‌جیهان������ی ئه‌مڕۆدا ،بۆ ئه‌وه‌ی تاک ،گرووپ ،حکوومه‌ت یان حزبه سیاسییه‌کان پێش بکه‌ون و له کاره‌کانیاندا گهشه بکه‌ن و سه‌رکه‌وتوو بن ،پێویسته بڕه‌و به ڕهخنه و ڕه‌خنه‌گرتن بده‌ن ،هه‌روه‌ها گوێگرێکی باش������یش بن و گرینگی به الیه‌ن ی������ان الیه‌نه‌کانی به‌رامبه‌ر ب������ده‌ن .له ئاکامی ئه‌وه‌ش������دا گۆمه‌ڵگ‌ه گه‌ش������ه ده‌س������تێنێت و کولتوورێکی دیموکراتیک دێت������ه کایه‌وه .هه‌ر به ڕێگه‌ی ئه‌م کولت������ووره‌وه ،ده‌توانین کێش������هکانی کۆمهڵگه به ش������ێوه‌یه‌کی هێمنانه چاره‌سه‌ر بکه‌ین و به‌بێ ئه‌وه‌ی گرێچنی ده‌س������ه‌اڵت تووشی شڵه‌ژان بێت ،یان هه‌ڕه‌ش������ه له ئاسایشی واڵت بکرێت ،کۆمهڵگه به ش������ێوه‌یه‌کی ئه‌قاڵنی له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌په‌یڤێت .ڕه‌خنه‌گرتن بۆ باشتربوونه ،بۆ هه‌ڵدان و گه‌شه‌ی تاک ،گرووپ ،حزبی سیاسی و حکوومهته .به‌هێزیی کۆمهڵگه له گره‌وی گفتوگۆ، دایالۆگ و دانوستانی ئه‌قاڵنیدایه.
ئایاری 2012
5
سۆسیالیسته‌کانی فه‌ڕه‌نسا دوای ١٧ ساڵ گه‌ڕانه‌وه کۆشکی سه‌رکۆماری هه‌ڵبژاردن له ()٢٠١٢/٥/١٥دا (فرانسوا هۆاڵند) سه‌رکۆماری براوه‌ی هه‌ڵبژاردن������ی ( ،)٢٠١٢/٥/٦له کۆش������کی ئێلیزه‌دا س������وێندی یاس������ایی خ������وارد .فرانس������وا هۆاڵند توانی دوای ١٧س������اڵ سۆسیالیسته‌کانی فرانسه به‌ده‌سه‌اڵت بگه‌ێینێته‌وه. ل������ه ڕۆژی یه‌کش������هممه ()٢٠١٢/٤/٢٢دا هاووالتیان������ی فرانس������ه بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری واڵته‌که‌یان ڕوویان له س������ندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ١٠پاڵێوراو ل������ه هه‌وڵ������ی به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی ده‌نگ و گه‌ییش������تن به پۆستی سه‌رکۆماری بوون .به‌اڵم دوو پاڵێوراوی سه‌ره‌کی له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا نیکۆاڵ س������ارکۆزی و فرانس������وا هۆاڵند له حزبی سۆسیالیست بوو. ل������ه ()٢٠١٢/٤/٢٢دا هه‌ڵب������ژاردن به‌ڕێوه‌چ������وو و ده‌نگی به‌شداربووان له نێوان ١٠پاڵێوراودا دابه‌ش کرا .له‌به‌ر ئهوه له ده‌وری یه‌که‌مدا هیچ کام له پاڵێوراوه‌کان نه‌یانتوانی ده‌نگی پێویست بۆ گه‌ییشتن به کۆشکی سه‌رکۆماری (کۆشکی ئێلیزه) به‌ده‌س������ت بێنن .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا فرانس������وا هۆاڵند له حزبی سۆسیالیس������ت ()%٢٨،٦٣ی ده‌نگی به‌ده‌س������تهێنا .نیکۆالی سارکۆزی ( ،)%٢٧،٠٨مارین لێ پێن ( )%١٨،٠١و ژان لۆک
6
هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
مێالنشۆن ()%١١،١٣ی ده‌نگی تۆمار کرد .به‌م پێیه له ده‌وری یه‌که‌مدا هیچ پاڵێوراوێک نه‌یتوانی ڕێژه‌ی پێویست بۆ بوون به سه‌رکۆماری به‌ده‌س������ت بێنێت .له‌به‌ر ئهوه ،هه‌ڵبژاردن خرایه ده‌وری دووه‌م������هوه و ته‌نیا دوو پاڵێوراو ل������ه ده‌وری دووه‌مدا به‌شدار بوون. وه‌زاره‌تی ناوخۆی فرانسه ڕایگه‌یاند که ٤٦٠٣٧٧٨٢که‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بووه و له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ٣٦ملیۆن ٥٨٤٨١٠ که‌س له هه‌ڵبژاردندا ده‌نگی خۆیان خس������ته ناو سندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه .له‌سه‌ر یه‌ک نزیک به ( )%٨٠به‌شدار بوون. ده‌وری دووه‌می هه‌ڵب������ژاردن له ()٢٠١٢/٥/٦دا له نێوان دوو
پاڵێوراو ،نیکۆاڵ سارکۆزی و فرانسوا هۆاڵنددا بهڕێوه چوو .له‌م ده‌وره‌ی������ه‌دا ملمالنێی کۆتایی له نێوان دوو پاڵێوراودا چڕ ببۆوه. یه‌کێک له ئاکامه‌کانی ئه‌م ده‌وره‌یه ئهوه بوو ،که گشت ده‌نگه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی فرانسه له نێوان ڕاست و چه‌پی ئه‌و واڵته‌دا دابه‌شبوو و چاره‌نووسی سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌ی دیاری کرد. ب������ه پێ������ی ئاکامی کۆتایی ،ل������ه ده‌وری دووه‌م������دا نوێنه‌ری سۆسیالیس������ته‌کان ،فرانس������وا هۆاڵن������د ()%٥٢ی ده‌نگ������ی هاوواڵتیانی فرانسه‌ی به‌ده‌ستهێنا و سۆسیالیسته‌کانی بهرهو کۆشکی س������ه‌رکۆماری ڕێنوێنی کرد .ڕاگه‌یاندنه‌کانی فرانسه، (فرانس������وا هۆاڵند) ب������ه "سۆسیالیس������تێکی ڕێفۆرمخواز" ناو ده‌به‌ن( .نیکۆاڵر سارکۆزی)ش ()%٤٨ی ده‌نگی کۆکرده‌وه. به پێی ئاماری وه‌زاره‌تی ناوخۆی فرانسه ،له ده‌وری دووه‌مدا، نزیک ب������ه ( )%٨٢له هه‌ڵبژاردندا به‌ش������دار ب������وون .به پێی ده‌س������تووری گشتیی فرانسه ،ئاکامی ڕه‌سمیی هه‌ڵبژاردن له‌و واڵته‌دا له الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی ده‌س������تووری گش������تیی فرانسه‌وه ڕاده‌گه‌یه‌ندرێت. دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامی کۆتایی هه‌ڵبژاردن ،نیکۆاڵ سارکۆزی
له ن������او کۆڕێک له‌گه‌ڵ الیه‌نگره‌کانیدا ڕایگه‌یاند" :پیرۆزبایی له هۆاڵند ده‌که‌م و به‌رپرس������یاره‌تیی شکستی حزبه‌که‌شم وه‌ستۆ ده‌گرم ".سارکۆزی ئه‌وه‌شی ده‌ربڕی" :کۆماری فرانسه ئێستا س������ه‌رکۆماری خۆی ههیه ،ئ������ه‌وه‌ش هه‌ڵبژاردنێک������ی ئازاد و دیموکراتیک بوو .فرانسوا هۆاڵند سه‌رکۆماری نوێی فرانسه‌یه و ئێمه‌ش ده‌بێ ڕێزی لێ بگرین". فرانسوا هۆاڵند به بۆنه‌ی س������ه‌رکه‌وتنی له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا گوتی " :فرانس������ه ده‌نگی ب������ه ئاڵوگۆڕدا ،ب������ه‌اڵم هه‌بوون که ده‌نگیان به من نه‌دا ،منیش پێیان ڕاده‌گه‌ێینم ،که ده‌نگی ئه‌وانم بیست و سه‌رکۆماری هه‌مووتان ده‌بم ".هۆالند له به‌شێکی تری قس������ه‌کانیدا ئه‌وه‌ش������ی ده‌ربڕی" :ئه‌رکی سه‌رکۆمارێک ئهوهیه که گش������ت نهتهوه ده‌وری یه‌ک ک������ۆ بکاته‌وه ،له‌به‌ر ئهوه ده‌بێ سه‌رکۆماری ته‌واوی فرانسه‌وییه‌کان بێت ،ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی که ده‌نگیشیان به من نه‌داوه". جێی ئاماژه پێکردنه که پۆستی سه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا بۆ ماوی پێنج س������اڵه و هه‌ر پاڵێوراوێک ده‌توانیت ته‌نیا دوو ده‌ور ببێته سه‌رکۆمار له‌و واڵته‌دا.
فرانسوا هۆالند بهرهو كۆشكی ئێلیزه
نیكۆال ساركۆزی له كۆشكی ئێلیزه ڕۆیشت فرانسه ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری فرانسه
پایته‌خت:
پاریس
پانتایی خاک:
544.000
ژماره‌ی دانیشتووان:
– 64.876.618ئامار ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی شارنشینی:
(٢٠٠٩ – )%٧٧،٦
ڕێژه‌ی ژنان:
()%٥١،٤
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٨،٦
به‌کارهێنه‌رانی مۆبایل:
له هه‌ر ١٠٠که‌س ٩٥ ،که‌س خاوه‌نی مۆبایل‌ه ٢٠٠٩ -
به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت:
له هه‌ر ١٠٠که‌س ٦٨ ،که‌س گرێدراوی ئینترنێتن٢٠٠٨ .
ئابووری:
( )%١،٧کشتوکاڵ )%١٨،٨( ،پیشه‌سازی و ()%٧٩،٥یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه .ئامار ساڵی ٢٠٠٩
ئایاری 2012
7
هه‌ڵبژاردنی گشتی
ئاماده‌کردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا ل ه فارسییه‌وه :عه‌زیز عه‌بدولخالق ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی ئازاد و دادپهروهرانه بۆ به‌ده‌س���تهێنانی دڵنیایی خه‌ڵكانێك ك ه له‌ژێر كاریگه‌ریی ئیداره‌ی حكوومه‌تن و پێگ ه و بناغه‌ی سیاسه‌ته‌كانی حكوومه‌تی خه‌ڵكساالری پێك دێنن ،پێویسته .هه‌ڵبژاردن وه‌كو ڕێكارێكی سه‌ره‌كی بۆ گۆڕینی ئه‌و دڵنیایی ه بۆ ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی به‌كار دێت. چه‌مكه‌كانی هه‌ڵبژاردنی گشتی
"جین كرۆك پاتریك" ،لێكۆل������ه‌ره‌وه‌ی كۆچكردوو ،نوێنه‌ری پێش������ووی ئهمریكا له ڕێكخ������راوی نه‌ت������هوه یه‌كگرتووه‌كان، هه‌ڵبژاردن وا پێناسه ده‌كات" :هه‌ڵبژاردنی گشتی به ته‌واوی هه‌ڵبژاردنێك������ی ڕواڵه‌تی نییه ...ئ������ه‌و ههڵبژاردنه كێبڕكێیی، بازنه‌ی������ی ،هه‌مه‌الیه‌ن������ه و یه‌كالكه‌ره‌وه‌یه ،ك������ه به‌هۆی ئه‌و ههڵبژاردنهوه بڕی������ارده‌ر‌ه س������ه‌ره‌كییه‌كانی ده‌وڵه‌ت به‌هۆی ئه‌و هاوواڵتیان������هی كه ئازادیێكی ته‌واوی������ان بۆ ڕه‌خنه‌گرتن له ده‌وڵه‌ت ،باڵوكردنه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌كانیان و پێش������نیار و ڕێگا چاره‌ی جێگره‌وه‌یان ههیه ،هه‌ڵده‌بژێردرێن. هه‌ڵبژاردنی گشتیی هه‌ڵبژاردنێكی كێبڕكێیانه‌یه .حزب و پاڵێوراوه‌كانی دژیه‌ك ده‌بێ ئازادییه‌كی ته‌واو بۆ وتارخوێندنه‌وه، كۆڕ و كۆبوونه‌وه و سوودوه‌رگرتن له هه‌ر هۆیه‌كی گواستنه‌وه‌ی پێویس������ت بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌كانی ئاشكرایان له حكوومت
8
هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
هه‌بێت و بتوانن سیاس������ه‌ته‌كانیان و پاڵێ������وراوه جێگراوه‌كانیان ب������ه ده‌نگده‌ران بناس������ێنن .ته‌نها مۆڵه‌تدان ب������ه ڕكابه‌ره‌كان بۆ وه‌ده‌س������تهێنانی ماف������ی ده‌نگدان به‌س نییه .ئ������ه‌و گرووپه‌ی كه له لووتكه‌ی ده‌س������ه‌اڵته ،لهوانهیه ئیمتیازی س������وودوه‌رگرتن له ده‌سه‌اڵتیان هه‌بێت ،به‌اڵم یاسا و شێوه‌ی ئه‌نجامدانی كێبڕكێی هه‌ڵب������ژاردن ده‌ب������ێ دادپهروهرانه بێت .له الیه‌كی دیكه‌ش������هوه، ئازادیی گردبوونه‌و‌ه و ك������ۆڕ و كۆبوونه‌وه بۆ حزبه ڕكابه‌ره‌كان به مانای خۆسه‌پاندنی تێكده‌ران و دروستكردنی دژایه‌تی نییه. به‌ڵكو به مانای لێكگه‌یشتن و گفتوگۆیه. هه‌ڵبژاردنی گشتیی ده‌ورییه .حكوومه‌ته جه‌ماوه‌رییه‌كان، دیكتاتۆره‌كان و سه‌ركۆماره‌كانی تامردن ،هه‌ڵنابژێرن .كه‌سانێك ك������ه هه‌ڵده‌بژێردرێن ل������ه به‌رامبه‌ر خه‌ڵك وه‌اڵم������ده‌ره‌وه‌ن و له كاتێك������ی دیاریكراودا و بۆ درێژه‌دان به‌و متمانه‌یه‌ی كه له‌الیه‌ن ده‌نگده‌رانه‌وه پێیان دراوه ،ده‌بێ سه‌ردانی ده‌نگده‌رانیان بكه‌ن،
یان به پێچه‌وانه‌وه ڕهنگه ڕووبه‌ڕووی ده‌ست له‌كار كێشانه‌وه له ده‌سه‌اڵتی خۆیان ببنه‌وه. هه‌ڵبژاردن���ی گش���تیی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی���ه .پێناس������ه‌كردنی هاوواڵتی و ده‌نگ������ده‌ر ده‌بێ ئه‌وه‌ند‌ه به‌رباڵو بێت ،كه هه‌موو ئه‌و خه‌ڵكه‌ی كه مافی ده‌نگدانیان ههیه ،بگرێته‌وه .ده‌وڵه‌تێك ك������ه له‌الیه‌ن گرووپێكی بچوك و قۆرغك������راو هه‌ڵده‌بژێردرێت، ده‌وله‌تێكی گش������تی نییه -گرنگ نییه ئ������ه‌و كاره‌ی كه له‌ناو ده‌وڵ������هت ئه‌نجام ده‌درێت تا چه‌ند گش������تی بێ������ت .یه‌كێك له گه‌وره‌ترین دڵه‌ڕاوكێی حكوومه‌ته‌كانی خه‌ڵكسااڵر له مێژووی خه‌بات������ی گرووپه‌كان������ی وه‌اڵوه‌نراو ..چ ڕه‌گ������ه‌زی ،فیرقه‌یی، كهمینه ئایینییه‌كان و ته‌نانه‌ت ژنان...ـه كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی هاوواڵتی بوون و مافی وه‌ده‌س������تهێنانی ده‌س������ه‌اڵت و به‌شداریكردنێكی ته‌واو له ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تییه. هه‌ڵبژاردنی گش���تیی یه‌كالكه‌ره‌وه‌یه .ئه‌و ههڵبژاردنه، س������ه‌رۆكایه‌تیی ده‌وڵه‌ت بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو هه‌ڵده‌بژێرێ. ئ������ه‌و نوێنه‌رانه‌ی كه له ڕێگای هه‌ڵبژاردنی گش������تییه‌و‌ه دێنه سه‌ر كار ،ده‌سه‌اڵت ده‌گرن‌ه ده‌س������ت .ئهوانه به‌ناو به‌رپرس یان سه‌رۆكی ڕواڵه‌تی نین. حكوومه‌ته‌كانی خه‌ڵكس������االر له س������ایه‌ی ڕاس������تگۆیی و وه‌اڵمدانه‌وه پێش������ده‌كه‌ون ،جگه ل������ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كی گرنگ: كه ئه‌ویش ش������ێوازی ده‌نگدانه .بۆ ئ������ه‌وه‌ی ترس و تۆقاندن و هه‌ڕه‌ش������ه بگات‌ه نزمترین ئاس������ت ،حكوومه‌تێكی دیموكراتیك ده‌ب������ێ ئه‌و ئیزن‌ه ب������ه ده‌نگده‌ر بدات ،كه ده‌نگ������ی خۆیان به ش������ێوه‌یه‌كی نهێن������ی بخه‌ن‌ه ناو س������ندووقه‌كانه‌وه .له هه‌مان كاتیش������دا پارێزگاری له س������ندووقه‌كانی ده‌نگدان و ژماردنی ده‌نگه‌كان تا ئه‌و جێگایه‌ی كه ئیمكان بێت به ئاشكرا ئه‌نجام بدرێت ،تاكو هاوواڵتیان له ڕاس������تیی ئه‌نجامه‌كان ،هه‌روه‌ها ئه‌و بابه‌ته‌ی كه ده‌وڵه‌ت له ڕاستییدا پشت به "دڵنیایی" ئه‌وان ده‌به‌ستێت ،متمانه‌ی پێ بكه‌ن.
كهمینهی به وه‌فا
تێگه‌یش������تن ل������ه بۆچوونێ������ك ،به‌تایبه‌ت ل������ه‌و واڵتانه‌ی كه گواس������تنه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت له بواری مێژوویی������هوه به هێزی چه‌كداری ئه‌نجام ده‌درێ������ت ،بۆچوونی "كهمینهی به وه‌فا"یه. به‌هه‌رحاڵ ئه‌م خاڵه جێی س������ه‌رنجی ئه‌ساسییه .له ڕاستیدا ئهوه به‌و مانایه دێ كه له حكوومه‌تێكی دیموكراتیكدا هه‌موو گرووپ������ه‌كان به‌رامبه‌ر به به‌های بنه‌م������اكان وه‌كو یه‌ك تێیدا شه‌ریكن .پێویس������ت ناكات كه ڕكابه‌ر‌ه سیاسییه‌كان چاره‌ی یه‌كتری������ان بوێت ،به‌ڵكو ده‌بێ له به‌رامبه‌ر یه‌كتردا س������ه‌بر و ته‌حه‌موڵی������ان هه‌بێت و ئهوه قبول بكه‌ن ك������ه هه‌ریه‌ك له‌وان
ڕۆڵێكی گرنگی یاس������اییان له‌سه‌ر شانه .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، یاساكانی ده‌ستووریش ده‌بێ هانی له‌خۆبورده‌یی و ڕێزگرتن له گفتوگۆ و دیدار‌ه گشتییه‌كان بدات. ئه‌و كات������هی كه هه‌ڵب������ژاردن كۆتایی دێ������ت ،ئه‌وانه‌ی كه س������ه‌رنه‌كه‌وتوون ،دادوه‌ریی ده‌نگده‌ران قبول ده‌كه‌ن .ئه‌گه‌ر ئ������ه‌و حزبه‌ی كه ده‌س������ه‌اڵتی له‌ده‌س������ته س������ه‌رنه‌كه‌وت ،به هێمنی ده‌س������ه‌اڵت ده‌گوازێته‌وه .جی������ا له‌وه‌ی كه چ گرووپێك س������ه‌رده‌كه‌وێت ،ده‌بێ هه‌ردووال ڕێككه‌ون كه له چاره‌سه‌ری گرفته‌كانی كۆمه‌ڵگه له‌گه‌ڵ یه‌كتردا هاوكاربن. گرووپه كه‌مینه‌كان به ئاگاداربوون له‌س������ه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی كه ڕۆڵیان له‌نێو هه‌ر حكوومه‌تێكی دیموكراتیكدا ،ڕۆڵێكی پێویسته، درێژه به به‌شداریی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیی خۆیان له نێو كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌ده‌ن .ئه‌و كه‌مینانه نه‌ك به‌رامبه‌ر به سیاسه‌ته دیاریكراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت ،به‌ڵكو به‌رامبه‌ر به ده‌س������تووری حكوومه‌ت و ڕێڕه‌وی خه‌ڵكس������االری وه‌فاداره .به‌هه‌رحال هه‌ڵبژاردنی گش������تی بۆ مانه‌وه نییه ،به‌ڵكو كێبڕكێی خزمه‌تكردنه.
به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژارن
ئه‌و شێوازه‌ی كه ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌ت به هۆیهوه له‌نێو حكوومه‌تێكی دیموكراتیك������دا هه‌ڵده‌بژێردرێن ،ده‌كرێ جیاواز بێت .بۆ نموونه ،له ڕووی نه‌ته‌وه‌یییه‌وه ،یاسادانه‌ران لهوانهیه به ش������ێوه‌ی ناوچه‌یی و ه������ه‌ر نوێنه‌رێك بۆ ه������ه‌ر ناوچه‌یه‌ك هه‌ڵبژێردرێت ،كه ئه‌وجۆره ههڵبژاردنه ناوده‌نرێت "سه‌ركه‌وتوو – هه‌موو شتێك ده‌باته‌وه" .له شێوازێكی دیكه‌شدا دیاریكردنی ژماره‌ی نوێنه‌ره‌كان به‌پێی ڕێژه‌ی دانیشتوانی هه‌ر ناوچه‌یه‌كه، هه‌ریه‌ك له حزبه سیاسییه‌كان به‌پێی ڕێژه‌ی ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه له سه‌رتاسه‌ری واڵت به‌ده‌ستی هێناوه نوێنه‌ری له ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانان ده‌بێت .هه‌ڵبژاردن������ی پارێ������زگاكان و ناوچه‌یی ده‌توانێت ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م نموونه نه‌ته‌وه‌ییانه بن. شێوازه‌كانی هه‌ڵبژاردن به هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت ،ده‌بێ ڕێڕه‌وی هه‌ڵبژاردن ،دادپهروهرانه و ئاش������كرا بێ������ت ،تاكو ئه‌نجامه‌كان یاسایی بن .ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌ت ده‌بێ ئازادییێكی ته‌واو بۆ ده‌نگده‌ران و پاڵێوراوان گه‌ره‌نتی بكه‌ن؛ شێوازێكی بێالیه‌نانه بۆ گه‌ره‌نتیكردنی ده‌نگدانی نهێنی و له هه‌مان كاتیشدا به ئاشكرا ژماردنی ده‌نگه‌كان ڕێكبخه‌ن؛ ڕێ له س������اخته‌كاری له ده‌نگدان بگرن و له كاتی پێویستیش������دا چه‌ندین ش������ێواز به‌كار بێنن بۆ دووباره ژماردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان و چاره‌سه‌ری ئه‌و سكاالیانه‌ی كه له كاتی هه‌ڵبژاردندا دێنه پێش. سه‌رچاوه :دیموکراسی به‌شێوه‌یه‌کی چڕ
ئایاری 2012
9
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ل ه یوونان؛ شکستی حزبه زله‌کان هه‌ڵبژاردن له ڕۆژی یه‌کش������هممه ()٢٠١٢/٥/٦دا هاوواڵتیانی یوونان بۆ ده‌ربازبوون له بارودۆخی ش������ڵه‌ژاوی ئ������ه‌و واڵته ڕوویان له س������ندووقه‌کانی ده‌نگ������دان کرد ،ت������ا نوێنه‌رانی خۆیان بۆ په‌رله‌مانی واڵته‌که‌ی������ان هه‌ڵبژێرن .قه‌یرانی دارایی ئه‌و واڵته سه‌ره‌کیترین پرس������ه که گشت الیه‌نه‌کانی بهخۆیهوه خه‌ریک ک������ردووه .قه‌رزوقۆڵه‌ی ده‌وڵه‌تی یوونان گه‌وره‌ترین پرس������ی ده‌سه‌اڵتی داهاتووی ئه‌و واڵته‌یه. جێی ئاماژه پێکردنه که له ماوه‌ی ٣٨س������اڵدا دوو حزبی (دیموکراتی نوێ) و (سۆسیالیست) به‌رده‌وام ده‌سه‌اڵتیان له نێوان خۆیاندا ده‌ستاوده‌ست ده‌کرد .به‌اڵم له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا، دوو حزبی ئاماژه پێدراو به ڕێژه‌یه‌کی له ڕاده به‌ده‌ر دابه‌زین، ئه‌مه‌ش پێکهێنانی حکوومه‌تێکی هاوپه‌یمانی له یووناندا گه‌لێك به زه‌حمه‌ت ده‌کات. له هه‌ڵبژاردنی ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌دا ( )٢٠١٢/٥/٦حزبی سۆسیالیس������ت توانی ()%١٣،١٩ی ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت، (حزب������ی دیموکرات������ی نوێ)ی������ش ()%١٨،٨٨ی ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر کرد. ئ������ه‌م دوو حزبه به ب������ه‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ،٢٠٠٩به ڕێژه‌یه‌کی به‌رچاو له پاشه‌کشێدان .له هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ٢٠٠٩دا ،حزبی سۆسیالیس������ت ( )%٤٣،٩٢ده‌نگی
10هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
به‌ده‌ستهێنابوو و( ،حزبی دیموکراتی نوێ)ش ()%٣٣،٤٨ی ده‌نگی مسۆگه‌ر کردبوو .له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا حزبی سۆسیالیست نزیک ب������ه ( )%٣٠دابه‌زینی پێو‌ه دیاره و حزبی دیموکراتی نوێش زیاتر له ( )%١٣ده‌نگی له‌ده‌ست داوه. سه‌ره‌کیترین هۆکاریش بۆ ئه‌م شکسته گه‌وره‌یه‌ی که ئه‌م دوو حزبه تووش������ی بوون ،بۆ باری له ڕاده‌به‌ده‌ر ناهه‌مواری ئابووری ،بێکاری و ئ������ه‌و قهرزوقۆڵه زۆره‌ی‌ه که به‌ربینگی به کۆمه‌ڵگ������هی یوونان گرتووه .ئه‌مه‌ش له حاڵێکدای‌ه که ڕێژه‌ی بێ������کاری له‌و واڵت������ه‌دا نزیک ب������ه ( )%٢٢ڕاگه‌یه‌ندراوه .به گوێره‌ی ئاماره‌کان له ه������ه‌ر پێنچ هاوواڵتیی یوونانی النیکه‌م نه‌فه‌رێک بێکاره ،ئه‌م ڕێژه‌یه له ناو گه‌نجانی له نێوان ته‌مه‌نی ١٥تا بیست و چوار ساڵی به ( )%٥٤گه‌ییشتووه. ده‌وڵه‌تی یوونان یه‌که‌مین واڵتی یه‌کێتیی ئه‌ورووپایه که خاوه‌نی زۆرترین قه‌رزوقۆڵه‌یه ،هه‌ر ئێستا ئه‌و واڵته ( )١٤میلیارد و ()٤٠٠ ملیۆن یۆرۆ قه‌رزداره .ده‌وڵه‌تی یوونانیش له چه‌ند ساڵی ڕابردوودا، هه‌وڵیدا که تا ڕاده‌یه‌ک ئه‌م قه‌رزانه سووک بکاته‌وه ،به‌اڵم ئه‌ویش به ڕێگه‌ی گوشاری ئابووری بۆ سه‌ر هاوواڵتیان ،هه‌روه‌ها کارتێکه‌ریی ئه‌و سیاسه‌ته‌ش دۆخی ئابووریی یوونانی شێواند. ڕووداوێکی تر که جێی سه‌رنجی کۆمه‌ڵگه‌ی یوونان و ده‌ره‌وه بوو ،هه‌وڵدانی حزبی چه‌پی ئه‌و واڵته بوو که به ده‌نگێکی به‌رچاو توانیب������وی ژماره‌یه‌کی زۆر کورس������ی ل������ه په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته‌دا به‌ده‌ست بێنێت .حزبی (سیریزا) که له زۆربهی ڕاگه‌یاندنه‌کاندا به "چه‌پی توندئاژۆ" ناوی ده‌رکردووه ،وه‌کو دووه‌مین حزبی گه‌وره‌ی ئه‌و واڵته گه‌ییش������ته په‌رله‌مان .ئه‌م حزبه نزیک به ()%١٧ی ده‌نگه‌وه یه‌کێک له حزب������ه به‌هێزه‌کانی داهاتووی په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته‌یه ،که کۆڵه‌که‌ی هاوپه‌یمانییه‌کان پێک دێنێت. کارناسانی کاروباری یوونان ئه‌م ئاڵوگۆڕه قورسه له شه‌تره‌نجی
سیاسیی یووناندا بۆ سێ هۆکاری سه‌ره‌کی وه‌کو :قه‌یرانی بێوێنه‌ی ئاب������ووری ،کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ت������ووڕ‌ه و بێ هی������وا ،هه‌روه‌ها گه‌نده‌ڵیی به‌رفراوانی ده‌وڵه‌تی که گشت بواره‌کانی ته‌نیوه‌ته‌وه ،ده‌گه‌ڕێننه‌وه. جێی ئاماژه پێکردنه ،که په‌رله‌مانی یوونان خاونی ٣٠٠کورسییه و بۆ پێکهێنان������ی حکوومه‌تێک������ی هاوپه‌یمانی ،ده‌ب������ێ کابینه‌یه‌کی هاوپه‌یمانی ١٥١ ،کورسیی په‌رله‌مانی لهگهڵدا بێت. دوایین کۆبوونهوه بۆ پێکهێنانی حکوومه‌تێکی هاوپه‌یمانی له ڕۆژی سێش������ه‌ممه‌دا ( )٢٠١٢/٥/١٥بهڕێوه چوو ،به‌اڵم هه‌ر وه‌کو پێشبینی ده‌کرا ،هی������چ ئاکامێکی لێ نه‌که‌وته‌وه و کۆبوونه‌وه‌کان شکس������تیان هێنا .له‌به‌ر ئهوه س������ه‌رکۆماری یوونان دادوه‌رێکی له دادگای بااڵی ئه‌و واڵته‌ی ڕاسپارد تا هه‌ڵبژاردنێکی تر که بڕیاره له ٢٠١٢/٦/١٧دا به‌ڕیوه بچێت ،سه‌رپه‌رشتیی حکوومه‌تێکی کاتیی بکات. شکس������تی کۆبوونه‌وه‌کان ،ڕای گش������تیی یوونان و یه‌کێتی ئه‌ورووپای نیگه‌ران کردووه ،چونکه «داهاتووی ئه‌و واڵته‌ی به مانه‌وه یان نه‌مانه‌وه له ناوچه‌ی یۆرۆدا هێناوه‌ته به‌ر باس».
س������ه‌ره‌کیترین ناکۆکی������ی له نێوان حزب������ه براوه‌کانی ئه‌م ههڵبژاردنه ،له‌سه‌ر قهرزوقۆڵه و ئه‌و ڕێککه‌وننامانه‌ی یوونان‌ه که له‌گه‌ڵ یه‌کێتی ئه‌ورووپا و س������ندووقی نێونه‌ته‌وه‌یی دراودا هه‌یه‌تی ،هه‌روه‌ها ئه‌و سیاس������ه‌تانه‌ی که له ئاکامی ئه‌م قه‌رز و ڕێککه‌وتننامانه به سه‌ر یووناندا سه‌پێندراوه. ده‌ستووری گش������تیی یوونان ،ئه‌م دهسهاڵته به سه‌رکۆمار ده‌دا ،له کاتێک������دا که ناکۆکییه‌کان ڕێگربن له‌س������ه‌ر ڕێگه‌ی پێکهێنانی حکوومه‌تێکی نوێ ،ئه‌وا س������ه‌رکۆمار ده‌توانێت له ناو دادگای بااڵی ئه‌و واڵته دادوه‌رێک تا هه‌ڵبژاردنێکی نوێ، بۆ پێکهێنانی حکوومه‌تێکی کاتیی ده‌ستنیشان بکات و ده‌وری سه‌رۆکوه‌زیرانی قۆناغی گواستنه‌وه وه‌ستۆ بگرێت.
یوونان ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری یوونان
پایته‌خت:
ئاتێن
پانتایی خاک:
131.957کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
11.329.170که‌س – ئامار ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی شارنشینی:
(٢٠٠٩ – )%٦١،٢
ڕێژه‌ی ژنان:
()%٥٠،٤
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٩،٦
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)٢٠٠٨ – )%٩٧( : ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
()%٩٥،٩
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%٩٨،٢
پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی:
نزی������ک به ( )%٩٠یوونانی و ()%١٠ی تریش به‌س������ه‌ر گرووپی نه‌ته‌وه‌یی تردا وه‌ک (تورک ،ئه‌ڵبانی ،مه‌قدونی و )...دابه‌ش ده‌کرێت.
ئابووری:
( )%٣،٢کش������توکاڵ )%١٧،٥( ،پیشه‌سازی و ()%٧٩،٣یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه. ئامار ٢٠٠٩ -
ئایاری 2012
11
پێكهێنانی حكوومه‌ت
ل ه ئینگلیزییه‌وه :ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری كات������ێ كه حیزبێكی سیاس������ی ی������ا هاوپه‌یمانییه‌ك ی پێشوه‌خته‌ی هه‌ڵبژاردن زۆرینه‌ی ڕه‌های كورسییه‌كانی په‌رله‌مان به‌ده‌ست ده‌هێنێت ،ئه‌وا یه‌كسه‌ر دوای پرۆسه‌ی ڕێككه‌وتنی نێوان حیزبه سیاسییه‌كان له قۆناغی دوای هه‌ڵبژاردن������دا ،حكوومه‌تێكی نوێ پێ������ك ده‌هێنرێت .ئه‌و حیزبه سیاس������ییانه‌ی كه پێش قۆناغی هه‌ڵبژاردن هیچ هاوپه‌یمانییه‌كی پێش هه‌ڵبژاردنیان پێك نه‌هێناوه ،ئه‌وا گفتوگۆ ئه‌نجام ده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ته‌ئكید لهوه بكرێته‌وه كه حكوومه‌ت له‌الیه‌ن زۆرین������هی ئه‌ندام په‌رله‌مانانه‌وه پێك ده‌هێنرێت .له میانی گفتوگۆكانی هاوپه‌یمانییه‌تیدا، ی كابینه و ته‌رخانكردنی پۆستی حیزبه‌كان كورسییه‌كان وه‌زاره‌ته‌كان و پرۆگرامی سیاس������ه‌تێكی گشتی تاوتوێ ده‌كه‌ن. شتێكی هه‌میش������ه چاوه‌ڕوانكراو نییه تاكو بزانرێت، چ������ۆن ده‌ره‌نجامه‌كان������ی هه‌ڵب������ژاردن و ته‌رخانكردنی كورس������ییه‌كان له په‌رله‌مانی نوێ������دا كاریگه‌ری ده‌كه‌نه سه‌ر پێكهێنانی حكوومه‌ت .بۆ نموونه ،كه بزانرێت كام حیزبی سیاس������ی ئاواته‌خوازه حكوومه‌ت پێك بهێنێت، ی������ا ده‌توانێت چ جۆره هاوپه‌یمانیی������ه‌ك له‌گه‌ڵ حیزب و
12هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
كاندیده س������ه‌ربه‌خۆكانی تردا پێك بهێنێت و چۆنیش له گفتۆگۆكاندا بڕیار له‌س������ه‌ر چۆنیه‌تی و ش������ێوه‌ی نوێی حكومه‌ت بدات.
ی هاوبه‌ش ی حكوومه‌تێك ی پێكهێنان ئه‌گه‌ر
ی بچووك������ی ئایدیۆلۆژیای نێ������وان حیزبه * م������ه‌ودا سیاس������ییه‌كان زیاتره له‌وه‌ی كه حكوومه‌تێكی هاوبه‌ش پێكه‌وه پێك بهێنن .حیزبه‌كان زیاتر توانای ڕازیبوونیان له‌سه‌ر بڕیاره سیاس������ییه‌كان ههیه و ده‌نگده‌رانیشیان زیاتر حه‌ز له پێكهێنانی هاوپه‌یمانییه‌تی ده‌كه‌ن. * ئه‌و حیزبه سیاس������ییه‌ی كه ش������وێنێكی گرنگ له بۆشایی سیاس������ه‌تدا داگیر كردووه ،ده‌توانێت زیاتر له ی دروس������ت بكات. هه‌موو حیزبه‌كانی تر هاوپه‌یمانییه‌ت ئه‌و حیزبه‌ی كه ش������وێنێكی گرنگی ده‌سته‌به‌ر كردووه، ئ������ه‌وا زیاتر له هه‌م������وو یاریكه‌ره‌كانی ت������ر گه‌وره‌ترین هێزی ڕێككه‌وتن������ی ههیه ،چونكه زۆرترین ئه‌لته‌رنه‌تیڤی دروس������تكردنی هاوپه‌یمانییه‌تی له‌گه‌ڵ حیزبه‌كانی تردا هه‌ی������ه ،له‌به‌ر ئهوه زیاتر حه‌ز ده‌كه‌ن ببنه به‌ش������ێك له‌و حكومه‌ت‌هی كه له كۆتاییدا پێك ده‌هێنرێت .ده‌كرێت به‌م شێوه‌یه‌ش لێك بدرێته‌وه كه حیزبێكی بچووكی سیاسی
باش������ترین زه‌مینه‌ی پێكهێنانی هاوپه‌یمانییه‌تی س������از بكات. * ئه‌گه‌ر حیزبه سیاس������ییه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه سیاس������ییه‌كان جیاوازییه‌كی ئایدیۆلۆژیایی گه‌وره‌ی له نێوانیاندا هه‌بێت ،ئه‌وا بۆ ئه‌وان ئه‌س������ته‌متر ده‌بێت كه حكووم������هت پێكه‌وه پێك بهێنن .هه‌روه‌ه������ا ئه‌مه واتای ئه‌وه‌ش ده‌دات كه كه‌مایه‌تییه‌كانی حكوومه‌ت زیاتر حه‌ز ده‌كه‌ن له دابه‌شبوونه ئایدیۆلۆژیاییه جیاوازهكانی تردا كه له ناو ئه‌و پۆستانه‌دا كه ڕووبه‌ڕوویان ده‌بنه‌وه ،سه‌ر بكه‌ون. ئ������ه‌م فاكته‌رانه ب������ه نزیكترین خاڵ������ی په‌یوه‌ندیداری پێكهێنانی حكوومه‌ت داده‌نرێن: * حیزبی س������ه‌ره‌كی ل������ه په‌رله‌مان������دا الیه‌نێكه له حكوومه‌تی نوێ ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر كه‌مایه‌تییه‌كی سه‌ره‌كیش له په‌رله‌ماندا نه‌بێت .هه‌روه‌ها زۆربهی جاریش حیزبی گه‌وره‌یه كه سه‌رۆكوه‌زیران دیاری ده‌كات. * هاوپه‌یمانه‌كان پێویستییان به پشتگیریی زۆرینه‌ی ئه‌ن������دام په‌رله‌مانان هه‌ی������ه ،به‌اڵم ئ������ه‌و حیزبانه‌ی كه هاوپه‌یمانییه‌تیش پێك ده‌هێنن ،به هه‌مان شێوه به‌گوێره‌ی پێویست بۆ پۆسته‌كانی حكوومه‌ت پێویستییان به ڕكابه‌ر ی پێكهێنانی هاوپه‌یمانیەتییه، ههیه .ئه‌مه باوترین شێوه له‌به‌رئه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانییه‌كی زۆر بچووك كه حیزبه‌كان هه‌وڵ ده‌ده‌ن به‌گوێره‌ی پێویست پشتگیری له زۆربهی په‌رله‌مانتاره‌كانی تر به‌ده‌ست بهێنن ،بۆ ئه‌وه‌ی له كاتی پێویستدا وه‌ك حیزبه سیاسییه‌كانی تر بێنه ناو هاوپه‌یمانییه‌كه‌وه. * زۆر ج������ار پرۆس������ه‌كانی گفتوگۆكردن ده‌بنه هۆی هاتنه‌كایه‌وه‌ی ئه‌و بارودۆخانه‌ی كه له كۆتاییدا حیزبه سیاس������ییه‌كان حكوومه‌ت پێك بهێن������ن و بڕیار بده‌ن له پۆس������ته‌كانی حكوومه‌تدا پش������كدار بن ،وه‌ك (پۆستی وه‌زی������ری و هت������د )...ئه‌مه‌ش به‌گوێ������ره‌ی ڕێژه‌ی ئه‌و كورسییانه‌یه كه له په‌رله‌ماندا به‌ده‌ستیان هێناوه. * به پێچه‌وانه‌ی ئه‌م گریمانه‌ی سه‌ره‌وه ،له پێكهێنانی حكوومه‌تدا (ئه‌و حیزبه‌ی كه زۆرترین ڕێژه‌ی كورسیی به‌ده‌س������ت هێناوه) هه‌میش������ه وه‌ك دانه‌ری ئه‌جێندا و ی گفتوگۆكان������ی هاوپه‌یمانییه‌ت������ی كار ده‌كات، ڕاب������ه‌ر هه‌روه‌ها هێزه‌كه‌یش������ی بۆ به‌ده‌س������تهێنانی گه‌وره‌ترین ده‌ره‌نجام ده‌خاته گه‌ڕ. * ڕهنگه ڕاپه‌ڕاندنی پۆسته‌كان كاریگه‌ریی ئه‌رێنی
بكاته س������ه‌ر به‌ش������داریكردنی حیزب له پێكهێنان ی حكوومه‌تێكی نوێدا .ش������تێكی زۆر باشتر ده‌بێت بۆ حیزبی ده‌سه‌اڵتدار كه ڕیفۆرم له حكوومه‌تدا بكات، نه‌وه‌ك حیزبێكی نوێی سیاس������ی یا هاوپه‌یمانییه‌كی تر ش������وێنی بگرێته‌وه ،ته‌نانه‌ت ئه‌گ������ه‌ر ده‌نگه‌كانی ه������ه‌ردووك الش وه‌ك یه‌ك ب������ن .ده‌گوترێت كه ئه‌مه به‌تایب������هت بۆ ئ������ه‌و بارودۆخانه‌یه كه ل������ه‌و كاته‌ی ئه‌و حیزبه پۆستی س������ه‌رۆكوه‌زیران بهڕێوه ده‌بات و زۆربهی كورس������ییه‌كانی په‌رله‌مانیش به‌ده‌س������ت ده‌هێنێت ،شتێكی ڕاست بێت. س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ،ڕه‌نگ������ه هه‌ندێ������ك دیاریكردنی تر هه‌ب������ن كه به‌تایبه‌ت������ی له پێكهێنان������ی حكوومه‌ت و پرۆسه‌كانی ڕێكه‌وتن له‌گه‌ڵ یه‌كتردا ،ڕابه‌رایه‌تی حیزبه سیاسییه‌كان بكه‌ن. * ده‌ك������رێ ڕاگه‌یاندنه‌كانی پێش هه‌ڵبژاردن وه‌ك هاوپه‌یمانییه‌تیكردنی پێش هه‌ڵبژاردن كاریگه‌رییه‌كی زۆری������ان له‌س������ه‌ر پێكهێنانی حكوومه‌ت������دا هه‌بێت. ئه‌گه‌ر حیزبێك له حاڵه‌تی به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی كورس������ییهكاندا به فه‌رمی ڕابگه‌یه‌نێ������ت كه نیازی دروستكردنی هاوپه‌یمانییه‌تیی له‌گه‌ڵ حیزبێكی تردا ههیه ،ئه‌وا ڕهنگه ئه‌و هاوپه‌یمانییه‌تیی‌ه به‌شێوه‌یه‌كی زۆر باش������تر ل������ه ش������ێوه‌كانی ت������ر ،حكوومه‌ت پێك بهێنێت. * واپێده‌چێت هه‌ندێك حیزبی سیاسی مه‌به‌ستیان ی وه‌زاره‌تێك������ی تایبه‌تدا هه‌بێت ،هه‌روه‌ك له وه‌رگرتن ی حیزب������ه سۆسیالیس������ته‌كان ك������ه هه‌وڵ������ی وه‌رگرتن ی كار و كاروب������اری كۆمه‌اڵیه‌ت������ی ده‌ده‌ن، وه‌زاره‌ت������ ی هه‌روه‌ها حیزبه سه‌وزه‌كانیش حه‌ز ده‌كه‌ن وه‌زاره‌ت ژینگه وه‌ربگرن. * پێویس������ته بابه‌ته‌كان������ی پیش������هی ئه‌ندام������ان یا سه‌ركرده‌كانی حیزبه گرنگه‌كان له‌به‌ر چاو بگیرێن. * ب������ه‌زۆری وا ده‌رده‌كه‌وێت كه پاڵنه‌ره جێگیره‌كان به‌س������ه‌ر پرۆس������ه‌كانی پێكهێنان������ی حكووم������هت ل������ه پراكتیزه‌كردن������دا زاڵب������ن ،ن������ه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌وڵ������ی پاكی به‌دواگه‌ڕان������ی دام������وده‌زگاكان و هاندانی سیاس������ه‌تی به‌دواداچوون������ی ئایدیۆلۆژیای پ������اك بێت ،كه حیزبه‌كان بهرهو پێكهێنانی حكوومه‌ت ببه‌ن. سەرچاوهhttp://aceproject.org :
ئایاری 2012
13
جه‌زائیر؛
سه‌ركه‌وتنی ده‌سه‌اڵت و شكستی ئیسالمییه‌كان
ئاماده‌کردن :سه‌كوان ئه‌رگۆشی رۆژی پێنجشه‌مه ( )٢٠١٢/٥/٥هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی (ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌ل������ی جه‌زائیر) ل������ه واڵت������ی جه‌زائیردا به‌ڕێوه‌چوو و تیایدا هیچ گوڕانكارییه‌كی ئه‌وتۆ به‌دی نه‌كرا. به پێچه‌وانه‌ی واڵت������ه عه‌ره‌بییه‌كانی دیكه كه له زۆبه‌یاندا پارته ئیس���ل��امییه‌كان س������ه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ستهێنابوو ،له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن گه‌یشت‌ه (.)%42.36 به‌ش������داریی زیاتر له نۆ ملیۆن ده‌نگده‌ر له كۆی 21ملیۆن، له‌چ������او هه‌ڵبژاردنی پێش������وو كه ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن ته‌نه������ا ( )%37.67بوو ،به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی زۆری بهخۆیهوه بینیوه. ه������ه‌ردوو پارتی هاوپه‌یم������ان و ده‌س������ه‌اڵتدار توانیان زۆرینه‌ی ڕه‌های كورسییه‌كان به‌ده‌ست بێنن .پارتی به‌ره‌ی ڕزگاریخوازی نیشتمانیی ده‌س������ه‌اڵتدار به سه‌رۆكایه‌تیی (عه‌بدولعه‌زیز بلخادم) توانی 220كورسی به‌ده‌ستبێنێت و له ڕیزی یه‌كه‌مدا بێت ،دوای ئه‌و (گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانیی دیموكرات������ی)ی هاوپه‌یم������ان به س������ه‌رۆكایه‌تیی (ئه‌حمه‌د ئویه‌حیا)ی سه‌رۆكوه‌زیران به به‌ده‌ستهێنانی 68كورسی دێت .به‌مشێوه‌یه هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌اڵتدار له كۆی 462 كورسی 288كورسییان به‌ده‌ستهێنا. هه‌رچی ق������ه‌واره‌ی جه‌زائیری س������ه‌وز‌ه ك������ه هه‌ر دوو بزووتنه‌وه‌ی (ڕابوون) و (چاكس������ازی) له‌گه‌ڵ كومه‌ڵگه‌ی
14هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
ئاش������تی له‌خۆ ده‌گرێت و تێڕوانینێكی ئیس���ل��امییان ههیه، ته‌نه������ا 48كورس������ییان به‌ده‌س������تهێنا .دوو پارتی دیكه‌ی ئیس���ل��امی توانیان 11كورسی به‌ده‌ست بێنن كه حه‌وتیان بۆ به‌ره‌ی داد و گه‌ش������ه‌پێدان بوو ،چواریشیان بۆ به‌ره‌ی گ������ۆڕان .به‌و پێیه ئیس���ل��امییه‌كانی جه‌زائیر كه له حه‌وت پارتی ئیس���ل��امی پێكدێن ،به به‌ده‌ستهێنانی 59كورسی له پله‌ی سێیه‌مدا بوون. له‌الیه‌ك������ی دیكه‌و‌ه به‌ره‌ی هێ������ز‌ه ئیش������تراكییه‌كان به ڕابه‌رایه‌تیی (حسێن ئایه‌ت ئه‌حمه‌د) كه بایكۆتی هه‌ڵبژاردنی پێشووتری كردبوو 21 ،كورسییان به‌ده‌ستهێنا و له ڕیزی چواره‌مدا بوو .دوای ئه‌و پارتی كرێكاران به سه‌رۆكایه‌تیی (لویز‌ه حه‌نون) به به‌ده‌س������تهێنانی 20كورس������ی له ڕیزی پێنجه‌م دێت .شه‌شه‌میان سه‌ربه‌خۆكانن و 19كورسییان به‌ده‌سهێنا ،كه پێنجیان ئافره‌تن. ئه‌وه‌ی ئ������ه‌م ههڵبژاردنه له هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێش������ووتر جیا ده‌كاته‌وه ،ڕێژه‌ی به‌رزی ئافرهته س������ه‌ركه‌وتووه‌كان‌ه و 145كورسییان به‌ده‌س������تهێناو‌ه كه دهكاته %31ی ڕێژه‌ی نوێنه‌ران .له هه‌ڵبژاردنی س������اڵی پێشوودا ( )2007ڕێژه‌ی ئافره‌تان ته‌نه������ا %7.7بوو و 30ئافره‌ت س������ه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ستهێنابوو. به‌رزبوونه‌وه‌ی ئ������ه‌م ڕێژه‌یه ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا بۆ ئه‌و
چاكسازییانه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه که حكوومه‌ت ئه‌نجامی داون .له ساڵی 2008دا س������ه‌رۆكی جه‌زائیر عه‌بدولعه‌زیز بو‌ته‌فلیق‌ه بڕیاری دا به زیادكردنی مادده‌یه‌كی ده‌س������تووری ،گهشه ب������ه مافه سیاس������ییه‌كانی ئافره‌تان بدات ،ب������ه‌و هۆیهوه له ساڵی 2011دا یاسایه‌ك له په‌رله‌مان ده‌رچوو ،كه له كاری سیاس������یدا پش������تگیری له فراوانكردنی به‌شداریی ئافره‌ت ده‌كات .له یاسای هه‌ڵبژاردنیشدا لیست‌ه به‌شداربووه‌كانی هه‌ڵب������ژاردن پابه‌ندك������راون ب������ه دانانی ڕێ������ژه‌ی ()%30ی پاڵێوراوه‌كان بۆ پاڵێوراوی ئافره‌ت بێت. له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا زیاتر له ملیۆنێك و شه‌ش سه‌د ده‌نگ به‌هۆكاری جیاوازه‌وه پۆچه‌ڵ كرانه‌وه ،كه دهكاته نزیكه‌ی %18ی ده‌نگ‌ه دراوه‌كان. پارته سه‌ركه‌وتووه‌كان
سیسته‌می سیاسیی جه‌زائیر:
سیس������ته‌می سیاس������ی له جه‌زائیر كۆماری دیموكراتی ده‌س������توورییه .ده‌س������تووری ئ������ه‌و واڵت������ه چه‌ن������د جارێك هه‌مواركراوه‌ته‌وه .تا ساڵی 1989سیسته‌می تاكحزبی له جه‌زائر په‌یڕه‌و ده‌كرا ،دوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌س������توور له‌و س������اڵه‌دا ،له ڕێگه‌ی ڕیفراندۆمێكی گشتی ،سیسته‌می فره‌حزب������ی دانی پێدانرا .جه‌زائیر به ش������ێوه‌یه‌كی فه‌رمی هه‌رسێ ده‌سه‌اڵتی یاسادانان و جێبه‌جێكردن و دادوه‌ری له یه‌كتر جودا كردۆته‌وه .ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان له دوو ئه‌نجوم������ه‌ن پێك دێ������ت (ئه‌نجومه‌نی گه‌ل������ی جه‌زائیری و ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی) ،ئه‌نجومه‌نی گه‌لی جه‌زائیری هه‌ر پێنج ساڵ جارێك هه‌ڵبژاردنی گشتی بۆ ده‌كرێت.
رێژه
ژ .كورسی
ئافره‌ت
%47.6
220
68
%14
68
23
قه‌واره‌ی جه‌زائیری سه‌وز (بزووتنه‌وه‌ی ڕابوون و چاكسازی ،كومه‌ڵگه‌ی ئاشتی)
%10.38
48
15
به‌ره‌ی هێزه ئیشتراكییه‌كان
%4.54
21
7
%4
20
10
سه‌ربه‌خۆكان
19
5
به‌ره‌ی نیشتمانیی جه‌زائیری
9
3
به‌ره‌ی داد و گه‌شه‌پێدان
7
1
بزوتنه‌وه‌ی میللی جه‌زائیری
6
2
به‌ره‌به‌یانی نوێ
5
1
به‌ره‌ی ڕزگاریخوازی نیشتمانی گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانیی دیموكراتی
پارتی كرێكاران
(پازد‌ه پارتی دیكه هه‌ریه‌كه‌یان له نێوان 1كورسی تا چوار كورسییان به‌ده‌ستهێنا) ئه‌لجه‌زائیر ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری میللی دیموکراتی ئه‌لجه‌زائیر
پایته‌خت:
ئه‌لجه‌زائیر ،ژماره‌ی دانیشتووان ( )3.335.000که‌س – ئاماری ساڵی ٢٠١٢
پانتایی خاک:
2.381.741کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
زمانی ڕه‌سمی:
عه‌ره‌بی
ژماره‌ی دانیشتووان:
35.422.589که‌س .ئامار ٢٠١٠
ڕێژه‌ی شارنشینی:
( )%٦٥،٩ئامار ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی ژنان:
()%٤٩،٥
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٥٠،٥
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین):
( )%٧٢،٦ئامار ٢٠٠٦
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ناو ژنان:
()%٦٣،٩
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له‌ناو پیاوان:
()%81،3
پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی:
( )%٨٠عه‌ره‌ب و ()%٢٠یش ئامازیخ
ئابووری:
( )%١١،٧کشتوکاڵ )%٥٤،٦( ،پیشه‌سازی و ()%٣٣،٧یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه .ئامار ٢٠٠٩
ئایاری 2012
15
مافه‌کان و به‌رپرسیاره‌تییه‌کان ئاماده‌کردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا ل ه فارسییه‌وه :محه‌ممه‌د عه‌لی حکوومه‌ت ه دێموکراتهکان له‌سه‌ر بناغه‌ی ئه‌و مانایه داڕێژراون که؛ ده‌وڵه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی دامهزراوه ک ه خزمه‌ت به خه‌ڵک بکات .به واتایه‌کی تر خه‌ڵک ،هاوواڵتیانی حکوومه‌تێکی دێموکراتن ،نه‌ک ملکه‌چی ئه‌و حکوومهته .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که ده‌وڵه‌ت به‌رگریکاری مافه‌کانی هاوواڵتیان���ه ،ئه‌وانی���ش له به‌رانب���ه‌ردا وه‌فاداریی خۆیان بۆ ده‌وڵ���هت ده‌نوێننه‌وه .ب ه پێچه‌وانه‌ش���هوه ،ل���ه ڕێژیمێکی ده‌س���ه‌اڵتخوازدا ،ده‌وڵه‌ت پێی وای ه ک���ه ده‌بێ خه‌ڵک ب ه وه‌فاداریی���ه‌و ه خزمه‌تی پێ بک���ه‌ن ،به‌بێ ئه‌وه‌ی ک ه خۆی ده‌روه‌س���تی ئهوه بێ ک ه دڵی خه‌ڵک ڕاگرێت ،یان خزمه‌تیان پێ بکاته‌وه. ماف ه بنه‌ڕه‌تییه‌کان
پێوه‌ندیی نێوان هاوواڵتی و ده‌وڵه‌ت ،پێداوێس������تییه بۆ حکوومه‌تێکی دێموکرات .به گوێره‌ی جاڕنامه‌ی سه‌ربه‌خۆیی ئه‌مه‌ریکا که له ساڵی 1776دا له‌الیه‌ن (تۆماس جیفرسۆن)ـه‌وه نووس������راوه‌ته‌وه؛ "له الی ئێم‌ه ڕوون و ئاشکرایه که تاک به تاکی مرۆڤه‌کان وه‌ک������وو یه‌ک ئافرێنراون و په‌روه‌رێنی مرۆڤان مافگه‌لێکی حاشاهه‌ڵنه‌گری به هه‌موان به‌خشیوه؛ ژیان ،ئازادی و خۆش������به‌ختی به‌ش������ێکن له‌و مافانه .هه‌ر بۆیه بۆ پارێزگاریکردن له‌و مافانه مرۆڤه‌کان له‌نێو خۆیاندا ده‌وڵه‌ت پێکدێنن و ده‌وڵه‌ته‌کانیش ده‌سه‌اڵتی یاسایی خۆیان له ڕه‌زامه‌ندی������ی خه‌ڵکانی ژێ������ر فه‌رمانڕه‌وایی خۆیانهوه وه‌رده‌گرن". به واتایه‌کی وردتر ،له حکوومهته دێموکراته‌کاندا مافه بنه‌ڕه‌تی و س������ه‌لماوه‌کان بریتین له :ئازادیی ڕاده‌ربڕین و قس������ه‌کردن ،ئازادیی ئایینزا و ویژدان ،ئازادیی پێکهێنانی کۆڕ و کۆمه‌ڵه‌کان و هه‌بوونی مافی هاوچه‌شن له به‌رانبه‌ر یاسادا .ئه‌م بابه‌تانه هه‌رگیز هه‌مووی ئه‌و پێڕست‌ه چڕوپڕه‌ی مافه‌کان ناگرنه خۆ ،که ده‌بێ هاوواڵتیان له حکوومه‌تێکی دێموکراتدا له‌به‌ریان بحه‌س������ێنه‌وه ،به‌اڵم کۆمه‌ڵێک مافی
16هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
بنه‌ڕه‌تی و نه‌گۆڕیان تێدایه که هه‌موو ده‌وڵه‌تێکی دێموکراتی شایانی ناوی خۆی ده‌بێ له‌به‌رچاویان بگرێت .به بۆچوونی جیفرس������ۆن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که ئه‌و مافانه سه‌ربه‌خۆن و له ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌تیشدا بوونیان ههیه ،ناکرێ به یاسادانان بخرێن������ه الوه یان له ژێر ته‌وژم������ی داخوازییه‌کانی ده‌نگی زۆرینه‌دا بگۆڕدرێن.
ڕاده‌ربڕین ،کۆبوونه‌و ه و ناڕه‌زامه‌ندیی
ئازادیی ڕاده‌ربڕین به‌تایبه‌ت له‌باره‌ی بابه‌ت‌ه سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������هوه مایه‌ی ژیانی هه‌م������وو حکوومه‌تێکی دێموکراته .دهوڵهته دێموکرات������ه‌کان ده‌قی زۆربهی وتاره نووس������راو و زاره‌کییه‌کان ناپش������کنن .هه‌ر بۆیه زۆربهی حکوومهته دێموکراتهکان پڕن له ده‌نگی جۆراوجۆر ،که ڕا و بۆچوون������ی جوداواز و ته‌نانه‌ت دژبه‌ری خۆیان ده‌رده‌بڕن. حکوومه‌تی دێموکرات خوازیاره که له که‌ش������ێکی پڕ ده‌نگ و باسدا بژیت. حکوومه‌تی الیه‌نگری دیموکراس������ی پشتئه‌س������تووره به هاوواڵتی زانا و هه‌ڵکه‌وته‌ی خۆیهوه .ئه‌و هاوواڵتییه‌ی که له س������ۆنگه‌ی ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی به زانیارییه‌کان ده‌توانێ به قه‌ده‌ر خ������ۆی له ژیانی گش������تیی کۆمه‌ڵگه‌که‌ی خۆیدا
به‌شدار بێت و کاربه‌ده‌س������تان و سیاسه‌ته داپڵۆسێنه‌ر و ناهزرییه‌کانی ده‌وڵه‌ت بدات������ه به‌ر ڕهخنه .هه‌م هاوواڵتیان و هه‌م ئه‌و نوێنه‌رانه‌ی که هه‌ڵیانده‌بژێرن به باش������ی ده‌زانن که له دیموکراسیدا ده‌بێ مرۆڤه‌کان زۆر کراوه‌تر ده‌ستیان به باوه‌ڕ و زانیاری و بۆچوونه هه‌ڵنه‌پاچراوه‌کان ڕابگات. بۆ ئ������ه‌وه‌ی که خه‌ڵکێکی ئازاد بتوانن خاوه‌نی حکوومه‌تی خۆی������ان بن ،ده‌بێ بتوان������ن بیروڕاکانی خۆیان -به‌ڕوونی، به‌ئاش������کرایی و ب������ه‌رده‌وام -ب������ه ش������ێوه‌ی زاره‌کی یان نووسراوه ،له‌و په‌ڕی ئازادیدا ده‌رببڕن. داکۆکیکردن له ئازادیی ڕاده‌ربڕین وه‌ک ده‌ڵێن "مافێکی نه‌رێنی"یه که زۆر به ئاسانی گوشار ده‌خاته سه‌ر ده‌وڵه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی که خ������ۆی له به‌رته‌س������ککردنه‌وه‌ی ڕاده‌ربڕین بپارێزێ .حکوومه‌تێکی دێموکرات کاربه‌ده‌ستانی خۆی به کۆکردنه‌وه‌ی وتاره زاره‌کی و نووس������راوه‌کانه‌وه خه‌ریک ناکات. ناڕه‌زامه‌ندیی سه‌نگی محه‌کی حکوومهته دێموکراته‌کانه. له‌ب������ه‌ر ئه‌م������ه ،ماف������ی پێکهێنان������ی ک������ۆڕ و کۆبوون������هوه ئاشتیخوازانه‌کان ڕه‌هه‌ندێکی بنهڕهتییه و بۆ که‌ڵکوه‌رگرتن له ئازادیی ڕاده‌ربڕین ڕۆڵێکی حاش������اهه‌ڵنه‌گری ههیه .له کۆمه‌ڵگایه‌کی مه‌ده‌نیدا ئه‌و که‌س������انه‌ی که له چوارچێوه‌ی بابه‌تگه‌لی جودادا بۆچوونی ناکۆکیان ههیه ،ئازادن تاکوو کۆبوونه‌وه‌ی زیندووی باس و ڕاگۆڕینه‌و‌ه پێکبێنن .ئێس������تا ل������ه ئه‌مه‌ریکا ته‌نانه‌ت ئه‌و بابه‌تانه‌ی که زۆر بنه‌ڕه‌تیش������ن وه‌کوو؛ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ،شه‌ڕ و ئاشتی ،به شێوه‌یه‌کی ئازاد ل������ه ڕۆژنام‌ه و ڕادی������ۆ و ته‌له‌ڤزیۆنه‌کاندا ده‌خرێن‌ه به‌ر ب������اس و ئه‌و که‌س������انه‌ی که له‌گه‌ڵ سیاس������ه‌ته‌کانی ده‌ره‌وه‌ی کاربه‌ده‌ستاندا ناکۆکییان ههیه ،زۆر به ئاسانی بۆچوونه‌کانی خۆیان ده‌رده‌بڕن. ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین مافێکی س������ه‌لماوی ڕه‌وایه ،به‌اڵم ڕه‌ها نیی������ه و نابێ ببێته هۆی هه‌اڵییس������انی توندوتیژی. جنێودان و ئه‌تککردن و سوکایه‌تی پێکردن ئه‌گه‌ر ئاشکرا بێت و بس������ه‌لمێت له‌الیه‌ن دادگاو‌ه پێناسه ده‌کرێ و به‌ری لێ ده‌گیرێ. حکوومهته دێموکراتهکان به ش������ێوه‌یه‌کی ئاسایی مافی ئه‌وه‌یان ههیه که چاوه‌دێریی ئ������ه‌و کۆبوونه‌وانه بکه‌ن که وتاری هان������ده‌ری توندوتیژییان تێدا ب���ڵ��او دهبێتهوه و به ش������ێوه‌یه‌کی ناڕه‌وا ئابڕووی ئه‌وانی تر ده‌به‌ن ،یان ده‌بنه هۆی ڕووخانی ده‌وڵه‌تێکی یاس������ایی .زۆربهی حکوومهته دێموکراتهکان پێش ب������ه ئه‌و کۆبوونه‌وانه ده‌گرن که ده‌بن به هۆی په‌ره‌پێدانی ده‌مارگرژییه ڕه‌گه‌زی و تیره‌یییه‌کان.
سه‌ره‌ڕای هه‌مووی ئهوانه ،ملمالنێی پاراستنی هاوسه‌نگی، به‌رۆکی حکوومهته دێموکراتهکان به‌ر نادات. ده‌بێ به‌رگریی بکرێت ل������ه ئازادیی ڕاده‌ربڕین و کۆڕ و کۆبوونه‌وه‌کان ،له هه‌مان کاتیشدا به‌ره‌نگاریی بکرێت له‌گه‌ڵ ئه‌و وتارانه‌ی که به‌ڕاس������تی ده‌بن به هۆکاری هه‌اڵییسانی توندوتیژی ،تۆقاندن یان ڕووخاندنی ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی که الیه‌نگری دیموکراسین .تاک ده‌توانێ که دژایه‌تی خۆی له به‌رانبه‌ر کرده‌وه‌ی کاربه‌ده‌ستێکی ده‌وڵه‌تدا به توندی و به شێوازێکی ئاشکرا ده‌رببڕێت؛ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش هه‌ڕه‌ش‌ه لێکردن و کوشتنی ئه‌و که‌سه تاوانه.
ئازادیی ئایینزا و پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن
هه‌موو هاوواڵتییه‌ک ده‌ب������ێ بتوانێ به ئازادی وه‌دوای ویژدانی خۆی بکه‌وێ������ت له‌باره‌ی بابه‌تگه‌لی پێوه‌ندیدار به باوه‌ڕه ئایینزایییه‌کانه‌وه .ئازادیی ئایینزا بریتییه له؛ مافی په‌ره‌ستن به ته‌نیا یان وێڕای ئه‌وانی تر ،له قه‌ره‌باڵغ یان له کونجی ته‌نیایی خۆیدا ،یان هه‌ر نه‌په‌ره‌ستنی هیچ شتێک، به‌شدارییکردن له ڕێوڕه‌سم و بۆنه و فێرگه‌کانی ئایینزاییدا به‌بێ ت������رس و دڵه‌ڕاوکێ له هیچ ئازارێک له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ت یان ه������ه‌ر تاقمێکی تری کۆمه‌ڵگه‌وه .ئ������هوه مافی هه‌موو تاکێکی کۆمه‌ڵگه‌ی‌ه که به‌ندایه‌تی و عیباده‌ت بکات ،یان به بۆنه‌ی ئایینزا و باوه‌ڕێکی تایبه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ هاوئایینه‌کانی کۆ ببێته‌وه و په‌ره‌ستگا ساز بکه‌ن و بیپارێزن. ئازادی������ی ئایینزا وه‌کوو زۆربهی ماف������ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی مرۆڤ نه له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تانه‌و‌ه س������از ده‌کرێت و نه دیاریی ده‌ستی ئه‌وانیشه ،بگر‌ه ئهوه ئه‌رکی هه‌موو حکوومه‌تێکی دێموکراته که داکۆکیی له ئازادیی ئایینزا بکات .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که ڕهنگه به‌شێکی زۆر له حکوومهته دێموکراتهکان
ئایاری 2012
17
باوه‌ڕیان ب������ه جودایی ئایینزا و حکووم������هت هه‌بێ ،به‌اڵم دیس������ان بایه‌خه‌کان له بۆچوونی حکوومه‌ت و ئایینزادا دژ به یه‌کتر نین. ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که پش������تیوانیی له ئازادیی ئایینزا بۆ هه‌م������وو هاوواڵتیان دهکهن ،ڕهنگه داکۆکیی له ئازادیگه‌لی تری������ش بکه‌ن؛ ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ک������ۆڕ و کۆبوونه‌وه‌کان. ڕه‌وه‌ند‌ه نیشته‌جێکانی ئه‌مه‌ریکا و زۆرتریش ئه‌و ویالیه‌تانه‌ی که له س������ه‌ده‌ی 17و 18وه له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی حکوومه‌تی ئایینزاییدا بوون ،هاوزه‌مان پێکهوه باسی پێکه‌وه‌هه‌ڵکردنی ئایینزایی و حکوومه‌تی به‌ده‌ر له ئایینزایان ورووژاند. ب������ه پێچه‌وان������هوه ،هێندێ������ک حکوومه‌ت������ی دیکتاتۆڕی ده‌سه‌اڵتخوازی سه‌ده‌ی بیسته‌م ویستیان ئایینزا خاپوور بکه‌ن ،چونکه پێی������ان وابوو که ئایین������زاش وه‌کوو وتاری سیاسی جۆرێک خۆنواندنه له‌الیه‌ن ویژدانی مرۆڤه‌کانه‌وه. ئه‌و حکوومه‌تانه‌ی که به ڕاس������تی الیه‌نگری دیموکراسین، پێیان وایه که ده‌بێ ناکۆکییه ئایینزایییه‌‌کانی تاک بپارێزرێن و باوه‌ڕیان وایه که ده‌وری سه‌ره‌کیی ده‌وڵه‌ت داکۆکیکردنه له هه‌ڵبژاردنی ئایینزا ،ته‌نانه‌ت له‌و بوارانه‌شدا که حکوومه‌ت باوه‌ڕێکی ئایینزایی تایبه‌ت قه‌ده‌غ‌ه ده‌کات. به‌ه������ه‌ر حاڵ ئه‌مه به‌و مانایه نییه ک������ه ئایینزا له خۆیدا ده‌توان������ێ ببێته بیانووی������ه‌ک بۆ هه‌اڵییس������انی توندوتیژی له دژی ئایینه‌کان������ی تر ی������ان له‌دژی هه‌م������وو کۆمهڵگه .ئاینزا ل������ه چوارچێ������وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی الیه‌نگری دیموکراس������یدا له‌کار ده‌کرێ ،به‌اڵم هه‌م������وو کۆمه‌ڵگاکه ناخاته ژێر چنگی خۆیهوه.
به‌رپرسیاره‌تییه‌کانی هاوواڵتیان
هاوواڵت������ی له حکوومه‌تێکی دێموکراتدا پێویس������تیی به به‌ش������داری و ڕێز و پێکه‌وه‌هه‌ڵک������ردن ههیه .هه‌م ماف و هه‌م به‌رپرس������یاره‌تی .بنیامین باربێر بیرمه‌ندی زانس������ته سیاسییه‌کان ڕوونی دهکاتهوه که" :حکوومه‌تی دێموکرات پتر به ناوی حکوومه‌تی زۆرینهوه ناس������راوه و مافی تاک وه‌کوو س������امانی تایبه‌تیی تاکه‌کان پێناسه کراوه ...به‌اڵم ئه‌مه تێگه‌یش������تنێکی هه‌ڵه‌یه؛ هه‌م له‌ب������اره‌ی ماف و هه‌م له‌باره‌ی دیموکراسییه‌وه". بۆ ئه‌وه‌ی که حکوومه‌تێکی دێموکرات سه‌رکه‌وتوو بێ، ده‌بێ هاوواڵتیانی کارا بن و بێالیه‌ن و سست نه‌بن ،چونکه خۆیان ده‌زانن که سه‌رکه‌وتن و شکستهێنانی ده‌وڵه‌ته‌که‌یان ته‌نیا له ئه‌ستۆی خۆیاندایه ،نه‌ک هیچ که‌سێکی تر.
18هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
ئهوه شتێکی زۆر ڕاس������ت و ڕه‌وایه که تاکه‌کان ،مافه بنه‌ڕه‌تییه‌کان������ی؛ ئازادیی ڕاده‌ربڕی������ن ،پێکهێنانی کۆڕ و کۆبوون������هوه و ئایینزا بۆ خۆیان ل������ه‌کار بێنن .به‌اڵم وه‌ک ده‌ڵێ������ن مافه‌کانیش وه‌کوو تاکه‌کان ل������ه ته‌نیاییدا ناتوانن کارس������از بن .مافه‌کان له چوارچێ������وه‌ی کۆمه‌ڵگادا له‌کار ده‌کرێن ،بۆیه مافه‌کان و به‌رپرسیاره‌تییه‌کان پێوه‌ندییه‌کی چڕوپڕیان پێکهوه ههیه. ده‌وڵه‌ت������ی دێموکراتی������ک ک������ه له‌الی������ه‌ن هاوواڵتیانهوه هه‌ڵده‌بژیردرێت ،له به‌رانبه‌ر ده‌نگده‌راندا به‌رپرس������یاره و داکۆکیی له مافی تاک ده‌کات بۆ ئه‌وه‌ی که هاوواڵتیان بتوانن له حکوومه‌تێکی دێموکراتدا به‌ڵێن و به‌رپرسیاره‌تییه‌کانیان بکه‌ن به‌کرده‌و‌ه و ل������ه‌و ڕێگایه‌وه یه‌کێتی کۆمه‌اڵیه‌تی پێک بێنن. ده‌ب������ێ هاوواڵتی������ان النیکه‌م خۆی������ان له‌گه‌ڵ ئه‌و کێش������ه گرینگانه‌ی که ڕووب������ه‌ڕووی کۆمه‌ڵگه‌که‌یان دهبێتهوه ڕابێنن، ب������ۆ ئه‌وه‌ی که بتوانن به وش������یارییه‌وه ده‌ن������گ بده‌ن .وه‌کوو خزمه‌تکردن له ئه‌نجومه‌ن������ه دادوه‌رییه‌کانی دادگا مه‌ده‌نی و تاوانکارییه‌کاندا ،یان خزمه‌تی سه‌ربازیی که ڕهنگه ئه‌رکێکی یاسایی بێ ،ههرچهنده که پتر خۆبه‌خشانه‌یه. گه‌وه������ه‌ری س������ه‌ره‌کیی ک������رده‌وه‌ی دێموکراتی������ک به‌شداریکردنی ئاشتیخوازانه ،کارا ،ئازادانه و بژارکراوی هاوواڵتیانه له ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تیی کۆمه‌ڵگا و نیش������تمانی خۆیان������دا .توێژه‌رێک به ناوی (دایان ڕاویچ) پێی وایه که: "دیموکراس������ی پڕۆسه‌یه ،ش������ێوازێک‌ه بۆ پێکه‌وه‌کارکردن، وه‌ها پڕۆس������ه‌یه‌ک به‌رده‌وام گهشه ده‌کات و ڕاناوه‌ستێ. ئه‌و پڕۆس������ه‌ی‌ه پێویس������تیی به هاوکاری و پێکه‌وه‌سازان و پێکه‌وه‌هه‌ڵکردنی هاوواڵتیان ههیه .وه‌ڕاس������تگێڕانی وه‌ها پڕۆس������ه‌یه‌ک ئاسان نییه و بگر‌ه دژواریش������ه .ئازادی به مانای له‌ئه‌ستۆگرتنی به‌رپرسیاره‌تییه ،نه‌ک ده‌ربازبوون له کۆت و به‌ندی به‌رپرسیاره‌تی". به‌ڕێوه‌بردن������ی وه‌ه������ا به‌رپرس������یاره‌تییه‌ک ده‌بێ������ت به هۆی به‌ش������داربوونی کارا ل������ه ڕێکخراوه‌کاندا ،هه‌روه‌ها به‌دواداچوون������ی ئامانجه دیاره‌کانی کۆمهڵگه .له هه‌مووی ئه‌مانه‌ش گرینگتر ئهوهیه که وه‌ڕاس������تگێڕانی دیموکراسی پێویس������تیی ب������ه ئاکارێکی تایب������هت ههیه و له‌ڕاس������تیدا دیموکراسی یانی گه‌یشتن به ئه‌و باوه‌ڕه‌ی که ئه‌و خه‌ڵکه‌ی که له‌گه‌ڵ یه‌کتردا جوداوازن ،خاوه‌نی مافی هاوچه‌شنن. سه‌رچاوه :دیموکراسی به‌شێوه‌یه‌کی چڕ
كۆنگره‌ی شه‌شه‌م و
هه‌ڵبژاردنی ئه‌مینداری نوێی یه‌كگرتوو
محه‌مه‌د فه‌ره‌ج ئه‌مینداری نوێی یه‌كگرتوو
له‌ژێر دروشمی (له‌پێناو نوێبونه‌وه‌ی دیدگاكان و په‌ره‌پێدانی تواناكان و بنیات نانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی گه‌شه‌سه‌ندو و ده‌سه‌اڵتێكی عادیالنه)دا ،ل ه به‌رواری 2012/5/1 ب ه به‌شداری 756ئه‌ندامی ،یه‌كگرتووی ئیسالمیی كوردستان له هه‌ولێری پایته‌ختی هه‌رێمی كوردستان ل ه هۆتێل دایان ،شه‌شه‌مین كۆنگره‌ی خۆی به‌ڕێوه‌برد. ئاماده‌كردن :محیه‌دین كه‌كشار كۆنگره‌ی شه‌شه‌می یه‌كگرتووی ئیسالمی له 2012/5/1 ده‌س������تی پێكرد و ل������ه 2012/5/4كۆتایی ه������ات)756( . ئه‌ندامی یه‌كگرتوو به‌شدارییان له‌و كۆنگره‌یه‌دا كردبوو كه ( )678كه‌س به هه‌ڵبژاردن و ( )78كه‌س������یش ڕاسته‌وخۆ و به‌بێ هه‌ڵبژاردن چوونه كۆنگره‌كه .ڕێژه‌ی به‌ش������داریی ژنانی یه‌كگرتووش %20بووه .له خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن له كۆی ( )756ئه‌ندامی به‌ش������داربوو 735یان ده‌نگیاندا بۆ چوار پاڵێوراوی پۆستی ئه‌مینداریدا و ئه‌نجامه‌كه‌ی به‌م شێوه‌ی خوارهوه بوو: ناوی پاڵێوراو
ژماره‌ی ده‌نگ
د.محه‌ممه‌د ئه‌حمه‌د
72ده‌نگ
محه‌ممه‌د ڕه‌ئوف
276ده‌نگ
محه‌ممه‌د فه‌ره‌ج
248ده‌نگ
د .هادی عه‌لی
127ده‌نگ
ده‌نگی سپی
12ده‌نگ
له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ی هیچی������ه‌ك له كاندیده‌كان نه‌گه‌یش������تن‌ه ڕێژه‌ی یاس������ایی 2له‌س������ه‌ر ،3كه له په‌یڕه‌و پرۆگرامدا ده‌نگی له‌س������ه‌ر درابوو ،بۆیه ده‌نگدان له نێوان هه‌ردوو ڕكابه‌ری یه‌كه‌م و دووه‌م دووباره كرایه‌وه .له كۆی 721 ده‌نگ محه‌مم������ه‌د فه‌ره‌ج به 401ده‌نگ ب������ۆ ئه‌مینداری گش������تی س������ه‌ركه‌وت و محه‌ممه‌د ڕه‌ئوف ههرچهنده له خولی یه‌كه‌مدا ده‌نگی زۆرینه بوو و شانسی ده‌رچوونی ل������ه خولی دووه‌م پێش������بینی ده‌كرا ،ب������ه‌اڵم ئه‌نجامه‌كه‌ی پێچه‌وانه ده‌رچوو و ژم������اره‌ی ده‌نگه‌كانی 310ده‌نگ و ده‌نگی سپیش 10ده‌نگ بوو .ئه‌مینداری نوێش ته‌نیا یه‌ك خولی تر ده‌توانێت خۆی هه‌ڵبژێریت. پ������اش هه‌ڵبژاردنی ئه‌مین������داری گش������تی ،هه‌ڵبژاردنی ده‌س������ته‌ی بااڵی به‌دواداچوون ئه‌نجام درا و 11كه‌س بۆ ئه‌و ده‌س������ته‌ی‌ه دیاری ك������ران و دواتریش 85كه‌س خۆیان بۆ ئه‌نجومه‌نی س������ه‌ركردایه‌تی كاندید كرد و 35ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی و 2یه‌ده‌گ هه‌لبژێردران ،كه به‌ڕێژه‌ی %25 ژماره‌ی ژنان 9 ،ئه‌ندام بوو له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا.
ئایاری 2012
19
خشته‌ی پێكهاته‌ی ئه‌ندامانی كۆنگره‌ی شه‌شه‌م الف – پێكهاته‌ی ئه‌ندامان:
ئه‌ندامانی كۆنگره
رێژه
له ژێر 40ساڵی
%45
له خوارووی مه‌ڵبه‌ند
%5،54
له سه‌رووی مه‌ڵبه‌ند
%5،45
37ئه‌ندام به‌بێ هه‌ڵبژاردن
%6
رێژه‌ی ژنان
%20
خاوه‌ن بڕوانامه‌ی دكتۆرا
%3
خاوه‌ن ماسته‌ر
%9
خاوه‌ن به‌كالۆریۆس
%52
خاوه‌ن ئاماده‌یی به‌ره‌وخوار
%18
و -هه‌ڵبژاردن������ی 11ئه‌ن������دام ب������ۆ ده‌س������ته‌ی ب������ااڵی به‌دواداچوون: 438 حه‌سه‌ن شه‌میرانی فازل حه‌یده‌ر
402
عه‌بدولحه‌كیم موختار
398
ئه‌مجه‌د محه‌مه‌د
360
سوهیب خزر
339
جه‌مال یه‌حیا عه‌لی
353
عه‌باس هه‌مزه
329
سیروان میرئاوده‌لی
326
دڵخواز عه‌بدوڵاڵ
222
گوڵه‌باخ محه‌مه‌د تۆفیق
213
فاتیمه عه‌لی ئه‌حمه‌د
176
ب -له 756ئه‌ندامی به‌ش������دار بووی كۆنگره ،له سنووری سلێمانی زۆرترین ئه‌ندامی له سه‌ركردایه‌تی ههیه و دواتر له دهۆك و ئینجا له هه‌ولێر و كه‌ركووك. گۆرانكارییه‌كانی كۆنگره‌ی شه‌شه‌می یه‌كگرتوو الف – هه‌ڵبژاردنی محه‌ممه‌د فه‌ره‌ج وه‌ك ئه‌مینداری گشتی. ب -هه‌ڵبژاردن������ی 35ئه‌ندامی نوێی س������ه‌ركردایه‌تی له كۆی 85پاڵێ������وراو ،كه له‌م پێكهاته‌ی‌ه %25كۆت������ای ژنان بوو ،واته له ( )9ژن ()5ی������ان به‌ده‌نگی خۆیان و چواریان به كۆتا چوونه ناو سه‌ركردایه‌تییه‌وه. پ -پێكهێنان������ی ئه‌نجومه‌ن������ی س������ه‌ركردایه‌تیی پاریزگاكانیش ده‌زگایه‌كی نوێ������ی یه‌كگرتووه كه سه‌رپه‌رش������تیی كاروباره‌كانی یه‌كگرتوو له سنووره‌كه‌یدا له ئه‌ستۆ ده‌گرێت. ج -مادده‌ی������ه‌ك ك������ه زۆرینه‌ی ده‌نگ������ی پێدرا بریت������ی بوو له: بوونی دوو یاریده‌ده‌ر بۆ ئه‌مینداری گش������تی كه له ناو ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تیدا هه‌ڵده‌بژێردرێن و به حوكمی پۆسته‌كه‌یان به‌شداری كۆبوونه‌وه‌كانی مه‌كته‌بی سیاسی ده‌كه‌ن ،ئه‌مه‌ش پۆستێكی نوێیه كه له‌م خوله‌دا په‌س������ند كراوه ،یه‌كێكی������ان بۆ كاروباری ناوخۆی حزب و ئه‌وی تریشیان بۆ كاروباری په‌رله‌مان و حكوومه‌ته. هـ -جێگیركردنی پرسی ده‌وله‌تی كوردی به شێوه‌یه‌كی باشتر له جاران له په‌یره‌و و پرۆگرامی ئه‌م جاره‌دا باسی لێوه‌كراوه.
20هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
مێژووی كۆنگره‌كانی یه‌كگرتوو یه‌كگرتووی ئیسالمی له ساڵی 1994/2/6دامهزراوه و تاكو ئێستا شه‌ش كۆنگره‌ی ئه‌نجام داوه: كۆنگره‌ی یه‌كه‌م
1994/4/1
كۆنگره‌ی چواره‌م
2005/4/30
كۆنگره‌ی دووه‌م
1996/8/20
كۆنگره‌ی پێنجه‌م
2008/8/1
كۆنگره‌ی سێیه‌م
1999/9/3
كۆنگره‌ی شه‌شه‌م
2012/5/1
ته‌واوی كۆنگره‌كان له ش������اری هه‌ولێر ئه‌نجام دراون ،له سه‌رجه‌م كۆنگره‌كانی یه‌كگرتوو (سه‌الحه‌دین به‌هائه‌دین) به ئه‌میندار هه‌ڵبژێردراوه جگه له كۆنگره‌ی شه‌شه‌م نه‌بێت. یه‌كگرتوو ل ه په‌رله‌مان له خولی ئێس������تای په‌رله‌مانی كوردستان له كۆی 111 كورسی 9كورس������ی ههیه و له په‌رله‌مانی عێراق له كۆی 57كورس������یی هاوپه‌یمانیی كوردستان 6كورسی ههیه ،له پارێ������زگای دهۆك دوای پارت������ی دووه‌م حزبه و له هه‌رێمی كوردستانیش له ڕێزبه‌ندی چواره‌مه.
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی
ئاماده‌کردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا ل ه فارسییه‌وه :م .ساماڵ ئه‌حمه‌دی
دیموکراس������ی هه‌ر به‌ته‌نیا کۆمه‌ڵێک دامه‌زراوه‌ی سیاسی نییه؛ دیموکراس������ی پاڵ ده‌دا به لیزگ������هی کۆمه‌ڵێک بایه‌خ و ئاکار و ش������ێوازه‌و‌ه که به باشی هه‌ڵس������ه‌نگێندراون ،هه‌موو ئه‌و هۆکاران������ه‌ش له نێو کولتوور و کۆمه‌لگ������ه مرۆڤییه‌کانی سه‌رانسه‌ری دنیادا بیچم و دۆخی جۆراوجۆریان له‌خۆ گرتووه. پاڵپشتی حکوومهته دێموکراتهکان ،بنه‌ما بنچینه‌یییه‌کانه ،نه‌ک شێواز‌ه هاوفۆڕم و هاوچه‌شنه‌کان. دیموکراس������ی بریتییه له حکوومه‌تێک که تێیدا ده‌سه‌اڵت و به‌رپرس������یاره‌تیی مه‌ده‌ن������ی له‌الیه‌ن هه‌م������و هاوواڵتیانهوه، ڕاس������ته‌وخۆ یان له ڕێگه‌ی ئه‌و نوێنهرانهوه که به ش������ێوه‌ی ئازاد هه‌ڵیانده‌بژێرن ،به‌ڕێوه‌ده‌چێ. دیموکراس������ی له‌س������ه‌ر بنچینه‌ی حکوومه‌ت������ی زۆرینه و مافه‌کانی تاک داڕێژراوه .به ب������ڕوای ئه‌و حکوومه‌تانه‌ی که الیه‌نگری دیموکراس������ین؛ نابێ ده‌وڵه‌ت به شێوه‌ی ده‌سه‌اڵتی چ������ڕی ناوه‌ندی دابمه‌زرێت و به‌باش������یی تێگه‌یش������توون که پێویسته هه‌موان بتوانن ده‌س������تیان به ته‌واوی ڕووکاره‌کانی ده‌وڵه‌ت ڕاب������گات و ده‌وڵه‌تیش هێنده‌ی که بلوێ ،له به‌رانبه‌ر خه‌ڵکدا به‌رپرسیار بێت .حکوومه‌تی دێموکرات هه‌ول ده‌دات تاکوو (ناچڕی) له ده‌وڵه‌تدا بێنێت‌ه دی و ده‌سه‌اڵته‌کان به‌سه‌ر ڕووبه‌ر‌ه هه‌رێمی و ناوچه‌یییه‌‌کاندا دابه‌ش بکرێت. حکوومهته دێموکراتهکان باش ده‌زانن که س������ه‌ره‌کیترین ئه‌رکی������ان ،به‌رگریکردن������ه له بنه‌ڕه‌تیتری������ن مافه‌کانی مرۆڤ؛ ئازادی������ی ڕاده‌ربڕی������ن و ئایین������زا ،ماف������ی به‌هره‌مه‌ندیی له پشتیوانیی هاوچه‌شن له‌ژێر سێبه‌ری یاسادا ،به‌هره‌مه‌ندیی له شیانی ڕێکخس������تن و به‌ش������داریی بێ ئه‌مالوال له ژیانی سیاسی ،ئابووری و کولتووریی کۆمه‌ڵدا. حکوومه‌ته‌کانی الیه‌نگری دیموکراسی تێده‌کۆشن بۆ ئه‌وه‌ی که هه‌ڵبژاردنێکی ڕێس������امه‌ند و ئ������ازاد و دادپه‌روه‌ر بهڕێوه ب������ه‌رن ،تاکوو هه‌موو ئه‌و که‌س������انه‌ی ک������ه ته‌مه‌نیان گه‌یوه‌ت‌ه ڕاده‌ی پێویست بتوانن به‌شداریی تێدا بکه‌ن. له حکوومه‌تێکی الیه‌نگری دیموکراسیدا هاوواڵتیان جودا له‌وه‌ی که خاوه‌نی مافی خۆیانن ،به‌رپرسیاریشن که به‌شدار ب������ن له‌و نیزام‌ه سیاس������ییه‌ی واڵته‌که‌یاندا که له الی خۆیهوه داکۆکیی له ماف و ئازادییه‌کانی ئه‌وان ده‌کات.
کۆمه‌ڵگه‌کانی الیه‌نگری دیموکراسی ڕه‌چاوکه‌ری کۆمه‌لێک بایه‌خ������ن؛ وه‌کوو پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن ،هاوکاری و ته‌بایی .مهاتما گان������دی وته‌ن������ی " :پێکه‌وه‌هه‌ڵنه‌کردن ،بۆخ������ۆی فۆڕمێک‌ه له توندوتیژی و بهربهس������تێک‌ه له‌س������ه‌ر ڕێگای دیموکراس������یی ڕاسته‌قینه". دوو جۆر دیموکراسی حکوومهته دێموکراتهکان به‌س������ه‌ر دوو تیپی بنه‌ڕه‌تیدا دابه‌ش ده‌بن؛ ڕاس������ته‌وخۆ ،یان له ڕێگای نوێنه‌ران������هوه .له حکوومه‌تێکی دێموکراتی الیه‌نگری به‌شداریی ڕاسته‌وخۆدا ،هاوواڵتیان ده‌توانن به‌ب������ێ حزووری کاربه‌ده‌س������تانی نێوبژیوان ،له ه������ه‌ر دوو ڕێگای (هه‌ڵبژێران) و (دانران)ـه‌وه له بڕیاره گش������تییه‌کاندا به‌ش������داری بکه‌ن .ش������کی تێدا نییه که کاروباری وه‌ها نیزامێک به هه‌ژمارێکی تا ڕاده‌یه‌ک س������نوورداری خه‌ڵک جێبه‌ج������ێ ده‌کرێ؛ بۆ نموونه له ڕێکخراوێکی ناوچه‌ییدا ،له ئه‌نجومه‌نێکی عێلی و تیره‌ییدا ،یان له یه‌که‌یه‌کی ناوچه‌یی یه‌کێک له یه‌کێتییه کرێکارییه‌کاندا ،به واتایه‌کی تر له هه‌موو ئه‌و شوێنانه‌دا که ئه‌ندامه‌کانی ده‌توانن له ژوورێکدا له ده‌وری یه‌ک کۆببنه‌وه و پێکهوه تاوتوێی پرس������ه پێوه‌ندیداره‌کان بکه‌ن و له ئاکامدا له ڕێ������گای کۆڕایی یان ده‌نگی زۆرینهوه بڕیار بده‌ن .بێجگه له‌مه‌ش ،هێندێک له ویالیه‌ته‌کانی ئه‌مریکا به مه‌به‌ستی جێبه‌جێکردنی ئاڵوگۆڕه پێویس������ته‌کان له یاسادا ،یان ئه‌گه‌ری لێ پێچینه‌وه‌ی کاربه‌ده‌س������تانی هه‌ڵبژێردراو ،کۆمه‌ڵێک "پێش������نیار" و "ڕاپرسی" له وه‌ره‌قه‌کانی هه‌ڵبژاردندا ده‌گونجێنن.
ئایاری 2012
21
ئ������ه‌و نموونانه‌ی که باس������کران پێکهێنه‌ری دیموکراس������یی س������ه‌ربه‌خۆن و ده‌ربڕی ئیراده‌ی کۆمهڵه خه‌ڵکێکی زۆرن .ئه‌و شێوازانه ڕهنگه هه‌ڵگری هۆکاره‌کانی دیموکراسیی ڕاسته‌وخۆ بن .له واڵتێکی وه‌کوو سویسرا زۆربهی بڕیاره‌کانی؛ ته‌ندروستیی گشتی ،وزه و کار پێوه‌ندیی به ده‌نگی هاوواڵتیانی ئه‌و واڵته‌وه ههیه .که‌سانێک ڕهنگه پێیان وابێ که ڕایه‌ڵه‌ی ئینتێرنێت دهبێته هۆی ئه‌وه‌ی که کۆمه‌ڵێک فۆڕمی دیموکراسیی ڕاسته‌وخۆ بێنه ئاراوه و هه‌لێک بۆ گرووپه سیاس������ییه‌کان بڕه‌خسێنن ،تاکوو بتوانن به مه‌به‌س������تی دابینکردنی ئامانجه‌کانیان ڕاس������ته‌وخۆ داوای یارمه‌تیی ماڵی له‌و هاوواڵتیانه بکه‌ن ،که به شێوه‌یه‌کی هاوچه‌شن بیر ده‌که‌نه‌وه. له ئێستاش������دا ،هه‌ر وه‌ک������وو ڕاب������ردوو ،باوترین فۆڕمی دیموکراس������ی ،هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانه؛ چ له‌و ش������ارانه‌دا که حه‌شامه‌تیان ده‌گاته ڕاده‌ی 500000که‌س و چ له واڵتێکدا که 50میلیۆن که‌سی تێدا ده‌ژی .له‌و جۆره دیموکراسییه‌دا هاوواڵتیان به مه‌به‌س������تی؛ گرتنه‌به‌ری بڕیاره سیاسییه‌کان، داڕشتنی یاس������اکان و به‌ڕێوه‌بردنی به‌رنامه‌گه‌لێک له پێناوی ئاسووده‌یی خه‌ڵکدا ،به‌رپرسانێک هه‌ڵده‌بژیرن. یاسای زۆرین ه و مافی کهمینه له ڕێس������ای هه‌موو حکوومه‌تێکی الیه‌نگری دیموکراسیدا، هاوواڵتیان به شێوه‌ی ئازاد و له ڕێگه‌ی حکوومه‌تی زۆرینهوه له باره‌ی بابه‌ت‌ه سیاس������ییه‌کانه‌و‌ه بڕیار ده‌ده‌ن .هه‌ر وه‌کوو (پی .بی .وایت) وتارنووسی ئه‌مریکایی ده‌ڵێت" :دیموکراسی دووپاتکردن������ه‌وه‌ی ئه‌و گومانه‌ی‌ه که زیاتر له‌نیوه‌ی خه‌ڵک له پتر له نیوه‌ی کاتاندا قسه‌ی ڕاست دهکهن". ب������ه‌اڵم حکوومه‌ت������ی دێموکرات له‌جێد‌ا و ه������ه‌ر له‌خۆڕاوه دێموکرات نییه .بۆ نموونه؛ ک������ه‌س ناتوانێ ئه‌و نیزامه‌ی که ڕێ ده‌دا ب������ه ()%٥١ی جه‌ماوه‌ره‌که‌ی تاکوو ()%٤٩ی تر به ناوی حکومه‌تی زۆرینهوه داپلۆسێ ،به نیزامێکی عادڵ و ڕه‌وا بزانێ .له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دێموکراتدا حکوومه‌تی زۆرینه ده‌بێ کۆمه‌ڵێک زه‌مانه‌تی تێدا بێ ،وه‌کوو؛ پاراستنی مافی تاک که له‌خۆیدا زامنی پشتیوانیکردن‌ه له مافی کهمینه و جودابیران – جا نه‌ته‌وه‌یی بن یان ئایینزایی ،یان ئه‌وانه‌ی که له باس������ه سیاسییه‌کاندا به ئاسانی ده‌دۆڕێن .- مافی که‌مین������ه پێوه‌ندیی به دڵئاوایی حکوومه‌تی زۆرینهوه نیی������ه و به ده‌نگ������ی زۆرینه‌ش ئه‌و مافان������ه نافه‌وتێن .چونکه یاس������اکان و دامهزراوه نه‌ته‌وه‌ییی������ه‌کان پارێزگاریی له مافی هه‌موو هاوواڵتیان دهکهن. که‌مین������ه‌کان ده‌ب������ێ متمانه‌ی������ان ب������ه ده‌وڵ������هت هه‌بێ له
22هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
پارێزراویی ماف و ئاسایش������ی خۆی������ان .دوای ئه‌و متمانه‌ی‌ه ده‌توانن له دامهزراوه نه‌ته‌وه‌یییه‌‌کاندا به‌شدار و هاوکار بن. بنچینه‌کانی حکوومه‌تی زۆرینه و مافی کهمینه تایبه‌تمه‌ندیی هه‌موو حکوومه‌تێکی الیه‌نگری دیموکراس������یی تازه‌باون ،به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ناکۆکییه مێژوویی ،کولتووری ،جه‌ماوه‌ری و ئابوورییه‌کانی نێوانیان. پلۆرالیزم (فره‌ده‌نگی) و کۆمه‌ڵگای الیه‌نگری دیموکراسی ل������ه حکوومه‌تێک������ی الیه‌نگ������ری دیموکراس������یدا ،ده‌وڵه‌ت ته‌نی������ا لیزگ������هی ڕیس������ێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی‌ه ک������ه پێکهاتووه له دامه‌زراوه‌گه‌لێک������ی زۆر و زه‌وه‌ن������دی جۆراوجۆری ده‌وڵه‌تی و تایبه‌تی ،تریبۆنگه‌لێکی یاس������ایی ،حیزبگه‌لێکی سیاس������ی، ڕێکخ������راوه‌کان و ئه‌نجومه‌نه‌کانن .ئ������ه‌و جۆراوجۆرییه پێی ده‌گوترێ فره‌ده‌نگی .که له س������ۆنگه‌یه‌و‌ه زۆربهی گرووپه‌کان و دام������هزراوه ڕێکخراوه‌یییه‌کان ل������ه کۆمه‌ڵگایه‌کی الیه‌نگری دیموکراسیدا بۆ مانه‌وه ،ڕه‌وایی و ده‌سه‌اڵتی خۆیان نیازیان به ده‌وڵه‌ت نییه. له زۆربهی کۆمه‌ڵگه‌کانی الیه‌نگری دیموکراسیدا هه‌زاران ڕێکخ������راوی تایبه‌تی‌بوونیان ههیه ،ک������ه هێندێکیان ناوچه‌یی و هێندێکیش������یان نه‌ته‌وه‌یین .زۆربهی ئه‌و ڕێکخراوانه ده‌وری نێوبژی ده‌گێڕن ل������ه نێوان تاک و دام������هزراوه پێچه‌اڵوپێچه ده‌وڵه‌ت������ی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������دا و ل������ه ده‌وره‌که‌یان������دا ئه‌و به‌رپرسیارییانه ده‌گرن‌ه ئه‌ستۆ که هی ده‌وڵه‌ت نین ،هه‌روه‌ها کۆمه‌ڵێک ده‌رفه‌ت بۆ تاکه‌کان ده‌ڕه‌خس������ێن ن به‌بێ ئه‌وه‌ی که له‌نێو ده‌وڵه‌تدابن ،به‌شێک بن له کۆمه‌ڵگه‌ی خۆیان. له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ده‌سه‌اڵتخوازدا ،ئه‌و ڕێکخراوانه به کرده‌و‌ه له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه ده‌پشکێنرێن و تۆمار ده‌کرێن و ده‌که‌ون‌ه ژێر چاوه‌دێریی������هوه .ده‌نا هه‌رچۆنێک بێ ده‌بێ له به‌رانبه‌ر ده‌وڵه‌تدا واڵمده‌ر بن .له حکوومه‌تی الیه‌نگری دیموکراسیدا ده‌سه‌اڵته‌کانی ده‌وڵه‌ت له یاسادا به ڕوونی پێناسه کراون و به چڕی به‌رته‌سک کراونه‌ت������هوه .هه‌ر بۆیه ڕێکخراوه تایبه‌تییه‌کان به ته‌واوی له‌ژێر چه‌پۆکی ده‌وڵ������هت ده‌رباز ده‌بن .له وه‌ه������ا مه‌ڵبه‌ندێکی که‌رتی تایبه‌تیی کارای نێو کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دێموکراتدا ،هاوواڵتیان بێباک له هێزی له‌خۆدا به‌هێزی حکوومه‌ت و ئه‌و داخوازییه‌ی که ده‌بێ ملکه‌چی بیر و بۆچوونی ده‌س������ه‌اڵتداران و ده‌ستڕۆیش������تووان و زۆرینه بن .هه‌ول بۆ ڕه‌خس������اندنی ئیمکاناتێک ده‌ده‌ن که بتوانن له ئاستی به‌رپرسیاره‌تییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی خۆیاندا بن و ڕۆڵی ئاشتیخوازانه‌ی خۆیان بگێڕن. سه‌رچاوه :دیموکراسی به‌شێوه‌یه‌کی چڕ
ئاوڕدانه‌وه‌یه‌ک له سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی واڵته عه‌ره‌بییه‌کان زۆربهی واڵت ه عه‌ره‌بییه‌کان له كۆتایییه‌كانی ده‌یه‌ی 1960ی زایینیدا بوونه خاوه‌ن ئه‌نجومه‌ن���ی یاس���ادانان ،ماوه‌ی ئ���ه‌و ئه‌نجومه‌نانه‌ش له هه‌ندێ ل���ه‌م واڵتانه‌دا زۆر كه‌مه .ئه‌م ئه‌نجومه‌نانه خاوه‌ن ده‌س���ه‌اڵتێكی جیاوازن ،جار ب ه ش���ێوه‌ی ئه‌نجومه‌نی ڕاوێ���ژکاری كار ده‌ك���ه‌ن و هه‌ندێک جاریش الیه‌نی س���یمبۆلیكیان هه‌ی ه و هه‌ندێکیش خه‌ریكی ئه‌ركی یاسادانان ده‌بن. ئه‌م���هی ب���ه‌ره‌وه لێكۆڵینه‌وه‌ك���ی گش���تی و چ���ڕه ،که ب���اس له پله‌وپای���هی ئه‌نجوم���ه‌ن ،ڕێژه‌ی به‌شداربووانی جه‌ماوه‌ر ل ه هه‌ڵبژاردنی واڵت ه عه‌ره‌بییه‌کان و سیسته‌می هه‌ڵبژاردنیان ده‌کات. وه‌رگێڕان :سنۆبه‌ر ته‌یب ئۆردۆن حكوومه‌تی ئۆردۆن پاشایه‌تیی سنوورداره كه له سێ ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ،به‌ڕێوه‌بردن و دادوه‌ری پێك دێت .له سه‌ربنه‌مای ده‌س������تووری گش������تی ئه‌م واڵته ،شاه س������ه‌رۆكی ده‌سه‌اڵتی بهڕێوهبردنه و ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانانیش له ژێر ده‌ستی دوو ئه‌نجومه‌ندایه .ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن له ئه‌س������تۆی خودی پاش������ا و ده‌وڵه‌تدایه ،به‌اڵم پاش������ا ده‌توانێت سه‌رۆكوه‌زیر و وه‌زیره‌كانی كابینه له‌كار البدات یان دایان بمه‌زرێنێت. به‌پێی ده‌س������تووری گشتی ،ده‌س������ه‌اڵت له نێوان پاشا و په‌رله‌م������ان دابه‌ش كراوه ،به‌اڵم هێزی پاش������ا به‌س������ه‌ر ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن له ڕێگه‌ی مافی دانانی سناتۆره‌كان، به‌س������تنی بڕیاره‌كان و ڕێككه‌وتننامه‌كان ،هه‌ڵپه‌س������اردن و هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران ،ڤیتۆی پڕۆژ‌ه یاس������ای په‌س������ندكراوی په‌رله‌مان ،ده‌رچوونی بڕیاره‌كانی ش������اهان‌ه به‌پێی ڕه‌زامه‌ندیی سه‌رۆكوه‌زیر و النیکه‌م چوار كه‌س له ئه‌ندامانی كابینه ،په‌سند كراوه .پله‌ی فه‌رمانده‌ی گش������تیی هێزه چه‌كداره‌كان و س������ه‌رۆكایه‌تیی ده‌سه‌اڵتی داد‌روه‌ری له ئه‌ستۆی پاشادایه. په‌رله‌مان������ی ئ������وردون ل������ه دوو ئه‌نجومه‌ن پێ������ك دێت: (ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران) و (ئه‌نجومه‌نی پیران) .ژماره‌ی
ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ئه‌م واڵته 110 ،كه‌س������ه و هه‌ر چوار ساڵ جارێك به ده‌نگی خه‌ڵك هه‌ڵده‌بژێردرێن. ئه‌نجومه‌ن������ی پیران 55ئه‌ندام������ی ههیه كه بۆ خولێكی چوار س������اڵه له الیه‌ن پاشاوه ده‌سنیش������ان ده‌کرێت .به شێوه‌ی گشتی ئه‌نجومه‌نی پیران له ژێر ده‌ستی الیه‌نگرانی پاشادایه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پاشا هه‌ر كاتێ بییه‌وێت ده‌توانێت، ئه‌نجومه‌نه‌كان هه‌ڵبوه‌ش������ێنێته‌وه .له دوایین هه‌ڵبژاردندا، 885پاڵێوراو كه 199كه‌س������یان ئافره‌ت بوون ،ڕكابه‌ری یه‌كتریان ده‌كرد ،نزیكه‌ی 2ملیون و نیو ئوردونی كه مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو %58 ،به‌ش������داریان له هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا كرد .هه‌روه‌ها له خولی پێشووی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن، %58ئه‌وانه‌ی مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،به‌شدار بوون. ئیماراتی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی ئه‌نجومه‌نی بااڵی س������ه‌ركردایه‌تی له فه‌رمانڕه‌وایانی حه‌وت میرنش������ین پێكهات������ووه و به‌رزتری������ن پێگه‌ی������ه بۆ له‌كارالدان و دامه‌زراندنی به‌ڕێوه‌به‌رانی واڵت ،ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌ن������ه یه‌ك كه‌س له نێ������و ئه‌ندامانی خۆی بۆ پۆستی سه‌رۆكی حكومه‌ت هه‌ڵده‌بژێرێت ،گشت كاروباری واڵت له ئه‌ستۆی س������ه‌رۆكی حكومه‌تی ئیمارات و ئه‌نجومه‌نی بااڵی فیدراڵدایه.
ئایاری 2012
23
ده‌سه‌اڵتی یاسادان له ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی فیدراڵ پێك دێت ،كه خاوه‌نی 40كورس������ییه ،تا پێ������ش هه‌مواركردنی ده‌ستووری گشتی ،گشت ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێردراو له حه‌وت میرنش������ین (له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێژه‌ی دانیشتووانی ئیمارات) بوون. به‌اڵم له‌گه‌ڵ هه‌مواركردنی ده‌س������تووری گش������تیدا20 ، كورس������ی هه‌ڵبژێردراوی میره‌كانه و 20كورس������ی تریش له‌الیه‌ن خهڵكهوه هه‌ڵده‌بژێردرێن .ئه‌ندامانی ئه‌م ئهنجومهنه بۆ ماوه‌ی دوو ساڵ هه‌ڵده‌بژێردرێن .یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی نوێ له‌س������ه‌ر بنه‌مای ده‌س������تووری نوێ له ساڵی ٢٠٠٦دا ئه‌نجام درا. ئه‌نجومه‌ن������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی فیدراڵ س������ه‌ره‌ڕای ئه‌ركی یاس������ادانانی ،ڕۆڵی ڕاوێژكاری و له هه‌ندێ بواریش������دا هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاساكانیشی له‌سه‌ر شانه .هه‌روه‌ها په‌سندكردنی بودجه‌ی س������ااڵنه‌ی ده‌وڵه‌ت له الیه‌ن ئه‌م به‌ش������هوه ئه‌نجام ده‌درێت .ئ������ه‌م ئهنجومهنه ده‌توانێت کارک������ردی وه‌زیره‌كانی كابینه بخات‌ه ژێر پرس������یاره‌وه، به‌اڵم مافی له كارالبردنی ئه‌وانی نییه. ده‌نگدان������ی یه‌كه‌می������ن هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن������ی نه‌ته‌وه‌یی فیدراڵ������ی ئیمارات ،بۆ ماوه‌ی 3ڕۆژ ،له مانگی ١١ی س������اڵی ٢٠٠٦دا ئه‌نجام درا .بۆ به‌ده‌ستهێنانی نیوه‌ی كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی فیدراڵی ئیماراتی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی، 456ك������ه‌س خۆیان پااڵوت ،كه 65كه‌س������یان ئافره‌ت بوون. ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان ل������ه‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا ،نزیكه‌ی %60ی ڕاگه‌ێیندرا. به‌حره‌ین ناوه‌ڕۆكی سیسته‌می سیاسیی به‌حره‌ین پاشایه‌تیی سنوورداره، به‌پێی ده‌س������تووری گش������تی ئه‌م واڵت������ه ،هه‌ر س������ێ ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان ،به‌رێوه‌بردن و دادوه‌ری س������ه‌ربه‌خۆن و ڕێی������ان پێنادرێت ده‌س������ت له كاروبار و ده‌س������ه‌اڵتی یه‌كت������ر وه‌رده‌ن .به‌اڵم‌له کرده‌وه‌دا هه‌ر س������ێ ده‌س������ه‌اڵته‌ك‌ه له ژێر چاودێریی ڕاس������ته‌وخۆی ئه‌میری به‌حره‌یندا بهڕێوه ده‌چن ،ئه‌میر له‌گه‌ڵ ش������ازاده و سه‌رۆكوه‌زیران ،فه‌رمانڕه‌وایی واڵت ده‌كه‌ن. په‌رله‌مان������ی به‌حره‌ین له دوو ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌ران و ڕاوێ������ژکاری پێكهاتووه .هه‌ر دوو ئه‌نجومه‌ن 40ئه‌ندامیان ههیه .ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران له‌الیه‌ن خهڵكهوه هه‌لده‌بژێردرێ������ن و ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌ن������ی ڕاوێژکاریش
24هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
له‌الیه‌ن پاشاوه ده‌سنیشان ده‌كرێن. به‌پێی ده‌ستووری گشتی ئه‌م واڵته ،نوێنه‌رانی (ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران) له الی������ه‌ن خهڵكهوه ب������ۆ خولێكی چوار س������اڵه هه‌ڵده‌بژێردرێن .یاسا هه‌مواركراوه‌كانی ئه‌م په‌رله‌مانه ده‌بێت به واژۆی شای به‌حره‌ین بێت ،ئه‌گه‌ر نا بهڕێوه ناچێت. پێش������ینه‌ی په‌رله‌مانی به‌حره‌ین بۆ ده‌یه‌ی 70ی سه‌ده‌ی ڕاب������ردوو ده‌گه‌رێته‌وه ،به‌اڵم پاش������ای ئه‌و كات له س������اڵی 1975ی زایینی������دا ئ������ه‌م په‌رله‌مان������هی هه‌ڵوه‌ش������انده‌وه و به‌رپڕس������یاره‌تیی ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانانی خسته ئه‌ستۆی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانه‌وه .له 16ی كانوونی یه‌كه‌می س������اڵی ،1992ئه‌نجومه‌ن������ی ڕاوێژکاری ك������ه ئه‌ندامانی له الیه‌ن شاوه ده‌سنیشانكرا ،دامه‌زرا .ده‌توانرێت ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ی به لیژنه‌ی كارناس������یی ده‌وڵه‌ت دابنرێت كه گه‌اڵڵه و پرۆژ‌ه یاس������اكا ن له دانیش������تنه‌كانی خۆیدا باسیان لێوه‌ده‌کات و ڕاده‌ستی ده‌وڵه‌تیان ده‌كات. له س������اڵی 2002دا بڕیار درا که په‌رله‌مانێكی تێكه‌اڵو له دوو ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌ران و ڕاوێ������ژکاری پێك بێت .به‌پێی ده‌ستووری گشتیی به‌حره‌ین ،هه‌ر دوو ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ڕاوێ������ژکاری له كات������ی ناكۆكی له بڕی������اردان ده‌رباره‌ی یاس������ادانان ،ده‌بێت دانیش������تنێك پێك بێن������ن .ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژکاری ،ده‌س������ه‌اڵتی په‌س������ند یا ڕه‌تكردنه‌وه‌ی هه‌موو په‌س������ندكراوه‌كانی په‌رله‌مان������ی ههیه .به فه‌رمانی (ش������ێخ حه‌مه‌د كوری عیسا) ئه‌نجومه‌نێکی دووانه دامه‌زرا كه 40 ئه‌ندامیان هه‌ڵبژێردراو و 40ئه‌ندامی تر دانراو بوو. هه‌روه‌ها مافی هه‌مواركردنی ده‌ستووری گشتی له ده‌ستی خودی (ئه‌میری به‌حره‌ین)دایه .له مانگی ئاداری ساڵی ٢٠٠٦ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران به‌ڕێوه‌چوو ،له‌م ده‌نگدانه‌دا نزیكه‌ی 295هه‌زار که‌س که مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو،توانیان بۆ هه‌ڵبژاردنی 39نوێنه‌ر به‌شدار بن .له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا 207 كه‌س ،له وان������ه‌ش 17ئافره‌ت كاندید ب������وون %69 .ئه‌وانه‌ی مافی ده‌نگدانی������ان هه‌بوو ،له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ش������دار بوون، هه‌روه‌ه������ا له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی س������اڵی ٢٠٠٢دا ڕێژه‌ی به‌شداربووانی خه‌ڵك %53 ،ڕاگه‌ێیندرا. سووریا: سیسته‌می سیاسیی سووریا كۆماریی������ه و س������ه‌ركۆمار له‌م واڵت������ه‌دا ده‌س������ه‌اڵتی زۆری هه‌ی������ه .س������ه‌ركۆمار ده‌توانێت س������ه‌رۆكوه‌زیر و وه‌زیره‌كان������ی
دابمه‌زرێنێ������ت و له كاریان البدات .په‌س������ندكراوه‌كانی ئه‌نجومه‌ن ده‌بێت به واژۆی س������ه‌ركۆمار بێت ،هه‌روه‌ها ده‌توانێ������ت بڕیاره‌كان������ی ئه‌نجوم������ه‌ن پێش������ێل بكات و ئه‌نجومه‌نه‌ك������ه هه‌ڵبوه‌ش������ێنێته‌وه( .ئه‌نجومه‌نی گه‌ل)ی س������وریا 250ئه‌ندامی هه‌ی������ه و هه‌ڵبژاردنه‌کانیش هه‌ر چوار ساڵ جارێك ئه‌نجام ده‌درێن. له هه‌ڵبژاردنه‌كانی س������اڵی ،٢٠٠٧زیات������ر له 2هه‌زار و 500پاڵێوراو له پارێزگا جۆراوجۆره‌کان ،بۆ مس������ۆگه‌ر كردنی 250كورسیی په‌رله‌مانی ،خه‌ریكی ملمالنێ بوون. ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی مافی ده‌نگدانیان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا هه‌بوو 11 ،ملیون و 976كه‌س له كۆی دانیش������تووانی 19 ملیونی س������وریا بوو %57 .ئه‌و كه‌سانه‌ی مافی ده‌نگدانیان ههیه به‌شداریان له هه‌ڵبژاردن كرد. عه‌ره‌بستانی سعوودی: ل������ه واڵتی پاش������ایه‌تیی عه‌ره‌بس������تانی س������عوودی، ش������ا‌ه کاکڵی س������ه‌ره‌كیی ناوه‌ندی������ی حكوومه‌ت پێك دێنێت .سه‌ره‌ڕای ده‌سه‌اڵتی پاشایه‌تی ،پله‌ی سه‌رۆكوه‌زیر و سه‌رۆكایه‌تیی ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنی له ئه‌ستۆدایه. له ڕاس������تیدا ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان كه ئه‌نجومه‌نێكی ڕاوێ������ژکاری و كۆمه‌ڵ������ێ هه‌ڵبژارده له‌خ������ۆ ده‌گرێت ،ئه‌ركی ڕاوێژی������ان له‌گه‌ڵ پاش������ا له ئه‌س������تۆدایه .ئ������ه‌م ئهنجومهنه ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانانی نییه .ژماره‌ی نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌ن، له كاتی ئێستادا 150كه‌سن ،كه البردن و دامه‌زراندنیان به فه‌رمانی پاشایه .هه‌ر خولێكی ئه‌م ئهنجومهنه چوار ساڵه. عومان: جه‌وه������ه‌ری سیس������ته‌می حكوومه‌تی له عومان پاشایه‌تییه و گش������ت كاره‌كان ب������ه خودی سوڵتانه‌وه په‌یوه‌ستن .سوڵتان ده‌سه‌اڵتی به س������ه‌ر هه‌ر سێ ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان، به‌ڕێوه‌بردن و دادوه‌ریدا ههیه و ئه‌رکیان بۆ دیاری ده‌کات. سوڵتان (قابوس) له ساڵی ١٩٩٧فه‌رمانی دامه‌زراندنی (ئه‌نجومه‌نی عومان)ی ده‌ركرد .ئه‌م ئهنجومهنه كه بنه‌مای ده‌سه‌اڵتی یاسادانانی واڵت پێك دێنێت ،له دوو ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵه‌ت و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران پێكهاتووه. ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ،بۆ خولێكی چوار ساڵه له الیه‌ن خهڵكهوه
هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و 83ئه‌ندامی هه‌ی������ه .ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵه‌ت كه الیه‌ن������ی ڕاوێژی ههیه ،خاوه‌نی 70ئه‌ندامه و بۆ خوڵێكی چوار ساڵه له‌الیه‌ن پاشاوه هه‌ڵده‌بژێردرێن .له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن كه له س������اڵی ٢٠٠٧دا به‌ڕێوه‌چوو 631 ،كه‌س كه له ناویاندا21 ئافره‌ت ب������وون ،خوازیاری چوونه ن������او ئه‌نجومه‌ن بوون390 . ه������ه‌زار عومانی كه مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو %62 ،به‌ش������داریان له هه‌ڵبژاردندا كرد له هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ٢٠٠٣دا 509 ،كه‌س كه 15كه‌سیان ئافره‌ت بوون ،پاڵێوراوی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌نجومه‌ن بوون .له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا 800هه‌زار عومانی كه مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،به‌شداریان له هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا كرد ،كه %74یان چوونه بنكه‌كانی ده‌نگدانه‌وه. قه‌ته‌ر ڕژێم������ی جه‌وه������ه‌ری سیاس������یی قه‌ته‌ر پاشایه‌تییه، سیسته‌می سیاسیی قه‌ته‌ر له ئه‌میری قه‌ته‌ر ،س������ه‌رۆكوه‌زیر، ئه‌نجومه‌نی وه‌زی������ران ،ئه‌نجومه‌نی ڕاوێ������ژکاری یا ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران (ده‌سه‌اڵتی یاسادانان) و ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری پێكهاتووه. ئه‌می������ری قه‌ته‌ر بااڵترین پله و س������ه‌رۆكی حكومه‌تی قه‌ته‌ره و به به‌رزترین كه‌سی بڕیاده‌ری واڵت له قه‌ڵه‌م ده‌درێـت. ده‌ستووری گشتیی قه‌ته‌ر ،ده‌سه‌اڵتی ته‌واوی له بواری ده‌ركردنی فه‌رمانه‌كان ،هه‌روه‌ها ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن������ی به ئه‌میر داوه و، هه‌رسێ ده‌سه‌اڵتیش له ژێر ده‌ستی ئه‌ودایه .دوای هاتنه سه‌ركاری (شێخ حه‌مه‌د) هه‌ندێ چاكسازی له‌م واڵته‌دا ئه‌نجام درا. گرنگترین دیارده‌ی ئه‌م چاكسازییانه ،هه‌مواركردنی ده‌ستووری گش������تی بوو که له ساڵی ٢٠٠٣ئه‌نجام درا .یه‌کێك له ئاکامه‌کانی ئه‌و ،ڕوونكردنه‌وه‌ی یاس������ا بۆ پێكهێنانی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌یه ،كه 45 ئه‌ندامی ههیه و دوو له‌سه‌ر سێی به ده‌نگی خه‌ڵك هه‌ڵده‌بژێردرێن، ئه‌م ئهنجومهنه مافی یاس������ادانان و پرسیار له وه‌زیره‌كان و دانی متمانه بهوانی ههیه .ئه‌نجومه‌نی ئێستای ئه‌م واڵته بێ ههڵبژاردنه و ئ������ه‌م ئهنجومهنه 35ئه‌ندامی ههیه و ئه‌ندامه‌كانی بۆ خولێكی 6 ساڵه له الیه‌ن پاشاوه هه‌ڵده‌بژێردرێن. كوێت: به پێی ده‌ستووری گشتی، سیس������ته‌می حكومه‌تی������ی كوێت له س������ێ ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌ب������ردن ،یاس������ادانان و دادوه‌ری پێكهات������ووه،
ئایاری 2012
25
هه‌روه‌ه������ا ئه‌نجومه‌نێك������ی ڕاوێ������ژکاری ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی کاروباری واڵت یارمه‌تیی ئه‌میری كوێت ده‌دات .یاسادانان له ئه‌ستۆی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یه .ئه‌م ئهنجومهنه که ته‌نیا ئهنجومهنه له كوێت ،خاوه‌ن 65ئه‌ندامه كه 50ئه‌ندامیان به ده‌نگی خه‌ڵك بۆ خولێكی چوار س������اڵه هه‌ڵده‌بژێردرێن و 15ئه‌ندامی تر ،ئه‌ندامانی ده‌وڵه‌تن. ئه‌نجومه‌نی كوێت ،هه‌ر ساڵه‌ی به‌كه‌می بۆ ماوه‌ی 8مانگ دانیشتنی ده‌بێت ،كه ئه‌ركیان تا كۆتایی دوایین دانیشتنی خۆی ،پڕۆژه‌ی یاسای بودجه‌ی ساڵی داهاتوو په‌سند بكات. له ئه‌ركه‌كانی تری ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان ،ده‌کرێت ئاماژه به لێپرسینه‌وه‌ی وه‌زیره‌كان بکرێت ،هه‌روه‌ها وه‌زیرێك كه لێپرسینه‌وه‌ی لهگهڵدا ده‌كرێت ،ده‌بێت له ئه‌نجومه‌ن ده‌نگی متمانه وه‌ربگرێت. ئه‌میر ده‌س������ه‌اڵتی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی ههیه و ده‌توانێ������ت س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زی������ران البدات، به‌اڵم له كاتی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن ،ئه‌نجومه‌نی نوێ ده‌بێت ده‌س������تبه‌جێ دوای 2مان������گ پێك بهێنرێت .به درێژای������ی مێژووی کوێ������ت ،زۆر جار ئه‌میری ئ������ه‌و واڵته، ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌ڵوه‌ش������اندۆته‌وه .ئه‌نجوم������ه‌ن ل������ه کاتی پێویس������تدا ،ده‌س������ه‌اڵتێکی به‌رفراوانی ل������ه په‌یوه‌ند له‌گه‌ڵ بودجه‌ی سااڵنه‌ی پێشکه‌شکراو له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه ،تێچوو یان ته‌نانه‌ت چاکسازیی یاس������اکان بوودجه‌یان ههیه ،به‌م مه‌به‌س������ته کومیسیۆنێک به ناوی (کۆمیسیۆنی دارایی) بۆ ئه‌م کاره ته‌رخان کراوه. هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوێت له مانگی نیس������انی ساڵی ٢٠٠٦به‌ڕێوه‌چوو ،ئه‌مه یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردن بوو كه ئافره‌ت توانیان به‌ش������دار بن 340 .هه‌زار كه‌س بۆ ده‌نگدان ناویان تۆمار كرد كه %57یان ئاف������ره‌ت بوون ،له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا 249كه‌س بۆ به‌ده‌ستهێنانی 50كورسیی په‌رله‌مان كه‌وتن‌ه ملمالنێی ،كه 27یان ئافره‌ت بوون .ڕێژه‌ی به‌شداربووانی خه‌ڵ������ك %66ب������وو ،ڕێژه‌ی به‌ش������داربووانی ئاف������ره‌ت له‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا به‌رچ������او ب������وو و زۆرتر ل������ه %35بوو .له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن كه له س������اڵی ٢٠٠٣دا به‌ڕێوه‌چوو، 276پاڵێوراو ئاماده بوون %80 ،ئه‌وانه‌ی مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،به‌شدارییان كرد. لوبنان: لوبنان خ������اوه‌ن حكوومه‌تێكی كۆماریی‌ه و له س������ه‌ركۆمارێك و ئه‌ندامانی كابینه و ئه‌نجومه‌نێك
26هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
پێكهاتووه .له سه‌ر بنه‌مای ڕێككه‌وتننامه‌یه‌کی نه‌نووسراو به ن������اوی "په‌یماننام������هی نه‌ته‌وه‌یی" ،س������ه‌ركۆمار ده‌بێت مه‌سیحیی مارونی بێت ،سه‌رۆكوه‌زیران موسڵمانی سوننی و سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نیش موسڵمانی شیعه بێت. ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی لوبنان 128 ،ئه‌ندامی ههیه و هه‌ر چوار ساڵ جارێك هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت .ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران یا په‌رله‌مانی لوبنان ،کۆمه‌ڵێک به‌رپرس������یاره‌تی ههیه ،هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری گرنگترینیانه. ئه‌نجومه‌ن������ی نوێن������ه‌ران س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوون������ی ڕۆلی یاسادانان ،به ئه‌سته‌م له یاس������ادانان یا سیاسه‌توانان و ده‌سنیش������انكردنی ڕێبازگه‌ی حكومه‌تی������دا ڕۆلی ههیه .له ده‌ستووری گشتیدا ئه‌ركه‌كان و پرۆسه‌ی كاری ئه‌نجومه‌ن به وردی باسكراو‌ه و ده‌سه‌اڵتی زۆری پێدراوه .هه‌ندێ بابه‌ت وه‌ك چاودێریكردنی بودج‌ه و هه‌مواركردنی ده‌س������تووری گشتی ،یه‌كێ له ئه‌ركه‌كانی ئهنجومهنه .به‌هۆی ده‌سه‌اڵتی سه‌ركۆماری و هه‌ندێ پله‌داره‌كانی تر ،ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران زیاتر دامه‌زراوه‌یه‌كی ناجێگێ������ر و بێهێزه و ،ڕۆلی گرنگی له سیاس������ه‌تدا نییه .ئه‌م ئهنجومهنه ته‌واوكه‌ری ده‌سه‌اڵتی بهڕێوهبردنه نه ده‌سه‌اڵتێكی سه‌ربه‌خۆی جیا و هاوکێشی ده‌وڵ������هت .هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان به له‌به‌رچاوگرتنی ڕێژ‌ه و به‌شه نه‌ته‌وه‌یی و ناوچه‌یی بهڕێوه ده‌چێت. سیاس������ه‌تی حزبی له لوبناندا ڕۆلی نییه و پروپاگه‌نده‌ی كاندیده‌كان له س������ه‌ر بنه‌مای لیستێک ده‌بێت ،كه سه‌رۆک‌ه خۆجێییه‌کان ئاماده‌ی ده‌ك������ه‌ن .به واتایه‌کی تر ،ملمالنێی ناو ناوچه‌كان ته‌نیا له نێ������وان گرووپه قه‌ومییه‌کاندا نییه. ب������ۆ نموونه مه‌س������یحییه‌ك له ناوچه‌ی������ه‌ك لهوانهیه له گه‌ل مه‌سیحییه‌كی تردا ڕكابه‌ری بکات .چاكسازییه‌كی زۆر له‌م سیس������ته‌مه‌دا نه‌كراوه ،النیکه‌م به هه‌مان شێوه‌ی پێشووی ماوه‌ته‌وه .به درێژایی سااڵنی ڕابردوو ،ژماره‌ی نوێنه‌ران كه‌م یا زیاد بوونه و هه‌ر له گۆراندا بووه. ل������ه هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی که له س������اڵی ٢٠٠٥ له چ������وار قۆن������اغ و له چ������وار چوارش������هممه و له چوار ناوچه‌دا به‌ڕێوه‌چوو ،ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان له ناوچه‌كان������ی جۆراوجۆردا جیاوازییان له‌گه‌ل یه‌كتردا هه‌بوو ،به‌اڵم به كۆی نزیكه‌ی %55له خه‌ڵك به‌شداریان ل������ه‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا كردبوو .یه‌كه‌می������ن هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیی لوبنان (ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی) له هاوینی ساڵی 1992دا به‌ڕێوه‌چوو و ئه‌م ئهنجومهنه له 128 نوێنه‌ر كه نیوه‌یان مه‌سیحی و نیوه‌ی‌تریان موسڵمان بوون ،پێكهات.
ڕوونکردنه‌وه‌ی چه‌مک هکانی بواری هه‌ڵبژاردن (ده‌ستوور ،حکوومه‌ت ،دیموکراسی) ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕانی :سواره ده‌ستوور ،یاسای بنچینه‌یی
یاسای بنچینه‌یی ،زاراوه‌یه‌کی حقووقی و زانستی سیاسییه. یاس������ای بنچینه‌یی یه‌کێ له‌و ده‌رچووانه‌ی کاربه‌ده‌س������تانی ڕێپێدراوه که له س������ه‌ر ئه‌رکی گشتی نووس������راوه و بریتییه له یاس������ا ،ئه‌و بڕیارانه‌ی له ناو په‌رله‌مانی واڵت دراون ،ئه‌و ده‌س������توورانه‌ی له‌الیه‌ن حکوومه‌ته‌وه گی������راون ،هه‌روه‌ها ئه‌و ڕێکارانه‌ی کاربه‌ده‌ستانی ئاستنزمتری ده‌وڵه‌ت داویانه. له‌الیه‌کی دیکه‌و‌ه یاس������ای بنچینه‌یی به‌و ده‌س������تووره‌ی واڵت ده‌گوت������رێ که وه‌ک به‌ڵگه‌نامه‌یه‌کی س������تراتیژی ،ئه‌و پره‌نس������یپانه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری������ی واڵت و ب������ه‌ر ل������ه هه‌مووان ڕێکخراوه سه‌ره‌کییه‌کانی ده‌وڵه‌تیی تێدا کۆکراونه‌ته‌وه .له یاس������ای بنچینه‌ییدا وه‌ک باو باسی مافی مرۆڤیش ده‌کرێ که نابێ پێش������ێل بکرێت ،به‌گوێره‌ی یاسای تایبه‌ت نه‌بێت. بۆ چۆنه‌تیی نووس������ینی یاسا ،ده‌ستوور یا خود پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ له یاسای بنچینه‌ییدا بڕیاردانی تایبه‌ت پێویستن. ئه‌وی������ش یا به پێی هه‌ڵس������ه‌نگاندنی زۆرینه‌ی باوه‌ڕپێکراو، ڕاپرس������یی گشتی (ریفراندۆم) یا بۆ نموونه وه‌ک له سوید کراوه ،کاتێ دوو بڕیاری په‌رله‌مان که هه‌ڵبژاردنێکی نوێیان ل������ه نێواندا هه‌بووبێ ،دیاره ئه‌وه‌ش له پێناو پێش������گرتن به ئاڵوگۆڕی به‌په‌ل‌ه و ده‌س������ته‌به‌رکردنی پشتیوانیی به‌ئه‌مبه‌ر ئه‌وبه‌ری زۆرینه له ئاڵوگۆڕه‌کان. ل������ه هه‌ن������دێ واڵتاندا ـ ب������ۆ نموونه س������وید ـ پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی یاس������ای تایبه‌ت ،به سانایی جێبه‌جێ ده‌کرێت و له واڵتانی دیکه‌دا ئه‌م کاره زه‌حمه‌تی زۆره .ل������ه ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا پێویس������ته که زۆرینه‌ی باوه‌ڕپێکراو هه‌م پێش������نیازی پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ له یاس������ادا بکات ،هه‌م به‌رپرس������ی چۆنه‌تیی ئاڵوگۆڕه‌ک‌ه و نووسینی یاس������اتازه‌که‌ش بێت .یاسای بنچینه‌یی ویالیهته
یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا که کۆنترین ده‌ستووری نووسراوی جیهان‌ه و س������اڵی ١٧٨٩په‌س������ند کرا ،ته‌نیا ٢٦ئاڵوگۆڕی تێدا ک������راوه و ده خاڵی یه‌که‌می ئاڵوگۆڕتێداکراوی هه‌موو به جارێک کران .له‌پاش ده‌س������تووری ئه‌مریکاش ،کۆنترین ده‌ستوور هی واڵتی سوید‌ه که له ساڵی ١٩٧٤دا ئاڵوگۆڕی له فۆرمی ١٨٠٩ساڵه‌ی ده‌سه‌اڵتی واڵتدا پێکهێنا. ل������ه چه‌مکێک������ی به‌رفره‌تردا یاس������ای بنچینه‌یی هه‌ندێ یاسای تریش ده‌گرێت‌ه خۆی ،بۆ نموونه یاسای هه‌ڵبژاردن، بڕیاردانه‌کانی په‌رله‌مان و ڕێکخراوی حکوومه‌ت و نه‌ریتی ده‌س������توور له ڕێسا و یاس������اکانی حکوومه‌تدا .ناوئاخنی ڕاسته‌قینه‌ی یاساکان ده‌توانێ له گوێن لێکدانه‌وه‌ی له‌الیه‌ن دادگه‌کان������هوه بکهوێته ژێر کاریگه‌رییه‌وه .له وه‌ها کاتێکدا لهوانهیه ئه‌م یاسایه هه‌ڵوه‌شێته‌و‌ه و پێویست به پێکهێنانی ئاڵوگ������ۆڕی بکات (بۆ نموونه ل������ه ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مری������کا) یان ئه‌وه‌ی دادگه‌یه‌کی تایب������هت بۆ لێکدانه‌وه‌ی یاس������اکان پێک بێت ،وه‌ک ئه‌وه‌ی له ئه‌ڵمان ههیه .هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه ده‌توانێ ببێته هۆی کێشرانی دادگاکان وه‌ک الیه‌نێک ب������ۆ ناو ڕه‌وتی سیاس������ه‌ته‌وه .له‌م کاته‌دا و ل������ه ئه‌یاله‌تی فیدراڵ������دا دادگه‌کان ده‌بن������ه پارێزه‌ری فیدراس������یۆنه‌ک‌ه و ده‌زگای ش������یاو و جێبڕوای ئه‌یاله‌ته‌ک������ه بۆ هاوئاهه‌نگی و پێوه‌ندیی نێوان یه‌کتر .یاس������ا هه‌روه‌ها ده‌توانێ به‌شوێن عورفی نوێ ئاڵوگۆڕی به‌س������ه‌ردا بێ ،ئه‌ویش به‌م مه‌رجه‌ی له ده‌ستووریشدا ئه‌م ئاڵوگۆڕه تۆمار بکرێت.
حکوومه‌ت
حکووم������هت ڕێکخراوێک������ه ب������ه توانایی یاس������ادانان و جێبه‌جێکردن������ی ئه‌م یاس������ایانه ل������ه ناوچه‌یه‌ک������ی تایبه‌تدا. لێکدانه‌وه‌ی جۆراوجۆر بۆ چه‌مکی حکوومه‌ت هاتۆته ئاراوه.
ئایاری 2012
27
یه‌کێ له‌م لێکدانه‌وانه ،حکوومه‌ت به هێزی ده‌س������ه‌اڵتداری بڕیارده‌ری ده‌وڵه‌تێک داده‌نێ .ده‌وڵه‌تیش له‌الیه‌ن ئابووریزانانی سیاس������ییه‌وه ـ ماکس و ڤێب������ر ـ و دواتریش ل������ه ڕوانگه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی سیاسییه‌وه ،به ڕێکخراوێک داده‌نرێ که پاوانی به‌کارهێنانی یاسایی ده‌س������ه‌اڵتی له هه‌رێمی ژێرده‌سه‌اڵتی خۆیدا ههیه .له ڕوانگه‌ی ئه‌خالقییه‌وه ،چه‌مکی "یاس������ایی" جێی لێدوان و پرس������یاره چۆن ڕێکخراوێ������ک هه‌م ده‌توانێ له‌الیه‌ن الیه‌نگرانییه‌وه به ده‌وڵه‌ت دابنرێ ،هه‌میش نه‌یارانی قه‌بووڵی نه‌که‌ن .هه‌ندێ که‌س وش������هی "یاسایی" به واتای پشتیوانیی به‌رده‌وام و ئاش������کرای زۆرینه‌ی خه‌ڵکی واڵتێک له ڕێکخراوه‌که پێناس������ه دهکهن .له وه‌ها ڕوانگه‌یه‌کدا ئه‌و هه‌بوونه‌ی ته‌نیا خاوه‌نی هێزی س������وپا و پۆلیس و چه‌کداره ناوی ده‌وڵه‌ت������ی لێ نانێ������ن ،به‌ڵکوو پێی ده‌ڵێ������ن "ده‌وڵه‌تی تێشکاو" .ئهوه کۆنترۆڵی دیموکراتیکی حکوومه‌ت و دهوڵهته که الیه‌نی یاساییبوونی ده‌وڵه‌ته‌که به‌هێز کات.
دیموکراسی
دیموکراسی وه‌ک زۆربهی زاراوه سه‌ره‌کییه‌کانی زانستی سیاسی ،بۆ نموونه خودی سیاسه‌ت ،له ئه‌سڵدا وشه‌یه‌کی یۆنانییه که له دوو وش������هی کورتتری "دیموس" و "کراتوس" پێکهاتووه .هه‌ر دوو وشه‌ش چه‌ند مانایه‌کیان ههیه: ـ "دیموس" هه‌م به مانای گش������ت ئه‌و ش������ارومه‌ندانه‌ی‌ه که له پۆلیس ـ ده‌وڵه‌تش������ار ـ دا ده‌ژین .هه‌روه‌ها به مانای خه‌ڵکی که‌مده‌سه‌اڵت و ئاستنزمه. ـ "کراتوس" هه‌م به مانای "هێز" و هه‌م به مانای "یاسا"یه و ئ������ه‌م دوو واتایه له‌یه‌ک جودان .چونکه ده‌کرێ گرووپی وا له‌به‌ر چاو بگرین که بێ ئه‌وه‌ی به‌شێوه‌ی ڕه‌سمی و ئاشكرا حکوومه‌ت بکه‌ن ،خاوه‌ن هێز بن .به‌م چه‌ش������نه ،لهوانهیه له دیموکراس������ییه‌کی ڕواڵه‌تیدا که وا پێشان ده‌ده‌رێ خه‌ڵک یا نوێنه‌ران ده‌سه‌اڵتدارن دابه‌شینی هێزی ڕاسته‌قینه به ته‌واوی نادیموکراتیک بێت .یان به پێچه‌وانه ،له سیسته‌مێکی سیاسیدا که تێیدا ده‌س������ه‌اڵتی سیاسی که تێیدا پاشایه‌تی یا ئه‌شراف به ش������ێوه‌ی ڕواڵه‌تی حکوومه‌ت ده‌کات ،ئه‌م ڕاستییه ئاشکرا نه‌بێت که ده‌سه‌اڵتی ڕاسته‌قینه له به‌ر ده‌ستی خه‌ڵکدایه. ل���ه ڕوانگه‌ی تیۆریکارانی سیاس���ییه‌و ه چه‌مکی جۆراوجۆر بۆ دیموکراسی ههیه: ـ مینی مالیس������ته‌کان ده‌ڵێن دیموکراس������ی سیس������ته‌می حکوومه‌تێک‌ه که تێیدا شاروومه‌ندان له ڕێی ههڵبژاردنهوه بۆ خولێک مافی ده‌سه‌اڵتداری ده‌دات‌ه ده‌سته‌یه‌ک له ڕێبه‌رانی سیاسی .ئه‌م بۆچوونه ناوی حکوومه‌تی پۆلیارشی و چه‌ند که‌سه‌شی لێنراوه.
28هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
ـ چه‌مکی به‌کۆی دیموکراس������یی جه‌خت له‌س������ه‌ر ئهوه دهکاتهوه که حکوومه‌ت ده‌بێ ده‌ست بداته کاری نووسینی یاس������ا و دانانی سیاس������ه‌تی وا که زۆر ل������ه بیروبۆچوونی مامناوه‌ندی������ی خه‌ڵک نزیک بێ .نیوه‌یه‌ک له الی ڕاس������ت و نیوه‌یه‌ک له الی چه‌پ. دیموکراس������یی شۆرایی له سه‌ر ئه‌م بناغه‌یه دامهزراوه، که دیموکراس������یی حکوومه‌ت به گفتوگۆ جێبه‌جێ ده‌کرێ. دیموکراته ش������ۆراییه‌کان ده‌ڵێن ڕێس������ا و سیاسه‌ت ده‌بێ له‌سه‌ر بناغه‌ی ئه‌و به‌ڵگه‌هێنانه‌وانه‌ی گشت شاروومه‌ندان بتوانن قه‌بووڵی که‌ن دامه‌زرێن .پانتایی سیاس������هت ده‌بێ گۆڕه‌پانی باس و گفتوگۆی ڕێبه‌ران و هاوواڵتیان بێ ،گوێ بده‌نه یه‌کتر و بیر و بۆچوونی خۆیان بگۆڕن. چه‌مکه‌کان������ی س������ه‌ره‌وه ئاماژه به دیموکراس������ی له‌ڕێی نوێنه‌رانیان دهکهن .دیموکراس������یی ڕاس������ته‌وخۆ ده‌ڵێ که ش������اروومه‌ندان ده‌بێ به شێوه‌ی ڕاس������ته‌وخۆ و نه له ڕێی نوێنه‌رانی خۆیان له پێکهێنانی یاسا و سیاسه‌تدا به‌شدارییان هه‌بێت .هه‌ڵسووڕانی سیاس������ی ڕێزی ههیه و دهبێته هۆی هۆشمه‌ندی و به‌کۆمه‌اڵیه‌تی بوونی هاوواڵتیان .هاوبه‌شیی خه‌ڵکیش دهبێته هۆی هه‌ڵسه‌نگاندنی نوخبه لێهاتووه‌کان و له‌هه‌مووان گرنگتر ئه‌وه‌ی که هاوواڵتیان له ڕاستیدا حوکم به‌سه‌ر خۆیاندا ناکه‌ن ،بێت و خۆیان به‌شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ بڕیاریان له‌سه‌ر یاسا و سیاسه‌ته‌کان نه‌دابێ. مانایه‌کی دیکه‌ی دیموکراس������ی ،به‌رابه‌ریی سیاس������ییه له نێوان ته‌واوی هاوواڵتیاندا .ئ������ه‌م چه‌مکه ئاماژه به‌م واڵتانه ده‌کا ک������ه تێیاندا نه‌رێت و ش������ێواز و وێن������ای وا هه‌ن که به ڕێنیش������انده‌ری ڕێبازی یه‌کسانیی هێزی سیاسی داده‌نرێن. یه‌که‌می������ن و گرنگتری������ن نه‌ریت������ی کۆمه‌اڵیه‌تی������ش بریتییه له هه‌ڵبژاردن������ی ڕێکوپێ������ک و ئازاد و ئاش������کرا به مه‌به‌س������تی هه‌ڵبژاردن������ی نوێن������ه‌ری وا که پ������اش هه‌ڵبژێردرانی ،ئه‌رکی به‌ڕێوبه‌رایه‌تیی هه‌موو یا زوربه‌ی سیاس������ه‌ته گشتگره‌کانی کۆمه‌ڵگا بگرێته ئه‌ستۆ. له‌م ڕوانگه‌یه‌دا لهوانهیه ڕهخنه بگیرێ که ئهوه زوربه‌ی ده‌نگده‌رانن که بڕیار له سه‌ر سیاسه‌ت ده‌گرن ،نه زۆربهی خه‌ڵک .به‌م جۆره‌ش ڕێگه خ������ۆش دهکهن بۆ هێنانه‌گۆڕی باسی به‌تۆبزیبوونی به‌شداریی سیاسی هه‌روه‌ک ده‌نگدانی به‌تۆب������زی .هه‌روه‌ه������ا ئه‌وه‌ی که که‌س������انی س������اماندار و خودانپاره ،له کاتی خه‌باتی هه‌ڵبژاردندا ئیمکانی کاریگه‌ری له س������ه‌ر کۆمه‌ڵگایان هه‌ی������ه .که‌وابێ لهوانهیه ڕێس������ای نوێ بۆ شه‌فافکردنی س������ه‌رچاو‌ه داراییه‌کانی به‌رده‌ستی به‌رئه‌ندامانی هه‌ڵبژاردن ،پێویست بن.
جۆره‌کانی دیموکراسی
ـ دیموکراسیی جێفرسۆنی ـ دیموکراس������یی نوێنه‌رایه‌تی :به‌م مانایه که بڕیاردان له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگا ،نه‌ک له‌الیه‌ن ئه‌ندامانییه‌وه ،به‌ڵکو له‌الیه‌ن ئه‌و که‌س������ه تایبه‌تییانه‌ی خه‌ڵک هه‌ڵیانبژاردوون ده‌گیرێ .شێوازی جۆراوجۆری دیموکراسیی نوێنه‌رایه‌تی له زوربه‌ی ڕێکخراوه‌کانیشدا ههیه. دیموکراسیی نوێنه‌رایه‌تیی چه‌ندحزبی: سیسته‌می دیموکراسیی نوێنه‌رایه‌تیی چه‌ندحیزبی له هه‌ر کام یا گشت ئه‌م ئاستانه‌دا به‌دی ده‌کرێن ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ران بتوانن له نێوان چه‌ند حیزبدا و له پێواژۆیه‌کی سیاس������یدا یه‌کی������ان هه‌ڵبژێرن .ئه‌و واڵتانه‌ی ش������ێوازی دیموکراس������یی چه‌ندحیزبییان هه‌ڵبژاردوووه و تێیاندا ئاپۆره‌ی گه‌وره‌سااڵن خاوه‌نی مافی یه‌کس������انه له ئاس������تی جۆراوجۆردا ،ئه‌وا به دیموکراسیی لیبراڵ ناودێر ده‌کرێن .ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ،واڵتان������ی ئه‌ورووپای ڕۆژاوا ،ژاپۆن ،ئوس������ترالیا، نیوزیله‌ند و هیند له ڕیزی دیموکراسییه لیبراڵه‌کاندان. دیموکراسیی نوێنه‌رایه‌تیی تاکحزبی: هه‌ن������دێ له واڵتان بۆ نموونه چی������ن ،هه‌رچه‌ند ته‌نیا یه‌ک حیزبیان ههیه ،خۆ به دیموکراسی داده‌نێن .له‌م واڵتانه‌دا له حاڵێکدا که ده‌نگده‌ران ده‌رفه‌تی هه‌ڵبژاردنیان له نێو حیزبه جۆراوجۆره‌کاندا نییه ،به‌اڵم هه‌ڵبژاردن ده‌کرێ و له‌م ڕێیه‌وه نوێنه‌ران له ئاستی جۆراوجۆری خۆجێیی و نه‌ته‌وه‌یی دیاری ده‌کرێ������ن .ئه‌م واڵتانه له ڕیزی دیموکراس������یی نوێنه‌رایه‌تیی تاکحیزبی������دا جێیان ب������ۆ ده‌کرێته‌وه .یه‌کێ ل������ه‌و کۆڵه‌کانه‌ی زۆرجار له دیموکراس������یی نوێنه‌رایه‌تی������ی تاکحیزبیدا ههیه ئهوهیه که حیزبه تاکانه‌که ،له خواستی گشتگری کۆمه‌ڵگاکه ده‌دوێ .به بروای مارکسیسته‌کان ،حیزبه‌کان له دیموکراسیی لیبراڵدا نوێنه‌رایه‌تیی سوودی چینه جۆراوجۆره‌کان دهکهن. له کۆمه‌ڵگا کۆمۆنیس������تییه‌کاندا ته‌نیا حیزبێک به پێویس������ت ده‌زانرێ ،هه‌ر بۆی������ه‌ش ده‌نگده‌ران نه له نێوان حیزبه‌کاندا، به‌ڵک������وو له نێ������وان پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردندا که سیاس������ه‌تی جۆراوجۆریان ههیه ،نوێنه‌رانی خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن. دیموکراسیی هاوبه‌ش: ل������ه دیموکراس������یی هاوبه‌ش������دا ی������ا دیموکراس������یی ڕاسته‌وخۆدا ،بڕیاره‌کان به شێوه‌ی کۆ و له الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه هه‌ڵده‌بژێردران .ئه‌مه یه‌که‌مین ش������ێوازی دیموکراس������ی
بوو که له یۆنانی که‌ون������ارادا هه‌بوو .که‌مینه‌یه‌کی که‌می کۆمهڵگه که شاروومه‌ندیان پێده‌گوتن ،بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی سیاس������ه‌ته‌کان و بڕیارگرتنه‌کان به شێوه‌یه‌کی ڕێکوپێک لێک کۆده‌بوونه‌وه. دیموکراسیی هاوبه‌ش له کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مڕۆدا که ئاپۆره‌ی خه‌ڵک خودان مافی سیاس������ین و هه‌م������وو که‌س ده‌رفه‌تی به‌ش������داریی چاالکان������هی نییه گه‌لێ که‌م بۆت������هوه .هه‌ندێ ڕه‌هه‌ندی دیموکراس������یی هاوبه‌ش هێشتاش هه‌ر جێبه‌جێ ده‌کرێن و گه‌لێ ڕێکخراو له‌م کۆمه‌ڵگایانه‌دا له‌م ش������ێواز‌ه که‌ڵک وه‌رده‌گرن .به‌ڕێوه‌بردنی ڕیفراندۆم و گشتپرسییه‌کان له ئاستی نه‌ته‌وه‌ییدا بۆ چاره‌کردنی ئه‌و کێشانه‌ی جێپرسن و ڕوانگه‌ی جیاوازییان له‌سه‌ره ،به نموونه‌ی دیموکراسیی هاوبه‌ش داده‌نرێن. زڕه‌دیموکراسی: زڕه‌دیموکراس������ی ب������ه‌م حکوومه‌ت������ه ده‌گوت������رێ که هه‌رچه‌ن������د خه‌ڵک تێی������دا خودان ده‌س������ه‌اڵت نین ،به‌اڵم هه‌ندێ دامه‌زراوه‌ی دیموکراتیکیان تێدا ههیه .هه‌رچه‌ند سیاس������ه‌تی ئه‌م حکوومه‌تانه‌ش به‌ڕواڵه‌ت دیموکراتیکه، به‌اڵم له کرده‌وه‌دا دامهزراوه دیموکراتیکه‌کان ،خواستی خه‌ڵک جێبه‌جێ ناکه‌ن. ئه‌مڕۆ جگه له چه‌ند واڵتی وه‌ک عه‌ره‌بستانی سعوودی، ڤاتیکان ،میانمار و برونه‌یی ،هه‌ر هه‌موو حکوومه‌تێک خۆی به دیموکرات داده‌نێ .به‌رده‌وامیش توێژینه‌وه‌ی جۆراوجۆر بۆ لێکدانهوه و هه‌ڵسه‌نگاندنی سیسته‌مگه‌لی حکوومه‌تی و پله‌به‌ندیی ڕێژه‌ی دیموکراس������ی له واڵتانی جیهاندا بهڕێوه ده‌چێ و ئه‌نجامه‌کانی لێر‌ه و له‌وێ باڵو ده‌کرێنه‌وه. شیاوی باس������ه که ئه‌فالتوون و ئه‌ره‌ستوو له ڕه‌خنه‌گرانی حکوومه‌تی دیموکراتیک بوون و به خراپترین جۆری حکوومه‌تی ده‌زان������ن .ڕه‌خنه‌گرانی حکوومه‌ت������ی دیموکراتیک پێیان وایه که زۆرینه‌ی خه‌ڵک لێهاتوویی پێویس������تییان بۆ بڕیاردان له کێش������ه سیاس������ییه‌کاندا نیی������ه .ئ������ه‌وان ده‌ڵێن دیموکراس������ی له‌مپه‌ری به‌رنامه‌داڕشتنی تۆکمه و بڕیاردانی لێبڕاوانه‌یه و که‌ندوکۆسپ ده‌خاته س������ه‌ر ڕێی گهشه و پێش������که‌وتنی کۆمه‌ڵگا .الیه‌نگرانی حکوومه‌تی دیموکراتیکیش له به‌رامبه‌ردا بڕوایان به‌وه‌یه که ئه‌م جۆره حکوومه‌تانه باشترین ڕێگه‌ن بۆ خه‌بات دژی کۆبوونه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت ل������ه ش������وێنێک و کۆنترۆلی باش������تری سیاس������ییان لێده‌که‌وێته‌وه که کۆمهڵگه بهرهو گهشه و پێشکه‌وتن ده‌بات. سه‌رچاوه :زانستنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی سوید ،ویكیپیدیا
ئایاری 2012
29
حکوومه‌تی یاسا
هه‌ڵبژاردن به‌درێژای������ی مێ������ژوو و ل������ه زۆرب������هی بواره‌كان������دا، حكومه‌تی یاس������ا كاردانه‌وه‌ی ویس������تی ده‌سه‌اڵتداران بووه .به‌پێچه‌وانه‌وه ،دهوڵهته دیموکراته ڕه‌س������ه‌نه‌کان ڕه‌چاوكردنی ده‌وڵه‌تی یاسایان چ بۆ ده‌سه‌اڵتداران و چ بۆ هاوواڵتیان به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان بنیات ناوه.
پابه‌ندبوونی یه‌كسان له یاسا
حکوومه‌ت������ی یاس������ا به‌رگریكاره له ماف������ه بنه‌ڕه تییه سیاس������ی ،كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌کان ،ل������ه به‌رامبه‌ر مه‌ترس������ییه‌كانی زوڵم و کاری نا یاس������اییدا به‌رگری له هاوواڵتیان ده‌كات .حکوومه‌تی یاسا به‌واتایه‌یه كه هیچ تاكێك ،چ سه‌ركۆمار و چ هاوواڵتییه‌كی ئاسایی له یاسا به‌رزتر نییه .دهوڵهته دیموكراتیکه‌کان له ڕێگای یاساوه سوود له ده‌سه‌اڵتی خۆیان وه‌رده‌گرن ،هه‌روه‌ها خۆیان سه‌ر به سنوورداریه‌تی یاسایین. ئ������ه‌و هاوواڵتیان������هی كه ل������ه‌و واڵتان������ه‌دا ده‌ژین و حكومه‌ته‌که‌ی������ان دیموكراتییه ،مه‌یلی������ان بۆ پێڕه‌وی بۆ یاسا ههیه ،چونكه له ڕاستیدا ئه‌وان پابه‌ندن به‌و یاسا
30هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
و ڕێس������ایانهی كه خۆیان دایانناوه .كاتێك دادپه‌روه‌ر ی به‌باشی به‌ڕێوه‌ده‌چێت ،كه یاساكان له‌الیه‌ن هه‌مان ئه‌و كه‌س������انه كه ده‌بێ������ت ملكه‌چی ب������ن ،چ ده‌وله‌مه‌ند و چ هه‌ژار ،چ زۆرین������هی نه‌ته‌وه‌یی یان كهمینهی ئایینی ،چ الیه‌نگری ده‌وڵه‌ت یان ئاشتیخواز ،دانرابێت .هه‌موویان ده‌بێت گوێرایه‌ڵی یاسا بن. هاوواڵتیان������ی ده‌وڵه‌تێكی دیموكراتی������ک گوێرایه‌ڵیی یاس������اكان ده‌كه‌ن ،چونكه ده‌زانن ب������ه‌م ڕێگه‌یه‌وه و له ڕاستیدا خۆیان وه‌كو داڕێژه‌رانی ناڕاسته‌وخۆی یاسا، گوێرایه‌ڵیی لێ ده‌كه‌ن .كاتێك كه یاس������اكان له ڕێگای خه‌ڵکێکه‌وه كه خۆیان ده‌بێت ملكه‌چی بن دانرابێت ،هه‌م یاسا و هه‌م دیموكراسی دێته دی.
ره‌چاوكردنی پێوه‌ره‌كان
به‌درێژای������ی مێژوو له ه������ه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ،ئهوانه ی كه له لووتكه‌ی ده‌زگای دادوه‌ریی س������زادان بوونه ،به‌و ده‌رفه‌ته‌ی که هه‌یانبوو‌ه ،به شێوه‌یه‌کی خه‌راپ كه‌ڵکیان له ده‌سه‌اڵت وهرگرتووه .كه‌سه‌کان به‌ناوی حکوومه‌ته‌وه،
به‌بێ پاس������اوێکی یاس������ایی و زۆربهی������ان به‌بێ ئهوه ی به‌فه‌رمی تۆمه‌تی������ان بدرێته پاڵ ،كه‌وتوونه‌ته زیندانه‌وه. داراییه‌كانیان ده‌ستی به‌سه‌ر داگیراوه ،شكنجه ،ئازار، دوور خراون یان له سێداره دراون. ی ته‌حمولكردنی هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتی ،توانا ئه‌و جۆره خراپ كه‌لكوه‌رگرتنه‌ی له ده‌سه‌اڵت نییه .هه‌ر حکوومه‌تێک ده‌بێت توانای������ی به‌ڕێوه‌بردنی زه‌بتوڕه‌پتی هه‌بێت و ده‌بێت بتوانێت تاوانباران سزا بدات ،به‌اڵم له ڕێگای ئه‌و بڕیار و شێوازانه‌ی که حكوومه‌ت یاساكانی خۆی جێبه‌جێ ده‌كات ،ده‌بێت ڕوون و ئاشكرا بن ،نابێت شاراوه ،سه‌ره‌ڕۆیانه ،یان ئاوێته به فرتوفێڵی سیاسی کرابێت و ،ده‌بێت بۆ هه‌مووان یه‌كسان بێت .ئهوه هه‌مان شته كه پێی ده‌ڵێن ،ڕه‌چاوكردنی پێوه‌ره‌كان. به مه‌به‌ستی كاراكردن بۆ ڕه‌چاوکردنی ،ڕێوشوێنه‌کانی به‌ره‌وه له ژێر تیش������كی حكومه‌ت������ه دیموكراتییکه‌کان‌که له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستووری گشتی پێکهاتوون بریتین له: * پۆلیس ناتوانێت به‌بێ هه‌بوونی مۆله‌تی دادگا ماڵی هیچ كه‌سێك بپشكنێت و ،ده‌بێت به‌ڵگه‌ی پێویست بۆ ئه‌و كاره هه‌بێت .له‌ده‌وله‌تێكی دیموكراتیکدا له ده‌رگادانی ماڵه‌كان له الیه‌ن پۆلیسی نهێنییه‌وه له نێوه‌شه‌ودا ڕێی پێنادرێت. * هیچ كه‌س������ێك نابێ������ت به‌بێ تۆمه‌تی ئاش������كرا و نووس������راو كه به س������ه‌رپێچی ناوبراوه و ڕوونی باسی بكات ،ده‌سبه‌س������ه‌ر بكرێت .هه‌روه‌ه������ا به‌پێی ڕێکاری دادوه‌ریی ناس������راو به‌ئاماده‌بوونی گیراوه‌كه له‌دادگا، ی ده‌س������گیرکراوه ئه‌و مافه‌ی ههیه كه هه‌ر زیندانییه‌ك بان������گ بكرێت بۆ دادگه و له حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر بۆ دادگه س������ه‌ڵمێنرا كه ده‌سگیرکردنی ناوبراوو دوور له ڕاستی بووه ،ده‌بێت ئازاد بكرێت. * ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه به‌تۆمه‌ت������ی ئه‌نجامدانی تاوان ده‌س������تگیر ده‌كرێ������ن ،نابێت بۆ ماوه‌یه‌ك������ی درێژ پێش دادگاییك������ردن له زینداندا ب������ن .ده‌بێت ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یان پێ بدرێت كه سوود له دادگایكردنێكی خێرا و ئاشکرا وه‌ربگرن ،ده‌بێ������ت له‌گه‌ڵ ئه‌و که‌س������انه‌ی که تاوانیان خستۆته پاڵ کس������ی ناوبراو ڕووبه‌ڕوو بنه‌وه و بخرێنه ژێر پرسیاره‌وه. * چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له به‌رپرسان ،له كاتی الوازبوونی ڕاكردنی تاوانبار له زیندان ،یان ئه‌نجامدانی تاوانێكی
ت������ر له الیه‌ن ئ������ه‌وه‌وه ،تا كاتی هاتن������ی دادگاییكردنی به‌دانانی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ك یان به مه‌رج ئازاد بكرێت. * ناكرێت زۆریی له كه‌سه‌كان بكرێت كه شایه‌تی له دژی خۆیان بده‌ن .ئه‌مجۆره قه‌ده‌غه‌كردنه دژی زۆریی لێكردنی شه‌خس������ه‌كان به‌تاوانباركردنی خۆیان ده‌بێت، بڕێارێک������ی یه‌کالکه‌ره‌وه بێت .ل������ه ئه‌نجامی ئه‌مجۆره قه‌ده‌غه‌كردنه ،پۆلیس له ژێر هیچ دۆخێك ڕێپێدراو نییه به‌ئه‌شكه‌نجه‌دان یان خراپ كه‌ڵك وه‌رگرتنی هه‌ڵسوكه‌وتی جه‌سته‌یی یان ده‌روونی له‌گه‌ڵ تاوانباران. * كه‌س������ه‌كان نابێت بكه‌ونه مه‌ترس������ی دوو الیه‌ن، به‌واتایه‌كی تر له كاتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌وان جارێك له تاوانێك له دادگه‌دا بێتاوان ب������وون ،نابێت جارێكی تر به‌هه‌مان تاوان تاوانبار بكرێننه‌وه. * له‌به‌ر خراپ كه‌لك وه‌رگرتنی به‌رپرسان له یاساكانی كه به ڕواڵه‌ت "په‌یوه‌ستن به ڕابردووه‌وه" ،به‌كارهێنانی ئه‌مجۆره یاس������ایانه‌ش قه‌ده‌غه‌یه ،ئه‌م یاس������ایانه دوای ئه‌نجامدانی تاوان دانراون تا بتوانن كه‌سه‌كه تاوانبار بكه‌ن و به‌و تاوانه‌ی كه كاتی ئه‌نجامدانی به نایاسایی له‌قه‌له‌م نه‌دراوه. * سزای بێبه‌زه‌یییانه یان نائاسایی قه‌ده‌غه‌یه هیچ كام ل������ه‌م س������نووردارێتییانه ب������ه‌و مانایه نییه ك������ه حکوومه‌ت بۆ جێبه‌جێكردنی یاس������ا و س������زادانی تاوانباران ده‌س������ه‌اڵتی پێویس������تی نییه .به‌پێچه‌وانه‌وه، سیس������ته‌می دادوه‌ریی س������زادان ل������ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه الیه‌نگ������ری حكومه‌ت������ی دیموكراتیی������ه به‌هه‌م������ان ڕاده كاریگه‌ره كه لێژنه‌ی حوکمڕانیی ئه‌و له‌الیه‌ن خهڵكهوه وه‌كو ده‌وڵه‌تێكی دادپه‌روه‌ر و پارێزه‌ری ئاسایشی تاك و خزمه‌تگوزاریی به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی ده‌ناسرێت.
ئایاری 2012
31
ژنا كورد و پروسێسا هه‌لبژارتنان
عه‌بدولال مشه‌ختی
Mishexti1@yahoo.com ێ ژم������ارێ و ئامارێ د پێكهاتا وه‌ك خویای������ه ژن ژ ئالی ژیانێ������دا نیڤا جڤاكێیه ،ل������ێ كاریگه‌ریا وێ د جڤاكێدا و د ناڤ������ا هه‌ر ملله‌ته‌كێدا یا جودایه ،هنده‌ك جڤاك ههنه كو ژن ڕۆله‌ك كاریگه‌ر تێدا دبینیت ،وه‌ك ملله‌تێن ڕوژئاڤا و هنده‌ك ژ وه‌التێن ڕوژهه‌التێ .ل هنده‌ك ملله‌تانژی یا ته‌په‌س������ه‌ر و مافخاری و بێبهایه ،دیسان هنده‌ك ملله‌ت ههنه ژن ڕۆله‌ك كێم تێدا دبینیت ئه‌وژی ده‌س������تهه‌التێ بو په‌یداكرینه داكو ێ دیاره و پاراستیی‌ه نیشانا جیهانێ بده‌ن كومافێ ژنێ ی و داك������و جڤاكا نێڤده‌وله‌تی ئه‌وان ده‌س������تهه‌التان ب چاڤێ پێشكه‌تنێ ل قه‌له‌م بده‌ن. د جڤ������اكا مه ی������ا كورده‌واریدا ژنێ ڕۆل������ه‌ك د هنده‌ك ئالیێن ژیانێ دا هه‌بوو ،لێ بهایێ وێ نه د ئاس������تێ پێتڤی بوو ،تایبه‌ت د بریارێن گرنگدا .هه‌تاكو س������ه‌رده‌مێ تازه و قۆناغه‌ك دی سه‌ر گه‌ل و جڤاكا مه‌دا هاتی ،تایبه‌ت پشتی سه‌رهلدانا پیرۆز و ڕاگه‌هاندنا فیدراڵیزمێ و دامه‌زراندنا په‌رله‌مان و حكومه‌تا كوردستانێ ل ساال1992ێ هه‌تا ئیرۆ كو پتر ژ 20ساالن سه‌ر وێ قوناغێ ڕابورین .گه‌له‌ك بنه‌ما و ساخله‌ت هاتنه گهورین و به‌رێخودانا ژنێ ب ڕه‌نگه‌ك دی هاته سه‌حكرن ،چ ژ ئالیێ باش یان خراب. پشتی پروسێسا هه‌لبژارتنان ل كوردستانێ جێگیربووی، ده‌ستهه‌التا دیموكراسی ل كوردستانێ هاتی‌ه په‌سه‌ندكرن و گهورینێن م������ه‌زن دیاربوون هه‌مبه‌ری ژنێ ومافێن وێ د پش������كداریا كاروبارێن جڤاكێ و ده‌زگه‌هێن میری ل هه‌می بوارادا ،ته‌ڤ ده‌رگ������ه‌ھ بۆ ڤه‌بوون داكو ڕوولێ خۆ ببینیت و به‌رچاڤ كه‌تن .پش������ته‌ڤانیه‌ك بێ توخیب ژ الیێ پارتێن
32هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
سیاسیڤ‌ه هاته‌كرن ،تایبه‌تی یێن عه‌لمانی و ده‌ستهه‌الت د ده‌ستیدا ژ ده‌زگه‌هێن میری .هه‌ره‌وه‌سا ژ ئالییێ كه‌سانێن ڕه‌وش������ه‌نبیر كو ئه‌و ژی یا دووالیه‌ن بو سه‌باره‌ت مه‌ره‌م و مه‌خس������ه‌د و ئنیه‌تا هنده‌ك كه‌سانێن ڕه‌وشه‌نبیرو هزرڤان، هنده‌ك الیه‌ن هه‌بوون كو ئازادییه‌ك به‌رفره‌هـ و بێ توخیب ێ كو ن������ه د گونجا دگه‌ل ه������زر و بیرێن ئولی دابوی������ه ژن وجڤاكی د هه‌می بواراندا. ژ ئالی������ێ هه‌لبژارتنانڤه بزانی������ن كا ژنا كورد هه‌تاكو چ ێ كاریگه‌ر بكه‌ت و ده‌رهه‌قێ وی ڕاده ش������یای‌ه ڕۆلێ خۆ ی مافی ب������ۆ هاتی‌ه جێگیر كرن و ڕۆلێ خۆ ببینیت .ژنا كورد ح������ه‌زه‌ك مه‌زن ههیه دڤی بواریدا كاربكه‌ت ،لێ ش������یان و حه‌ز لێك جودانه .حه‌ز تش������ته‌ك‌ه و بجهئینانا وان حه‌زان تشته‌ك دییه .ژنا كورد ژبلی ڕێژه‌ك كێم پشتی سه‌رهلدانێ، نه‌ش������یای‌ه خۆ ژ ئالیێ ڕه‌وشه‌نبیری و جڤاكی و سیاسیڤ‌ه پێش بێخیت ،دش������ێم بێژم هه‌تا ژ وێ ڕێژا كێمژی یا ژنێن ڕه‌وشه‌نبیر ،خۆ ژ سیاس������ه‌تێ دده‌نه پاش و حه‌زا وان ل سیاسه‌تێ نینه ,ژبلی پرانیا ژنێن نه ڕه‌وشه‌نبیر. ههرچهنده پش������تی س������ه‌رهلدانا 1991ێ و هه‌تا ئه‌ڤرۆ چه‌ند گه‌رێن هه‌لبژتنان ل كوردس������تانێ هاتنه ئه‌نجامدا ن ب������ۆ په‌رله‌مان������ێ ئیراق������ێ و كوردس������تانێ و ئه‌نجومه‌نێن پارێزگه‌هان ،ژبلی ئه‌وان هه‌لبژارتنێن دناڤ كونگرێن پارتێن سیاسی و ڕێكخراوێن هه‌مه‌ره‌نگ دهاتنه كرن .دڤان هه‌می س������ه‌ربووراندا ژنا ك������ورد ل كوردس������تانێ نكاریه ڕۆله‌ك كاریگه‌ر تێدا ببینیت ،چ ژ ئالیێ پش������كداریا ده‌نگدانێ یان به‌ربژارتنێ یانژی بۆ ڕێكالم و ڕاگه‌هاندنا هه‌لبژارتنان.
ێ ده‌نگدانێڤه :پتریا ژنا كوردس������تانێ هه‌تا نها -1ژالی ێ نكاریه ئازادیا خۆ ب دروستی ب ڕامانا ئازادیا ده‌ربرین و ب ده‌ربرینه‌كا دروس������ت پشكداریێ بكه‌ت ،به‌لكو هه‌رده‌م ێ خۆ بوویه ب هه‌مان ێ و هه‌ڤژین مژول������ی و ملكه‌چا خێزان بۆچوون و ه������زر به‌ره‌ف بنگه‌هێ������ن ده‌نگدانێ چوویه ،ئه‌و الیه‌ن یا كه‌س������ان هه‌لبژارتینه ئه‌وێن خێزانێ بڤێن .ئه‌وژی ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه ژ بۆ كێماس������یا ئاستێ وێ یێ ڕه‌وشه‌نبیری و سیاس������ی كو نكاریت به‌رنام‌ه و ش������یان و به‌هره‌مه‌ندیا كه‌س������اتی و الیه‌نێن سیاس������ی لێك جوداكه‌تن ،ب دروستی ێ هه‌ژییه ده‌نگێ خو بده‌تێ. بزانیت كیژ الیه‌ن و به‌ربژێر ی ژب������ه‌ر نه‌حه‌زا پتریا وان بۆ سیاس������ه‌تێ و هه‌تا ڕێژه‌ك به‌رچاف ژ ته‌خا ڕه‌وش������ه‌نبیرژی ژ ژنا كوردستانێ ،حه‌زا ێ یا كێمه و ده‌ما بابه‌تێن سیاسی هاتنه وان ژ بۆ سیاسه‌ت ێ دێ خۆ لێ ڤه‌كێشن و وخۆ دیر كه‌ن ژ گه‌نگه‌شا وان قاد بابه‌تان یان داخاز دكه‌ن وان بابه‌تا بگهورن .ئێك ژ ئه‌گه‌را دزڤریته‌ڤ������ه بۆ خێزانێ و هه‌ڤژینی ك������و زۆر جاران ههكه ژنێ مایتێكرنه‌ك یان بیر و هزره‌ك لس������ه‌ر بابه‌ته‌ك سیاسی ێ ده‌نێ؛ سیاسه‌ت شوال ێ به‌رسڤ ده‌ربری ،ئێكسه‌ر زه‌الم د ێ خۆ دسیاس������ه‌تێ نه‌ك������ه‌ن .هه‌ر چهنده ئه‌ڤ‌ه وه نینه ،مای هزره‌ك پاشكه‌فتیه و نه‌یا ڕه‌وایه ،لێ بوویه ساخله‌ته‌ك ناف جڤاكا مه‌دا. -2ده‌رباره‌ی ژنا ك������ورد و خۆهه‌لبژارتن بۆ ده‌زگه‌هێن فه‌رم������ی ،تایبه‌ت وه‌ك په‌رله‌مان و چڤاتێ������ن پارێزگه‌هان و باژێرڤانیان ،هه‌یا نها ئه‌و چه‌له‌نگكی و زیره‌كی و جساره‌تی نه‌دای‌ه خ������ۆ كو خۆ به‌ربژێر بكه‌ت ب������ۆ ئه‌ڤان ده‌زگه‌هان خۆ گرێدایه ب هنده‌ك س������اخله‌تێن كالسیكی یێن جڤاكی و خێزانیڤ������ه .كچ بیت ژب������ه‌ر باب و برایان و ژن بیت ژبه‌ر هه‌ڤژین و خێزانێ ،كو ئه‌و س������اخله‌تێن جڤاكی ڕێ ناده‌ت‌ه ژنێ یان كچێ خۆ پاڤێن‌ه ناف گێله‌شوكا هه‌لبژارتناندا ،ب ێ كو ژنه نابیت هه‌می كارا بكه‌ت كو هێشتا س������ه‌ده‌ما هند بیر و هزرێن جڤاكا نێرین یا زاله. ژب������ه‌ر زاروكا ومالێ و هنده‌ك هێجه‌تێن دی یێن نه‌ره‌وا، ێ جه‌س������اره‌تێ بده‌ت������ه خۆ كو بێی ێ نه‌ڤێت و دیس������ان ژن ڕه‌زامه‌ندی������ا خێزان و زه‌المی ،خ������ۆ به‌ربژاركه‌ت .زۆر ژن ههنه خودان ش������یان و هۆشمه‌ندن ،لێ ژبه‌ر وان ئه‌گه‌ران خو ڤه‌كێشاین‌ه و ناهێن‌ه ناف گوره‌پانا سیاسیدا. زۆر ژ وان دترسن ببنه ئه‌گه‌را هه‌لوه‌شاندن و تێكچوونا خێزانه‌كێ ،چه‌ندین بوویه‌ر په‌یدابووینه و خێزان هه‌رفتین‌ه و ژن و هه‌ڤژینێ خۆ لێك ڤه‌بووین‌ه وخۆدان زاروكژی بووینه.
ێ خۆ هه‌لێخستیه كو ڕه‌وشه‌نبیر‌ه ێ ژن ێ چه‌ند ب سه‌ده‌ما و ومافێ خۆ ب������كار ئینایه كو یا كاریگه‌ر بیت دناڤا جڤاكێدا ێ دبزاڤ و چاالكیێن جڤاكیدا و ژیانا خۆ س������ه‌را تێكه‌لیا و ئێخس������تی‌ه د بواره‌كێ نه‌دیاردا و باجا خۆ دایه و ژیان و خوشیا خۆ گوری ماف و ئازادیا خۆ كریه. ێ بزاڤ������ا ژن������ان س������ه‌باره‌ت پروپاگه‌ندێ و -3ژ ئالی������ ێ ژ بۆ لیست و به‌ربژێرا د كریارا هه‌لبژارتناندا، ڕاگه‌هاندن ێ خۆ یێ دروس������ت و پێتف������ی نه‌دیتیه ،ژ بلی دیس������ان ڕۆل چه‌نده‌كێن كێم ئه‌ڤه‌ژی هه‌ر ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بۆ وان سه‌ده‌مێن مه ل س������ه‌ری دیاركرین ،یانژی شه‌رمینن و شه‌رم دكه‌ن ژ جڤاكێ������دا خۆ بۆ ئه‌ڤان بزاڤا ته‌رحان بكه‌ن ،یانژی ڕێگر و ئاس������ته‌نگ بۆ ههنه كو ڕۆله‌كی ب������اش ببینیت ،هه‌ر چهنده ێ دڤان كریار ژماره‌ك به‌رچاڤژی ههنه حه‌ز دكه‌ن پشكداری و بزاڤاندا بكه‌ن . -4ژنا كورد ڕازی بوو وه‌ك چافلێكرنه‌ك بۆ ته‌رخانكرنا ێ وه‌ك جڤاتا ێ بۆ ژنان د ده‌زگه‌هێن بلند و بریاردان ڕێژه‌ك ێ بۆ ته‌رخان كر و ههرچهنده ێ كو ڕێژا %25 نوینه‌رێن ئیراق ێ كریه .%30ڕازی ێ ڕێژ‌ه زێده‌تر لێكر ده‌م ل كوردس������تان ێ دیاركر كو ێ و پاشی كوتای بوونا ژنان لس������ه‌ر ئه‌ڤێ ڕێژ ژنا كورد هێش������تا مای‌ه كو خۆ ب هیڤی������ا زه‌المیڤه بهێلیت و باوه‌ری بخۆ نه‌بوویه ب دروس������تی پش������تا خۆ ب ته‌خێن ێ پشت ڕاست ێ ژنان ڕاست كه‌تن و ژ به‌رفره‌ھ و جه‌ماوه‌ر ێ ل ژنێن به‌ربژار ێ دێ پش������ته‌ڤانی نینه كو ئه‌و نیڤا جڤاك ك������هت ،له‌وا ب كۆتا و ڕێژا ڕازی بوویه .ههكه بۆچی ڕێژ‌ه ێ ئهوه هێش������تا ژنا كورد زۆر و كوتا بۆ هه‌بیت؟؟ ڕامان ژ ێ پێتڤی بۆ وان ،هه‌روه‌كو بۆ مای‌ه هه‌تا بگه‌هیته وی ئاس������ت هێشتا زه‌الم ژی نه‌گه‌هشتینێ. ێ ێ دكارین بێژین نیڤا چڤاكا مه یا كوردستان ل دوماهی دكریار و بزاڤ و چاالكیێن دیار و به‌رچاڤ هێشتا یا له‌نگ ێ كو ژن������ن دكارن زۆر گهورینا و الوازه .ئ������ه‌و نیڤا جڤاك ب س������ه‌ه‌ركه‌فتی دناڤا جڤاكێدا وه‌رار و په‌یدا بكه‌ن ههكه ێ یا ڕه‌وش������ه‌نبیر و ب دروس������تی یا ئازاد با و ش������یابا و ێ ڕه‌وشه‌نبیریێ دهه‌می ئالیێن ژیانا جڤاكێدا بكاربینیت .ل هێشتا زالبوونا هزر و بیرێن ڕه‌گه‌زی و هنده‌ك ساخله‌تێن ێ ژ پێشهاتا خۆ ،هه‌می ێ و ترسا و چڤاكی و نه‌وێره‌كیا ژن پێكڤه بووینه كومه‌كا ئاسته‌نگ و به‌ربه‌ستان كو نه‌هێلن ژن ێ خۆ ببینیت و دیسان ب ته‌مامی د ب ڕژدی و جدی ڕۆل ێ به‌رز و به‌رچاڤ دپروسێسا مافێن خۆ نه‌گه‌هیت و ڕووله‌ك ێ نه‌خشینیت. هه‌لبژارتناندا ل كوردستان
ئایاری 2012
33
ی پشتبه‌ستوو به ده‌وڵه‌ت ده‌ستووری گشتی
ده‌ستووری گشتی كه سه‌ره‌كیترین ئه‌ركه‌كانی ده‌وڵه‌ت و سنووردارێتیی ده‌سه اڵتی حکوومه‌ت دیاری ده‌كات ،دامه‌زراوه‌یه‌كی سه‌ره‌کییه له ده‌وڵه‌تێكی دیموكراتیکدا. ئاماده‌کردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا ل ه فارسییه‌وه :نه‌زیر ه خانۆ ی سه‌روه‌ر ده‌ستووری گشتی :یاسا
ده‌س������تووری گش������تی باس ل������ه ده‌ربڕین������ی ئامانجه و ی ئاوات������ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی كۆمه‌ڵگه به مه‌به‌س������تی دابینكردن ی ئه‌و كۆمه‌ڵگای������ه ده‌کات .هه‌موو خۆش������گوزه‌رانیی خه‌ڵك ی هاوواڵتییه‌ك ،به‌تایبه‌ت سه‌رۆكی واڵتان ،ملكه‌چی ده‌ستوور ی ئه‌و واڵته ی سه‌روه‌ر گش������تی ئه‌و واڵته‌ن ،كه وه‌كو یاسا ده‌ژمێردرێت. وه‌ک������و ب������اوه ،ده‌س������تووری گش������تی که وه‌ک������و بهڵگه ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی دیاری ده‌كات، ده‌نووسرێت ،ده‌سه‌اڵت ی مافی مرۆڤه‌وه دابین گه‌ره‌نتیی‌ه س������ه‌ره‌كییه‌كان له باره ی كرده س������ه‌ره‌كییه‌کان ی كار ی به‌كارهێنان ده‌كات و چۆنیه‌ت
34هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
ش النیکه‌می كاره كه له ده‌وڵه‌ت ده‌سنیش������ان ده‌کات ،ئه‌مه ی ده‌س������توور چاوه‌ڕوان ده‌كرێت .ده‌ستووری گشتی زۆربه واڵتان له‌سه‌ر بنه‌مای شێواز و پێوه‌ری نه‌نووسراو ،که له ی په‌س������ند كراون، ڕاب������ردوودا قبووڵ کراوه ،به‌اڵم به‌ته‌واو ی گش������تی ویالیهته جێگی������ر ده‌کرێت .بۆ نمونه :ده‌س������تور ی ئه‌م هزران‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریکا له س������ه‌ر ئه‌ساس������ ی به‌ناوبانگی بریتانیا ،هه‌روه‌ها تێکۆش������انی كه له یاس������ا ی ی هه‌ژده‌هه‌م به مه‌به‌ستی پێناسه فه‌یله‌سووفه‌كانی سه‌ده مافی مرۆڤ به‌كاریان دێنا ،دامهزراوه. ی ی پشتبه‌ستوو به‌ده‌ستووری گشتی ئهوه به‌فه‌رم ده‌وڵه‌ت ی دیموكراتیک و وه‌اڵمده‌ر ده‌بێت و ده‌ناسێت ،كه ده‌وڵه‌تێك
ی ی كه له‌باره‌ی ده‌سه‌اڵت خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌و سنوورداریه‌تییه ی پێناس������ه ك������راوه ،بگونجێنێت .له‌به‌ر دهوڵهتییهوه به‌ڕوون ئهوه ،هه‌موو یاساكان ده‌بێت به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ ده‌ستووردا نووسرابن. ی كه له له ده‌وڵه‌تێكی دیموكراتیدا ،سیس������ته‌می دادوه‌ر وه س������ه‌ربه‌خۆیه ،ده‌رفه‌ت به هاوواڵتیان ی سیاس������ییه الیه‌ن ی ی كه باوه‌ڕی������ان وایه پێچه‌وانه ده‌دات ،تا ئه‌و یاس������ایانه ی ئه‌و ڕێگه ده‌س������تووره ناڕه‌زایه‌تی������ی ده‌رببڕن و ،ب������ه‌دوا وه چاره‌یانه‌دا بن ،ك������ه له‌الیه‌ن دامهزراوه یاس������ایییه‌کانه ی ده‌وڵه‌ت یان بۆ ڕاس������تكردنه‌وه‌ی كاركرده نایاسایییه‌کان ی دهوڵهتییهوه په‌سند ده‌کرێن ،ده‌رده‌چێت. به‌رپرسان ده‌س������تووری گشتی س������ه‌ره‌ڕای مانه‌وه و تایبه‌تمه‌ندییه سه‌روه‌رییه‌کانی خۆی ،ده‌بێت توانایی گۆڕان و جێبه‌جێكردنی تێدا هه‌بێت ،تا له‌وان وه‌كو ش������تێكی س������ه‌رتر له (فوسیلی جێی په‌س������ن) ناو ببردرێت .كۆنترین ده‌س������تووری گشتیی نووس������راوه‌ی جیهان تایبه‌ته به‌ویالیه‌ت������ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مری������كا ،که له حه‌وت مادده‌ی كورت و بیس������ت و حه‌وت چاكس������ازی پێكهات������ووه كه ده چاكس������ازی یه‌ك������ه‌م وه‌كو په‌سندکراوی یاسای مافه‌کان به‌ناوبانگه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌م بهڵگه نووسراوه بنه‌مای یه‌كێك له پێكهاته‌ی به‌رفراوانی "یاس������ایی" له بڕیاره‌كانی دادوه‌ری ،یاس������ا نووسراوه‌كان، كاركردی س������ه‌ركۆمار و ،ئه‌و ڕێوش������وێنانه‌ی كه له ماوه‌ی دووسه‌د ساڵی ڕابردوودا دروستكراون و ده‌ستووری گشتیی ئه‌مریكای زیندو و جێی سه‌رنج هێشتۆته‌وه ،پێكهێناوه. ی ی چاكساز ی گش������تی ،له باره‌ی چونیه‌تی به‌ش������ێوه‌یه‌ك ی ی ده‌ستووری گش������تی واڵتێك ،دوو قوتابخانه یان گۆڕین ی ی ه������ه‌ن .قوتابخانه‌یه‌ك بیروڕای وایه كه به‌كارهێنان هزر ی زۆر ی هه‌نگاو ی به هه‌ڵگرتن ڕه‌وتێکی زه‌حمه‌ت كه پێویست و به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی به‌رچاو ،باش������ترین ڕێگایه .له ئاکامدا ده‌س������تووری گش������تی به‌كه‌می ده‌گۆڕدرێت و ته‌نیا ی هه‌موویانی له له‌به‌ر ئه‌و هۆكار‌ه ڕازیكه‌رانه‌یه كه پاڵپشت پشته و ئه‌م گۆرانكارییانه دروست ده‌بن .نمونه‌ی ئهمریكا له‌سه‌ر ئه‌م بنچینه‌یه دامهزراوه. ی رێگایه‌كی ئاسانتر بۆ دروستكردنی گۆڕان له ده‌ستوور گش������تیدا كه زۆربهی نه‌ت������ه‌وه‌كان به‌كاری دێن������ن ،ئهوهیه كه بنووس������رێت ،هه‌ر جۆره چاكس������ازییه‌ك به‌ڕه‌زامه‌ندیی ی ی یاسادانان ڕێی پێده‌درێت و ده‌بێت له هه‌ڵبژاردن ده‌سه‌اڵت داهاتوو له‌الیه‌ن ده‌نگده‌رانه‌وه په‌س������ند بكرێت .ده‌ستوور‌ه گشتییه‌کان كه به‌م شێوهیه پێداچوونه‌وه و هه‌موار ده‌کرێن، ی زیاتریان ههیه. به‌رده‌وامی
ی ی فیدراڵی :دابه‌شبوون بنه‌ماکانی ده‌وله‌ت ده‌سه‌اڵت
ی ژیانێكی ئازادانه له كاتێك كه خه‌ڵکێ������ک به‌ڕه‌زامه‌ندی ی ده‌س������تووری گش������تیدا هه‌ڵده‌بژێرن ،لهوانهیه چوارچێوه ێ بكرێت. ی جۆراوجۆر جێبه‌ج ئه‌م ههڵبژاردنه به‌ش������ێواز ی واڵت������ی یه‌كپارچه‌ن. هه‌ندێك واڵت������ی دیموکراتیک خاوه‌ن ی فیدراڵییه كه له‌ودا ی ده‌وڵه‌تێك ی تر ،دروستبوون ڕێگه‌یه‌ك ی خۆجێیی ،ناوچه‌یی و نه‌ته‌وه‌ییدا ده‌سه‌اڵته‌کان له ئاس������ت ی داب������ه‌ش ده‌کرێن .ب������ۆ نموونه :ویالیه‌ت������ه یه‌كگرتووه‌كان ئهمریكا كۆمارێكی فیدراڵییه كه له وێدا ویالیه‌ته‌كان پێگ‌ه ی خۆیان ههیه و کرده‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆ له و ده‌سه‌اڵتی یاسای ی فیدراڵیشیان ههیه. ده‌وڵه‌ت ی له ی سیاس������ ی بچووكتر ی دابه‌ش������بوون به‌پێچه‌وان������ه ی ی وه‌ك بریتانیا و فه‌ره‌نس������ا كه خاوه‌نی پێكهاته‌یه‌ک واڵتان سیاسیی ناوه‌ندیین ،ده‌وڵه‌تی فیدراڵ ناتوانێت ویالیه‌ته‌کانی ئه‌مری������کا وه‌ال بنێت یان بیانگۆڕیت .ههرچهنده له ویالیهته ی نه‌ته‌وه‌ییدا ی ئه‌مریكادا ده‌سه‌اڵت له ئاست یه‌كگرتووه‌كان ی كردووه ،به‌محاڵه‌و‌ه ئێستاش ی به‌رچاو زیاد به شێوه‌یه‌ك ی فێركردن، تی گرنگیا ن له بوار ویالیه‌ته‌کان به‌رپرس������یاره ی یاس������ا له ته‌ندروس������تی ،گواس������تنه‌وه‌و جێبه‌جێكردن������ ئه‌ستۆدایه. ی له الیه‌کی تریش������هوه ،هه‌ركام له ویالیه‌ته‌كان به پێدان ی خۆیان وه‌كو چاالكیی قوتابخانه‌کان و ی ئه‌ركه‌كان زۆربه ی �����ه خۆجێییه‌کانه‌وه ،پێڕه‌وی له نموونه پۆلیس به‌كۆمه‌ڵگ� فیدراڵی دهکهن. ی جیاكردن������ه‌وه‌ی هێ������ز و ده‌س������ه‌اڵته‌کان ل������ه نیزامێك ی ته‌واو و ڕێكوپێک دیار نییه. فیدراڵیدا ،هه‌رگیز به شێوه دامهزراوه فیدراڵیی������ه‌کان ،ویالیه‌تی و خۆجێیی هه‌موویان ی ی فێركردن و جێبه‌جێكردن ده‌توانن هه‌ندێك ش������ت له‌بوار ی خۆیان ی تاوانباران له ڕێس������ای كار ی ل������ه باره دادوه‌ر دانێن كه له گه‌ڵ یه‌كتردا چه‌ش������نێک ده‌ستێوه‌ردان و یان ته‌نانه‌ت ناکۆک به یه‌كتریش ب������ن .به‌اڵم ده‌وڵه‌تی فیدراڵی ی كه بۆ به‌شداریكردنی هاوواڵتیان و ده‌توانێت ئه‌و هه‌النه ی دیموكراسی زۆر گرینگ ی الیه‌نگر ی كۆمه‌ڵگایه‌ك لێهاتووی و پێویس������تن ،په‌ره‌یان پێ ب������دات .ئه‌مریكییه‌كان باوه‌ڕیان ی ی سه‌ربه‌خۆی ی فیدراڵی الیه‌نگر وایه ،كه پێكهاته‌ی ده‌وڵه‌ت تاكیی ئهوانه. سه‌رچاوه :دیموکراسی به‌شێوه‌یه‌کی چڕ
ئایاری 2012
35
فێرکردن ،پێشمه‌رجه بۆ ئاڵوگۆڕی کۆمه‌اڵیه‌تی و دیموکراسی هه‌ڵبژاردن نوێترین ڕاپۆرتی "پێوه‌ری گه‌ش������هی مرۆڤ"یی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان باس لهوه ده‌کات ،که فێرکردنی گش������تی ده‌ورێکی یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی له ئاڵوگۆڕه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا هه‌ی������ه .بزووتن������هوه دیموکراس������یخوازه‌کان ل������ه واڵته عه‌ره‌بییه‌کان نموونه‌ن له‌م بواره‌دا. زیاتر له چوار س������ه‌ده‌ی‌ه که ئه‌ورووپ������ا گرینگیی به زانست و فێرکردن داوه .فرانسیس بێیکێن سیاسه‌توان و فیله‌سووفی بریتانی ( )1626-1561له پێشه‌نگه‌کانی قوتابخانه‌یه‌ک ده‌ژمێردرێت ،که ئه‌ورووپای س������ه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاس������تی بۆ سه‌رده‌می ڕۆش������نگه‌ری ڕێنوێنی کرد. (بێیکێن) له بنیاتنه‌رانی شۆڕش������ی زانس������تی بوو ،که کۆتایی به ده‌سه‌اڵتی که‌نیسه له‌سه‌ر هزر هێنا و ڕوو له جیهانی مۆدێرن کرا.
هێزی زانست له‌به‌رامبه‌ر سه‌ره‌ڕۆییدا
ئه‌م فیله‌س������ووفه له‌س������ه‌ر ئه‌و ڕایه بوو ،که بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر سرووش������ت ده‌بێ دیارده‌کان و په‌یوه‌ندی نێوانیان بناسرێت و به به‌ده‌س������تهێنانی زانست ،زه‌ین له خورافات و حوکمه نا زانس������تییه‌کان ڕزگار بکرێت .به ڕای بێیکێن، "زانس������ت ده‌سه‌اڵت"ـه و فێرکردنیش پێشمه‌رجی بنهڕهتییه بۆ ئاڵوگۆڕی ئابووری ،سیاسی ،په‌ره‌گرتنی دیموکراسی و دادپه‌روه‌ریی کۆمه‌اڵیه‌تی. بزووتنه‌وه‌ی ناس������راو به به‌هاری عه‌ره‌بی نزیک به ساڵ و نیوێک له‌مه‌و به‌ر ،به "شۆڕشی یاس" له توونس ده‌ستی پێکرد. پاڵنه‌ری س������ه‌ره‌کیی بزووتنهوه دیموکراسیخوازه‌کان له واڵته عه‌ره‌بییه‌کاندا گه‌نجانی خوێندکاری له نێوان ٢٠تا ٣٥ساڵه بوون و ،به‌ر له هه‌موو ش������تێک بۆ داهاتوویه‌ک که ئاسۆیه‌کی ڕوون و سه‌قامگیری هه‌بێت ،هاتنه ناو شه‌قامه‌کانه‌وه. جموجۆڵ������ه ناڕه‌زایه‌تیی������ه‌کان له ژماره‌ی������ه‌ک له واڵته عه‌ره‌بییه‌کان تا ئێستا به سه‌رکه‌وتنی ته‌واو نه‌گه‌ییشتووه. ل������ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له واڵتێکی وه‌کو میس������ر ،ئه‌و گه‌نجانه‌ی که ده‌ستپێشخه‌ری کۆبوونهوه ناڕه‌زایه‌تییه‌کان ل������ه گۆڕه‌پانی قاهیره‌دا ب������وون ،کورس������یی به‌رچاویان له په‌رله‌مان به‌ده‌ست نه‌هێنا. س������ه‌ره‌ڕای ئه‌م������ه ،چاودێران له‌س������ه‌ر ئ������ه‌و بڕوایه‌ن که ڕووخان������ی دیکتاتۆره‌کان که بۆ ده‌یان س������اڵ له واڵته عه‌ره‌بییه‌کان������دا حوکمڕانیان ده‌ک������رد ،هه‌نگاوێکی گرینگ‌ه بهرهو داهاتوویه‌ک ،که توێژی خوێندکار خوازیاری ئه‌ون.
"به‌هاری عه‌ره‌بی" به‌رهه‌می په‌ره‌گرتنی فێرکردنی بااڵ
فرانسیس بێیکێن سیاسه‌توان و فیله‌سووفی بریتانی ()1626-1561
36هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
فێرکردن ده‌سه‌اڵت ده‌خوڵقێنێت و ڕاده‌ی به‌شداریی هاوواڵتیان له چاالکییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا زیاتر ده‌کات. ڕێبه‌ران������ی واڵته عه‌ره‌بیی������ه‌کان به ڕواڵ������هت گرینگیی فێرکردنی������ان له‌بیر چووبۆوه ،چونک������ه به‌بێ په‌ره‌گرتنی
سیس������ته‌می فێرکردنی بااڵ له‌و واڵتانه له ماوه‌ی نزیک به بیست ساڵی ڕابردوو ،بزووتنه‌وه‌ی به‌رفراوانی ناڕه‌زایه‌تیی پێک نه‌ده‌هات .ڕاپۆرتی "پێوه‌ری گه‌ش������هی مرۆڤ"ی ،ئهوه نیش������انده‌دات که واڵته عه‌ره‌بییه‌کان له ماوه‌ی ئه‌م بیست س������اڵه‌دا ،به لێبڕاوی������ی و س������ه‌رکه‌وتوویییه‌و‌ه په‌ره‌یان به سیسته‌می فێرکردن داوه. زه‌ینه‌لعابدین بن عه‌لی ،دیکتاتۆڕی له‌کار الدراوی توونس ده‌ورێکی گرینگی له چاکسازیی سیسته‌می فێرکردنی توونسدا هه‌بوو .له بیست س������اڵی ڕابردوودا ،ژماره‌ی خوێندکاران له توونس������دا به‌رده‌وام ڕوو له زیادبووندا بووه .له‌گه‌ڵ هه‌مووی ئهوانه ،خوێندکاران نه کاریان هه‌بوو ،نه داهاتوویه‌کی ڕوون و نه ده‌وریان له ئیداره‌کردنی واڵتدا هه‌بوو.
هه‌ژاری و مندااڵنی به‌جێ ماو ل ه خوێندن
نزیک به س������اڵ و نیوێک به‌ر له ئێس������تا ک������ه بزووتنهوه ناڕه‌زایه‌تییه‌کان له توونس������دا ده‌س������تیان پێک������رد ،ڕێژه‌ی بێکاری له‌و واڵته‌دا به ( )%٤٠گه‌ییش������ت .به‌شێکی به‌رچاو له بێکاران گه‌نجانی خوێندکار پێکیان دێنا .لهوانهیه ئه‌گه‌ر ب������ن عه‌لی ئاگاداری کارتێکه‌ریی فێرک������ردن له په‌ره‌گرتنی وش������یاریی و ئازادیخوازی بایه ،ئه‌وا به لێبڕاویی بیری له چاکسازیی سیسته‌می فێرکردن نه‌ده‌کرده‌وه. ل������ه الیه‌کی تره‌وه ،به‌بێ په‌ره‌گرتنی فێرکردن ،ئاڵوگۆڕی کۆمه‌اڵیه‌تی������ش نایه‌ت������ه دی .کۆمه‌ڵگه‌ی جیهان������ی له‌مێژ‌ه ئاگاداری ئهوهیه و فێرکردنی کردۆت‌ه یه‌کێک له بنه‌ماکانی داڕشتنی سیاسه‌تی خۆی .دووه‌مین ئامانج له به‌رنامه‌کانی په‌ره‌گرتنی س������ه‌ده‌ی ڕابردوو ،ک������ه ١٨٩واڵتی ئه‌ندام له نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان پابه‌ند به جێبه‌جێکردنین ،گه‌ییش������تن به فێرکردنێکی سه‌ره‌تایی بۆ گشت تا ساڵی ٢٠١٥یه. له یه‌که‌مین ده س������اڵی سه‌ده‌ی بیست و یه‌که‌م ،ژماره‌ی ئه‌و مندااڵنه‌ی که له قۆناغی سه‌ره‌تاییدان ،نزیک به ()%٧ زیادی کردووه .هه‌ر ئێس������تا ( )%٨٩ل������ه مندااڵنی جیهان قۆناغی سه‌ره‌تایی فێربوون ده‌رباز دهکهن ،به‌اڵم پێشبینی ده‌کرێت ،ژماره‌یه‌ک له واڵتانی ئاس������یایی و ئه‌فریقایی به‌و پالنه نه‌گه‌ن ،که بۆ س������اڵی ٢٠١٥ده‌سنیش������ان کراوه .له واڵته هه‌ژاره‌کاندا)%٤٠( ،ی مندااڵن پێش کۆتایی قۆناغی سه‌ره‌تایی واز له خوێندن دێنن.
فێرکردنی بااڵ ،بۆ په‌ره‌گرتنی ئابووری پێویسته
ده‌س������ه‌اڵته نوێیه پێگه‌ییش������تووه‌کان له ئاس������یا ،وه‌کو چین ،هیندوس������تان و کۆریای باش������وور ئهوه ده‌سه‌لمێنن، که په‌ره‌گرتنی فێرکردن یارمه‌تی به پێش������که‌وتنی ئابووری
ده‌دات .کۆریای باش������وور په‌نجا س������اڵ به‌ر له ئێس������تا له بارودۆخێک������ی له ڕاده‌ب������ه‌در خه‌راپدا ب������وو ،که له دۆخی ئه‌مڕۆی هه‌ندێک واڵتی ئه‌فریقی ده‌چێت. سه‌رمای‌ه وه‌گه‌ڕخستنی به‌ئامانج بۆ په‌ره‌پێدانی فێرکردنی بااڵ ،ڕه‌خساندنی ده‌رفه‌تی به‌رامبه‌ر له نێوان ژنان و پیاوان، سه‌رنجدان به ته‌ندورستیی گشتی و کۆنترۆڵی حه‌شیمه‌ت له گرینگترین هۆکاره‌کانی پێشکه‌وتنی ئابووری له کۆریای باشوور ده‌ژمێردرێت. له واڵتی (چین)یشدا تینوویی نه‌وه‌ی نوێ بۆ درێژه پێدان به خوێندن یه‌کێک‌ه له زه‌مینه‌کانی به‌هێزبوونی ئابووری ئه‌و واڵته .واڵتی چین یه‌کێک له‌و ده‌گمه‌ن واڵتانه‌ی‌ه که ده‌رفه‌تی بۆ فێرکردنی به‌رز پ������ه‌ر‌ه پێداوه ،به‌بێ ئه‌وه‌ی که ئازادیی‌ه سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان په‌ره‌یان گرتبێت.
خوێندکاران ب ه دوای به‌شداریی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیدان
ل������ه درێژخایه‌ندا هیچ ڕژێمێکی دیکتاتۆری ئه‌و توانایه‌ی نیی������ه که له به‌رامب������ه‌ر زۆرینه‌ی هاوواڵتیان������ی ڕاهێنراو و فێرکراو ،شه‌رعییه‌تی خۆی بپارێزێت .خوێندکاران خوازیاری به‌ش������داریی زیاتر له کۆمه‌ڵگه‌ی خۆیان������ن و به زیادبوونی ژماره‌ی ئه‌وان ،پارسه‌نگی هێزه‌کان له قازانجی بزووتنهوه دیموکراتییه‌کاندا ده‌بێت .ئاماژه‌کانی ئه‌م ئاڵوگۆڕه له‌مێژ‌ه له چین ،ڕووس������یا و واڵته عه‌ره‌بییه‌کان باس لهوه دهکهن. بارودۆخی هه‌ندێک واڵت وه‌کو زیمبابوێ ،ئه‌فغانس������تان و کۆریای باکوور گه‌لێک قه‌یراناوییه .هه‌ژاری ،نزمیی ئاستی فێرکردنی بااڵ و ئه‌و حکوومه‌تانه‌ی که کۆس������پی سه‌ر ڕێی هاوواڵتیان������ن بۆ ده‌ستپێڕاگه‌ییش������تنی ئ������ازاد به زانیاری، زۆرینه‌ی هاوواڵتیان له هۆش������یاری و به‌شداریی چاالکیان ل������ه ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاس������یدا بێبه‌ش دهکهن .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بۆ پێشکه‌وتن پێویستیان به توێژی خوێندکار ههیه و به زیادبوونی ژماره‌ی خوێندکاران ،ئاس������تی داخوازیی هاوواڵتیانیش ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا دێت. http://www.dw.de سه‌رچاوه:
ئایاری 2012
37
س ێ كۆڵه‌كه‌ی ده‌وڵه‌ت ئاماده‌کردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا ل ه فارسییه‌وه :له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها هاوواڵتی����ان ل����ه حكوومه‌تێك����ی دیموكراتیکدا ئه‌و ده‌س����ه‌اڵت هی كه یاس����ا دیاری ك����ردووه ،به ڕێگه ی هه‌ڵبژاردنێك����ی ئ����ازاده‌وه ده‌یده‌ن به ده‌س����ه‌اڵتداران .ل����ه حكوومه‌تێکی دیموكراتیکدا كه له س����ه‌ر بنه‌مای ده‌س����تووری گش����تی دانراوه ،ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت به ش����ێوه‌یه‌ك دابه‌ش ده‌كرێت ،كه ده‌س����ه‌اڵتی یاسادانان، یاساكان داده‌ڕێژێت ،ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن یاساكان جێبه‌جێ ده‌كات و ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریش به شێوه‌ی س����ه‌ربه‌خۆ كار ده‌كات ،ئه‌م دابه‌ش����کردنه زۆر جار به "جیاكرده‌نه‌و هی ده‌سه‌اڵته‌كان" ناوده‌بردرێت .به هه‌ر ح����اڵ ،له كرده‌وه‌دا ئ����ه‌م جیاكارییانه جاروبار ڕوون����ن و له حكوومه‌ته دیموكراتیی����ه ئه‌مڕۆیییه‌کاندا ،ئه‌م ده‌سه‌اڵتانه تێكه‌ل به یه‌كتربوونه و به‌و ڕاده‌یه كه له یه‌كتر جیا ده‌بنه‌وه،پێكه‌وه به‌ستراویشن .یاسادانه‌ران لهوانهیه به هۆی ڕێوش����ۆینه‌كان پروگرامه‌كانیان بهڕێوه ببن ،به‌رپرسه جێبه‌جێکاره‌کانیش به شێوه‌یه‌كی ئوتوماتیكی په‌یڕه‌وی ڕێنمایییه‌كان ده‌كه‌ن و یاس����ادانه‌ران و به‌رپرسه جێبه‌جێکاره‌کانیش هه‌ردووكیان له باره‌ی به‌شێكی زۆر له بابه‌ت و یاساكان ،وه‌ك ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری لێكۆڵینه‌وه ئه‌نجام ده‌ده‌ن. ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له دیموكراس������ییه‌كانی پشتبه‌س������توو به ده‌س������تووری گشتی، ده‌سه‌اڵته‌كانی جێبه‌جێكردن به ش������ێوه‌یه‌كی گشتی به‌سه‌ر سێ شێوازدا ده‌به‌ش ده‌بێت ،ئه‌ویش به جیاكرده‌نه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان له نیوان س������ێ ده‌سه‌اڵتی سه‌ره‌كیی ده‌وله‌تی نه‌ته‌وه‌یی ،ئه‌وانیش بریتین له :ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن ،ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان و ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌رین .به ش������ێوه‌یه‌ك كه ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان و دادوه‌ری بتوان������ن توانایی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له ڕێگه‌ی به‌نده‌كانی ده‌س������تووره‌وه له باره‌ی مافه بنچینه‌یییه‌کان و به هۆی هه‌ڵبژارده‌نه‌وه ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن. لێك تێنه‌گه‌یش������تنێکی باو كه له نێوان ده‌س������ه‌اڵتخوازه‌كان و ڕه‌خنه‌گ������ه‌ران دێته پێش ئهوهیه ،ئ������ه‌وان باوه‌ڕیان وایه به هه‌مان ڕاده ك������ه حکوومه‌ت������ه دیموکراتییه‌کان توانای س������ه‌ركوتكردنیان نییه ،ب������ه هه‌مان ڕاده‌ش توانای به‌ڕێوه‌بردن������ی کاروباریان نییه. ئ������ه‌م بیرۆكه‌یه به هیچ ش������ێوه‌یه‌ك دروس������ت نیی������ه .حکوومهته دیموکراتیی������ه‌کان داواكاری ئه‌وه‌ن ،كه تا ئ������ه‌و جێگه‌یه ده‌کرێت ده‌س������ه‌اڵتی ده‌وڵه‌ته‌كان س������نووردار بیت ،به‌اڵم الواز نه‌بێت .له حكوومه‌ت������ه دیموكراتییه ئه‌مڕۆیییه‌کاندا ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن به‌ڕێگه‌ی ئه‌م دوو شێوازانه‌ی خوارهوه بهڕێوه ده‌چن :به شێوه‌ی سیسته‌می په‌رله‌مانی یان به شێوه‌ی سیسته‌می كۆماری. ل������ه سیس������ته‌می په‌رله‌مانی������دا ،گه‌وره‌ترین ح������زب (یا خود
38هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
هاوپه‌یمانی������ی چه‌ند حزبێك كه پێكه‌وه ده‌س������ه‌اڵت بهڕێوه ده‌بن) ل������ه ده‌س������ه‌اڵتی یاس������اداناندا باس������كی جێبه‌جێ������كاری ده‌وڵه‌ت ب������ه س������ه‌رۆکایه‌تیی س������ه‌رۆكوه‌زیران پێکدێنێت .له سیس������ته‌می په‌رله‌مانیدا ،ده‌سه‌اڵتی یاسادان و جێبه‌جێكا‌ر به ته‌واوی له یه‌كتر جیا نین ،چونكه سه‌رۆكوه‌زیران و ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی ده‌وڵه‌ت له ناو نوێنه‌ره‌كان������ی په‌رله‌مان هه‌لده‌بژێردرێت له گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه سه‌روكوه‌زیران سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت یان سه‌رۆکێکی نه‌ته‌وه‌یییه. به پێچه‌وانه‌وه ،له سیسته‌می كۆماریدا ،سه‌ركۆمار به شێوه‌یه‌کی جیا له یه‌كێك له ئه‌ندامانی ده‌سه‌اڵتی یاسادانان هه‌ڵده‌بژێردرێت. س������ه‌ركۆمار و ده‌سه‌اڵتی یاسادانان هه‌ر یه‌كه‌یان خاوه‌نی پێگه‌ی هێز و بواره سیاسییه‌کانی تایبه‌ت به خۆیانن ،كه هه‌ر یه‌كیان بۆ پاراستنی هاوسه‌نگی ی یه‌كتر هه‌وڵده‌ده‌ن .هه‌ر سیسته‌مێک خاڵی الواز و به‌هێزی تایبه‌ت بهخۆیهوه ههیه .له‌سیفاته به‌رچاوه‌كانی سیس������ته‌می په‌رله‌مانیدا كه زۆرب������هی حكوومه‌ته دیموكراتییه‌کان له سه‌رده‌می ئێس������تادا پێكی دینن ،به‌رپرسیاره‌تی و توانایان بۆ ئاڵوگۆڕ ههیه. حكوومه‌ته په‌رله‌مانییه‌كان به تایبه‌ت ئه‌گه‌ر به هوی نوێنهرانهوه هه‌ڵبژێردرێن ،مه‌یلیان بۆ نیزامێکی چه‌ندحزبی ههیه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه له‌م جوره سیس������ته‌مه‌دا پێكهاته سیاس������ییه بچووكه‌كانیش له ده‌س������ه‌اڵتی یاس������اداناندا نوێنه‌ریان ده‌بێت ،له ئه‌نجامدا كهمینه جیاوازهكانی������ش ده‌توانن له ڕه‌وتی سیاس������ی و له گه‌وره‌ترین و
گرنگترین بڕیاره سیاس������ییه‌كانی ده‌وڵه‌تدا به‌ش������داری بكه‌ن .له كاتێك������دا كه ده‌وڵه‌تی هاوپه‌یمان������ی بڕووخێت ،یا خود گه‌وره‌ترین حزب ده‌س������ه‌اڵته‌كانی له ده‌ست بدات ،س������ه‌رۆكوه‌زیران واز له پۆس������ته‌كه‌ی دێنێت و ده‌وڵه‌تی نوێ پێکدێ������ت ،یا خود هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت و هه‌موو ئه‌مانه له كاتێكی كه‌مدا ڕووده‌ده‌ن. یه‌كیك له‌و ڕهخنه سه‌ره‌کییه‌ی که له په‌رله‌مان ده‌گیرێت ،به‌شه نهێنییه‌که‌ی نه‌رمونیانی و دابه‌ش������کردنی دهسهاڵته .هاوپه‌یمانی له نێوان چه‌ند حزبێکدا لهوانهیه به ئاس������انی و به هۆی ئاڵۆزییه سیاسییه‌كان هه‌ڵبوه‌شێته‌وه و ببێته هۆی دروستبوونی ده‌وڵه‌تانێك ك������ه ته‌مه‌نیان كورته و ناتوانن واڵت به‌رێوه ببن .له الیه‌كی تره‌وه سیسته‌مه‌كانی تری په‌رلمانی به هۆی حزبه به‌هێزه زۆرینه‌کانه‌وه جێگیر ده‌بن. له سیس������ته‌می كۆماریدا دروشمی س������ه‌ره‌کیی وه‌اڵمدانه‌وه، به‌رده‌وامی������ی و هێزی ئهوه .س������ه‌ركۆماره‌كان ک������ه بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریك������راو له الیه‌ن خهڵكهوه له ڕێگای هه‌ڵبژاردن ده‌سنیش������ان ده‌كرین ،به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ش������وێنی حزبی سیاس������یی ئه‌وان له کۆنگ������ره‌دا ،ده‌توانن بڵێین که ده‌س������ه‌اڵتی ئ������ه‌وان له ڕێگای هه‌ڵبژاردنی ڕاس������ته‌وخۆوه هاتۆته کایه‌وه.سیس������ته‌می كۆماری ده‌توانێت له ڕێگای دروس������تكردنی ده‌سه‌اڵتی جیا له یه‌كتر ،به‌اڵم به گریمانی یه‌کس������انیی حکوومه‌ت ،هه‌ر ل������ه هه‌وڵدان ده‌بێت بۆ دروستكردنی ڕێكخراوه‌كانی به هێزی یاسادانه‌ر و جێبه‌جێكردن، ك������ه ه������ه‌ر كامه‌ی������ان ده‌توان������ن داوای ئه‌مه بكه‌ن ك������ه له الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه ده‌س������ه‌اڵتیان پێدراوه ،توانای هێوركردنه‌وه و پاراستنی هاوسه‌نگیی هێزه‌كانی تریان ههیه .خاڵی الوازی سه‌ركۆماره‌كان و یاس������ادانه‌رانێک كه به جیا هه‌ڵده‌بژیردرێن ،ده‌رفه‌تێکی به‌هێز ههیه که به بنبه‌ست بگه‌ن. ئه‌گ������ه‌ری ئه‌مه ده‌بێ������ت ك������ه س������ه‌ركۆماره‌كان ،هاوپه‌یمانیی سیاسی پێویستیان له ده‌سه‌اڵتی یاساداناندا نه‌بێت ،تا له ڕێگای ئه‌وانه‌وه ئه‌و سیاس������ه‌تانه‌ی كه ده‌یانه‌وێت جێبه‌جێی بكه‌ن ،به‌اڵم ئه‌وان ده‌توانن ل������ه ڕێگای مافی ڤیتۆی خۆیانهوه (ئه‌و مافه‌ی که ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێکردن له هه‌لومه‌رجێکی تایبه‌تدا بۆ له‌باربردنی ئه‌و یاسایانه‌ی که ده‌سه‌اڵتی یاسادانانه‌وه په‌سند کراوه که‌ڵکی، لێوه‌ربگ������رن ).ڕێگر بن ل������ه جێبه‌جێكردنی هه‌ندێك له یاس������ا و پرۆگرامه‌كانی ده‌سه‌اڵتی یاسا دانه‌ران. ریچارد نیو س������تات زانای کۆچکردووی زانسته سیاسییه‌كان ده‌سه‌اڵته‌كانی سه‌ركۆمار له ئه‌مریکا به‌م شێوهیه وه‌سف ده‌كات: (ده‌س������ه‌اڵتێک نه‌ك بۆ فه‌رمان دان ،به‌ڵكو بۆ دڵخۆش������كردن ).له ڕاس������تیدا مه‌به‌ستی نیو س������تات له‌م وه‌س������ف كردنه ئهوهیه ،كه س������ه‌ركۆمار له ئه‌مریکا بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت داوا له كونگره بكات كه یاس������ای وا جێبه‌جێ بكه‌ن كه له الی ئه‌و په‌سنده ،یان النیکه‌م
له په‌سندکردنی ئه‌و یاس������ایانهی که له الیه‌ن به‌رهه‌ڵستکارانه‌و‌ه پێش������که‌ش ده‌کرێن ،خۆی لێ بپارێزێت .پێویسته له الی خه‌ڵک له بواری سیاسییه‌وه جێی خۆشه‌ویستی بێت و بتوانێت الیه‌نگرانی کارتێکه‌ر له کۆنگره‌دا بۆ الی خۆی ڕاکێشێت. بواری یاسادانان یاس������ادانه‌رانی هه‌ڵبژێ������ردراو چ له نیزام������ی پارلمانی یا خود سیسته‌می كۆماریدا سه‌كۆیه‌کی سه‌ره‌کییه بۆ ده‌ربڕینی بیروڕا و باس و لێدوان له سه‌ر یاساكان و په‌سندكردنیان له حكوومه‌تێكی دیموكراتیک������دا .ئه‌م ج������ۆره په‌رله‌مانانه په‌رلمان������ی کارتۆنی نین كه ته‌نیا بڕیاره‌كانی س������ه‌رۆكێكی ده‌س������ه‌اڵتخواز جێبه‌جێ بكه‌ن. یاسادانه‌ران لهوانهیه به‌رپرسه‌كانی حكوومی بانگهێشت بكه‌ن بۆ لێپێچینه‌وه له بڕیار و كرداره‌كانیان ،بودجه‌ی واڵت په‌س������ند بكه‌ن و دانانی که‌سه‌کان له کاروباری به‌ڕێوه‌به‌ریی له وه‌زاره‌تخانه‌کان و پۆسته دادوه‌رییه‌کاندا جێبه‌جێ بکه‌ن .له هه‌ندیك له حكوومه‌ته دیموكراتییه‌کاندا لیژنه‌كانی یاسادانان سه‌كۆیه‌كن بۆ به دواداچوون و توێژینه‌وه‌ی ئاشكرای پرسه نه‌ته‌وه‌یییه‌کان ده‌ده‌نه نوێنه‌ران. یاسادانه‌ران لهوانهیه پاڵپشتی له ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌ت بكه‌ن، یا خود وه‌ك به‌رهه‌ڵستکارێکی سیاسی که سیاسه‌ت و به‌رنامه‌ی ئه‌لترناتیڤیان ههیه ،کار بکه‌ن .له‌س������ه‌ر یاسادانه‌ران پێویسته كه ڕاوبۆچوونه‌كانیان له شوێن و كاتی پێویست و كاریگه‌ردا ده‌رببڕن، ب������ه‌اڵم ئه‌م ده‌ربڕینه ده‌بێت له چوارچێوه‌ی بنه‌ماكانی ڕه‌وش������تی دیموكراسی واتا ڕێزگرتن ،ساتوسه‌ودا و هێمنیدا بێت ،بۆ ئه‌وه‌ی ك������ه ئه‌مجۆره ڕێككه‌وتنانه له چاكه‌ی هه‌م������وو چین و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا بیت ،نه‌ك ته‌نها له به‌رژه‌وه‌ندیی الیه‌نگرانی سیاس������ی خویان .هه‌ریه‌ك له یاس������ادانه‌ران پێویسته كه به ته‌نیایی بتوانن بڕیار بده‌ن بۆ دروس������تبوونی هاوس������ه‌نگی له نێوان ئاسووده‌یی گشتی و پێداویستییه‌كانی ناوچه‌یه‌كی هه‌ڵبژێردراوی خۆجێیی. به پێچه‌وانه‌ی سیسته‌مه‌كانی كۆماری ،سیسته‌می په‌رله‌مانی توان������ای لێك جیاكرده‌نه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵته‌كانی نیی������ه و ده‌بێت بۆ کۆنترۆڵکردن و دروستبوونی هاوسه‌نگی له ده‌وڵه‌تدا زیاتر سوود له هێزی پاڵنه‌ری نێو په‌رلم������ان وه‌ربگرێت تا بتوانێت کۆنترۆڵ و هاوسه‌نگی س������ه‌باره‌ت به ده‌وڵه‌ت به‌کار بێنێت .ئه‌م کرده‌وه‌یه له ش������ێوه‌ی حزبێکی به‌رهه‌ڵستکار و ڕێکخراو که ده‌وڵه‌تی (سێبه‌ر) پێک دێنێت ،یا له ملمالنێی نێوان حزبه به‌رهه‌ڵستکاره‌کاندا دێنێته کایه‌وه ،پێک بێت. ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆ دادوه‌رانی س������ه‌ربه‌خۆ و پیش������ه‌یی ،بنه‌م������ای ده‌زگایه‌كی دادوه‌ریی دادپه‌روه‌ر ،پشتبه‌ستوو به یاسا و بێالیه‌ن پێکدێنن. ی ئهوه نییه كه دادوه‌ران ده‌توانن ئه‌م جۆره سه‌ربه‌خۆیییه مانا له‌س������ه‌ر بنچینه و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی تاكه‌كه‌س������یی خۆیانهوه
ئایاری 2012
39
بڕیار بده‌ن ،به‌ڵكو زیاتر ب������ه‌و مانایه‌یه كه ئه‌وان بۆ بڕیاردان ی یاسایی ده‌بیت ئازادانه كار بكه‌ن -ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌م بڕیاره له گ������ه‌ل دۆخی ده‌وڵه‌ت ی������ا خود حزبه به هێ������زه‌كان كه له‌و بابه‌ت������ه‌دا خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندین ،پێچه‌وان������ه بێت .له حكوومه‌تی دیموكراتیکدا پێكهاته‌ی پش������تیوانکاریی ده‌س������تووری گش������تی پله‌ی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری ،هۆکاری سه‌ربه‌خۆ مانه‌وه‌ی ئهوانه به‌رامب������ه‌ر به پاڵه‌س������تۆ سیاس������ییه‌کان .به‌م ش������ێوه‌یه بڕیاره دادوه‌رییه‌کان ده‌توانن له‌س������ه‌ر بنه‌مای ڕاستییه‌كانی دۆسییه‌ك و بهڵگه به هێز و یاس������ایییه‌کانی گرێدراو له نه‌بووبی س������نوور و ده‌س������تێوه‌ردانه بێجێیه‌کان له الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێکار یا خود یاسادانه‌رانه‌وه بێالیه‌نانه ده‌ربکرێت .ئه‌م بنه‌مایانه زامنی پاڵپشتیكردنی یاسایی و یه‌كسانه بۆ هه‌مووان. ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ران بۆ پێداچوونه‌وه‌ی یاسا گشتییه‌کان و ڕاگه‌یاندن������ی بیروبۆچوونه‌كانیان له ب������اره‌ی ئه‌وه‌ی كه ئایا ئه‌م یاس������ایانه دژن له گه‌ڵ ده‌س������توور یا خود وه‌ك ئامرازێكن بۆ دوورخستنه‌وه له به كارهێنانی نادروستی ده‌وڵه‌ت که ده‌سه‌اڵت ب������ه‌کار دێنن ،ته‌نان������هت کاتێک که ده‌وڵه‌ت ل������ه الیه‌ن زۆرینه‌ی ده‌نگه‌وه ده‌سه‌اڵتی به‌ده‌ست گرتبێت .به هه‌ر حاڵ ده‌سه‌اڵتێکی وا پێویستی به‌وه ههیه که دادگه‌کان وه‌کو دادوه‌رێکی سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن که ده‌توانن بڕیاری خۆیان له‌سه‌ر بنه‌مای یاسا نه‌ک سیاسی وه‌ربگرن ،ده‌ژمێردرێت. دادوه‌ره‌كان چ هه‌ڵبژێ������ردراو بن یا خۆد دانراو ،پێویس������ته له ئاس������ووده‌یی ته‌واوی پیش������ه‌یی و كاری دا بن که یاسا بۆی دابی������ن ک������ردوون ،بۆ ئه‌وه‌ی كه بتوان������ن دوور له هه‌موو جۆره نیگه‌رانییه‌ك له پاڵه‌په‌س������تۆی ئه‌و که‌سانه‌ی که له ده‌سه‌اڵتدا، بری������ار ب������ده‌ن .بنه‌ماكانی ڕه‌وش������تی دادوه‌ری ئه‌م������ه دووپات ده‌كات������هوه،كه دادوه‌ران بۆ س������ه‌لماندنی بێالیه‌نیی خویان له بڕیاردان له دۆس������ییه‌كان كه خۆیان تێیدا خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندین، دوور بمێننه‌وه ،واتا خۆیانی لێ ڕزگار بكه‌ن. متمانه به بوونی بێالیه‌نیی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و قبووڵكردنی وه‌ك لقێكی ناسیاس������یی ده‌وڵه‌ت سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی هێز و ڕه‌وایی ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌یه .له حكوومه‌تێکی دیموكراتیکدا ،ناتوانرێت دادوه‌ره‌كان به هۆی سكااڵی بچووك و یا خود له وه‌اڵمدانه‌وه به ڕه‌خنه‌ی سیاسی له كار ال ببردرێن ،به‌اڵم ده‌توانرێت به‌‌بوونی تاوانی گهوره و یا خود پێش������ێلکردنی یاس������اكان به ڕێگه‌یه‌کی کاتگر و زه‌حمه‌ته‌وه لێپێچینه‌وه (به‌ده‌سنیشانکردنی تاوان) له ڕێگای دادگه‌وه -یا خود به‌رامبه‌ر ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان و به ڕێگای دادگایه‌كی جیاوازه‌وه ،له كار البدرێن.
40هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
سه‌یرترین مادده‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن له جیهاندا خوێندنه‌وه‌ی یاسای هه‌ڵبژاردنی میسر ،وا نیشان ده‌دات مادده‌یه‌كی تێدایه كه ده‌توانێت به گش������تی ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردن بگۆڕێت. مانگی ڕابردوو ،یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری میسر دوای ڕووخانی ڕژێمی "حوسنی موباره‌ك" ئه‌نجام درا. به‌اڵم خوێندنه‌وه‌یه‌كی وردی یاس������ای هه‌ڵبژاردنی میسر، وا نیش������ان ده‌دات كه ماده‌ی 28ی ئه‌و یاس������ایه به جۆرێك سه‌رس������وڕهێنه‌ره كه ده‌توانێت به سه‌یرترین ماده‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن له جیهاندا ناوزه‌د بكرێت .ئه‌و مادده‌یه ڕێگره له هه‌ڵبژاردنێكی ئازاد و دادپهروهرانه ،له ڕاس������تیدا ده‌توانێت ڕێگری بكات له سه‌ركه‌وتنی كه‌سێك بۆ پۆستی سه‌ركۆماری ههرچهنده ئه‌گه‌ر زۆرترین ده‌نگیشی هێنابێت. ل������ه كاتی ئه‌وهادا ،س������ه‌ركه‌وتووی هه‌ڵبژاردن ده‌بێ زۆر به ئاسانی ش������وێنی خۆی بداته كه‌سی دووه‌م كه ڕكابه‌ری سه‌ره‌كی ئه‌و بووه بۆ وه‌رگرتنی پۆستی سه‌ركۆماری. به‌پێی ماده‌ی 28ی یاسای هه‌ڵبژاردنی میسر ،كۆمیته‌ی دادوه‌ریی چاودێر به‌س������ه‌ر هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری ،مافی ئه‌وه‌ی هه‌ی������ه دوای كۆتایی هاتنی هه‌ڵبژاردن و ڕاگه‌یاندنی ئه‌نجامه‌كان و دیاری كردنی پاڵێوراوی سه‌ركه‌وتوو ،ئه‌گه‌ر بۆی ده‌ركه‌وت كه ئه‌و كه‌سه‌ی كه له هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێناوه ،توانای وه‌رگرتنی پۆستی سه‌ركۆماری نییه، ده‌بێ جێگای خۆی بداته كه‌سی دووه‌م. جێی وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه كه ئه‌و ماده یاسایییه ورووژێنه‌ره، بۆت‌ه هۆی دروستبوونی جیاوازیی بۆچوون و درزێكی گهوره له نێوان سیاسه‌تمه‌داران و میدیا جۆراوجۆره‌كانی میسری. هه‌ندێ له ش������یكه‌روه‌كانی سیاس������یی میس������ر له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن كه ئه‌و یاسایه له‌سه‌ر داوای پاشماوه‌كانی ڕژێمی پیش������وو ئاماده كراوه ،تا له كاتی س������ه‌ركه‌وتنی پاڵێوراوی الیه‌نگرانی ئیس���ل��امی له هه‌ڵب������ژاردن ،كۆمیته‌ی دادوه‌ریی چاودێری هه‌ڵبژاردن به پشتبه‌ستن به ماده‌ی 28ی یاسای هه‌ڵبژاردن ،كه‌س������ی سه‌ركه‌وتوو البه‌رن و كه‌سی دوای ئه‌و به سه‌ركه‌وتووی هه‌ڵبژاردن ڕابگه‌یێنن. به ب������ڕوای ئه‌و گرووپه ،پاش������ماوه‌كانی ڕژێمی موباره‌ك نیگه‌رانن له‌وه‌ی كه له جیاتی "ئه‌حمه‌د شه‌فیق"" ،عه‌بدولمونعم ئه‌بولفه‌توح" ك������ه پاڵێوراوی الیه‌نگرانی ئیس���ل��امییه‌كانه له هه‌ڵبژاردن س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت ،بۆیه ماده‌ی 28یان خستۆته نێو یاسای هه‌ڵبژاردن.
ل ه هه‌ڵبژاردن ه سه‌یروسه‌مه‌ره‌كانی دنیادا هه‌ڵبژاردن ل ه سه‌رتاس���ه‌ر دنیا بۆت ه نیشانه‌یه‌كی باوی دیموكراسییه‌ت ،هه‌ر واڵتێك كه بییه‌وێ نیش���ان بدات ك ه ده‌وڵه‌تێكی دیموكراتیكی ههیه ،ده‌ست ده‌كات ب ه هه‌ڵبژاردن، جا چ هه‌ڵبژاردنێكی ڕواڵه‌تی بێت یاخود هه‌ڵبژاردنێكی دیموكراتیانه. هه‌ندێ���ك له‌و واڵتان ه ته‌نها بۆ نیش���اندانی ڕووی دیموكراتیان ه له واڵته‌كه‌یان هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌ده‌ن ،كه ئه‌نجامه‌كه‌ی زۆر سه‌یر و سه‌مه‌ره‌یه .لێره‌دا باس ل ه شێواز و ئه‌نجام ه سه‌یره‌كانی هه‌ڵبژاردن ل ه چه‌ند واڵتێكتان بۆ باڵو ده‌كه‌ینه‌وه ،ك ه جێی سه‌رنجه. ئا :هه‌ڵبژاردن هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری ل ه توركمه‌نستان
له سه‌ره‌تای ئه‌مس������اڵ واته له 2012/2/12هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری له تۆركمه‌نستان به‌رێوه‌چوو ،هه‌موو كاندیده‌كانی ئه‌م خوله‌ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری ،له‌جیاتی پڕوپاگه‌ند‌ه بۆ خۆیان ،به‌رده‌وام بۆ س������ه‌ركۆماری ئێستا و ڕكابه‌ریان(!) پڕوپاگه‌نده‌یان ده‌كرد و داوایان له خه‌ڵك ده‌كرد كه ده‌نگ به‌و بده‌ن! "به‌ردی محه‌مه‌دیێڤ" به‌ش������داری له هیچ به‌رنامه‌یه‌كی پڕوپاگه‌نده‌ی ته‌له‌فزیۆنی نه‌كرد و ئه‌و پاڵێوراوانه‌ی كه به‌ناو ڕكابه‌ری بوون ،به به‌ش������داری له پڕوپاگه‌نده‌ی ته‌له‌فزیۆنی و میدیاكان ستایش������ی سیاسه‌ته‌كانی سه‌ركۆماریان ده‌كرد .له ئه‌نجامیش������دا سه‌ركۆمار به به‌ده‌ستهێنانی %97ی ده‌نگه‌كان هه‌ڵبژێردرایه‌وه. هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری توركمه‌نستان كاتێك كه ئه‌نجام درا زیاتر به هه‌ڵبژاردنێكی س������ه‌یر و س������ه‌مه‌ر‌ه و ش������انۆیی ده‌چوو ،نه‌ك هه‌ڵبژاردنێكی ڕاست و دروست! "قورب������ان قول������ی ب������ه‌ردی محه‌مه‌دیێ������ڤ" س������ه‌ركۆماری توركمه‌نستان كه له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا به ناونیشانی "پاڵێوراوی پێش هه‌ڵب������ژاردن س������ه‌ركه‌وتوو" به‌ش������داری كردب������وو ،به به‌ده‌س������تهێنانی زیاتر له %97ی ده‌نگه‌كان له هه‌ڵبژاردنێكدا كه به‌پێی ئاماری ده‌وڵه‌تی عیشق ئاباد زیاتر له %97ی خه‌ڵك به‌شدارییان تێیدا كردبوو ،بۆ سه‌رۆكایه‌تیی كۆماری 5ساڵی داهاتوو هه‌ڵبژێردرایه‌وه. واڵت������ی توركمه‌نس������تان به زیات������ر له پێن������ج ملیۆن كه‌س ده‌كه‌وێته باكووری ڕۆژهه‌اڵت������ی ئێران .یهكێكه له‌و واڵتانه‌ی كه چوار ده‌وری گیراوه و كه‌وتۆته ئاس������یای ناوه‌ڕاس������ت و
قوربان قولی به‌ردی محه‌مه‌دیێڤ سه‌ركۆماری توركمه‌نستان دوای هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی یه‌كیه‌تی سۆڤیه‌تی جاران ته‌نها دوو سه‌ركۆماری بهخۆیهوه بینیوه. سه‌فه‌ر موراد نیازۆڤ سه‌ركۆماری پێشووی توركمه‌نستان كه له س������اڵی 1992دا وه‌ك س������ه‌ركۆماری هه‌تاهه‌تایه‌ی ئه‌و واڵته بوو ،له ساڵی 2006دا كۆچی دوایی كرد. ناوبراو له س������اڵی 1992ل������ه هه‌ڵبژاردنێك������دا كه ته‌نها پاڵێوراوی سه‌ركۆماری بوو به به‌ده‌ستهێنانی %99ی ده‌نگه‌كان بووه سه‌ركۆمار و پاشان له ساڵی 1999له‌الیه‌ن په‌رله‌مانی توركمه‌نستان وه‌كو "سه‌ركۆماری هه‌تاهه‌تایه" ڕاگه‌یێندرا. دوای مردنی نیازۆڤ "قورب������ان قولی به‌ردی محه‌مه‌دیێڤ" كه وه‌زیری ته‌ندروستیی كابینه‌ی نیازۆڤ بوو ،به ئه‌نجامدانی شێوه هه‌ڵبژاردنێك له شوباتی ساڵی ،2007به به‌ده‌ستهێنانی %90ی ده‌نگه‌كان ،ده‌سه‌اڵتی واڵتی گرته ده‌ست.
ئایاری 2012
41
له دوایین هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریشدا 7پاڵێوراوی دیكه به‌ش������دارییان كرد ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی جێی س������ه‌رنج بوو ئه‌وه‌بوو، ك������ه پاڵێوراوه‌كانی به‌ناو ڕكابه‌ر له ڕاس������تیدا وه‌كو ئه‌ندامی كۆمیته‌ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری توركمه‌نس������تان ڕۆڵیان ده‌بینی؛ چونكه هه‌موو ئه‌و پاڵێوراوان‌ه یان وه‌زیرانی كابینه‌ی س������ه‌ركۆمار یان ئه‌ندامی س������ه‌ره‌كیی كۆمپانی������ای ده‌وڵه‌تی "توركه‌م������ه‌ن گاز" بوون .ئ������ه‌وان له‌و خول������هی هه‌ڵبژاردندا، له‌جیات������ی پڕوپاگه‌ند‌ه بۆخۆیان ،به‌رده‌وام بۆ س������ه‌ركۆماری ده‌سه‌اڵتدار و ڕكابه‌ریان (!) پڕوپاگه‌نده‌یان ده‌كرد و داوایان له خه‌ڵك ده‌كرد كه ده‌نگ به‌و بده‌ن. ل������ه‌و هه‌ڵبژاردن������هی توركمه‌نس������تاندا "ی������ار محه‌م������ه‌د ئ������ه‌وراز قولیێڤ" وه‌زیری وه‌ز‌ه و پشه‌س������ازیی ئه‌و واڵته به به‌ده‌س������تهێنانی %1.2ده‌نگه‌كان پله‌ی دووه‌می به‌ده‌ستهێنا. ناوبراو له كاتی پڕوپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردن له‌جیاتی ئه‌وه‌ی كه به‌رنامه‌ی كاری خۆی پێش������كه‌ش بكات ،به‌رده‌وام ستایشی سه‌ركۆمار "محه‌مه‌دیێڤ"ی ده‌كرد. ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردن������هی توركمه‌نس������تان به‌ب������ێ ئاماده‌بوونی چاودێرانی بیانی به‌ڕێوه‌چوو و چاودێر‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانیش له بنه‌ڕه‌تدا شێوه‌ی ده‌نگدانیان له توركمه‌نستان ڕه‌ت كرد و به هه‌ڵبژاردنێكی نا ئازاد و نا دیموكراتیانه زانی. ئه‌و ههڵبژاردنه س������ێیه‌مین هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری له مێژووی توركمه‌نستان دوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی جاران بوو. ئۆپۆزس������یۆن كه له ده‌ره‌وه‌ی واڵتی توركمه‌نستان‌ه به‌هۆی مه‌رجی ن������ا ئازادانه‌ی ده‌س������ه‌اڵتدار به‌س������ه‌ر هه‌ڵبژاردندا هی������چ پاڵێوراوێكیان ڕانه‌گه‌یاندب������وو؛ ڕه‌خنه‌یان له واڵتان و ڕێكخراوه‌كانی ڕۆژئاوا گرت له‌س������ه‌ر ئه‌وه‌ی كه فش������ارێكی ئه‌وتۆیان نه‌خس������تبوو‌ه س������ه‌ر حكوومه‌تی توركمه‌نستان بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی ئازاد.
له میرنشین ه یه‌كگرتووه‌كانی عه‌ره‌بی (ئیمارات)، ده‌نگده‌ران ده‌بێ متمانه‌یان پێ بدرێت.
ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ یه‌كێك له س������ه‌یرترین شێوه له شێوه‌كانی هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی له جیهاندا ن������او ببه‌ین ،ئه‌وا واڵتی ئیماراتی عه‌ره‌بی كاندیدی س������ه‌ره‌كی ئه‌و ش������ێوه سه‌یره‌ی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ده‌بێت. له هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا ،كه‌سانێك كه خۆیان بۆ ئه‌ندامیه‌تی په‌رله‌م������ان ده‌پاڵێون ده‌ب������ێ متمانه‌یان پێ بدرێت ،ش������تێكی ئاساییه ،به‌اڵم له ئیماراتی عه‌ره‌بی ،بۆ ده‌نگدان ده‌نگده‌ریش ده‌بێ متمانه‌یان پێ بدرێت و ده‌ستنیش������ان بكرێن ،ته‌نها ئه‌و كه‌سان‌ه ده‌توانن ده‌نگ بده‌ن كه به‌رپرسان په‌سه‌ندی بكه‌ن! په‌رله‌مانی ئیمارات له 40كورس������ی پێكهاتووه ،كه نیوه‌ی نوێنه‌ره‌كانی له‌الیه‌ن س������ه‌ركرده‌كانی حه‌فت میرنشینه‌كه‌و‌ه
42هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
ده‌ستنیشان ده‌كرێن و نیوه‌كه‌ی دیكه‌ش له‌الیه‌ن كه‌سانێكه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێن كه له‌الیه‌ن 7حاكمی میرنش������ینه‌كه‌و‌ه دیاری ده‌كرێن ،ب������ه‌و پێیه كه حاكمه‌كانی ئه‌و حه‌فت میرنش������ینه‌ی واڵت ،كه‌س������انێك كه به گش������تی نزیكه‌ی %10ی دانیشتوانی ڕه‌سه‌نی واڵت پێكدێنن به‌ناوی (ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردن) دیاری ده‌كه‌ن ،ته‌نها ئه‌و كه‌سانه‌نه كه ده‌نگ ده‌ده‌ن و له نێوخۆیاندا ئه‌ندام په‌رله‌مانه‌كانی دیكه هه‌ڵده‌بژێرن. سه‌یر له‌وه‌دای‌ه كه له واڵتی ئیماراتی عه‌ره‌بیدا ،په‌رله‌مان هیچ جۆره ده‌س������ه‌اڵتێكی یاس������ادانان یان چاودێریی نییه و ته‌نها الیه‌نی ڕاوێژكاریی ههیه. ژماره‌یه‌ك هاوواڵتی له نامه‌یه‌كی كراوه‌دا بۆ ده‌سه‌اڵتدارانی ئیمارات ،داوای هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی بڕیاری ده‌ستنیشانكردنی خه‌ڵكی������ان بۆ ده‌نگدان كرد ،تا هه‌م������وو هاوواڵتیان بتوانن له هه‌ڵبژاردندا مافی ده‌نگدانیان هه‌بێت .حكوومه‌تی ئیمارات له كاردانه‌وه‌یه‌كدا ،ئه‌و داواكارییه‌یان به پیالنێك دژی پاراستنی نه‌ته‌ویی زانی و هه‌ندێك له‌و كه‌س������انه‌ی كه ئه‌و نامه‌یان واژۆ كردبوو ،به تۆمه‌تی بێڕێزی به ده‌س������ه‌اڵتداران و پیالن دژی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ،بانگهێشتی به‌رده‌م دادگای كرد. حكوومه‌ت������ی ئه‌و واڵت������ه گرنگترین كار كه ل������ه‌و باره‌یه‌و‌ه ئه‌نجامی دابێ������ت ،ئهوه بوو كه ژماره‌ی ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه متمانه‌ی������ان ههیه بۆ ده‌نگدان زیاد ك������رد ،به‌و مانایه‌ی كه به ڕواڵه‌ت وه‌اڵمی داخوازییه‌كانی دیموكراسی بداته‌وه! بۆ نموونه؛ ده‌سه‌اڵتدارانی ئیماراتی ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی مافی ده‌نگدانیان ههیه له 80 هه‌زار كه‌س بۆ 129كه‌س زیاد كرد. ئه‌و ژماره‌یه نزیك������هی %12ی هاوواڵتیانی ئیماراتی له‌خۆ ده‌گرێت. ئیم������ارات له حه‌فت میرنش������ین یا ناوچ������هی فیدڕاڵی به ناوه‌كانی :ئه‌بوزه‌بی ،دوبه‌ی ،ش������ارجه ،عه‌جمان ،ئومولقوین، ڕه‌ئس������ولخه‌یم‌ه و فه‌جی������ره ،پێكدێت .هه‌ری������ه‌ك له‌و حه‌فت میرنش������ینه ،یاسا و كابینه و سیس������تمی حكوومه‌تی تایبه‌ت به‌خۆی ههیه.
هه‌روه‌ه������ا به‌پێ������ی نه‌ریتێك������ی كۆن حوكمڕان������ی ناوچه‌ی ئه‌بوزه‌بی ،سه‌رۆكایه‌تیی واڵتی ئیمارات و حوكمڕانی دوبه‌ی، سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له ئه‌ستۆ ده‌گرن%90 .ی نه‌فتی ئیمارات له ئه‌بوزه‌بییه. به‌پێی ئاماری س������اڵی پار ،دانیشتوانی ئیمارات 8ملیۆن و 200ه������ه‌زار ك������ه‌س بوو ،كه كه‌متر له ی������ه‌ك ملیۆن كه‌س هاوواڵتیی و ئ������ه‌وه‌ی دیكه‌ش كه نزیك������هی 7ملیۆن و 320 هه‌زار كه‌سه ،بیانیانی دانیشتووی ئه‌و ئیماراته‌یه. ئه‌مه له كاتێكدایه كه به‌پێی ئاماری ساڵی 2005ی زایینی، ژماره‌ی دانیش������توانی ئیمارات 4ملیۆن و 500هه‌زار كه‌س بوو ،دانیشتوانی ڕه‌سه‌نی ئه‌و واڵته %21بوو.
هه‌ڵبژاردنێكی سه‌یر له كۆریای باكوور له هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2007دا ،ڕێژه‌ی به‌شداربووان %100بوو. به‌پێی هه‌واڵێكی ئاژانس������ی ده‌نگوباس������ی ئاسۆشێتێد پرێس ڕۆژی یه‌كشه‌ممه 2011/7/24هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له ته‌واوی واڵتی كۆری������ای باكوو ئه‌نجام درا .كیم جونگ ئیل س������ه‌رۆكی 69س������اڵه‌ی كۆریای باكوور له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی كیم جونگ ئون، پسوله‌ی ده‌نگدانیان خسته ناو سندووقی ده‌نگدان. به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌ی ئاسۆشێتد پرێس ،خه‌ڵك له بیۆنگ یانگی پایته‌ختی كۆریای باكوور ده‌ستیان به هه‌ڵپه‌ڕكێ و شادی كردووه. ئه‌م ئاژانس������هی هه‌واڵ وێنه‌ی پیرێژنێك كه جلوبه‌رگی كولتوریی له‌به‌ردای������ه باڵوكردۆت������هوه ك������ه ده‌ن������گ ده‌دات ،هه‌وره‌ها وێنه‌ی خه‌ڵكانێكی دیكه‌ش������ی باڵو كردۆته‌وه ك������ه خه‌ریكی خوێندنه‌وه‌ی لیستی ناوی پاڵێوراوه‌كانی هه‌ڵبژاردنن. دوواین جار كه خه‌ڵكی كۆریای باش������وور چوونه س������ه‌ر سندووقه‌كانی ده‌نگدان ساڵی 2007بوو كه له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ت������ه‌واوی پاڵێوراوه‌كان كه حكوومه‌تی كۆریای باكوور دیاریی كردبوو ،ده‌نگیان هێنا و ڕێژه‌ی بشداربوون له هه‌ڵبژاردنیش %100ڕاگه‌یێندرا.
سه‌رچاوه:
ده‌وڵه‌تی كۆریای باكوور چه‌ند حه‌فته پێش ده‌س������پێكردنی هه‌ڵبژاردن ب������ه‌رده‌وام داوایان له خه‌ڵك ده‌كرد بچن‌ه س������ه‌ر سندووقه‌كانی ده‌نگدان .پۆسته‌رێكی زۆر له شاره‌كاندا باڵو كرابوون������هوه و ده‌س������ه‌اڵتدارانی واڵتیش ب������ۆ هاندانی خه‌ڵك به مه‌به‌س������تی به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردندا ،ده‌هاتن‌ه سه‌ر شاشه‌ی ته‌له‌فزیۆنه‌وه. یه‌كێك له پاڵێوراوه‌كانی ئ������ه‌و ههڵبژاردنه كه ئه‌ندازیاره، ب������ه ته‌له‌فزیۆنی كۆریای باكووری ڕاگه‌یاند :له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا ده‌بێت كه واڵته‌كه‌ی بهرهو ئابوورییه‌كی به‌هێز ببات. له هه‌مانكاتیش������دا ته‌له‌فزیۆنی كۆریای باك������وور به‌بۆنه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌رده‌وام س������روود و گۆرانی و وێنه‌ی خۆشحالیی خه‌ڵكی له‌نێو شه‌قامه‌كاندا باڵو ده‌كرده‌وه .ئه‌و ههڵبژاردنه له كاتێك������دا ئه‌نجام درا كه س������ه‌رۆكی كۆریای باكوور له هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوو كه پێگه‌ی كۆڕه‌كه‌ی "كیم یونگ ئان" وه‌كو سه‌رۆكی داهات������ووی واڵت به‌هێز بكات* .ناوبراو ته‌مه‌نی 28س������اڵه و دوو پۆستی گرنگی له‌نێو حزبی ده‌سه‌اڵتداری كۆریای باكوور (كرێكاران) وهرگرتووه .هه‌روه‌ها له مانگی ئه‌یلوولی 2010وه پله‌ی ژنه‌ڕاڵی 4ئه‌س������تێره‌ی پێ به‌خشراوه .له ماوه‌ی ساڵێك پێش ئهوه ههڵبژاردنه له هه‌ر ش������وێنێك كه وێنه‌ی س������ه‌رۆكی كۆریای باك������وور باڵو كرابێته‌وه ،ئه‌ویش ل������ه وێنه‌كه‌دا له‌الی باوكی دركه‌وتووه .كۆریای باكوور په‌رله‌مانی ههیه و س������اڵێ جارێك كۆ دهبێتهوه. وێنه‌ی كۆبوونه‌وه‌كه‌ی په‌رله‌مان له ته‌له‌فزیۆن باڵوده‌كرێته‌وه، به‌اڵم هیچ هه‌واڵێك سه‌باره‌ت به بڕیاردان بوونی نییه. * كیم جۆنگ ئیل ،له 2011/12/17به‌هۆی ڕاوه‌س������تانی دڵ كۆچی دوایی كرد و دوای مردنیش������ی ،بچووكترین كوڕی «كیم جۆنگ ئون» كه له زانكۆی «برن» خوێندوویه‌تی ،سه‌رۆكایه‌تیی كۆریای باكووری گرته ده‌س������ت .كیم جۆنگ ئیل له ماوه‌ی 17 س������اڵ سه‌رۆكایه‌تی ،ته‌نها یه‌كجار سه‌ردانی واڵتانی ڕووسیا و چینی كردووه.
http://www.huffingtonpost.com http://www.hamshahrionline.ir http://www.asriran.com
ئایاری 2012
43
ئافره‌ت؛ سیاسه‌ت و ڕوخساری جوان ئاماده‌كردنی :شه‌یدا.ع.ع مێژوو زۆرێك له‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه پێیان ناوه‌ت ه نێو مه‌یدانی سیاسه‌ته‌و ه به‌خۆیه‌و ه دیوه. ئه‌و ئافره‌تانه‌ی كه ب ه ش���ێوازی جیاجیا هاتونه‌ت ه نێو مه‌یدانی سیاسه‌ت .هه‌ندێك له‌وان ل ه ڕێ���ڕه‌وی ژیان و چااڵكیی ه سیاس���ییهكاندا ڕووبه‌ڕووی تی���رۆر و توندوتیژی بوونه‌وته‌و ه و گیانیان له‌ده‌س���ت داوه و زۆرێكی دیكه‌ش ل ه كاتێكدا كه ل ه هه‌وڵی ئه‌و ه دابوون ه پۆس���تێكی بااڵتر وه‌ربگرن ،تیرۆر كراون .هه‌ندێكی دیكه‌ش به س���وود وه‌رگرتن ل ه ناوی هاوس���ه‌ر ،باوك، ب���را یان خزمه‌كانیان ،ده‌س���ه‌اڵتیان وهرگرتووه .ب ه دڵنیاییه‌و ه ئاس���یا س���ه‌رچاوه‌یه‌كی له‌بن نه‌هاتووی ئافره‌تانی سیاسه‌تمه‌داره. سه‌ركه‌وتنی ئه‌و ئافره‌تانه له ئاسیادا به‌رهه‌می دوو هۆكاری هاوشانه؛ یه‌كه‌م :له‌نێو پرسی س���ه‌ركه‌وتنی ئ���ه‌وان و تایبه‌تمه‌ندیی پیاوس���االری ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی كه تێی���دا له‌دایكبوونه، دژایه‌تییه‌ك ههیه .س���ه‌ركه‌وتنی ئه‌وان نیشانه‌ی پێكه‌ی به‌رزی ئافره‌تان له‌و واڵته‌ی ك ه تێیدا ده‌ژین نییه .له ڕاستیدا ئهوه «میراتی بنه‌ماڵه» به‌مانای سیاسی وشه‌یه ،ك ه ڕۆڵێكی گرنگ ل ه به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یشتنی ئه‌وان ده‌بینێ. دووه‌م :هه‌موو ئه‌و ئافره‌تان ه وه‌كو ژن ،كچ یان خوش���كی یه‌كێك ل ه سیاسه‌تمه‌دار ه پیاوه‌كان ناسراون .ب ه دڵنیاییه‌و ه ئه‌و پرس ه نه‌بۆته هۆی ده‌رخستنی لێهاتوویییان ل ه بواری به‌بڕشتی، بیروهۆش و نه‌رمونیانی ئه‌وان. زۆرێ���ك له‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه ل ه ئاس���یادا س���ه‌ركۆمار یان س���ه‌رۆكوه‌زیر بوون���ه ،له ئه‌نجامی تراژیدیایه‌كی بنه‌ماڵه‌یان گه‌یشتوونه‌ت ه ئه‌و دهسهاڵته. ئ���ه‌وان جێگره‌وه‌ی باوك ،مێرد و برا تیرۆركراوه‌كانی خۆیان بوونه ،به‌وش���ێوه‌ی ه میراتگری تایبه‌تمه‌ندییه‌كان���ی خزم��� ه كوژراوه‌كانی خۆیان بوونه و به‌تایب���هت ئاماده‌بوونیان جۆرێك بوو ه ل ه درێژه‌دان ب ه ڕێگای ئه‌وان. 44هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
لوبنانیش كه هه‌میش������ه ل������ه كێبڕكێیه‌كی گه‌رمی بواری سیاس������ه‌تدا ب������ووه ،تیرۆركردن������ی ژماره‌یه‌ك������ی زۆری سیاس������ه‌تمه‌دارانی بهخۆیهوه بینیوه ،كه دوابه‌دوای ئهوه هاوس������ه‌ر یان كه‌س������انی نزیك له تیرۆركراوان به س������وود وه‌رگرتن له ڕووداوی تیرۆر خۆیان خس������تۆت‌ه نێو مه‌یدانی سیاس������ه‌ته‌وه .له‌و ژنانه‌ی كه به‌و شێوهیه پێیان ناوهته نێو مه‌یدانی سیاسهتهوه ده‌توانین" :به‌هی ه حه‌ریری" خوشكی "ڕه‌فیق حه‌ریری" سه‌رۆكوه‌زیری تیرۆركراو" ،نایل ه معوز"، هاوس������ه‌ری یه‌كێك له نوێنه‌ره تیرۆركراوه‌كانی په‌رله‌مان، "نایل ه توینی" كچی "جبران توینی" نوێنه‌ری تیرۆركراوی په‌رله‌مان ،ناوببه‌ین. یه‌كێك������ی دیكه له‌و ژنانه‌ی لوبنان "س���والنج جه‌میل" هاوسه‌ری "به‌شیر جه‌میل"ـه .سوالنج ته‌نها ماوه‌ی نزیكه‌ی دوو مانگ خانمی یه‌كه‌می لوبنان بوو .پاش ئه‌وه‌ی بۆ ماوه‌ی دوو مانگ "به‌ش������یر" بوو به س������ه‌ركۆماری لوبنان ،به‌هۆی ته‌قینه‌وه‌ی س������ه‌یاره‌یه‌كی بۆمبڕێژكراو ،تیرۆر كرا و گیانی له‌ده‌س������ت دا .دوای ئهوه "س������والنج"ی هاوسه‌ری بڕیاری دا خۆی له دنیای سیاس������هت دوور بخات������هوه و خه‌ریكی ماڵ������داری و پێگه‌یاندنی منداڵه‌كانی بێت .دوای تێپه‌ڕبوونی نزیكه‌ی بیس������ت س������اڵ واته له س������اڵی 2005ی زایینی و دووای تیرۆركردن������ی "ڕفی������ق حه‌ریری" س������ه‌رۆكوه‌زیرانی پێشووی لوبنان" ،سوالنج" بڕیاری دا جارێكی دیكه بێتهوه نێو مه‌یدانی سیاس������هت .ئێس������تا یهكێكه له به‌ناوبانگترین كه‌س������ایه‌تیی باڵی ده‌سه‌اڵتداری (14ی مارس) و نوێنه‌ری په‌رله‌مانی لوبنانه. یه‌كێك������ی دیكه ل������ه‌و ژنانه‌ی كه به س������وود وه‌رگرتن له ناوبانگ������ی باوكی هات������ه نێو بواری سیاس������ه‌ته‌وه" ،نایل ه توینی" 25س������اڵه‌یه .س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه زۆر گه‌نج‌ه
نایل‌ه توینی كچی جبران توینی
به‌هیه حه‌ریری ب������ۆ ئه‌و ب������واره ،هه‌ر دوابه‌دوای تی������رۆری باوكی له 12ی كانوونی یه‌كه‌می 2005ی زایینی ،بووه جێگری به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌زگای "النهار" .جێی باس������ه "النهار" یه‌كێك له كۆنترین و به‌ناوبانگتری������ن ڕۆژنامه‌كانی لوبنانییه .ناوبراو ده‌ڵێ :له كاتی ئیس������تادا بیر له نوێنه‌رایه‌تیی په‌رله‌مان ناكه‌مه‌وه و نامه‌وێ به‌یه‌كجاری س������وود له هه‌موو به‌ڵگه‌كانم وه‌ربگرم، به‌اڵم هه‌ندێ له س������ه‌رچاوه‌كان ڕایانگه‌یاند؛ ناوبراو ئێستا خه‌ریك������ی خۆ ئاماده‌كردن‌ه ب������ۆ پاڵێوراویه‌تیی هه‌ڵبژاردنی داهاتوو .جێی باس������ه "جوبران توین������ی" به‌ڕێوه‌به‌ری ئه‌و ده‌زگای‌ه بوو. چیڕۆكی هاتنه نێو بواری سیاسه‌تی "ستریدا جه‌ع جه‌ع" هاوسه‌ری "سه‌میر جه‌ع جه‌ع" سه‌رۆكی حزبی "هێزی لوبنانی" له‌گه‌ڵ ئه‌وانی دیكه جیاوازه .س������تریدا له‌دایكبووی 1967ی زایینییه ،له س������اڵی 1987له‌گه‌ڵ "سه‌میر" یه‌كتریان ناسیوه. چوار ساڵ دوای ئهوه واته له 1991/11/20هاوسه‌رگیرییان كردووه .دوای هاوسه‌رگیریی "سه‌میر" داوای لێكرد خوێندنی له بواری دیكۆرس������ازییه‌وه بۆ بواری زانس������ته سیاسییه‌كان بگۆڕێت .ئه‌ویش كه ده‌یزانی هاوس������ه‌ری ڕووبه‌ڕووی تیرۆر ده‌بێت������هوه هه‌ر زوو ده‌س������تی به خوێندن له بواری زانس������ته سیاس������ییه‌كان كرد .پ������اش ماوه‌یه‌ك "س������ه‌میر جه‌ع جه‌ع" له‌الی������ه‌ن دادگای لوبنانه‌وه دادگایی ك������راو ڕه‌وانه‌ی زیندان كرا .دوابه‌دوای ئهوه "س������تریدا" سوودی له ناوی هاوسه‌ری وه‌رگ������رت و ب������ه هێزێكی زۆره‌وه هاته نێو بواری سیاس������یی لوبنان .جێی باس������ه كه زیندانی كردنی "سه‌میر جه‌ع جه‌ع" بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه ئه‌و ژنه به‌ناو سیاس������ه‌تمه‌داره نزیكه‌ی ده كیلۆ له كێش������ی كه‌م بێتهوه ت������ا وای لێهات كه ڕووی له خواردنی حه‌بی هێوركردنه‌وه كرد و بووه ژنێكی جگه‌ره‌كێش كه ڕۆژانه دوو پاكه‌ت جگه‌ره‌ی ده‌كێشا.
ئایاری 2012
45
ئه‌ویش وه‌كو ده‌سته‌خوش������كی "س������ۆالنج جه‌میل" دوای تی������رۆری "ره‌فیق حه‌ریری" ڕووی ل������ه باڵی "14ی مارس" ك������رد و په‌ره‌ی به چاالكیی‌ه سیاس������ییه‌كانی خۆی دا و له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ساڵی 2005ی زایینی به نیشاندانی ئه‌و غه‌دره‌ی كه له هاوس������ه‌ری كراوه به زیندانی كردنی، توانی ده‌نگێكی زۆر به‌ده‌ست بێنێت و بچێته نێو په‌رله‌مانی لوبنان. له ئێرانیش ده‌توانین ئاماژه به ناوی "فایز ه هاش���می ڕفس���نجانی"" ،فاتیم���ه هاش���می ڕه‌فس���ه‌نجانی"، "ئه‌عزه‌م تاله‌قانی"" ،جه‌میله كه‌دیوه‌ر" و ...هتد بكه‌ین كه به س������وود وه‌رگرتن له ن������اوی باوكیان و یان یه‌كێك له خزمه‌كانیان توانیویانه بێنه نێو بواری سیاسه‌ت.
«سونیا گاندی»
ها و س������ه‌ر ی «راجیڤ گاندی» بوو ،دوای تیرۆری هاوسه‌ری سوودی ل������ه ن������اوی ئ������ه‌و وه‌رگ������رت و پێ������ی نای������ه نێو مه‌یدانی سیاسهتهوه .ئه‌و ئێس������تا یه‌كێك������ه له كه‌س������ایه‌تیی‌ه به‌ناوبانگه‌كانی هیندوس������تان و س������ه‌رۆكی یه‌كێ������ك له حزب������ه گه‌وره‌كانی ئه‌و واڵته‌یه.
یینگلۆك شیناواترا
یینگلۆك شیناواتراش له‌و بواره‌ی كه له سه‌روه باسمان كرد به‌ده‌ر نییه. ناوب������راو س������ه‌ركه‌وتنی خـــــــ������ۆی قــــــــ������ه‌رزاری «تاكسین شیناواترا»ی سه‌رۆكوه‌زیرانی پێشووی تایله‌نده ،كه ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی له ساڵی 2006له ئاكامی كۆده‌تایه‌كدا ڕوخا. س������ه‌ركه‌وتنی حزبی یینگلۆك شیناواترا له هه‌ڵبژاردن، ك������ه دوو مانگ پێش هه‌ڵبژاردن ئ������هوی وه‌كو پاڵێوراوی س������ه‌رۆكوه‌زیران دیاری كردبوو ،دهبێته هۆی ئه‌وه‌ی كه تاكس������ین ش������یناواترای برای ،كه سێ س������اڵ پێشتر بۆ
46هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
دوبه‌ی دورخرابۆوه ،گه‌ڕانه‌وه‌یه‌كی سیمبۆلیكی بۆ دنیای سیاسه‌ت هه‌بێت .تاكسین له كاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا، دڵنیای كردبۆوه كه یینگلۆك جێگره‌وه‌ی ئهوه. ل������هوه ڕوونتر ناتوانین بڵێین ،یینگلۆك ش������یناواترا له به‌ڕێوه‌بردن������ی كاروباری ده‌وڵه‌تدا كه‌س������ێكی تازه‌كاره، ب������ه‌اڵم تایله‌ندییه‌كان به هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ناڕاس������ته‌وخۆ ده‌نگیان به براكه‌ی داوه. پێش������تریش ل������ه ش������وێنێكی كیش������وه‌ری ئاس������یا و باكگراوه‌ندێكی جیا به‌اڵم هاوش������ێوه‌دا ،ئافره‌تێكی دیكه ده‌سه‌اڵتی وه‌رگرتبوو.
ئیندرا گاندی،
ئ������ه‌و ئافره‌ت������هی كه دووج������ار س������ه‌رۆكوه‌زیرانی هیند ب������وو ،ل������ه س������اڵی 1984 تیرۆر ك������را .ناوبراو كچی «پاندی������ت نهرۆ» یه‌كه‌مین س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌تی هیند دوای س������ه‌به‌خۆیی ئ������ه‌و واڵت������ه ب������وو .هه‌رچه‌ن������ده سیاسه‌تمه‌دارێكی لێهاتوو و به جموج������ۆڵ بوو ،به‌اڵم دیاره به‌بێ سه‌نگی مێژوویی باوك������ی وه‌ك������و قاره‌مانی س������ه‌ربه‌خۆیی هیند له پاڵ «مهاتما گان������دی» ،نه‌یتوانیو‌ه بگات‌ه ئه‌و ش������وێن‌ه به‌رزه‌ی ده‌س������ه‌اڵت .ده‌بێ ئه‌وه‌ش������تان به‌بیر بێنینه‌و‌ه كه ئیندرا گاندی هیچ خزمایه‌تییه‌كی له‌گه‌ڵ «مهاتما گاندی» نهبووه.
«بینه‌زیر بۆتۆ»
ئ������ه‌و ئافره‌ت������هی ك������ه ل������ه س������اڵه‌كانی ده‌یه‌ی 1980و 1990دووج������ار بب������وه س������ه‌رۆكوه‌زیرانی پاكستان ،كچی زولفه‌قار عه‌لی بۆتۆ ،سه‌رۆكوه‌زیر و س������ه‌ركۆماری پێشووی پاكس������تان ب������وو ،ك������ه ده‌وڵه‌ته‌ك������هی له‌الی������ه‌ن هێزی سه‌ربازیی ژێر فه‌رمانی زیائولحه‌ق ڕووخا و له ساڵی 1979له سێداره درا. بینه‌زیر بۆتۆ له شوباتی 2007له كرده‌وه‌یه‌كی خۆكوژی به دانانی بۆمب له «ڕواڵبه‌ندی پاكستان» تیرۆر كرا.
دوای ئه‌ویش ،به پێچه‌وان������هی ئافره‌ته‌كان ،ئه‌مجار‌ه ئاس������ف عه‌لی زرداری مێردی بینه‌زیر بۆتۆ ده‌س������ه‌اڵتی ژنه‌ك������هی به میرات بۆ مایه‌وه و تاكو ئێس������تاش هه‌ر له ده‌سه‌اڵتی پاكستانه.
چاندریكا كۆماراتونگا،
ئه‌و ژنه‌ی كه له س������ااڵنی 1994تاكو 2005س������ه‌ره‌تا س������ه‌رۆكوه‌زیر و پاش������ان سه‌ركۆماری س������ریالنكا بوو، به‌شێوه‌یه‌ك سیاسه‌تمه‌دارێكی میراتگره .س������ولێمانی باوكی س������ه‌رۆكوه‌زیری س������یالنی پێش������وو ب������وو ك������ه له‌الیه‌ن پیاوێكی بودایی له ساڵی 1959دا كوژرا. «سیریماوو»ی دایكی یه‌كه‌مین ئافره‌ت بوو له جیهاندا كه بووه سه‌رۆكوه‌زیری واڵتێك. ئه‌ویش به‌نۆبه‌ی خۆی جێگره‌وه‌ی مێرده كوژراوه‌كه‌ی بوو .له ده‌یه‌كانی 1990 ،1970 ،1960سێ جار پۆستی سه‌رۆكوه‌زیرانی وه‌رگرت .جاری سێیه‌م ،له ڕاستیدا ئهوه چاندریكای كچی بوو كه به وه‌رگرتنی پۆستی سه‌ركۆماری، دایكی خۆی كرده سه‌رۆكوه‌زیران ،ههرچهنده تا كۆتایی ده‌سه‌اڵتی ته‌نها به‌ناو ده‌سه‌اڵتی هه‌بوو .ئهوه ده‌رده‌كه‌وێ كه به‌ینی دایك و كچ زۆر خۆش نهبووه.
شیخ حوسێنه،
س������ه‌رۆكوه‌زیرانی ئێس������تای به‌نگالدش ،كچی موجیبولڕه‌حمان، باوكی سه‌ربه‌خۆیی ئه‌و واڵته‌یه. باوك������ی ئه‌وی������ش كۆتاییێكی پڕ له تراژیدیای ههیه و له س������اڵی 1975تیرۆر كرا. حوسێنه بۆ دووه‌م جاره دهبێته س������ه‌رۆكوه‌زیرانی به‌ن������گالدش و چه‌ندین س������اڵه كه ده‌س������ه‌اڵتی نه‌داوه‌ته «خالی������ده زیاء»ی ڕكاب������ه‌ری .خالیده زی������اء ئافه‌رتێكی سیاسه‌تمه‌داری دیكه‌یه كه هاوسه‌ری «زیائولڕه‌حمان»، دیكتاتۆری پێش������ووی به‌نگالدش������ه كه له ساڵی 1981له كۆده‌تایه‌كدا كوژرا .كۆده‌تا هۆكارێك بوو كه ئه‌و ئافره‌ته‌ی ماڵ ڕوو له دنیای سیاس������هت بكات و ئه‌گه‌ر چاره‌نووس
به‌و ش������ێوه‌یه بڕیاری بۆ نه‌دابوای������ه ،لهوانهیه هیچ كاتێك بیری له‌و شێوه ده‌سه‌اڵته‌ی نه‌كردبا.
كۆرازۆن ئاكینۆ،
ئافره‌تێكی ئاسیایی دیكه‌یه كه هاوس������ه‌ری «بنیگن������ۆ ئاكین������ۆ»، س������یناتۆری پێشوو و س������ه‌رۆكی ك������وژراوی نه‌یارانی فیلیپینی بوو. ناوبراو له ساڵی 1986 له ئه‌نجامی شۆڕشێكی بێوێنه‌ی خه‌ڵكی فیلیپین دژی دیكتاتۆر «فێردیناند ماركۆس» ،بووه سه‌ركۆمار و یه‌كه‌می������ن ژن ب������وو له مێژووی ئ������ه‌و واڵته كه ئه‌و پۆسته وه‌ربگرێت. هه‌روه‌ها «گلۆری������ا ماكاپاگال ئارویۆ» ئافره‌تێكی دیكه‌یه كه له س������اڵی 2001تا 2010س������ه‌ركۆماری ئه‌و واڵته بوو ،ناوبراو كچی «دیڤسدارۆ ماكاپاگال، س������ه‌ركۆماری پێش������ووی فیلیپین له كۆتایی ده‌یه‌ی 1950بوو.
مێگاواتی سۆكارنۆ پوتری،
ناوبراو كچی ئه‌حمه‌د س������ۆكارنۆ ،یه‌كه‌می������ن سه‌ركۆماری ئه‌ندۆنیزیا و قاره‌مانی س������ه‌ربه‌خۆیی ئه‌و واڵته له هۆله‌ندا بوو، كه له ساڵی 2001بووبه سه‌ركۆماری ئه‌و واڵته. ههرچهنده زۆربوونی ژم������اره‌ی ئه‌و ژنانه‌ی كه ده‌سه‌اڵتیان گرتۆته ده‌س������ت به شێوه‌یه‌ك ناڕوونه. كرداری ئه‌و ئافره‌تانه له كاتی ده‌سه‌اڵتیان زۆربهی ج������ار جیاواز و به‌رزی و نزم������ی تێدابووه ،به‌اڵم به گشتی له پیاوان باشتر یان خراپتر نه‌بوونه. ئه‌گه‌ر له‌نێ������و ئه‌و ئافره‌تان������ه خاڵێكی یه‌كگرتوو هه‌بوبێت ،له خاڵی فێمێنیس������تیدا یه‌كگرتوو نه‌بوون. ئ������ه‌وان به گش������تی ل������ه هه‌وڵ������ی ڕكابه‌رایه‌تی بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی پله‌و پایه‌ی ئافره‌تان له والته‌كه‌یاندا نه‌بوونه.
ئایاری 2012
47
هه‌روه‌ه���ا كه‌م نین خه‌ڵكانێك كه جوانیی ه به‌رچاوه‌كانی خۆیان وه‌ك فاكته‌رێكی گرنگ بۆ كاندیدكردن به تایبه‌ت له هه‌ڵبژاردنه‌كان به‌كار بێنن .هه‌روه‌ها كه‌م نین ئه‌و كه‌س���انه‌ی كه ل ه دنیای سیاسه‌تدا به ته‌واوی به‌هۆی جوانییه به‌رچاوه‌كانیان چۆنه‌ته نێو كۆڕی سیاسه‌ت و پاش ماوه‌یه‌ك به‌هۆی ئه‌وه‌ی نه‌یانتوانیوه داواكارییه‌كانی الیه‌نگرانیان بێننه دی ناچاربوون ه واز ل���ه دنی���ای پڕ ل���ه نهێنییه‌كانی سیاس���هت بێنن .له‌م بابه‌ت���ه‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م ك��� ه ب ه وێن ه ناودارترین ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه به هۆی جوانییانه‌وه پێیان ناوهته نێو دنیای سیاسه‌ت پێتان بناسێنم ،كه‌سانێك ك ه له كاتی ئاسایی هیچ شوێنێكیان له دنیای سیاسه‌تدا نییه. ستریدا جه‌ع جه‌ع. نابراو هاوسه‌ری سه‌میر جه‌ع جه‌ع سیاسه‌تمه‌داری به‌ناوبانگ������ی لوبنان������ه، ههرچهنده له س������ه‌ره‌تادا ئام������اژه‌م ب������ه ژیان������ی سیاسیی ئه‌و داوه ،به‌اڵم ئه‌ویش یهكێكه له ئافرهته جوانه‌كانی بواری سیاس������هت ،كه له‌نێو خه‌ڵكی لوبناندا زۆر خۆشه‌ویسته. ئه‌لینا كابایێڤا. سیاسه‌تمه‌داری ڕووس. ناوبراو تا ساڵی 2007ی زایینی ئه‌ندامی یانه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ژیمناستیكی ڕووسیا بووه و پاشان چووه نێ������و ئه‌نجومه‌نی دووما. ئاننا ماریان گلوجان؛ سیاسه‌تمه‌داری واڵتی ئیس������تۆنیا .ته‌مه‌ن������ی 26س������اڵه و له واڵتی ئیستۆنیا و له‌الی خه‌ڵك وه‌ك یه‌كێك له گرنگترین سیاس������ه‌تمه‌داره‌كان ئه‌ژمار ده‌كرێت .نابراو تاوانباركراو‌ه به سوود وه‌رگرتن له موڵكی گشتی بۆ كاری تایبه‌تی خۆی به‌تایبه‌ت بۆ ئه‌نجامدانی نه‌شته‌رگه‌ریی جوانكاری.
48هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
ئامما كیێرنان. سیا س������ه‌تمه‌د ا ر ی ئێرله‌ن������دی .ناب������راو ژیانێكی تایبه‌تی باشی نهبووه و ته‌نها جوانییه به‌رچاوه‌كه‌ی بۆت‌ه هۆی ئ������ه‌وه‌ی ك������ه بتوانێت ده‌نگی ژماره‌یه‌كی زۆر ل������ه گه‌نجانی ئێرله‌ندی به‌ده‌ست بێنێت. ئێڤا كایلی. سیاسه‌تمه‌داری یونانی. ناوبراو تا ساڵی 2007ی زایینی پێشكه‌ش������كاری یه‌كێك ل������ه‌و به‌رنامانه‌ی ته‌له‌فزیۆنی یونانی بووه ك������ه زۆرتری������ن بینه‌ری هه‌بووه و پاش������ان چۆن‌ه نێو په‌رله‌مانی یۆنان. جوانا موچا. سیا س������ه‌تمه‌د ا ر ی مجارس������تانی .ناب������راو دكتۆرای ههیه له بواری دارایی و مامۆس������تای زانك������ۆی "كاتولی������ك لوبیێن"ـه.
پشیله‌یه‌ك ده‌بێت ه پاڵێوراوی هه‌ڵبژاردن
لوسیانا لێن. سیاس������ه‌تمه‌داری پێ������رۆ. ناوب������راو ته‌نه������ا به‌ه������ۆی جوانییه‌ك������هی و به‌بێ هیچ بڕوانامه‌یه‌ك چۆته په‌ڕله‌مان. ته‌له‌فزیۆنی پێ������رۆ ئه‌وی به جوانتری������ن ژنی واڵتی پێرۆ ناساندووه. مارا ڕۆزاریا گارزانیا. ئه‌وه‌ش یهكێكه له‌و ژمار‌ه زۆره‌ی سیاسه‌تمه‌دارانه‌ی كه ب������ه هۆی ئاش������نابوون له‌گه‌ڵ برلسكۆنی چۆته نێو دنیای سیاسهتهوه .ناوبراو ئێستا ئه‌ندامی په‌رله‌مانی ئیتاڵیایه.
ئاژانس������ی ده‌نگوباس������ی «فۆكس نیوز»ی ئه‌مریكی باڵویكرده‌وه كه پش������یله‌یه‌ك دهبێته پاڵێوراوی ئه‌نجومه‌نی پیران (سنا)ی ئهمریكا! ئه‌م ئاژانس������ه وێڕای ڕاگه‌یاندنی ئ������ه‌و هه‌واڵه ،گوتی :ئه‌و پش������یله‌یه كه ناوی «هانك»ـه ،له ش������اری «سپرینگفیلد» ناوه‌ندی ویالیه‌تی «ڤیرجینیا» ده‌ژیت. ه������ه‌ر له‌وباره‌یه‌وه «ماتیڤ ئۆلێری» خاوه‌ن و س������ه‌رۆكی كۆمیت������هی هه‌ڵبژاردنی ئه‌و پش������یله‌یه ،گوتی :ئه‌گه‌ر هاتوو «هانك» له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت ،یه‌كه‌م كاری هه‌وڵدان ده‌بێت بۆ ڕه‌خساندنی هه‌ڵی كاركردن. دروش������مێكی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌و پش������یله‌یه ئهوهیه كه (قاپێكی پڕ له شیرتان هه‌بێت) .ئه‌وانه‌ی مافی ده‌نگدانیان بۆ ئه‌نجومه‌نی پیران (سنا)ی ئهمریكا ههیه ،بۆ ئاگاداربوون له به‌رنامه‌كانی هه‌ڵبژاردنی «هانك» ده‌توانن س������ه‌ردانی الپه‌ڕه‌ی تایبه‌تی ئه‌و له ماڵپه‌ڕه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی فه‌یسبووك و تویتێر بكه‌ن. ركابه‌ره‌كان������ی هانك له هه‌ڵبژاردن ،سیاس������ه‌تمه‌داره كۆن به‌ناوبانگه‌كان وه‌كو «ج������ۆرج ئالین» له حزبی كۆماری و «تیم كین» له حزبی دیموكراتن. جێ������ی وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه «هانك» یه‌كه‌م گیان������دار نییه كه ببێته پاڵێ������وراوی هه‌ڵبژاردن له ئهمریكا ی������ان چوبێته نێو سیاسهتهوه ،به‌ڵكو پێشتریش سه‌گێك به‌ناوی «وۆدرۆ» له س������اڵی 2010دا پاڵێوراوی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی ویالیه‌تی تێكزاس بووه .س������ه‌گێكی دیكه‌ش به‌ناوی «بوس������كو» له س������اڵی 1981تا ساڵی 1994س������ه‌رۆكی فه‌خریی شاری «سانول» له ویالیه‌تی كالیفۆڕنیا بووه.
رووبی داهاال. سیاس������ه‌تمه‌داری كه‌نه‌دی به ڕه‌گ������ه‌ز هیندی .نابراو پێش������تر له بالی������وود ڕۆڵی بینی������وه و ل������ه دایكبووی په‌نجابی هیندوستانه ،كه به‌هۆی جوانیه‌كه‌یه‌وه چۆته نێو په‌رله‌مانی كه‌نه‌دا. یولیا تیمۆشینكۆ. سیا س������ه‌تمه‌د ا ر ی سه‌رنه‌كه‌وتووی ئۆكرایین. ناوب������راو زۆر زیات������ر له‌و ژنان������هی ك������ه به‌ه������ۆی جوانییان������هوه چونه‌ت������ه نێو مه‌یدانی سیاس������هت ناوبانگی ده‌ركردووه.
سه‌رچاوه: http://www.irannaz.com/news_detail_12643.html http://www.aftabir.com...
سه‌رچاوه:
http://mousebreath.com/2012/2/28/ hank-catrunning-senate-va
ئایاری 2012
49
حکوومه‌ت و دامه‌زراوه‌کانی؛ ئه‌رک یا ئیمتیاز؟ ن .باوکی زاگرۆس په‌یوه‌ندی هه‌ر پۆستێکی حکوومی به ڕاپه‌ڕاندنی کاره‌کان و کۆمهڵه پ������ڕۆژه و به‌رنامه‌یه‌که‌وه ههیه، که پێویسته به‌پێی یاسا و شاره‌زایی به‌ڕێوه‌به‌رانی له کۆمه‌ڵگه‌دا به‌ڕێوه‌بچێت .دوو بۆچوون سه‌باره‌ت به پۆس������تی حکوومی ههیه ،که ئاخۆ ئه‌م شوێن‌ه بۆ به‌ڕێوبردنی( ،ئه‌رک)ه یا (ئیمتیاز)ه؟ ئه‌گه‌ر عه‌قڵی زاڵ ئهوه بێت ،که ئه‌م پۆس������ته بۆ جێبه‌جێکردن������ی (ئه‌رک)ه ،چه‌ندی������ن لق و پۆی ئه‌م ئه‌رکه له پۆسته‌که‌دا ڕه‌گئاژۆیی دهکهن .به‌ڕێوه‌به‌ران و به‌رپرس������ان هه‌س������ت به‌وه دهکهن ،ئه‌و شوێنه‌ی که لێی دانیش������توون ،کاتییه و ده‌بێ به باش������ترین ش������ێوه کۆمهڵه ئه‌رکێک به‌ڕێ������وه به‌رن .له دۆخێکی وادا ،ژنان و پیاوانی ده‌س������ه‌اڵت به‌رپرس ده‌بن له به‌رامبه‌ر کاره‌کانیاندا ،چونکه به‌رپرس������یاریه‌تییان پێ س������پێردراو‌ه و له به‌رامبه‌ر دام������هزراوه ،پرۆژ‌ه و یاس������ادا خۆیان ب������ه به‌رپرس ده‌زان������ن و وه‌کو ئه‌رک س������ه‌یری کاره‌کانیان ده‌ک������ه‌ن .هه‌روه‌ها له به‌رامبه‌ر هاوواڵتیانیش������دا وه‌اڵم������ده‌رن و ده‌رگه‌ی دامه‌زراوه‌کانیش������یان به‌ڕووی ڕاگه‌یاندندا کراوه‌ی‌ه و بۆچوون و کاره‌کانیشیان به‌ڕێگه‌ی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندنه‌وه به هاوواڵتیان ده‌گه‌یه‌نن. له‌م چهشنه تێگه‌ییش������تنه‌دا ،بیروڕای هاوواڵتیان له کاروکرده‌وه‌کانی حکوومه‌ت������دا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه، چونكه ڕای گشتیی هاوواڵتیان به‌شێکه له سیاسه‌ت. ده‌کرێ������ت کۆی ئه‌مان������ه به چه‌مک������ی (حکوومه‌تی هاوواڵتی) یا (حکوومه‌تی دیموکراتی) ناو ببه‌ین. به‌اڵم کاتێ������ک عه‌قڵی زۆرینه‌ی ژن������ان و پیاوانی ده‌سه‌اڵت ئهوه بێت ،که ئه‌م شوێن و دامه‌زراوه‌ی‌ه به 50هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21
(ئیمتیاز) بزانن ،ئهوه دۆخێکی تر و هه‌لومه‌رجێکی تر دێنێته کایه‌وه .به‌پێی ئه‌م تێڕوانینه ،هاوواڵتیان، یاس������ا ،به‌رپرس������یاره‌تی و وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یی ده‌چن‌ه پهراوێزهوه. ئ������ه‌و عه‌قڵه‌ی ک������ه دام������هزراوه حکوومییه‌کان و پۆس������ته‌کان به (ئیمتیاز) ببینێت ،هه‌ر له سه‌ره‌تادا کۆنترین و باوترین گه‌نده‌ڵی ،واته نێپۆتیزم تێیدا پهره ده‌گرێت و ده‌رگه‌ش به‌ڕووی هاوواڵتیان و ڕاگه‌یاندن داده‌خرێت .ئه‌م عه‌قڵ������ه قه‌یرانخوڵقێنه له‌به‌رامبه‌ر ب������ه هاوواڵتیاندا ل������ه ڕاده‌ب������ه‌ده‌ر که‌مته‌رخه‌مه ،له به‌ڕێوه‌بردنی کار و پالنه‌کاندا به‌شی زۆری سامانی واڵت به‌فیڕۆ ده‌دات و له دامه‌زراندنی که‌س������ه‌کان بۆ دامهزراوه حکوومییه‌کان ،ڕه‌چاوی لێهاتوویی و لێوه‌ش������اوه‌یی ناکات و ڕوو له خزموکه‌س و خه‌ڵکی ناشیاو بۆ شوێنی شیاو ده‌کات .ئه‌م عه‌قڵه کێشه‌ی جددی له‌گه‌ڵ سه‌روه‌ریی یاسا و به‌دامه‌زراوه‌کردنی داموده‌زگه حکوومییه‌کاندا ههیه. که‌ڵکوه‌رگرتنی خه‌راپ له ده‌سه‌اڵت (به قازانجی خۆی و نزیکه‌کانی) ،کاکڵی ئه‌م عه‌قڵه قه‌یراناوییه‌یه. ئه‌م مۆدیله حوکمڕانییه ،له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت به گش������تی و له هه‌رێمی کوردستانیش به‌تایبه‌تی، الیه‌نگری زۆره. یه‌کێک له هۆکار و بهربهس������ته س������ه‌ره‌کییه‌کانی به‌رده‌م چاکسازی ،ئه‌و تێڕوانینه‌یه که وه‌کو ئیمتیاز س������ه‌یری حکووم������هت و دامه‌زراوه‌کان������ی ده‌کات. به‌رپ������رس نه‌بوون له‌به‌رامب������ه‌ر کاره‌کان و نه‌بوونی وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یی له به‌رامبه‌ر هاوواڵتیاندا ،پێناسه‌ی سه‌ره‌کی ئه‌م چهشنه حوکمڕانییه‌یه.
ئایاری 2012
51
52هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه ()21