حوزهیرانی 2012
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()22
پهرلهمانتاریسم و پرسی ستاندنهوهی متمانه نیکۆڵۆ مهکیاڤێللی ( :)١٥٢٧-١٤٦٩وهکو شێر به ،گورگان بڕهوێنهوه ،وهکو ڕێوی به ،تهاڵن بناسه!
سپێك ده
کاتێک هاوواڵتیان به ڕێگهی سندووقهکانی دهنگدانهوه پرسی دهسهاڵت یهکال دهکهنهوه و هێزێکی تر به چهقی دهسهاڵت دهگهیێنن ،بهم ڕێگهیهوه ڕهوڕهوهی دیموکراسی له واڵتدا وهگهڕ دهکهوێت .ههڵبژاردن به ههڵمهتهکهیهوه ،بهشێکه له دیموکراسی .بهاڵم ئهگهر دهسهاڵتی دوای ههڵبژاردن نهتوانێت یان نهخوازێت ئهو یاس������ا و داخوازییانهی که بهڵێنی داوه ڕهچاویان بکات ،یان ئاڕاس������ته و مافه یاسایییهکان بهالڕێدا بهرێ������ت ،مافی هاوواڵتیانه که به ڕێگهی نوێنهرهکانیهوه ،پرس������ی س������تاندنهوهی متمانه بێنێته گۆڕێ و له ڕهوتێکی یاساییدا و به قازانجی هاوواڵتیان ،کێشهکان یهکال بکاتهوه .ئهمهیان بهرزترین شێوازی یاسایی خهباتی پهرلهمانتاریستییه که بۆ نوێنهرانی هاوواڵتیان پارێزراوه. عێراقی ئهمڕۆ ڕێک له دۆخێکی وا قهیراناویدا دهژیت و پرس������ی ستاندنهوهی متمانه له نووری مالیکی س������هرۆکوهزیرانی عێراق ،له ئهولهوییاتی کێش������هکانی عێراقدایه .بهالڕێدابردن و فهرامۆش������کردنی پرسه ههڵواس������راوهکانی ئهم چهند ساڵه و کهڵهکهبوونیان ،عێراقی تووش������ی تهنگژهیهکی ناوخۆیی و ناوچهیی کردووه .ههم هاوکێشه ناوخۆیییهکان ،ههمیش دهرهکییهکان ،ڕاستهوخۆ و ناڕاستهوخۆ ڕووبهڕووی یهکتر بوونهتهوه و بهرژهوهندییهکان سیما و شوێنی هاوکێشهکان دهگۆڕن. چڕبوونهوهی دهس������هاڵت له ناوهندی بهغدا لهالیهن (ن������ووری مالیکی)یهوه ،ڕێک پێچهوانهی ئهو «پهیمان» و «مادده یاس������ایی»یهکانی ئهم چهند ساڵهیه ،که ئاڕاس������تهی ههنگاوهکانی بهرهو چڕیی دهسهاڵت ناوه. مێژووی حوکمڕانیی سیاس������ی له عێراق ،تهژییه له عهقڵ و هزری «دهس������هاڵتی سانتراڵی و تۆکمه» ،که سهرهتایهک بووه بۆ بهرتهسکردنهوهی ژیانی ئهوانی تر. زیاتر له بیس������ت س������اڵه که ههرێمی کوردستان وهکو یهکهیهکی سیاس������ی ،کۆمهاڵیهتی و ئابووری له چوارچێوهی عێراقی نوێدا دهژیت .بهم پێیه ههرێمی کوردس������تان یهکهمین یهکهی سیاسییه له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا که پێشهنگ و الیهنگری دهسهاڵتی ناناوهندییه و بهردهوام جهخت لهسهر بنهماکانی سیستهمی فیدراڵی دهکاتهوه .بێش������ک ئهمهش نهتهنیا لهگهڵ سیاسهتی ههندێک له هێزه ناوخۆیییهکانی عێراق یهک ناگرێتهوه ،بهڵکو ههندێک له هاوکێشه ناوچهیییهکانیش ناخوازن ئهمه قبووڵ بکهن .چڕبوونهوهی دهسهاڵت له بهغدا ،بهمانای کهمکردنهوه و سنووردارکردنی ههرێمی کوردستانه ،که ئهمهشیان سهرهتایه. ڕێزبهندی������ی دیار و نهدیاری ناوهوهی عێراق و ناوچهکه بۆ مانهوه یان س������تاندنهوهی متمانه له نووری مالیکی ،تا ڕادهیهک شهترهنجه سیاسییهکهی گۆڕهپانی عێراقی ئاڵۆز کردووه .کۆکردنهوه و ڕێکخستنی ڕای گشتیی ههرێمی کوردستان ،ههروهها ڕهواندنهوه و ناسینی تهڵهکان لهم پانتایییهدا ،کلیلی سهرکهوتنه. سهرنووسهر
حوزهیرانی 2012
3
دهسهاڵتی پێنجهم؛ ئینترنێت ،ڕۆژنامهی ئهلکترۆنی،
نووسینی :قهرهنی قادری
فهیسبووک و شهپۆلی دیجیتالی
کۆتایی ههش������تاکان و س������هرهتای نهوهدهکانی سهدهی ڕابردوو ،دهسپێکی ئاڵوگۆڕێکی قووڵ بوو له ناو ئامرازهکانی ڕاگهیاندنی گشتیدا .ئهم ئاڵوگۆڕه به هاتنه کایهی ئینترنێت، جیهانی ڕاگهیاندنی تووشی چۆنایهتییهکی ڕادیکاڵ کرد ،که به شۆڕش له بواری پهیوهندیکردندا ناوی دهرکرد. بهبوونی کۆمپیوت������هر و هێڵی ئینترنێت( ،)1جیهان لێک گرێدرا و بچووک کرایهوه .ئهو دهوڵهتانهی که سنووری جوگرافیای خۆیان به فیلتێر و سانسۆرکردن "دهپارێزن" ت������ا زانی������اری ڕووی تێ ن������هکات ،ههروهها ل������ه بواری ناوخۆییشدا بههۆی س������هرکوت و سانسۆرهوه ،سنوور بۆ بیرکردن������هوهی هاوواڵتیان دیاری دهک������هن ،ئینترنێت و سهتهالیت س������نوورهکانیانی بهزاند و ئهو دهوڵهتانهی بهرهوڕووی ش������هپۆلێک زانیاری له شکڵی (وێنه ،دهنگ و تێکست)دا کردۆتهوه. هاتن������ه کایهی ئینترنێ������ت ،لهدایکبوون������ی ڕۆژنامهی ئهلکترۆن������ی بهدوادا هات ،ئهو ڕۆژنامهیهی که دهکرێت، به "چرکهنام������ه" یان به "ڕۆژنامهی ئاس������مانی" ناودێر بکرێت .ئینترنێت بوو ب������ه مهیدانی کێبهرکێ و توانایی ل������ه کاری ڕاگهیاندندا .ئینترنێت ،کهرهس������هیهکه که له بواری جیهاندا ڕێگا ب������ه هاوواڵتیان دهدات تا به هۆی چهند کۆمپیۆتێرێک������هوه له یهک کات ،له نێوان خۆیاندا پهیوهندی چێ بکهن. ئهم کهرهسهیه ،ڕایهڵهیهکی پهیوهندییه و ئهو دهرفهتهی
4
ههڵبژاردن ژماره ()22
ب������ۆ هاوواڵتیان خوڵقاندووه ،تا پێک������هوه ئاڵوگۆڕی بیروڕا، نووسین ،وێنه ،دهنگ و زانیاری بکهن .ئاشکرایه که دووانهی ئینترنێتی������ش ( )E-mailواته (پۆس������تی ئهلکترۆنی)یه ،که یهکێک������ه له دی������ارده س������هرهکییهکانی پهیوهندیکردن .ئهم میکانیزمه (پۆستی ئهلکترۆنی) ههم له کاری ڕۆژنامهوانیدا ش������وێنێکی گهلێک گرینگی ههیه ،ههم هاوواڵتیانیش بهبێ کۆسپ و تهگهری بیروکراتیک دهتوانن دهستیان به پۆستی ئهلکترۆنی سهرکردهکان و کهس������ایهتییهکان ڕابگات .ئهم دۆخه هاوواڵتیان تێکهڵ به ڕهوتی ڕاستهوخۆ و دوواڵیهنهی پهیوهندیکردندا دهکات. ئاکامی ئینترنێ������ت له بواری ڕاگهیاندن������دا ،ئهو دیارده نوێی������هی خوڵقان������د ،ک������ه چهمکێک������ی نوێی ل������ه ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تیدا هێنایه ناو زانسته ئینسانییهکانهوه، ههروهها لقێکی نوێی له ڕاگهیاندن چێ کرد و بهتهواوهتی لهگهڵ ڕاگهیاندنی کالس������یکدا که ب������ه چاپهمهنی (کاغهز) ناوی دهرکردبوو ،جی������اواز بێت .ڕاگهیاندن یان ڕۆژنامهی ئهلکترۆنی ،که پهیوهندی به "چاپ"ـهمهنییهوه نییه ،یاسای ڕۆژنامهگهری ،ئازادیی چاپهمهنی و بهش������ێک له قانوونی بنهڕهتیی دهوڵهتهکانیش������ی تووش������ی ئاڵوگۆڕ کردووه .ئهم ئاڵوگۆڕه تهنانهت ستراکتووری کارمهندانی ڕاگهیاندنیشی گۆڕی������وه ،که له جیهانی ڕاگهیاندن������دا ،ئهو کارمهند یا ئهو کرێکارانه ب������ه "کرێکارانی یهخهزێڕین" ی������ان "کرێکارانی ئهلکترۆنی" ناودێر کراون.
تێکهڵبوونی ڕادیۆ و تهلهفزیۆن ب ه شهپۆلی دیجیتالییهو ه ئهم کهرهس������انه که تا کۆتایی س������ااڵنی 80ی سهدهی ڕابردوو ،بهش������ێوهی نهریت������ی کاری ڕاگهیاندنیان تهنیا به ڕێ������گای دهنگ و ڕهنگهوه بهڕێوه دهب������رد ،له کۆتایییهکانی س������هدهی ڕابردوودا ،به هۆی ئینترنێتهوه ،کارتێکهرییهکی قووڵیان له بواری پهیوهندیکردن و ڕاگهیاندنهوه بهس������هردا هاتووه .ل������هم دهورهیهدا ب������وو ،که ه������هم ڕادیۆ ،ههمیش تهلهفزیۆن ،له دهنگ و ڕهنگهوه بۆ قۆناغی بهدیجیتالیکردنی دهنگ ،ڕهنگ و نووسین گوێزرانهوه. جۆناتان دۆب ،خاوهنی ( )CyberJournalist.netکاتێک که بهراوردێک له نێوان (چاپهمهنی ،تهلهفزیۆن و ئینترنێت)دا دهکات، بهو ئاکامه دهگات" :کاری تهلهفزیۆن ،پێش������اندانی دهنگوباسه، کاری چاپهمهنیش ،گێڕانهوه و شیکردنهوهی دهنگوباسه ،بهاڵم دهوری ئینترنێت پێش������اندان ،گێڕانهوه و ئاڵوگۆڕی ڕاستهوخۆی بیروڕای������ه ،که به خێراترین ش������ێوه و هاوکات له س������ێ فۆڕمی (دهنگ ،ڕهنگ و پیت)دا بهڕێوه دهچێت". به هۆی ئ������هم ئاڵوگۆڕه بنهڕهتییانهوه ،س������اتێالیت یان تهلهڤزیۆن������ه ئاس������مانییهکانیش ،کارێکی وای������ان کردووه که هاوواڵتیان دهس������تیان به دهن������گ ،ڕهنگ و پیت ڕابگات و چاالکی������ان ب������کات .ئ������هم تهلهڤزیۆنان������ه بوارێکی وایان ڕهخساندووه ،که دهنگوباس و ڕووداوی زیندووی قوڕنهیهکی جیهان به دوورهپهرێزترین ش������وێن بگهیێنن .بینهرانی ئهم کهناڵه ئاسمانییانه ،ئهمڕۆکه به بینهرانی "مێژووی زیندوو" باسیان لێوهدهکرێت. تهقین������هوهی ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ،هاوواڵتیانی له چوار قوڕنهی جیهاندا ڕاکێش������ی س������هدهیهک کردووه، که دهتوانن خێرا دهس������تیان به زانیاری ڕابگات ،تهنانهت ئ������هو زانیارییانهش ک������ه له چوارچێوهیهک������ی دیاریکراوی سیاسی و جوگرافیاییدا بهری پێدهگیرێت .الیهنی تری ئهو کارتێکهرییه ،تهنیا دهسپێڕاگهییشتن و وهرگرتنی زانیاری نییه ،بهڵکو نووسین و باڵوکردنهوهی بیروڕایه ،که بهشێکی تره لهم شۆڕش������ه .ئ������هم تهقینهوهیه له هێڵی س������هرهکیدا، گشت سنوورهکانی بهزاندوون ،بۆیه سانسۆرکردن گهلێک بهزهحمهت بووه ،بهاڵم خۆ ش������اردنهوه گهلێک ئاسانه .له الیهکی ترهوه ،باڵوکردنهوهی زانیاری ،پلهی هۆش������یاری و داخوازیی هاوواڵتیان بهرزتر دهکاتهوه. ئهمهش ئهو خاڵ������ه گرینگهیه ،که ئهو دهوڵهتانهی کاریان سانسۆرکردن و ئازادییهکان سنووردا دهکهنهوه یان پێشێلی دهکهن ،تووشی تهنگایهکی سیاسی و ئهخالقی بوونه.
دهوری تاک ل ه کهرهس ه نوێیهکانی ڕاگهیاندندا ت������اک له کۆمهڵگ������هدا ئهو دهرفهتهی بۆ ڕهخس������اوه که له جیهان������ی ڕاگهیاندندا مهله بکات و ئ������هو زانیارییانهی ک������ه بهدوایاندا دهگهڕێت بهدهس������تیان بێنی������ت .له الیهکی تریش������هوه ،حکوومهت و دامهزراوهکانی (وهزارهتخانهکان و دامهزراوهکانی تر) خاوهن������ی ماڵپهڕی خۆیانن ،ئهمهش کارێک������ی وای کردووه ک������ه هاوواڵتیان بهبێ بهش������داریی (دهس������هاڵتی چوارهم) دهس������تیان به حکوومهت ڕابگات و پهیوهندی������ی دوو الیهنه له نێوانیاندا چێ بکرێت .بهش������ێک له ش������ارهزایان و کارناس������انی کاروباری ڕاگهیاندن باس لهوه دهکهن ،که ئینترنێت دهوری "دهس������هاڵتی پێنجهم" له کۆمهڵگهدا دهگێڕێت .ههندێک������ی تریش باس لهوه دهکهن، ئینترنێ������ت کارێک������ی وای کردووه ک������ه هاوواڵتیان "خۆیان ڕۆژنامهوانی خۆیان بن".
ئهمڕۆکه (فهیسبووک)( )2وهکو ڕایهڵهیهکی کۆمهاڵیهتی به ٩٠٠میلیۆن بهکارهێنهرهوه بهشێک لهم دهوره دهگێڕێت. فهیسبووک ،سهکۆ و شوێنی ئازاده ،که دوو یان چهند الیهن باس و لێدوانی تێدا دهکهن .خۆ ڕێکخستن و خۆپێشاندانی هاوواڵتیان (به دژ ،یان به الیهنگر) لهم کهرهسهیهدا چهمک و پێناسهی کالسیکیی (خۆپێشاندان)یشی تووشی ئاڵوگۆڕ کردووه .لهو پانتایییه ڕهنگاوڕهنگهدا (فهیس������بووک) باس و لێ������دوان و ئاڵوگۆڕی بیروڕا بهڕێ������وه دهچێت ،ههروهها ئ������هو دهرفهته ههیه که تاک له ب������واری فکری و هزرییهوه خۆی ڕێکبخات .ئهگهر بێتوو به شێوهیهکی باش کهڵک لهو کهرهسهیه وهربگیرێت ،تاک دهتوانیت گهشه بکات و بهدوای ئهو زانیارییان������هدا بگهڕێت که لهوانهیه له ڕاگهیاندنهکاندا دهستی نهکهوێت .بهشێکی تر ،ڕاهێنانی دیالۆگ ،پهیڤین و نووس������ینه که ئهویش به نۆرهی خۆی دهرفهتێکی باشه بۆ تاک ،تا ههست به بوونی خۆی له بواری تاکێتیدا بکات. ئینترنێت ،کهرهسهیهکی گرینگه بۆ بههێزبوون .بهڕێگای ئهم کهرهس������هیهوه ،توانایی بۆ ڕاگهیان������دن ،ڕوونکردنهوه و ڕادهربڕی������ن ،لهقاودانی گهندهڵی ،ههروهها بهش������داریی
حوزهیرانی 2012
5
هاوواڵتیان به ش������ێوهیهکی بهرفراوان له ڕهوته سیاس������ی و کۆمهاڵیهتییهکاندا ،ئاس������ان دهکاتهوه .ڕاگهیاندنی نوێ، کۆمهڵگهی جیهانی تووش������ی ئاڵوگۆڕ کردووه و شۆڕشێکی گهورهی له پهیوهندییه سیاسی ،ئابووری و کۆمهاڵیهتییهکاندا دروس������تکردووه .ئهم ڕهوته به کارتێکهرییهکانیهوه ههروا درێژهی ههیه .یهکێک ل������ه بهرههمهکانی ئینترنێت ،ماڵپهڕ یان "ڕۆژنامهی ئهلکترۆنی"یه که چهشنێک له ڕۆژنامهوانیی نوێی خوڵقاندووه و ،ڕادیۆ ،تهلهفزیۆن و چاپهمهنییهکانیشی بهدوای خۆیدا ڕاکیشی ئهم دۆخه کردووه. تایبهتمهندییهکانی ڕۆژنامهی ئهلکترۆنی ـ خێرایی ل������ه گهیاندنی زانیاریدا .ئهگهر له ش������ێوازی ڕۆژنام������هدا (کاغهز) گهیاندنی زانیاری پێویس������تی به ٢٤ کاتژمێر بوو ،ماڵپهڕهکان له ب������واری جیهانیدا له چرکهدا باڵوکهرهوهن. ـ بهرفراوان بوون و چهند چهش������نهبوونی سهرچاوهکانی زانیاریدهر ،هێزی بزوێنهری ڕۆژنامهی ئهلکترۆنین .گهڕان به دوای زانیاری و دهنگوباس له سهرچاوهجۆراوجۆرهکانهوه، ههروهها دهستپێڕاگهییش������تن به بیروڕای جیاواز ،کارێکی وای کردووه که هاوواڵتیان خۆیان ڕۆژنامهوانی خۆیان بن. ـ ڕۆژنام������هی چهند هێڵه و چهند فک������ره .بهپێچهوانهی ئامرازی نهریتی ،که تاک هێڵهیه ،ڕۆژنامهی ئهلکترۆنی ئهو دی������اردهنوێیهی لهگهڵ خۆیدا هێن������ا ،کاتێک که بابهت یان ههواڵێک باڵودهکاتهوه ،لین������ک (پهیوهندیی زیندوو) لهگهڵ ماڵپ������هڕی تر یان لهگهڵ بابهتی ت������ردا چێ دهکات .دانانی لین������ک له ن������او بابهتێک ،کۆتایی به خوێندن������هوهی نهریتیی دهنگوب������اس و زانیاری دێنێت ،ک������ه یهک هێڵه بوو .بۆیه له قۆناغی دیجیتالیدا ،به هۆی بوونی لینک یان چهند لینکێک، قۆناغی خوێندنهوهی چهند هێڵه دهس������ت پێدهکات .واته له یهک کاتدا چهندین بابهت ،ههروهها له چهند س������هرچاوهی جیاوازهوه ،بیروڕای جۆراوجۆر به خوێنهر دهدات. ـ ڕاگهیاندن������ی فرهکارکرد ،له یهک کاتدا (وێنه ،دهنگ و پیت) باڵودهکات������هوه .ئهمهش دهرفهت به (خوێنهر ـ بینهرـ گوێگر) دهدات ،که هاوکات پیت ،وێنه و دهنگی ههبێت. ـ هاوکێش������هی جوگرافیایی .جوگرافیای نهتهوهیی هی ڕۆژنامه ،گۆڤار ،ڕادیۆ و تهلهفزیۆنی ناوچهیییه که ڕیشهیان له س������نووری جوگرافیایهکی ناوچهییدا بوو .ئهم چهش������نه کهرهس������انه ،دهچنه خانهی ڕاگهیاندنی نهریتییهوه .بهاڵم ڕۆژنامهی ئهلکترۆنی ،ڕادیۆ و ساتێالیت (کهناڵی ئاسمانی) ل������ه جیهانی ئهمڕۆدا و ،ب������ه لهبهرچاوگرتنی ئهو ئاڵوگۆڕه
6
ههڵبژاردن ژماره ()22
بنهڕهتیانهی که له ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتیدا هاتوونهته کایهوه ،گش������تیان خاوهن ماڵپهڕی تایبهت به خۆیانن .ئهم کهرهسانه بهتهواوهتی س������نووری جوگرافیای نهتهوهیییان بهزاندووه .لهم قۆناغهدا ،پهیوهندیی جوگرافیایی ،جیهانییه و جیها ن پێکهوه گرێدراوه .هاوواڵتیانی جیهان ئاگایان له یهکتر ههیه. تێبینی: ( )1ئینترنێت Internet ئینترنێ������ت ،ڕایهڵهیهک������ی نێونهتهوهیییه ک������ه بهڕێگهی کۆمپیۆتێرێک������هوه جیه������ان لێک گرێ������دهدهات و ئاڵوگۆڕی زانیاری پێ دهکرێت .بهاڵم پێش������کهوتنهکان کارێکی وایان ک������ردووه ،که ئهمڕۆک������ه بهبێ بوونی کۆمپیۆتێ������ر ،تهنیا به ڕێگهی تهلهفوونی دهستییهوه (مۆبایل) دهکرێت دهست به ئینترنێت ڕابگات. ئینترنێ������ت ،گهورهتری������ن کهرهس������هیه ل������ه جیهاندا بۆ پهیوهندیکردن ،که ههر بهم ڕێگهیهوه هاوواڵتیان دهستیان به (وێن������ه ،دهنگ و پیت) بگات .له کۆتایی شێس������تهکانی سهدهی ڕابردوودا ،ئینترنێت کهرهسهیهک بوو بۆ پرۆژهی نیزامی له نێوان چهن������د زانکۆ له ئهمریکادا چێ کرا ،ئهو س������هردهم ناوی Arpanetبوو .دوای چهند ساڵ بوو به کهرهسهیهکی کۆمهاڵیهتی .له ساڵی ٢٠٠٥دا ٣٠٠میلیۆن کهس گرێدراوی ئینترنێت بوون ،بهاڵم ئهم ژمارهیه له ساڵی ٢٠١١دا بۆ ١میلیارد و ٤٠٠میلیۆن کهس بهرز بۆوه. ( )2فهیسبووک Facebook
له ٢٠٠٤/٢/٤فهیس������بووک وهکو ڕایهڵهیهک لهدایکبوو. له سهرهتادا ئهم ڕایهڵهیه تهنیا بۆ خوێندکارانی زانستگهی Harvardب������وو .ه������هر ئێس������تا فهیس������بووک (ڕایهڵهی کۆمهاڵیهتی) زیاتر له ٩٠٠میلیۆن ئهندام یان بهکارهێنهری ههی������ه .ڕۆژانه نزیک ب������ه ٥٢٦میلیۆن کهس س������هردانی فهیس������بووک دهکهن .له ڕۆژێکدا النیکهم ٣٠٠ملیۆن وێنه لهم کهرهس������هیهدا باڵو دهکرێتهوه .سهرجهم کارمهندانی فهیسبووک ٣٥٣٩ ،کهسن. فهیسبووک له س������اڵی ٢٠١١دا)%٨٥( ،ی داهاتی خۆی بهڕیگهی ڕێکالمهوه دابین کردووه .ههر لهو ساڵدا داهاتی ئهم ڕایهڵه کۆمهاڵیهتییه زیاتر له ٣میلیارد و ٧٠٠میلیۆن دۆاڵر بووه .به بهروارده له گهڵ س������اڵی ٢٠١٠دا ()%٨٨ گهشهی سهندووه.
سهرکهوتنی سۆسیالیستهکانی فهرهنسا له ههڵبژاردنی پهرلهمانیدا ئا :ههڵبژاردن ڕۆژی یهکش������هممه ( )٢٠١٢/٦/١٠ل������ه فهرهنس������ا، ههڵبژاردن������ی پهرلهمان������ی بۆ دهسنیش������انکردنی ٥٧٧ نوێنهر بهڕێوهچوو .ههر له کاتی ههڵمهتی ههڵبژاردندا، ڕاپرس������ییهکان ئاماژهیان بهوهدا بوو ،سۆسیالیستهکان ب������راوهی ئهم ههڵبژاردنه دهبن .ئ������هوهش له حاڵێکدایه که مانگێک بهر له ئێس������تا پاڵێوراوی سۆسیالیستهکان، فرانس������وا هۆالن������د ل������ه ههڵبژاردن������ی س������هرکۆماریدا سهرکهوت. ل������ه ملمالنێ������ی قورس������ی ڕۆژی یهکش������هممهدا، سۆسیالیستهکان توانیان ()%٢٩ی دهنگهکان مسۆگهر بکهن .دوای ١٧دووریی له دهسهاڵت ،ئهمه گهورهترین س������هرکهوتنی حزبی سۆسیالس������تی فرانسایه .به پێی ئام������اری وهزارهت������ی ناوخۆی فهرهنس������ا ،بهرهی چهپ له خولی یهکهمی ههڵبژاردن������دا ( )%٤٦و یهکێتی بۆ بزووتنهوهی نهتهوهیی ()%٣٤ی دهنگیان بهدهستهێنا. لهو ههڵبژاردنهدا ( )%٥٧له هاوواڵتیانی خاوهن مافی دهنگدان بهشدارییان کرد. بهپێ������ی سیس������تهمی ههڵبژاردن������ی فهرهنس������ا ،ههر حزبێ������ک که بتوانی له کۆی ( )٥٧٧کورس������ی)٢٨٩( ، بهدهستبێنێت ،ئهوا به زۆرینهی پهرلهمان دهژمێردرێت. بهم پێیه ههڵبژاردنی کۆتایی بۆ بڕیاری یهکالکهرهوه له خولی دووهمدا بهدیار دهکهوێت.
له ( )٢٠١٢/٦/١٧جارێکی تر هاوواڵتیانی فهرهنسا له خولی دووهمدا (کۆتایی) ،ڕوویان له س������ندووقهکانی دهنگدان کردهوه تا ب������ه بڕیاری یهکالکهرهوهی خۆیان ٥٧٧نوێنهر ڕهوانهی پهرلهمان بکهن .له خولی یهکهمی ههڵبژاردن������هدا تهنیا ( )٣٦پاڵێ������وراو دهنگی زۆرینهیان بهدهس������تهێنا .ل������هو ٣٦نوێنهره ٢٢ ،نوێنهر س������هر به حزبی سۆسیالیس������تی فهرهنسا )٧( ،نوێنهری تر سهر ب������ه یهکێتی بۆ بزووتن������هوهی نهتهوهیی و ( )٧نوێنهری تریش بهس������هر حزبی چهپ ،ڕادیکال و حزبی ژینگهی ئهو واڵتهدا دابهش بوو .له خولی دووهمدا ،ههڵبژاردن بۆ دیاریکردنی ٥٤١نوێنهر بهڕێوه چوو. له خولی دووهمدا ( )١١٠٢پاڵێوراو بۆ بهدستهێنانی ( )٥٤١کورس������ی له ملمالنێیهکی قورسدا بوون .بهاڵم لهو ش������وێنانهی که دوو تا س������ێ پاڵێوراو بهش������دارن، کێبهرکێیهکه قورستره. بهپێی دوایین ئاماری وهزارهتی ناوخۆی فهرهنس������ا، له خولی دووهمی ههڵبژارندا سۆسیالیستهکان توانیان به زۆرینهی دهنگ ئهم ههڵبژاردنه ببهنهوه .بهم شێوهیه پۆستی س������هرکۆماری ،پهرلهمان و ئهنجومهنی پیرانی ئهو واڵته ،لهژێر دهسهاڵتی سۆسیالیستهکاندایه. ئاماری کۆتایی باس لهوه دهکهن ،حزبی سۆسیالیستی فهرهنسا له کۆی ٥٧٧کورسی ٣٠٢ ،کورسیی پهرلهمانی
حوزهیرانی 2012
7
مسۆگهر کرد ،گرووپه چهپ و ڕادیکاڵهکان ١٢کورسی و گرووپی ژینگهش ١٧کورس������ییان له پهرلهمانی نوێدا بهدهستهێنا. یهکێت������ی بۆ بزووتن������هوهی نهتهوهیی ک������ه حزبهکهی سارکۆزی سهرکۆماری پێشووی فهرهنسا بوو ،بوو به خاوهنی ١٩٤کورسی .لهم خولهدا ڕێژهی بهشداربووان ( )%٥٥ب������وو .بهم حاڵهش������هوه ،سۆسیالیس������تهکان دهتوان������ن بهب������ێ هاوکاری������ی بهرهی چ������هپ بهرنامه و پڕۆژهکانیان له پهرلهماندا پهس������ند بکهن .بهرهی چهپ له حزبی کۆمۆنیست و چهند حزبی بچووکی تری چهپ پێکهاتووه. پهرلهمانی فهرهنس������ا له دوو ئهنجومهنی نهتهوهیی و پیران پێک دێت .به پێی دهس������تووری گشتیی فهرهنسا،
ئهنجومهنی نهتهوهیی (پهرلهمان) سهرهڕای پێداچوونهوه به یاس������ا و بوودجهی دهوڵهت و چاودێریکردن بهسهر کاروباری دهوڵهت ،سیاس������هته گش������تییهکانی واڵتیش ههڵدهسهنگێنێت. ئهنجومهنی نهتهوهیی تهنیا دهس������هاڵتی سیاسییه که دهتوانێت به دهنگی نیوهی ئهندامانی س������هرۆکوهزیران ناچار بکات دهس������ت له کار بکێش������ێتهوه و حکوومهت ههڵوهش������ێنێتهوه .ههروهه������ا بڕی������اری یهکالکهرهوهی ڕاگهیاندنی ش������هڕیش ل������ه ئهنجومهن������ی نهتهوهیییهوه دهدرێت.
فهرهنسا ناوی ڕهسمی:
کۆماری فهرهنسا
پایتهخت:
پاریس
پانتایی خاک:
544.000
ژمارهی دانیشتووان:
64.876.618كهس– ئامار ساڵی ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠٠٩ – )%٧٧،٦
ڕێژهی ژنان:
()%٥١،٤
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٨،٦
بهکارهێنهرانی مۆبایل:
له ههر ١٠٠کهس ٩٥ ،کهس خاونی مۆبایله ٢٠٠٩ -
بهکارهێنهرانی ئینترنێت :له ههر ١٠٠کهس ٦٨ ،کهس گرێدراوی ئینترنێتن٢٠٠٨ . ئابووری:
8
( )%١،٧کشتوکاڵ )%١٨،٨( ،پیشهسازی و ()%٧٩،٥یش بهشی خزمهتگوزارییه .ئامار ساڵی ٢٠٠٩
ههڵبژاردن ژماره ()22
ڕهخنه و شیكردنهوهی سیستمهكانی ههڵبژاردن ل ه جیهاندا "یاس���ای ههڵبژاردن���ی ههر واڵتێك ل ه ڕاس���تیدا وهكو دهس���تووری ههمیشهیی ئهو كۆمهڵگای ه دێت ه ئهژماركردن ،چونك ه یاسای ههڵبژاردنی ههر واڵتێك س���هرچاوهی هێز یان الوازیی ئهو دهوڵهتانهی ه ك ه بوونی خۆیان به دهینداری ههڵبژاردن دهزانن. دویر كۆالر وهرگێڕانی :عهزیز عهبدولخالق به لهبهرچاوگرتنی گرنگیی سیس������تمی ههڵبژاردن و ئهو كاریگهرییه زۆرهی كه بهسهر ڕێكخستنی هێزی سیاسیی له ههر واڵتێكدا دهیبێت ،به وردی شێوازهكانی ههڵبژاردن له واڵتانی جیهاندا دهدینه بهرباس .دهكرێت سیس������تهمی ههڵبژاردن بهسهر سێ بهشدا پۆلێن بكرێت: -1سیستمی ههڵبژاردنی زۆرین ه -2سیستمی ههڵبژاردنی ڕێژهیی -3سیستمی ههڵبژاردنی تێكهاڵو
-1سیستمی ههڵبژاردنی زۆرینه و جۆرهكانی:
ئهم سیس������تمه ل������ه كۆنترین و باوترین ش������ێوازهكانی ههڵبژاردنه و بهو پێیه كهسی یهكهم كه له بهرامبهر كهسانی دیكهدا زۆرترین دهنگ بهدهس������ت بێنێت ،ل������ه ههڵبژاردندا سهردهكهوێت. گرنگترین خاڵی الوازی ئهو ش������ێوازهی ههڵبژاردن، نادادوهرییهتیی������ه ،ب������ۆ نموونه ،ئهگهر ل������ه بنكهیهكی ههڵبژاردن ك������ه 100دهنگ������دهر و 9پاڵێوراوی ههیه، ئهگهر یهكێك له پاڵێ������وراوان 20دهنگ و ئهوانی دیكه ههریهكه 10دهنگیان بهدهست هێنابێت ،پاڵێوراوی ئهو
بنكهیهی ههڵبژاردن كه تهنیا %20ی گشت دهنگهكانی بهدهستهێناوه ،كورس������یی نوێنهرایهتی خۆی بهدهست دێنێت .بۆ چارهسهری ئهو گرفته ،زۆربهی ئهو واڵتانهی كه كار به سیس������تمی ههڵبژاردن������ی زۆرینه دهكهن ،تا ئهو جیگایهی كه گونجاو بێت له ههوڵی چاكس������ازیی ئهو مادهیهی ههڵب������ژاردن بوونه ،بۆیه چهندین جۆر له سیس������تمی ههڵبژاردنی زۆرینه دهبینین كه له خوارهوه باس له ههندێكیان دهكهین: جۆرهكانی سیستمی ههڵبژاردنی زۆرین ه بهپێی دووبارهبوونهوهی قۆناغهكانی ههڵبژاردن ههڵبژاردنی زۆرین������ه لهوانهیه له لهیهك قۆناغدا ئهنجام بدرێت و چارهنووسی ههڵبژاردن ههر لهو قۆناغهدا دیاری بكرێت .بهاڵم ئهگهر هاتوو بۆ بهدهس������تهێنانی كورس������یی نوێنهرایهتی بهپێی (نیوه كۆ یهك یان زیاتر) ببێته مهرجی تایبهتی������ی ههڵب������ژاردن ،دهكرێ چهندین ج������ار ههڵبژاردن دووباره بكرێتهوه تاكو ڕێژهی پێویست بهدهست بێت. سیستمی ههڵبژاردنی زۆرینه ل ه یهك قۆناغدا: لهو سیس������تمهی ههڵبژاردن ،ئهو كهس������انهی له قۆناغی یهكهم������دا ،زۆرترین دهنگیان بهرامبهر به كهس������انی دیكه بهدهستهێناوه ،به سهركهوتووی ههڵبژاردن دادهنرێت.
حوزهیرانی 2012
9
الیهنگرانی ئهو جۆره سیس������تمه ،كۆمهڵ������ه بهڵگهیهكی جۆراوجۆر س������هبارهت به باش������یی ئهو جۆره سیس������تمه دێننه گۆڕێ .لهوان������ه لهو واڵتانهی كه پهیڕهوی لهو جۆره سیس������تمهی ههڵبژاردن دهكهن ،حزبه بچووكهكان كه هیچ هیوایهكیان بۆ س������هركهوتن و خۆدهرخستن له كۆمهڵگادا نیی������ه ،ناچ������ارن لهگهڵ حزب������ه گهورهكان������دا هاوپهیمانی گرێ بدهن .س������وود وهرگرتن لهو ش������ێوازه ڕێگردهبێت له دروستبوونی ژمارهیهك گرووپ لهنێو كۆمهڵگادا ،ههروهها دهبێته هۆی ئهوهی كه كۆمهڵگا له كردهوهدا بهس������هر دوو الیهن یان دوو حزبی گهورهدا دابهش بكرێت. ئهوهی جێی باس������ه ئهوهیه ك������ه ههڵبژاردنی زۆرینهی یهك قۆناغی ،تهنها له كاتێكدا سیس������تمی دوو حزبیی لێ دهكهوێتهوه كه له بنكهكانی ههڵبژاردن چهند كورسی بۆ كێبڕكێ دانرابێت و دهنگدهرانیش بتوانن چهند نوێنهرێك ههڵبژێرن .لهو واڵتانهی كه بنكهكانیان لهس������هر بنهمای تهنها "یهك كورس������ی" دابهش ك������ردووه ،بهو مانایهی كه بنكهكان ئهوهن������ده بچووكن كه له ه������هر بنكهیهك تهنها یهك كورس������ی بۆ كێبڕكێ دانراوه ،ههڵبژاردنی زۆرینهی یهك قۆناغی به دڵنیاییهوه نابێته سیس������تمی دوو حزبی. واڵت������ی هیند نموونهیهك������ی بهرچاوی ئ������هو واڵتانهیه كه سیستمی زۆرینهی یهك قۆناغی نهبۆته هۆی دروستبوونی كۆمهڵگایهك������ی دوو حزبی و تهنها ی������هك حزبی بههێز و دهس������هاڵتدار واته (حزبی مسلم لیگ) دهسهاڵتی گرتۆته دهست .لهم سیستمهدا ،پاڵێوراوان شهرعییهتێكی كهمیان ههی������ه و له زۆر ڕووهوه ،كهس������ێك ب������ه ڕێژهیهكی كهمی دهنگهكان ههڵدهبژێردرێت. ههڵبژاردنی چهند قۆناغی: لهم جۆره سیس������تمهدا ،ههڵبژاردن ئهوهن������ده دووباره دهبێتهوه تا كهس������ێك له كۆتاییدا به زۆرترین ڕێژهی دهنگ ههڵدهبژێردرێ������ت و ش������هرعیهتی تهواو بهدهس������ت دێنێت. به ش������ێوهیهك ههڵبژاردن چهندین ج������ار دووباره دهبێتهوه و ل������ه ههر قۆناغێكیش ههندێك ل������ه پاڵێوراوان الدهدرێن و ههڵبژاردن لهنێو ئهو كهسانهی كه زۆرترین دهنگیان ههیه دووباره دهبێتهوه و له كۆتاییش������دا ،كهس������ێك كه زۆرترین دهنگ بهدهست دێنێت ،ههڵدهبژێردرێت .سروشتییه كه بۆ بهدهستهێنانی ئهو شێوهیه لهنێو كۆمهڵگایهكدا كه چهندین دهنگ و بیروباوهڕی جیاجیای لهخۆ گرتووه ،له كردهوهدا نامومكین������ه و دووبارهبوون������هوهی چهندی������ن ههڵب������ژاردن س������هرهڕای ئهو خهرجییه زۆرهی كه ههیهتی ،دهبێته هۆی درێژهكێش������انی كاتی ههڵبژاردن .ههر بۆیه زۆربهی واڵتان
10ههڵبژاردن ژماره ()22
ڕێگاچارهی ناوهندیان ههڵبژارد و ش������ێوازی نیوه كۆ یهكی دهنگهكانیان بۆ ههڵبژاردن بهپێویست زانی. ل������ه كاتێكدا ك������ه داواكاری ههڵب������ژاردن ،ههموو خهڵك بێت نهك ههن������دێ خهڵكی دیاریك������راو و لێهاتوو ،ئیمكانی دووبارهبوون������هوهی ههڵبژاردن بۆ زیاتر له جارێك نییه و له كردهوهدا دوو شێواز گیراوهته بهر: أ -زۆرینهی ڕێژهیی ل ه خولی دووهم: واڵتی فهڕهنسا له ههڵبژاردنی ئهنجومهن و ههڵبژاردنی نوێنهرانی ئهنجومهنی شار سوود لهو شێوازه وهردهگرێت. بهو پێیه له خولی دووهم ئهو كهسانهی كه زۆرینهی ڕێژهییان بهدهس������تهێناو دی������اری دهكرێن ،ههر چهن������ده دهنگهكانی بهدهستهاتووی ئهوان كهمتر له نیوه كۆ یهك بێت. ب) دانانی مهرج بۆ ههڵبژێردراوانی خولی دووهم: ئهو ش������ێوازه له ههڵبژاردنی س������هركۆماریی فهڕهنسا دوای ساڵی 1968ئهنجام درا .بهو پێیه ،ژمارهیهكی زۆر ل������هو پاڵێوراوانهی كه له خول������ی یهكهمدا زۆترین دهنگیان بهدهستهێناوه ،مافی بهش������داریكردنیان له خولی دووهمدا ههیه .بهو پێیه له ههڵبژاردنی خولی دووهمدا ،به دڵنیاییهوه یهكێ������ك له پالێ������واران نیوه كۆ یهكی دهنگهكان مس������ۆگهر دهكات .نهمس������ا ،پورتوگال ،بهرازیل ،نهرویج و پۆلۆنیا لهو واڵتانهن كه ئهو شێوازهی ههڵبژاردن پهیڕهو دهكهن. لهو سیستمهدا ههندێجار دهبێته هۆی ئهوهی كه كهسێك به بهدهستهینانی ڕێژهیهكی كهمی دهنگهكان ههڵبژێردرێت. ب������ۆ ڕووبهڕووبوونهوهی ئهو جۆره گرفتانهی كه دێنه پێش، ههن������دێ له واڵتان بیری������ان له چهندین ڕێ������كار كردۆتهوه؛ ب������ۆ نموونه له ههندێ واڵتدا س������هرهڕای زۆرینهی ڕههای دهنگدهران بۆ ههڵبژاردن ،پێویسته ڕێژهی دهنگی پاڵێوراو له یهك لهسهر چواری ئهو دهنگدهرانهی كه بۆ ههڵبژاردن ناویان تۆمار كراوه كهمتر نهبێت. ئ������هو مهرجانهش دهبنه هۆی ئهوهی ك������ه ڕێگری بكات لهو كاتهی كه ڕێژهیهكی زۆری ئهو كهس������انهی كه ناویان تۆماركراوه ،بهاڵم له ههڵبژاردندا بهشداری ناكهن ،كهسی ههڵبژێردراو تهنیا نوێنهری كهمینهیهكی س������نوورداری ئهو كهسانه بێت كه مافی دهنگدانیان ههیه. ج) دانان���ی مهرجی زیاتر بۆ پاڵێوراوانی خولی دووهم: ههندێ له واڵتان پێش������بینی ههن������دێ ڕێكاریان كردووه كه بتوانن بههۆیهوه س������وود لهو شێوازه وهربگرن و خاڵه الوازهكانی بگهیێننه كهمترین ئاست .له ئهنجامدا ،ههندێ له واڵتان مهرجی پاڵێوراوی خولی دووهم به بهدهستهێنانی
ڕێژهیهك������ی دهنگی خول������ی یهكهم بهس������تۆتهوه .ههربۆیه، ژم������ارهی پاڵێوراوانی خولی دووهم ك������هم دهبێتهوه و بهو هیوای������هن كه له خولی دووهمدا ،زۆرینهی ڕهها بهدهس������ت بێت .بۆ نموونه له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی فهڕهنسا ،تهنها ئهو كهسانه مافی پاڵێوراویهتی خولی دووهمیان ههبوو كه ل������ه خولی یهكهم ،النیكهم به ڕێ������ژهی %12/5ژمارهی ئهو دهنگدهرانهی كه ناویان تۆم������ار كراوه (نزیكهی %17/5ی بهشداربووان) دهنگیان بهدهستهێنابێت. د) دهنگێك ك ه دهكرێ بگوازرێتهوه: ئهو ڕێگاچارانهی پێشوو ،لهسهر بنهمای دووبارهبوونهوهی ههڵب������ژاردن بوون ،بهاڵم له سیس������تمی تاك������ه دهنگێك كه دهگوازرێتهوه لهجیاتی دووبارهبوونهوهی ههڵبژاردن ،ههر له خولی یهكهمی ههڵبژاردن ،پێش������بینیی پێویست ئهنجام دهدرێ������ت و داوا له دهنگدهر دهكرێت كه له خولی یهكهمی ههڵب������ژاردن ،دهنگی خولی دووهمی خ������ۆی دیاری بكات. بهو ش������ێوهیه داوا ل������ه دهنگدهر دهكرێت ب������ه دیاریكردنی ههڵب������ژاردهی یهكهمی خۆی ههڵبژاردهكانی دیكهش دیاری بكات. ئهگ������هر ههڵب������ژاردهی یهكهم دهنگی پێویس������تی نههێنا، لهجیات������ی ئهو ك������ێ ههڵدهبژێرێ؟ ئهو ش������ێوهیه له واڵتێك جێبهجێ دهكرێت كه له ههر بنكهیهك تهنها یهك كورس������ی بۆ كێبڕك������ێ دانرابێت ،ژماردنی دهنگهكان لهو ش������ێوازه، پێویستی به شی كردنهوهیه. وای دابنێن 100دهنگدهر بۆ ههڵبژاردنی كهسێك لهنێو 4پاڵێوراو دهچنه س������هر سندووقهكانی دهنگدان .ئهگهر له خولی یهكهم ،ئهو ئهنجامهی خوارهوه بهدهست هات: پاڵێوراوی (أ) – 45دهنگ پاڵێوراوی (ب) – 25دهنگ پاڵێوراوی (ج) – 16دهنگ پاڵێوراوی (د) – 14دهنگ لهو كاتهدا ههموو ئهو پس������ووالنهی كه یهكهم دهنگیان ب������ه پاڵێوراوی (د) داوه دهردههێنرێن ،بۆیه پاڵێوراوی (د) الدهدرێت و دهنگی دووهمی ئهژمار دهكرێت. ئهگهر له كاتی دووباره ژماردنهوهی پس������وولهكان (14 پس������ووله له نموونهی سهرهوه) 6كهس پاڵێوراوی (أ) یان وهكو دهستنیش������انكردنی دووهم دیاری كردبێت ،پاڵێوراوی (أ) به بهدهس������تهێنانی %51ی دهنگهكان ههڵدهبژێردرێت، بهپێچهوانهوه لهنێو س������ێ پاڵێوراوهك������هی دیكهدا ئهوهی كهمتری������ن دهنگ������ی هێن������اوه دهردههێنرێ������ت و ههموو ئهو پسووالنهی كه ئهویان دیاری كردووه دهردههێنرێن و وێڕای
ژماردنی دهستنیشانكردنی دووهم ،ههمان كاری پێشوویان سهرلهنوێ دهست پێ دهكهنهوه .ئهو جۆره سیستمه جگه له واڵتی ئیرلهندا و چهند واڵتێكی ئهنگلوساكس������ن ،له هیچ واڵتێكی دیكهدا بهكار ناهێنرێت .ئهورووپای ڕۆژاوا نامۆیه بهم سیستمه ،ئهو ئیمتیازهی ههیه كه دهنگدهر خۆی نوێنهری خۆی ههڵدهبژێرێت و ناچار نییه دهنگ بهو لیس������تانهی كه لهالیهن حزبه سیاسییهكانهوه دیاری كراون ،بدهن .گرنگترین ئیمتیازی ئهو شێوازه ،كهمكردنهوهی دهستێوهردانی حزب و گرووپه سیاسییهكانه له ههڵبژاردن. جۆرهكان���ی سیس���تمی ههڵبژاردنی زۆرینه لهس���هر بنهمای شێوهی دابهشكردن بنكهكانی ههڵبژاردن له زۆربهی واڵتان و له ههڵبژاردنێكی وهكو ههڵبژاردنی سهركۆمار و ڕاپرسی ،سهرتاسهری واڵت وهكو بنكهیهكی ههڵب������ژاردن دی������اری دهكرێ������ت و دهنگ������دهران دهنگ بهو پاڵێوراوان������ه دهدهن ك������ه له بواری نهتهوهییدا ناس������راون. بهاڵم له ههڵبژاردنێكی وهك������و ئهنجومهنی نوێنهران ،چ له بواری نهتهوهیی و چ بۆ ههڵبژاردنی نوێنهرانی ئهنجومهنی شارهكان و یان خۆجێیی ،ناكرێت ههموو واڵت له بنكهیهكی ههڵبژاردن دیاری بكرێت .لهو بارهوه دوو جۆر دابهشكردن دیاری دهكرێت. -1دابهش������كردنی بنك������هكان بهپێ������ی گ������رووپ و چینه جیاوازهكانی كۆمهڵگا؛ ئ������هو ڕێگاچارهیه بۆ یهكهمجار له واڵتی بریتانیا ئهنجام درا و تا ساڵی 1948ههڵبژاردن له بریتانیا لهس������هر ئهو بنهمایه له سێ بنكهی دوڵهمهندهكان، الدێی������هكان و زانكۆكان ئهنجام دهدرا و بۆ ههر ناوچهیهك ڕێژهیهكی دیاریكراو له كورسییهكانی بۆ تهرخان دهكرا. -2دابهشكردن لهس������هر بنهمای ناوچهی جوگرافیایی؛ ئهو ش������ێوازه ،باوترین شێوهی دابهش������كردنی بنكهكانه له ڕووی جوگرافییهوه. سیستمی زۆرین ه لهو بنكانهی چهند كورسی بۆ ڕكابهری دانراوه. لهو سیستمهی ههڵبژاردن ،له ههر بنكهیهكی ههڵبژاردن چهند كورس������ییێك ب������ۆ كێبڕكێ دادهنرێت .ل������ه ئهنجامدا، پێچهوانهی ئهو بنكانهی كه تهنها یهك كورسی بۆ ڕكابهری دانراوه ،ئهو بنكانه ئهوهنده بهرفراوانن ،كه چهندین كهس وهك������و پاڵێوراو دی������اری دهكرێن .لهو سیس������تمهدا ،حزبه سیاسییهكان ،ئهكتهرانی سهرهكیی شانۆی ههڵبژاردنن و زۆربهی جار له ڕێی ئهو لیس������تانهی كه پێشتر ئامادهیان ك������ردوون لهگهڵ یهكتری كێبڕكێ دهكهن .لهو سیس������تمهی
حوزهیرانی 2012
11
ههڵبژاردندا ،حزبه سیاس������ییهكان و له پلهی یهكهمیش������دا س������هركرده و س������هرۆكی حزبهكانن كه پاڵێوراوان دیاری دهكهن .ئهم سیس������تمهی لیس������تی ،به چهندین جۆر له نێو كۆمهڵگادا جێبهجێ دهكرێت ،كه گرنگترینیان بهم شێوهی خوارهوهیه: -1لیس���تی داخراو :لهو شێوازهدا ،دهنگدهران لهنێو لیس������ته جۆراوجۆرهكاندا ،تهنها مافی ههڵبژاردنی یهكێك له لیس������تهكان به ههمان ش������ێوهی دیاریك������راودا ههیه و ناتوانن بههیچ ش������ێوهیهك گۆڕانی تێدا بكهن .له سیستمی لیس������تی داخراودا ،دهنگدهران له ڕاستییدا دهنگ به حزبه سیاس������ییهكان دهدهن ،نهك به پاڵێ������وراوه تایبهتهكان .ئهو جۆره ههڵبژاردنه دهبێته هۆی ئهوهی كه حزبه سیاسییهكان بهتایبهت س������هركردهكانیان دهرهێنهری سهرهكیی شانۆی سیاسی بن. -2لیستی كراوه :لهو شێوازهدا :دهنگدهران له نێو لیسته جۆراوجۆرهكاندا ،ئهو پاڵێوراوانهی كه پهسهندی دهك������هن ههڵدهبژێرن و به ویس������تی خۆیان لیس������تهكه ڕێ������ك دهخهن .لهو ش������ێوازهدا ،دهس������تێوهردانی حزبه سیاس������ییهكان كهم دهبێتهوه و دهنگدهران ئازادییێكی زیاتریان ههیه. ( -3لیست ه هاوپهیمانییهكان) ،حزبه سیاسییهكان و ئهو گرووپانهی كه لیستهكانی خۆیان دیاری كردووه ،دهبێ پێش ئهنجامدان������ی ههڵبژاردن ،لیس������ته هاوپهیمانییهكانی خۆش������یان دیاری بكهن .ئهگهر هاتوو له قۆناغی یهكهمدا هیچ لیس������تێك زۆرینهی ڕههای بهدهس������ت نههێنا ،لیسته هاوپهیمانیهكانی خۆیان لهالی یهكتر دادهنێن و ئهو لیسته هاوپهیمانیی������هی ك������ه زۆرترین دهنگی بهدهدس������تهێنابێت، به س������هركهوتووی ههڵب������ژاردن دادهنرێت .پاش������ان بهپێی ڕێژهی دهنگی ههر لیس������تێك ،كورسییهكان له نێوان لیسته هاوپهیمانییهكاندا دابهش دهكرێت . خاڵ ه بههێز و الوازهكانی سیستمی زۆرین ه ئهوهی ل������ه نێ������وان الیهنگرانی سیس������تمی ڕێژهیی و سیس������تمی ههڵبژاردنی زۆرینه گرنگه ،له ڕاس������تیدا لهسهر دادپهروهریی له الیهك و پێكهێنانی حكوومهتێكی س������هقامگیر له الیهكی دیكهیه .له سیس������تمی ڕێژهیی، ههروهك������و دهیبینین ه������هر حزب و گرووپێ������ك به پێی ڕێژهی دهنگی خۆی له ئهنجومهن و دهوڵهت بهش������دار دهبێت ،له كاتێكدا له سیس������تمی ههڵبژاردنی زۆرینه، گرووپه بچووكهكان هیچ هیوایهكیان بۆ بهدهس������هێنانی
12ههڵبژاردن ژماره ()22
كورسییێكی نوێنهرایهتییان نییه و له بازنهی بهڕێوهبردنی واڵت دوور دهخرێنهوه. الیهنگرانی سیس������تمی زۆرینه به قبولكردنی ئهوه ،ئهو سیس������تمهی ههڵب������ژاردن به جۆرێك له ئاڵوگ������ۆر له نیوان جێبهجێكردن������ی دادپ������هروهری و پێگهی سیاس������یی واڵت دادهنێن .لهو شێوازهدا ههرچهنده مافی ههموو گرووپهكان بهپێی ڕێژهی دهنگهكانیان به تهواوی لهبهر چاو نهگیراوه، بهاڵم له بهرامبهردا ،ئهو سیستمهی ههڵبژاردن دهبێته هۆی پێكهێنانی دهوڵهتێكی پێگه بههێز و به دهسهاڵت .بهو پێیه گرنگترین خاڵی الواز كه له سیستمی ههڵبژاردنی زۆرینهدا ههیه ،نا دادپهروهریی ئهو سیستمهیه. ل������ه ههڵبژاردن������ی زۆرینهی یهك قۆناغی������دا ههندێجار كهمینهیهك كه كهمتر له %50ی دهنگهكانیان بهدهستهێناوه، دهكرێ دهس������هاڵتی بهڕێوهبردنی واڵت بگرێته دهست و له ڕاس������تیدا ،الیهنێك كه به كهمین������ه دێته ئهژمار ،وهكو زۆرینهی پهرلهمان دهردهچێت .بۆ نموونه ،له ههڵبژاردنی تش������رینی یهكهمی 1951ی واڵتی فهڕهنسا ،پارێزكاران توانی������ان ب������ه بهدهس������تهێنانی %47.9ی دهنگهكان 321 كورس������یی ئهنجومهن بهدهس������ت بێنن و وهكو زۆرینهی پهرلهمانی دهركهون. خاڵێك������ی دیك������هی الوازی ئهو سیس������تمه ،ئهوهیه كه وهاڵوهنان������ی گرووپه بچووكهكان له مهیدانی سیاس������هت و پهرلهم������ان دهبێته هۆی نائومێ������دی و له ڕێ دهرچوون له سیستمی سیاس������ی و له ههندێجاریشدا دهبێت هۆی توندڕۆیی و كهش������ێكی لهبار بۆ توندوتی������ژی له مهیدانی سیاسیی واڵتدا دروست دهكات. یهكێ������ك لهو ڕهخنانهی كه له سیس������تمهكانی زۆرینه له بنكهكانی یهك كورس������یی گیراوه ،ئهوهیه كه ناوچهگهریی زی������اد دهكات و نوێنهران له پرس������ه سیاس������ییه گرنگ و نهتهوهیییهكان ،دوور دهخاتهوه.
-2سیستمی ههڵبژاردنی ڕێژهیی
الیهنه جۆراوجۆرهكان سهبارهت به سیستمی ڕێژهیی به س������هرنجدان به خاڵه الوازهكانی سیستمی زۆرینه، زۆربهی واڵت������ان ڕوویان له سیس������تمی ڕێژهیی كرد .بهو پێیه ،ههر حزبێكی سیاس������ی بهپێی ڕێژهی ئهو دهنگهی كه له ههڵبژاردن بهدهس������تی هێناوه ،دهتوانێت كورسییهكانی پهرلهم������ان ب������ۆ خۆی مس������ۆگهر ب������كات .له سیس������تمی ڕێژهیی ،پێچهوانهی سیس������تمی زۆرینه ،سهركهوتووان به بهدهستهێنانی (نیوه كۆ یهك)ی دهنگهكان دهتوانن ههموو
كورسییهكان بۆخۆیان مسۆگهر بكهن ،ههر حزب یا گرووپێك بهپێی بهدهستهێنانی دهنگی خۆی دهتوانێت ببێته خاوهنی كورسیی پهرلهمان. بهو پێیه سیستمی ڕێژهیی ،لهسهر بنهمای پێشكهشكردنی لیست لهالیهن حزبهكانه و ههڵبژاردن تهنها به یهك قۆناغ ئهنجام دهدرێت .له سیس������تمێكی ئهوهادا ،دهبێ بنكهكانی دهنگدان ئهوهنده زۆر و فراوان و دانیشتوانی زۆر بێت كه النیكهم له ههر بنكهیهك پێویس������تی به 4تا 5كهس ههبێت بۆ خۆ كاندیدكردن. به لهبهرچاوگرتنی گیروگرفتهكانی سیس������تمی زۆرینه، زۆربهی واڵتان ڕوویان له ههڵبژاردن به ش������ێوهی ڕێژهیی كردووه .لهو سیستمهدا پێچهوانهی سیستمی زۆرینه ،ههر ح������زب یان باڵێ������ك دهتوانێت له ههمان كات������ی دۆڕاندن له مهیدانی ههڵبژاردن ،ببێته خاوهنی كورسیی نوێنهرایهتی. لهو سیس������تمهدا دهبێ كورس������ییهكان له نێوان پاڵێوراوان دابهش بكرێ������ت .دابهش������كردنی كورس������ییهكان له نێوان حزبهكاندا ههندێ جار به شێوهیهكی ئاڵۆز ئهنجام دهدرێت. دابهشكردنی كورسییهكان به دوو شێوازی جیاواز ئهنجام دهدرێت .له الیهك دهبێ ژمارهی كورسییهكانی ههر لیستێك دیاری بكرێت و له الیهكی دیكهش������هوه دهبێ دهس������ت به دابهشكردنی كورسیی لیستهكان بكرێت .لێرهدا گرنگترین ش������ێوازهكانی دابهشكردنی كورس������ییهكان له ههڵبژاردنی ڕێژهیی شی دهكهینهوه: یهكهمین خاڵ كه دهب������ێ لهبهرچاو بگیرێت ئهوهیه كه بۆ ئهوهی حزب یان لیس������تێك بتوانێت له دابهش������كردنی كورسییهكان بهشی ههبێت ،پێویسته ڕێژهیهكی دیاریكراوی له دهنگهكان بهدهس������تهێنابێت .ئ������هو ڕێژهیه له زۆربهی واڵتان جیاوازی ههیه .بۆ نموونه ،له واڵتی دانیمارك ،%2 فهڕهنسا ،%5یۆنان %3و له سریالنكاش %12ی دهنگهكان و وهكو مهرجی پێش������هكی بۆ دابهشكردنی كورسییهكان دیاری كراوه .بهو پێی������ه له واڵتێكی وهكو دانیمارك ،ئهو حزبانهی كه كهمتر له %2ی دهنگهكانی بهدهست هێنابێ، ناتوانێت ببێ������ت خاوهنی هیچ كورس������ییهكی پهرلهمانی. ب������ه گوتهیهكی دیكه؛ ئهو حزبانهی ك������ه دهنگێكی كهمتر له كۆڵهك������هی دیاریكراویان بهدهس������تهێناوه ،به دۆڕاوی ههڵب������ژاردن ئهژم������ار دهكرێن و ناتوانن ل������ه ئهنجومهنی نوێنهران بهش������دار بن .له ئهنجامدا دهردهكهوێت كه له ههڵبژاردن������ی ڕێژهییش ،ئهوانهی كه ڕێژهی پێویس������تیان بهدهس������ت نههێناوه الدهدرێن و ئ������هو بنهمایهی كه دهڵێ (كورس������ی به گوێرهی دهنگ) ڕهچاو ناكرێت" .ردۆلۆلف
هربرگ" لهس������هر ئهو بڕوایهیه كه ئهو شێوازه ڕێگره لهو گرووپانهی كه ل������ه بڕگهیهكی زهمهنی������ی دیاریكراودا و بههۆی باری ناس������هقامگیریی لهنێو كۆمهڵگادا پێك دێن، بتوانن بگهنه نێو ئهنجومهن. خاڵ ه بههێز و الوازهكانی سیستمی ههڵبژاردنی ڕێژهیی دوای ش������یكردنهوهیهكی كورتی سیستمی ههڵبژاردنی ڕێژهیی ،پێویسته خاڵه بههێز و الوازهكانی ئهو سیستمهی ههڵبژاردن ڕوون بكهینهوه. أ -خاڵ ه ب ه هێزهكان: له گرنگترین خاڵه بههێزهكانی سیستمی ههڵبژاردنی ڕێژهیی ئهوهیه كه ڕێگر دهبێت له خۆسهپاندنی حزب یان گرووپێكی تایبهت بهسهر كۆمهڵگادا .سهرهڕای ئهوهش، باڵه جیاوازهكان به باش������ی پێگهی خۆیان به ڕێژهیهكی پهسهندكراو كه لهالیهن ڕای گشتییهوه ههیه ،بهشداری ل������ه دامهزراوهكان������ی واڵت دهكهن .ئ������هم ههڵبژاردنه له ڕوانگهی الیهنگرهكانیانهوه باشترین ڕێگهی ڕێزلێنانه له دهنگ و ڕای گش������تی .به پێچهوانهی سیستمی زۆرینه، كه تهنیا حزبه گهوره و بههێزهكان دهتوانن به دهسهاڵت بگ������هن ،ههڵبژاردن������ی ڕێژهیی ئهو دهرفهت������ه به حزب و گرووپه بچووكهكانی������ش دهدات كه بهپێی ڕێژهی دهنگی خۆیان ،بهش������داری له دهس������هاڵتدا بكهن .بۆ نموونه ،له واڵتی پۆلۆنیا له یهكهمین ههڵبژاردنی ئازاد دوای شهڕی دووهمی جیهانی كه له 27ی تش������رینی یهكهمی س������اڵی 1991دا بهڕێوهچوو 19 ،گرووپی سیاسی توانیان بچنه نێو ئهنجومهن. س������هرهڕای ئهوهش ،ههڵبژاردنی ڕێژهی������ی به بڕوای زۆرێك له الیهنگرانی له ڕاستیی نزیكتره و ڕێگری دهكات له هاوپهیمانییه سیاسییه بێ بنهماكانی نێوان گرووپ و حزبه سیاسییهكان .ئاشكرایه كه له ههڵبژاردنی زۆرینهی دوو قۆناغ������ی ،زۆرب������هی ئیئتیالفهكان كه له س������هرهتای دهستپێكردنی قۆناغی دووهمی ههڵبژاردن پێكدههێنرێن، ڕۆژی دوای سهركهوتن ههڵدهوهش������ێنهوه و حكوومهتی زۆرین������ه تووش������ی قهیرانێكی س������هخت دهكات .خاڵێكی بههێزی دیكهی ههڵبژاردنی ڕێژهیی ئهوهیه كه پێچهوانهی ههڵبژاردن������ی زۆرینهی یهك كورس������ی ،له ناوچهگهریی و به ڕوانی������ن و وردهكارییانهی ح������زب و نوێنهرهكان كهم دهكاتهوه و حزبهكان ناچار دهكات ڕوو له پرسی گرنگی نهتهوهیی بكهن.
حوزهیرانی 2012
13
ب) خاڵ ه الوازهكان گرنگترین گرفت������ی ههڵبژاردنی ڕێژهی������ی ،پهرهپێدانی تاقمچێتییه له واڵت. ئ������هو سیس������تمهی ههڵب������ژاردن ڕێگا له دروس������تبوونی حكوومهتێكی پێگه بههێز دهگرێت و ڕێگا بۆ دابهشكردنێك ك������ه دهكرێ زۆربهیان وهالوهبنرێن ،خ������ۆش دهكات .لهبهر ئهوهی لهو سیس������تمهی ههڵبژاردن ههموو حزب و گرووپه بچووكهكان ،هیوای بهش������داریكردن له دهس������هاڵت بهپێی دهنگ������ی خۆی������ان ههرچهن������ده كهمیش بێت ههی������ه و هیچ حهزێكیان بۆ گرێدانی هاوپهیمانی لهگهڵ باڵهكانی دیكهدا نیش������ان نادهن ،لهوانهیه زۆربهی جار ڕێژهی پێویس������ت بۆ پێكهێنانی حكوومهت بهدهست نههێت. یهكێكی دیكه له خاڵه الوازهكانی ئهو سیس������تمه ئهوهیه كه كهس������انی س������هربهخۆ و بهبێ ئینتیم������ای حزبی ،هیچ ئۆمێدێكیان بۆ سهركهوتن له ههڵبژاردن نییه و له زۆربهی شێوازهكانی سیس������تمی ههڵبژاردنی ڕێژهیی ،دهنگدهر له ماف������ی ههڵبژاردنی ڕاس������تهقینهی خۆی ب������ێ بهش دهبن. چونكه ئهوان هیچ ڕۆڵێكیان له ڕێكخس������تنی لیس������تهكاندا نیی������ه .به گوتهیهك������ی دیكه ،دهنگدهر هی������چ پهیوهندییهكی ڕاس������تهوخۆی له نێوان خۆی و نوێنهرهك������هی كه لهالیهن حزبه سیاسییهكانهوه دیاری دهكرێن ،نییه. خاڵێك������ی دیكهی الوازی ئهو سیس������تمهی ههڵبژاردن ئهوهیه كه دهنگدهران هیچ ڕۆڵێكیان له پێكهێنانی دهوڵهتی داهاتوودا نییه .له ههڵبژاردنی زۆرینه ،ههر دهنگدهرێك دهزانێت كه له كاتی سهركهوتنی ئهو هاوپهیمانییهی كه دهنگی پێداوه ،ئیدارهی حكووم������هت دهكات ،له كاتێكدا له ههڵبژاردنی ڕێژهیی دهنگدهران دهبێ له ڕۆژی دوای سهركهوتن چاوهڕێی ڕێككهوتن و پێكهێنانی هاوپهیمانی نێوان حزبه سیاس������ییهكان بن .بۆیه ههروهكو لێكۆلهر و بیرمهندنی ناوداری فهڕانسی "موریس دورژه" پێشبینی كردووه ،ئ������هوه حزبه سیاس������ییهكانن ك������ه كاریگهریی ڕاس������تهوخۆیان ل������ه پێكهێنانی حكوومهت������دا ههیه ،نهك دهنگدهران. یهكێك������ی دیكه ل������هو ڕهخنانهی كه لهو سیس������تمه دهگیرێ������ت ،ئهوهیه ك������ه حزبه بچووك������هكان ،كه هیچ داواكارییهك������ی كۆمهاڵیهتی گرنگی������ان نییه ،ههندێجار ڕۆڵێكی گرنگی������ان له پێكهێنان������ی حكوومهتدا دهبێت، چونك������ه تهنها به ڕاگهیاندنی بڕیاری حزبێكی بچووك، هاوپهیمانیهتیێك زۆرینه بهدهس������ت بێنێت یان زۆرینهی خۆی لهدهست بدات.
14ههڵبژاردن ژماره ()22
-3سیستمی ههڵبژاردنی تێكهاڵو
ئهو سیستمه ،ههوڵێكه بۆ كۆكردنهوهی خاڵه بههێزهكانی ههردوو سیستمی ڕێژهیی و زۆرینهی ههڵبژاردنه .ئامانجی ئهو سیس������تمهی ههڵبژاردن ،كۆكردن������هوهی نێوان بنهمای دادپهروهری������ی و ڕهچاوكردنی ماف������ی گرووپهكان و حزبه سیاسییه جیاجیاكان له الیهك و ههلی پێكهێنانی زۆرینهی پهرلهمانی و دامهزراندنی دهوڵهتێكی پێگه بههێز له الیهكی دیكهوه. س������یمبولی س������هرهكیی سیس������تمی ههڵبژاردن������ی (تێكهاڵوك������ردن) ،واڵت������ی ئهلمانیایه ،كه س������ااڵنێكه ئهو ش������ێوازهی ههڵبژاردنی ههڵبژاردووه .ل������هو واڵتانهی كه سوودیان لهو ش������ێوازهی ئهلمانیا وهرگرتووه بریتین له: ئیتالیا له س������اڵی ،1993ژاپۆن له ساڵی ،1994چهندین واڵتی دیك������ه وهكو ئهلبانیا ،ڕووس������یا ،پۆلۆنیا ،لیتوانیا و گورجستان .فهرهنسا له ساڵی 1919تا 1924و پاشان له س������اڵی 1951تا 1956له ههڵبژاردنی ئهنجومهن ئهو ش������ێوازهی بهكار هێنا .له س������اڵی 1982جارێكی دیكه ئهو شێوازه له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی شار سوودی لێ وهرگیراوه .ههروهكو ئاماژهی پێدرا ،سیمبولی سهرهكی ئهو سیس������تمهی ههڵبژاردن ئهلمانیای������ه ،بۆیه به كورتی باسی لێوه دهكهین. لهو واڵتهدا ه������هر دهنگدهر له كات������ی ههڵبژاردندا دوو دهنگ������ی جی������اواز دهخاته نێ������و س������ندووقی دهنگدانهوه. دهنگێك لهس������هر بنهمای سیس������تمی زۆرینه كه به شێوهی بریتانیا دهژمێردێت و دهنگهكهی دیكهش لهس������هر بنهمای سیس������تمی ڕێژهیی ژماردنی بۆ دهكرێ������ت .لهو واڵته ههر دهنگدهرێك لهس������هر بنهمای سیستمی زۆرینه له بنكهكانی (یهك كورسی) ،كهسێك وهكو نوێنهری ئهنجومهنی فیدڕاڵ ههڵدهبژێرێت .كۆی گش������تی نوێنهره ههڵبژێردراوهكان له 331بنكهدا ،نیوهی كورسییهكانی ئهنجومهنی حكوومهتی فیدڕاڵ پێك دههێنن. دهنگ������ی دووهم������ی دهنگدهران ب������ۆ ئهو لیس������تانهیه كه لهالی������هن حزبهكانهوه بۆ (الندر)ـهكان له بنكهی حكوومهته خۆجێیهكان دیاری دهكرێن .ههڵبژاردنی نیوهی ئهندامهكانی دیكهی ئهنجومهنی نهتهوهیی لهنێو لیسته سهركهوتووهكانی ههڵبژاردن ،لهس������هر بنهمای ڕێژهیی ئهنجام دهدرێت .بۆیه ئهڵمانیا ههردوو سیس������تمی زۆرینه و ڕێژهیی به باش������ی تێكهڵ بهیهكتر كردووه. سهرچاوه: http://www.moi.ir/portal
كولتووری دیموکراسی ئامادهکردن :وهزارهتی دهرهوهی ئهمهریکا وهرگێڕانی :تهحسین تهها بههائهدین
مرۆڤهكان ئارمانجی جۆراوجۆریان ههیه كه جاری وایه لهدژی یهكتری دهوهستنهوه .خهڵك خوازیاری ئاساییشن، بهاڵم له ههمان كاتدا چێژ له سهربهگێچهڵی وهردهگرن، ئهوان سهودای ئازادیی تاكهكهسییان له سهردایه و له ههمان كاتدا خوازیاری دادپهروهریی كۆمهاڵیهتیش������ن. ئهم پڕهنس������یپه له حكومهتی دیموکراسیشدا ڕاسته و ئهوهی گرنگیی ههیه دووپاتكردنهوهی ئهم خاڵهیه كه ئهم گرژییان������ه و ،تهنانهت لێكدژییانه ،له ههر كۆمهڵگهیهكی دیموکراتدا بوونیان ههیه.
ێ و هاوڕایی ملمالن
بهپێی لێدوانهكانی یهكێ له نووس������هران و توێژهران بهناوی «الری دیامۆن������د» لێكدژییهكی گهوره لهنێوان ملمالنێ و هاوڕاییدا ههیه. دیموکراس������ی (خەڵکس������االری) له ڕووی جیاجیاوه، ش������تێ نییه جگه له كۆمهڵه یاس������ایهك كه بۆ كۆنترۆڵ و جڵهوكردنی ناكۆكیی������هكان دانراوه .له ههمان كاتدا، ئهم ناكۆکییان������ه گهرهكه له ناوهوهی س������نوورگهلێكی دیاریكراودا جڵهو بكرێن و له ئهنجامدا تهبایی ،هاوڕایی و ڕێككهوتنی دیكهی������ان لێ بكهوێتهوه كه ههموو الیهنه تێوهگالوهكان دان به شهرعییهتیدا بنێن. جهختكردن������هوهی لهڕادهب������هدهر لهس������هر الیهنێكی ئهم هاوكێش������هیه دهتوان������ێ دهروهس������تهییهكان بخاته مهترس������ییهوه .گهر گرووپهكان ،دیموکراسی به شتێكی جگه له تریبوونێك بۆ دهربڕینی خواستهكانیان نهزانن، كۆمهڵگه له ناوهوه لێك ههڵدهوهشێتهوه. ئهگهر دهوڵهت بۆ گهییش������تن به هاوڕایی ،فشارێكی بێ ئهن������دازه بهێنێ و دهنگی خهڵك ل������ه قوڕگدا خهفه بكات ،كۆمهڵگه له سهرهوه وردوخاش دهبێت .ناتوانین
ڕێگهچارهیهكی ساده بۆ هاوكێشهی ملمالنێ – هاوڕای ی بدۆزینهوه .دیموکراس������ی ماشێنێك نییه كه ئۆتۆماتیكی و كاتێ كه فهرمانی پێویس������تی پێ بدرێ بجووڵێتهوه. كۆمهڵگهیهكی دیموکراتیک پێویستیی به دهروهستهییی ئهو هاوواڵتییانهیه كه قبووڵ دهكهن ملمالنێ ڕۆشنبیری و سیاسییهكان هاوڕێ لهگهڵ پێویستیی به پشوودرێژی، ناکرێ خۆی لێ بە دوور بگری. ل������هم ڕوانگهیهوه ،تێگهییش������تن لهم خاڵ������ه گرنگیی خۆی ههیه كه زۆرێك ل������ه ملمالنێكان له كۆمهڵگهیهكی دیموکراتیک������دا ،كێش������مهكێش نییه لهنێ������وان «ههق» و «بات������ڵ»دا بهڵكو كێش������مهكێش و ملمالنێیه لهنێوان ههڵێنجان������ه جیاوازهكان بۆ ماف������ی خهڵك و ئهولهویهته كۆمهاڵیهتییهكان.
فێركردن و دیموکراسی
فێرك������ردن یهكێكه له بهش������ه ژیانییهكانی كۆمهڵگه، نهمازه كۆمهڵگهیهك������ی دیموکراتیک .به بڕوای تۆماس جێفێرسۆن« :ئهگهر نهتهوهیهك لهو چاوهڕوانییهدا بێ ك������ه نهزان و ئازاد بێت ،ئ������هم نهتهوهیه له چاوهڕوانیی شتێكدایه كه ههرگیز نهبووه و نابێت». لهنێ������وان فێرك������ردن و بهه������ا جهماوهرییهكان������دا پهیوهندییهك������ی ڕاس������تهوخۆ ههی������ه :ل������ه كۆمهڵگ������ه دیموکراتییەكاندا ،بهرنامهكان و چاالكییه فێركارییهكان پشتگیری له ڕێوشوێنی حكوومهتی جهماوهری دهكهن. ئهم ڕهوتهی گواس������تنهوهی فێرك������ردن له حكوومهتێكی دیموکراتیک������دا ،ڕهوتێك������ی ژیانییه چونك������ه حكوومهته كاریگهریبهخش������ه جهماوهریی������هكان ،حكوومهتگهلێكی دینامیكی������ن و نموونهگهلێ������ك له دهوڵ������هت دهخهنه ڕوو ك������ه خوازیاری س������هربهخۆییی فیكری������ی هاوواڵتییانی
حوزهیرانی 2012
15
خۆیانن .دهرفهت بۆ گۆڕانكارییه ئهرێنییه كۆمهاڵیهتی و سیاسییهكان لهدهست هاوواڵتییاندایه. دهوڵهتان نابێ وهكو ئامرازێك بۆ تهڵقین به قوتابیان له سیس������تهمی فێركردن بڕوانن ،بهڵكو دهبێ وهك چۆن ههوڵ دهدهن تا داكۆكیكاری پێداویستییه سهرهكییهكانی تری هاوواڵتییانی خۆیان بن ،كۆمهڵه س������هرچاوهیهك بۆ فێركردن تهرخان بكهن. به پێچهوانهی كۆمهڵگه دهسهاڵتخوازهكان كه بهدوای تهڵقینكردنی ش������ێوازێكی فیكریی پاسیڤهوهن ،ئامانجی فێركردنی جهماوهری ،پهروهردهكردنی هاوواڵتییانێكی س������هربهخۆ ،پرس������ا و پهیجۆر و له ههمان كاتدا تهواو شارهزان به پڕهنسیپهكان و ڕێساكانی دیموکراسی. چێستێر ئی .فین جۆنیۆر ،یهكێ له پسپۆڕه بااڵكانی دامهزراوهی سیاس������هتدانانی فێركاری������ی هۆڤێر دهڵێ: «خهڵك لهوانهیه به ئاراس������ته و مهیلی بههرهمهندبوون له ئازادیی تاكهكهس������ی لهدایك ببن ،بهاڵم به زانس������تی پهیوهست به ڕێكخستنه كۆمهاڵیهتی و سیاسییهكانهوه كه ب������ه درێژایی������ی زهم������هن ئازادیی بۆ ئ������هوان و بۆ منداڵهكانیان بهدیاری دێنێ ،لهدایك نابن ...شتی وهكو ئهمانه دهبێ وهدهست بهێنرێن .گهرهكه ئهم شتانه فێر بكرێن». فێرب������وون لهب������ارهی دیموکراس������ییهوه ل������ه قۆناغی س������هرهتاییی خوێندنهوه دهست پێ دهكرێ و له ڕهوتی دهرگیرییهكانی ژیانی ش������اری و پهیجۆری لهبارهی ئهو زانیارییه بێ ژومارانهی ك������ه له كۆمهڵگهیهكی ئازاددا لهبهردهستدان ،بهردهوام دهبێت.
كۆمهڵگ ه و دیموکراسی
الیهنگریكردن له حكوومهتێكی جهماوهری كه لهسهر بناغهی یاسا پتهو بێت دواجار شیرازهیهك دادهمهزرێنێ كه له ڕێگهیهوه كۆمهڵگهیهك ،له ئهنجامی ڕووبهڕووبوونهوه و سازشی بیروباوهڕهكان ،دامهزراوهكان و تاكهكانهوه، بهرهو ههقیقهت ههنگاو دهنێت ،ههنگاوێك كه لهوانهیه تا ڕادهیهك كهموكوڕیی ههبێت .دیموکراسی واقیعگهراییه. بیروباوهڕهكان و ڕیگهچارهی كێش������هكان سهبارهت به ش������ێوازێكی بیركردنهوهی وشك تاقی ناكرێتهوه ،بهڵكو له جیهانێكی ڕاس������تهقینهدا واته شوێنێك كه دهتوانین بیانخهینه بهرباس ،دهتوانین بیان گۆڕین ،قبووڵیان كهین یا ڕهتیان كهینهوه ،ئهزموون دهكرێن. یهك������ێ له توێ������ژهران بهناوی «دای������ان ڕاڤیچ» دهڵێ:
16ههڵبژاردن ژماره ()22
«دروس������تكردنی تهبایی ،كرۆكی ڕهفت������اری جهماوهرییه. ئ������هم كاره ،گرووپه خ������اوهن بهرژهوهندییهكان فێر دهكات كه لهگهڵ یهكتری گفتوگۆ بكهن ،به س������ازش و ئاشتهوایی بگهن و پێكهوه لهناو سیس������تهمی یاس������ادا كار بكهن .له ڕێگهی ههوڵدان بۆ گهییش������تن ب������ه ههڤبهندی ،گرووپهكان به ڕوانگهی جی������اوازهوه فێری ئهوه دهبن كه چۆن چۆنی باسێكی ئاشتییانه گهنگهشه بكهن ،چۆن ئامانجهكانیان له چوارچێوهیهكی یاساییدا بهردهوامیی پێ بدهن و دواجار چۆن چۆنی له جیهانێك له جۆراوجۆرێتیدا بژین». حكوومهتی خۆبهڕێوهبهر ههمیشه ناتوانێ له ههڵهكان بهری بێت ،كۆتای������ی به پێكدادانه ئێتنیی������هكان بهێنێ، خۆش������گوزهرانیی ئابووری دابین ب������كات و بهختهوهری گرێنتی بكات .لهگهڵ ههموو ئهوانهش������دا بوار بۆ باس و خواسی گش������تی دهڕهخسێنێ و ڕێگه به گرووپهكان دهدات ت������ا چاویان به یهكتری بكهوێ و ناكۆكییهكانیان چارهسهر بكهن .دهرفهت بۆ گهشهی ئابووری دروست دهكات و زهمینه بۆ پێشكهوتنی كۆمهاڵیهتی و دهربڕینی بیروباوهڕی تاكهكهسی خۆش دهكات. جۆزێ������ف برادس������كی ،ش������اعیری كۆچك������ردووی به ڕهچهڵهك ڕووس������ی و براوهی خهاڵتی نۆبڵ ،نووس������ی: «كاتێ كه مرۆڤێكی ئازاد شكست دهخوات سهركۆنهی ك������هس ناكات ».ئهم وتهیه س������هبارهت به هاوواڵتییانی حكوومهتێك������ی دیموکراس������یش كه دواج������ار بهخاتری چارهنووس������ی ئهو كۆمهڵگهیهی كه خۆی������ان بۆ ژیانی خۆیان ههڵیان بژاردووه دهبێ له ئاستی بهرپرسیارێتیدا بن ،ڕاسته. دیموکراس������ی خۆبهخۆ گرێنتیی هیچ شتێك ناكات. لهب������ری ئهوه كۆمهڵ������ه ههلێك بۆ س������هركهوتن دهخاته بهردهس������ت و مهترس������یگهلێك ب������ۆ شكس������ت بهرههڤ دهكات .به دهربڕینی پڕزایهڵه بهاڵم زیرهكانهی تۆماس جێفێرسۆن ،موژدهی دیموکراس������ی« ،ژیان ،ئازادی و گهڕانه بهدوای خۆش������بهختیدا ».بهم پێیه دیموکراسی ههم ههلێكه و ه������هم بهرهنگارییهك .موژدهیهكه چونكه مرۆڤه ئازادهكان ،به هاوكاریی یهكتری ،دهتوانن خۆیان به ش������ێوهیهك بهڕێوه بهرن كه یارمهتیی چهس������پاندنی ئارمانجهكانیان بدات بۆ ئازادیی تاكهكهس������ی ،دهرفهته ئابوورییهكان و دادپهروهریی كۆمهاڵیهتی .بهرهنگارییهكه، چونكه سهركهوتنی كۆمهڵگهی دیموکراتیک لهئهستۆی هاوواڵتییانیدایه و نهك هیچ كهسێكی تر. سهرچاوه :دیموکراسی بهشێوهیهکی چڕ
پهرلهمان؛
ڕۆڵ و ئهركهكانی
ئا :ئاران جهمال پهرلهمان یا ئهنجومهنی نوێنهران دهستهیهكی یاسادانانه له دهوڵهته دهستوورییهكان ،که لهسهر بنهمای جیاكردنهوهی ی یاسادانا ن دهسهاڵتهكان دامهزراوه .پهرلهمان لهپاڵ ئهرك ئهركی دیكهش������ی ههی������ه ،وهك چاودێریكردن������ی كاروباری دهسهاڵتی جێبهجێكاریو نوێنهرایهتیكردنیهاوواڵتیان. پهرلهمان له چهند كهسانێك پێكدێت كه به (ئهندامان یا نوێنهران) پێناس������ه دهكرێن و هاتنیان بۆ ناو پهرلهمان له ڕێی ههڵبژاردن و دهنگدانی گش������تییهوه دهبێت ،ئهویش به بهكارهێنانی ههموو ش������ێوازهکانی دیموكراسی .پهرلهمان دهس������هاڵتێكی تهواوی ههیه بۆ دهركردنی یاسا و ڕێسا ،یا ههڵوهش������انهوهیان و باوهڕپێدان به ههموو ئهو ڕێككهوتنه نێودهوڵهتیی������ه دهرهكییانهی كه دهس������هاڵتی جێبهجێكاری ئهنجامی دهدات.
كاری پهرلهمان
به پێی ئهو دهس������توورهی كه پهی������ڕهو دهكرێت لهو واڵته و چۆنیهتی دابهش������كردنی كارهكانی حكووم������هت له ههموو
بوارهكاندا ،ههروهها بهپێی پێش������كهوتنی دیموكراس������ی و هێز و توانای ئهندامهكانی ،كاری پهرلهمان له واڵتێكهوه بۆ واڵتێكی تر جیاوازه. به ش������ێوهیهكی گش������تی پهرلهمان دوو جۆر كار ئهنجام دهدات: یهكهمی������ان گش������تییه و تیایدا پهرلهم������ان نوێنهرایهتیی هاوواڵتی������ان دهكات ،ههروهه������ا ڕۆڵ������ی له دروس������تكردنی سیاس������هته گشتییهكان و پالنهكانی گهش������هپێداندا ههیه. ئهرکی دووهم������ی پهرلهمان ،یاس������ادانان و چاودێریكردنه بهسهر دهسهاڵتی جێبهجێكاردا.
كورتهی هک لهسهر كارهكانی پهرلهمان
-1كاندیدكردن بۆ پۆستی سهرۆكی دهوڵهت: پهرلهمان له سیس������تهمه نوێنهرایهتییهكاندا ههڵدهستێت به كاندیدكردنی س������هرۆكی حكوومهت ،ئهویش به ڕێگهی دهس������هاڵتی زۆرینهی پهرلهمانی .لهو واڵتانهی سیستهمی پهرلهمانی و سیس������تهمی س������هرۆكایهتی لهخ������ۆ دهگرێت،
حوزهیرانی 2012
17
ههڵدهس������تێت به كاندیدكردنی س������هرۆكی دهوڵهت ،دواتر له ڕێی ڕیفراندۆمێكی گش������تییهوه لهالی������هن دهنگدهرانهوه بڕی������ار دهدرێ������ت و ههڵدبژێردرێت( ،بۆ نموونه ،میس������ر). بۆیه لێرهدا كاری پهرلهمان تهنها كاندیدكردنی س������هرۆكی دهوڵهته ،نهك بڕیاردان لهس������هری ،بڕیاری كۆتایی لهالیهن دهنگدرانهوهیه. له سیس������تهمی پاش������ایهتیدا ،پاش������ا پۆس������تهكهی له باوباپیران������هوه به میرات بۆی دهمێنێتهوه ،لێرهدا پهرلهمان هیچ ڕۆڵێكی نییه .له سیس������تهمی سهرۆكایهتیدا ،سهرۆكی دهوڵهت له الیهن هاوواڵتیانهوه له ههڵبژاردنێكی ڕاستهوخۆدا بۆ پۆستهكهی دهسنیش������ان دهكرێت ،بهبێ بهشداریكردنی پهرلهم������ان ل������هم كارهدا (نموونه ئهمری������كا) ،واته بهپێی جێبهجێكردنی بیرۆكهی جیاكردنهوهی دهسهاڵت،پهرلهمان بڕیار لهسهر دانانی كهس������ێك بۆ پۆستی سهرۆك دهوڵهت نادات ئهگهر سهركۆمار بێ یان پاشا. -2دارش���تن و بڕی���اردان لهس���هر سیاس���هت ه گشتییهكان: لهگهڵ ههاڵوس������انی ڕۆڵی دهس������هاڵتی جێبهجێكاری له ژێر س������ایهی پێشكهوتنی پیشهس������ازی و زۆربوونی كاری حكوومیدا ،وایكردووه بهڕێوهبهرایهتییه جێبهجێكارییهكان زۆرتر س������هرقاڵی كاری ژیانی ڕۆژانه و وردهكاری ئهدای بهڕێوهب������ردن بن ،لێرهدا بههۆی ئهو توانایانهی كه ههیهتی ب������ۆ بهدهنگهوهچوونی داواكارییهكان������ی هاوواڵتیان و ڕای گش������تی ،ڕۆڵی پهرلهمان به كارتێكردن لهس������هر سیاسهته گشتییهكان دهردهكهوێ. -3كاروباری دارایی: پهرلهمان له (سهدهی نۆزدهههمدا) دوای ملمالنێیهکی درێژخایهن لهگهڵ حكوومهت ،ئهو دهسهاڵته دارایییهی كه ههیهتی وهدهستی هێنا ،بۆیه ئهو دهسهاڵته بۆته گرنگترین س������هرچاوهی هێز بۆ ڕووبهروبوون������هوهی حكوومهت .ئهو دهسهاڵته به دهستنیشانكردنی قهبارهی خهرجیی دهوڵهت و گرتنهبهری چهند ڕێگایهك بۆ داپۆش������ینی كورتهێنان له بودجهی گشتیدا له ڕێی باج وهرگرتن ،یا چهند ڕێگایهكی دیكه دهردهكهوێت. -4كارتێكردن ل ه ڕای گشتی: كاروان������ی پێش������كهوتنی سیاس������ی و گهش������هكردنی دیموكراس������ییهت له ههم������وو جیهاندا به ڕۆل������ی پهرلهمان ی دهستپێك بووه بۆ دهربڕینی بیروبۆچوونی گرێدراوه و ،خاڵ ئازاد و یهكس������انی و بهشداریی سیاس������یی هاوواڵتیان له حوكمڕانیدا .له سهردهمی ئیستعماردا پهرلهمان سهرچاوهی
18ههڵبژاردن ژماره ()22
بزووتنهوه نیشتمانی و داواكاری سهربهخۆیی بوو له واڵته تازهپێگهیش������تووهكاندا .ههروهها پهرلهمان بهش������داری له پێكهێنانی ڕای گش������تی و گهشهپێدانی تێڕوانینه سیاسییه گش������تییهكان دهكات س������هبارهت به سیستهمی سیاسی و كاری دهزگا دهوڵهتییهکان. پهرلهم������ان ههیكهلییهتێك������ی نوینهرایهتی������ی ههیه ،بۆیه دهرفهتێكی بۆ دهڕهخس������ێت كه كاریگهری ههبێت له سهر ههموو الیهن و حیزبه سیاسییهكان له ناو دهوڵهتدا ،پاشان کار دهكاته سهر ڕای گش������تی .پهرلهمان دهبێته جێگایهك ب������ۆ گفتوگۆكردنی ب������هردهوام لهنێ������وان حكوومهت و ئهو هاوواڵتیان������هی كه نوێنهرایهتیان دهكات ،ههروهها له نێوان ئۆپۆزس������یۆن و زۆرینهدا ،بۆیه پهرلهمان دهبێته مینبهرێكی گشتی بۆ دهربڕینی ڕێكکهوتن و ناكۆكی له نێوانیاندا. كاریگهری������ی پهرلهم������ان تهنها له س������هر ڕای گش������تیی ناوخۆیی نابێت ،بهڵكو لهس������هر ئاس������تی دهرهكی درێژهی پێدهدات كه پێ������ی دهوترێت (دیپلۆماس������ییهتی میللی) كه بووهته نیش������انهیهكی دیار له پهیوهندییه نێودهوڵهتییهكانی ئهم سهردهمه .دیپلۆماسییهتی پهرلهمان به پێشكهوتووترین دیپلۆماس������ییهت دادهنرێت ،چونكه ڕێگهپێدراوی یاسایین یه وه و سهرچاوهكهش������ی ئهو متمانهیه لهالیهن هاوواڵتیانه كه لهالیهن دهنگدرانهوهبهدهستیان هێناوه. -5میانگیری لهنێوان هاوواڵتیان و دهس���هاڵتی جێبهجێكاردا: ئهندامانی پهرلهمان ههڵدهستن به ئهنجامدانی دوو ڕۆڵی نوێنهرایهتی ،یهكهمیان نوێنهرایهتیی هاوواڵتیان له بازنهكهی خۆیدا دهكات ،ئهوی������ش بهكاری پهرلهمانی له بابهتهكانی یاس������ادانان و چاودێریی حكووم������هت و نوێنهرایهتیكردنی بهرژهوهندیی دهنگدهرانی و كاركردن لهسهر جێبهجێكردنی داواكارییهكانی������ان .به ش������ێوهیهكی تر ئهن������دام پهرلهمان ڕۆڵی میانگی������ری له نێوان بازنهكانی ههڵبژاردنی خۆیان و حكوومهت و دهزگا بهڕێوهبهره فهرمییهكاندا دهبینێت. ئهن������دام پهرلهمان بۆی ههیه دهس������تێوهردان له كاری بهڕێوهبهرایهتیی������ه حكوومیی������هكان و وهزی������رهكان بكات و وریایان بكاتهوه له ههر كارێكی ناپهسهند و نابهجێ كه به شێوهیهكی خراپ بۆ سهر هاوواڵتیان بگهڕێتهوه ،ههروهها دهتوانێ داوای جێبهجێكردنی چهند داواكارییهكی تایبهت بهو كۆمهڵه هاوواڵتیانهی له ناو بازنهكهدان ،بكات. گفتوگۆیهك������ی زۆر له س������هر ئهم ج������ۆره نوێنهرایهتییه ههی������ه كه دهگهڕێتهوه ب������ۆ بهرژهوهندی������ی نێوخۆیی ،بۆیه ههندێ������ك پێیان وایه نوێنهر س������هرقاڵی ئ������هو ڕۆڵه دهبێت
ی بۆ بهدهس������تهێنانی پش������تگیری و ڕهزامهندیی دهنگدران لهسهر حس������ابی بهرژهوهندیی گشتی ،یان لهسهر حسابی وایه ناوچهكانی دیكهی ئهو كۆمهڵگهیه .ههندێكی تر پێیان كاری حكوومهت زۆر ئاڵۆزه و له توانای هاوواڵتیاندا نییه كاریگهرییان لهسهر دهزگا حكوومییهكاندا ههبێ ،بهتایبهت دهزگا خزمهتگوزارییه سهرهكییهكان .بۆیه ئهندام پهرلهمان لهبهر ئهو دهرفهتهی كه ههیانه بۆ پهیوهندیكردن پییانهوه و لهبهر تواناكانی ،ئهو ئهركهی بهسهردا دهسهپێت. له زۆربهی پرۆس������هكانی ههڵبژاردن������دا ،هاوواڵتی دهنگ به نوێنهرهكانی خ������ۆی دهدات بۆ ئهوهی داواكارییهكانیان جێبهجێ بكات ،یا ئهو بهڵێنانهی لهالیهن نوێنهرانهوه پێیدراوه جێبهج������ێ بكرێن .ئهگهر ئهندام پهرلهمان ئهو كارهی خۆی بهشێوهیهكی هاوسهنگ لهگهڵ كارهكانی دیكهیدا ڕێكبخات، ئهم جۆره خزمهتكردنه لهم س������هردهمهدا لێپرس������ینهوهی لهگهڵ������دا ناكرێت ،چونكه ئ������هو كاره دهچێته چوارچێوهی ئهرك������ی ئهندام پهرلهمان .بۆیه زۆرب������هی پهرلهمانهكان له جیهاندا نووسینگهیان بهناوی نووسینگهی داواكاری ههیه. ئهو نووس������ینگهیه کاری وهرگرتنی داواكاریی هاوواڵتیان و كۆمهڵه بهرژهوهندیخوازهكانه ،ههروهها كۆمهڵه خهڵكانێك كه ڕهخنهیان لهسهر بڕیارێكی حكوومهت ههیه. ڕێكخستنی كاری ئهم نووسینگهیه ناوهندییه ،واته لهناو كۆشكی پهرلهماندا دهبێت و ههندێك جاریش خۆجێیهتییه، یان������ی له بازنهكانی ههڵبژاردن و ناوچ������ه خۆجێییهكان له نووس������ینگهی نوێنهرهكانی ئهو ناوچان������ه باڵودهبێتهوه .له واڵتی (میس������ر) لێژنهیهكی ههمیشهیی پهرلهمانی ههیه بۆ وهرگرتنی داواكاری و پێشنیاری هاوواڵتیان به شێوهیهكی
یه به (لێژنهی پێش������نیار و س������كااڵ) گش������تی ،ئ������هو لێژنه ناسراوه. -6كاری یاسادانان: ئهم كاره له ڕووی سیاسی و مێژوویییهوه بهگرنگترین كار پێناس������ه دهكرێت .له مێژوودا دیموكراس������ییهت بهوه پێناس������ه كراوه ،كه ب������ۆ بنیاتنانی سیس������تهمی حكمڕانی پش������ت ب������ه نوێنهرایهتی������ی هاوواڵتیان و بهدهس������تهێنانی ئازادیی بهش������داریكردن و یهكسانی له نێوان هاوواڵتیاندا دهبهستێت. بنهمای ئ������هم سیس������تهمه (سیس������تهمی پهرلهمانی)، ههبوونی دهس������تهیهكه كه نوینهرایهتیی هاوواڵتیان دهكات ب������ۆ دیاریكردنی چارهنووس������ی هاوواڵتیان ل������ه كاروباری ژیانیاندا .بێگومان گرنگترین كار بۆ ڕێكخس������تنی ژیان له ناو كۆمهڵگهدا ،دانانی یاس������ا و ڕێسایه ،دهبێت ههمووان بۆ پاراس������تنی ئازادی و یهكس������انی پابهندی بن و پێڕهوی ل������ێ بكهن .لهبهر ئهوه كاری س������هرهكیی پهرلهمان دانانی ی پهرلهمانه. بنهماكانه ،واته یاس������ادانان گرنگتری������ن كار ههر چهنده ههندێک پێش������نیاز و داڕش������تنی یاسا لهالیهن دهسهاڵتی جێبهجێكارییهوهیه ،بهاڵم لهم سۆنگهیهوه ڕۆڵی پهرلهمان بریتییه له گفتوگۆكردن و ههمواركردنی یاساكان پێش ئهوهی ڕهزامهندی له سهر دهر بكات. -7دهسهاڵتی چاودێری: سیستهمی دیموكراس������ی لهسهر بنهمای هاوسهنگی له نێوان دهس������هاڵتی حوكمڕانی (یاسادانان ،جیبهجێكاری و دادوهری)دادهنرێت ،تاكو هیچ کام لهم الیهنانه كاریگهری خراپیان نهبێ لهسهر ئهوی تریان و نهكهونه ژێر كاریگهریی
حوزهیرانی 2012
19
دهسهاڵت و ببێته ههڕهشه لهسهر بهرژهوهندیی كۆمهڵگه. ب������ۆ بهرقهراربوون������ی دیموكراس������ییهت و بهدهس������تهێنانی هاوسهنگی له نێوان دهسهاڵتهكاندا ،سێ شێوهی سهرهكی ههن بۆ چاودێری و ههرسێكیان تهواوكهری یهكترن: یهكهمیان :چاودێریی حكوومهته لهالیهن پهرلهمانهوه: ئ������هم ج������ۆره چاودێریی������ه كۆنتری������ن كاری پهرلهمانه له مێ������ژوودا و بهناوبانگترینه له ڕووی سیاس������ییهوه ،چونكه پهرلهمان بهرپرس������ه له بهدواداچوون و ههڵس������هنگاندنی كارهكانی حكوومهت .بهبێ هاوس������هنگیی هێزی سیاسی له نێوانیان������دا ،پرۆس������هی چاودێریی پهرلهمان لهس������هر دهس������هاڵتی جێبهجێكاریدا ئهنجام نادرێ������ت ،تاكو نهبێته ش������ێوهی كۆنترۆڵكردن و دهس������هاڵتی جێبهجێكاری بچێته ژێر دهستی پهرلهمانهوه ،كه دهبێته هۆی داڕمانی بنهمای جیاكهرهوهی دهس������هاڵتهكان كه بنهمایهكی سهرهكییه بۆ حكومهته دیموكراس������ییهكان و مهرجێكه بۆ سهقامگیریی سیاس������ی .بۆی������هدهبێت پرۆس������هی چاودێری ل������هنێوان دهسهاڵتی یاسادانان و دهسهاڵتی جێبهجێكاریدا ئاڵوگۆڕ و هاوسهنگیی تێدابێت. چاودێریی پهرلهمان هۆیهكه بۆ پاراستنی بهرژهوهندیی هاوواڵتیان و ڕێگره له گهندهڵی و پابهندبوونه به سیاسهتی گهشهپێدان كه پهرلهمان بڕیاری لهسهر داوه ،پابهندبوونه به پهس������هندكردنی بوودجه بۆ پاراس������تنی ماڵی گشتی و ڕێگره له بهفیڕۆدانی. دووههمیان :ههروهك چۆن پهرلهمان چاودێره بهسهر
حكوومهتهوه ،بهههمان شێوه حكوومهتیش چاودێریی كاری پهرلهمان دهكات ،ئهندامانی پهرلهمان دهتوانن وهزیرهكان تۆمهتبار بكهن و متمانه ل������ه حكومهت وهربگرنهوه ،ئهگهر هاتوو ئهو تۆمهتانه بهس������هریاندا س������هپا ،حكومهتیش پهنا بۆ ههڵوهش������انهوهی پهرلهمان دهبا .ئهگ������هر ئهو تۆمهتانه هاوسهنگی و بابهتیانه نهبوو له ههڵسهنگاندنی بابهتهكاندا، یا بهبێ بهڵگهتۆمهتیان بخنه پاڵ تا دهگاته ئهو ئاس������تهی ك������ه هاوكاری له نێوانیاندا ئهس������تهم بێ .لهو بارودۆخهدا حكوومهت داوا له س������هرۆكی دهوڵ������هت دهكات پهرلهمان ههڵبوهشێنێتهوه و ههڵبژاردنێكی نوێ بۆ پهرلهمان ئهنجام بدرێ������ت ،ئهویش به (ههڵبژاردنی پێش������وهخت)ـه پێناس������ه دهكرێت. س���ێیهمیان :ج������ۆره چاودێرییهك������ی دیكهیه كه ڕای گش������تی لهس������هر خودی پهرلهمان پهیڕهوی دهكات ،ئهو چاودێریی������ه كۆمهاڵیهتییه ههندێك جار وهرزییه و ههندێك جاریش ههمیش������هیییه .وهرزییهكه له كات������ی پێكهێنانی پهرلهم������ان پهیڕهو دهكرێ كه دهكات������ه كاتی ههڵبژاردن، كاتێك دهنگدهران بهرامبهر ئهندامانی پهرلهمان ههڵوێست وهردهگرن ،بۆیه دووبارهكردن������هوهی ههڵبژاردنی ئهندام پهرلهمانهكان جۆرێكه له چاودێریی ڕای گش������تی لهسهر پهرلهمان. یه كه چاودێریی ههمیش������هیی :ئ������هم ج������ۆره چاودێریه لهالیهن كۆمهڵگهوه به درێژایی كاركردنی پهرلهمان لهسهر ئهندامهكان ،یان لهس������هر تواناكانی پهرلهمان بهگشتی له ڕێی دهزگا ڕاگهیاندنهكانهوه پهیڕهو دهكرێت. چاودێری������ی پهرلهم������ان لهس������هر حكووم������هت پێوهرێكه لهس������هر تواناكان������ی پهرلهم������ان و ئاماژهیهکه ب������ۆ پایه و ئاس������تی دیموكراس������ییهت لهو كۆمهڵگایهدا .له سیستهمه دیموكراتییهكاندا چهند جۆره پهیوهندییهكی چاودێری ههیه له نێوان دهسهاڵتی یاسادانان و دهسهاڵتی جێبهجێكاری، وهك ئ������هوهی كه پهرلهمان ههڵدهس������تێت ب������ه ههڵبژاردنی سهرۆكوهزیران و له تواناش������یدا ههیه الی بدات( ،متمانه لێوهرگرتنهوه) ،بهاڵم له چهن������د واڵتێكی دیكهدا پهرلهمان ئهو دهسهاڵتهی نییه ،وهك ئهوهی له سیستهمی ئهمریكادا ههیه.
سهرچاوهكان:
http://www.readadmires.com http://www.egypt-elections.com ar.wikipedia.org
20ههڵبژاردن ژماره ()22
كۆتایا ژنان د ههلبژارتناندا
سهالم باالیی
ئهڤ � � � � � ر ناڤین ،ۆ كۆ ت ا ب چهند چونكه ت ۆ ژن ا ن ئ مر ێ ڕزگار اكو نو ێكه ژ د ه بكهن كه نگ ۆڤات ل و ب ڤ ی ا ێ . ب س � ههلبژارتن ۆ ملكداری ئهڤهژی دهڤه ێ ����ێن ر ه ان �����دا ێ و تاك یا كهڤ دهس ����� هلبژ ا ر ت ڕزگا ر ن ب ا ت ن و ن د و ه ن ه ، دانوست ژڤێ یهك ێ ژن یان ڕژێما س ��� چهقێن الت یا زه ل پتر ی ا اندن لس ێ شورهش ڕهگهزێ ��هرمایهد وێ دزڤ المییه و جڤاكا ڕ و ژ ه ر ار ه ره و چ هك مهزن مێ داخو ی بهرده ن بۆ ڤه نهشیانه هالتا بۆ دڤێ ازا كوتا وامی د گوهاس �� خۆ چار ه ژ ب ڤ ا ی ۆ � ی � ێ ه خۆ� .تنا نههاتین ت ،چونكی ێ كه ج ن ڤ ا د كێ ه دیتن .مافێن ههر ه لهور ا د ژنێ تاكو هلبژارتنه پتریا ك ئ یرۆ د جی ێدا و هانێدا
balayi_selam@yahoo.com
حوزهیرانی 2012
21
ههر چهن������ده ب ههبونا هندهك بریار و سیس������تهمێن ههلبژارتنان ل دویف ڕێژا دیاركری د ههر ههلبژارتنهكێدا كۆت������ا بۆ ژنان هاتییه دانان ،لێ دیس������ان گهلهك پرس و كێش و ڤهكێش لسهر ههنه ،ئانكو ب ڕهنگهك دی بێژین ێ دهێته كرن .ئهگهر بۆ ئهڤهژی وهكه منهتهكێیه ل ژن������ مێژویێ ڤهگهرین ،د ههبونا بلۆكێ سوسیالس������تیدا ژنێ هند پێش������كهفتن بخۆڤه دیتن بۆ یهكس������انیێ ،لێ دیسان پشتی وی بلۆكی شكهستن ئینای و ڕژێما سهرمایهداری كونت������روال پتری������ا جیهانێ كری ،جار دن گومان لس������هر یهكسانی و پهیرهوكرنا مافێن ژنێ پهیدابوو. ێ ێ بكهین د ئهگهر ئهم بهحس������ێ ههرێما كوردس������تان ێ هند بینین دڤان س������الێن داویێدا بزاڤا ژنان ل كوردستان ێ پێشكهفتن بخۆڤه دیتیه و شیانه د وهرار و ئاڤاكرنا جڤاك ێ ڕۆلهك كوردس������تانێدا ئهكتیف بن .د گهلهك پۆستاندا ژن ێ باش گێرایه و ههول و بزاڤێن سازی و ڕێكخراوێن جڤاك س������ڤیل د بهردهوامن كو ژن ڕۆلهك كاریگهر ههبیت د ههر دام و دهزگهههك������ێ میری و حزب������ی و جڤاكیدا .ئهندامێن ێ پهرلهمان������ی و وهزیر و بریكارێ������ن وهزیران گرۆڤهنه بۆ ڤ یهكی .سال بسال پتر داخوازیێن ژنان زێدهدبن ژ بۆ ڕێژا وان د پهرلهمان و حكومهتێدا .كۆتا ژنان ئێكه ژ سیستهما ڕێژهیی و دهس������تپێكهكه بۆ گوهرینێ د ههر جڤاكهكێدا ب تایبهت د جڤاكاێن داخستی یانكو یێن بابساالریدا. ئهگهر ئهم ل ئهگهران بگهرین كانێ بۆچی ژن نهشیانه دههلبژارتناندا بێی كۆتا دهرباز ببن ،یان ل دویف حهزا پێتڤی بگههن پۆستێن پایهبهرز .تاكو ئیرۆژی ل جڤاكێن ڕۆژههالتی زهالم ههر تشته ،ئانكو باب یان برا ژێدهرێن بریارێنه ،د ههمان دهمدا ژێدهرێن ئابوورینه بۆ خێزان و جڤاكێ .یا دی دجڤاكێ مهدا پال نهزانین و پاش������كهفتنا ههلبژارتنان زێدهت������ره ژ پال ڕوش������نبیریا ههلبژارتنان، كارتێكرنا خهلكی و دهردوران هێش������تا یا زاله لسهر وی كهسی ،ب تایبهت ژنێ ،دهما بڤێت نوینهرێن خۆ ههلبژێرن، ب ئازادانه نهش������یانه ههلبژێرن .دیسان عهشیرهتگهری یا زال������ه د جڤاكێ م������هدا ،ل������هورا كارتێكرنێ ل ههمی ههلبژارتنان دكهن و ژن قوربانا ئێكێیه د جڤاكێدا. بهل������ێ ب دیتنا من سیس������تهمێ كۆتای������ێ ل جڤاكێن پاش������كهفتی كارهك باشه داكو ژنژی مل ب ملێ زهالمی پش������كداریێ د بریاراندا بكهت ب������ۆ ئاڤاكرنا والتی .ههر چهنده ئهز دگهل ڤێ جودابوونێ نینم ،لێ كۆتا باشتره ژ وێ یهكێ كو دوور بیت ژ ههلبژارتنان و ژ بدهستڤهئینانا
22ههڵبژاردن ژماره ()22
كورس������یێن جڤ������ات و پهرلهمانان .دیس������ان باوهری ب خۆبوون������هك ل دهف ژنێ پهیدا دبیت ك������و بهلێ ددهمێن كاركرن������ێ دكاریت ب ئهركێ خۆ ڕابیت و هیچ جیاوازی دگهل زهالم������ی نینه و دیس������ان دێ دچاڤێ جڤاكێداژی مهزن بیت. نهبوونا جڤاكهك سڤیل و ئازاد ئهگهرن بۆ پهیدابوونا كۆتای������ێ .ئهو جڤاكێ������ن تۆندوتی������ژی و زالبونا گرۆپ و تهیارێن دینی لێ دهس������تهالتدارن ،ژن نكارن ب كۆتاژی بگهه������ن پلێن بلن������د و پش������كداریا وان د ههلبژارتناندا زۆر ب زهحمهت������ه .تاكو نوكه ل هن������د والتان ژنێ مافێ ههلبژارتنان نینه .ئهڤه ههمی سهدهمن كو كۆتا بۆ ژنان ههبیت دههلبژارتناندا. ب خ������وش حالیڤ������ه ل ههلبژارتنێن ڤ������ێ داویێ یێن (پارتی دیموكراتی كوردس������تان) ژی سیستهمێ كۆتایێ بۆ ژن������ان ژبلی س������هركردایهتیێ د ههلبژارتنێن لقانژیدا پهیرهو كر ،ئهڤه ژی پێنگاڤهك باش������ه كو پتر ڕۆلێ ژنێ د دامودهزگههێ������ن میری و حزبیدا ههبیت دناف پارتیدا. ئهڤه ئ������هو پێنگاڤن یێن ههول و بزاڤ دهێنه دان كو پتر ژن ڕولێ خۆ دجڤاكێدا ببینی������ت و ببیته ژێدهرێ بریارا سیاسی و ئابووری د جڤاكێدا. دهم ه������ات ئهم هند پێنگاڤان پاڤێژین كو دیموكراتیهت دناف كومهلگهها مهدا خۆجھ ببیت .ئهم بۆ وێ چهندێ ههفكاربین كو بۆ چهند سالێن دی كۆتایا ژنان نهمینیت. ئ������هو باوهری و ئهو ڕوش������نبیری لدهف م������ه ههبیت ئهم ب ئێك چاڤ تهماش������ای ش������یانێن ژن و زهالمان بكهین، دههلبژارتاندا ژن ڕێژهك باش بدهستڤه بینیت و ژ كۆتایێ ڕزگار ببیت.
حزبه سیاسییهکان، رێکخراوه ناحکوومی و گرووپه خاوهن بهرژهوهندییهکان ئامادهکردن :وهزارهتی دهرهوهی ئهمهریکا وهرگێڕانی :عهلی بوداغی
ئهگهرچ���ی ناک���رێ ب��� ه زۆرهمل���ی هی���چ هاوواڵتیی���هک ناچ���ار ب ه بهش���داریی سیاس���ی بکڕێ ،بهاڵم بهبێ بهش���داریی خهڵک رهوتی دیموکراسی و دهسهاڵتی خهلکسهروهری الواز و بێ گیانه .ئهو ه ئهرکی سهرهکی و بنهڕهتیی حکوومهتێکی خهڵکسهروهر ه ک ه مافی هاوواڵتیان بۆ بهشداریی دڵخواز و سهربهستانهو رێکخستنی کاروباری ژیانیان بهو جۆرهی ک ه خۆیان پێیان باشه ،لهبهرچاو بگرێ. حزب ه سیاسییهکان
تێکۆش������انی حزبه سیاس������ییهکان ب������ۆ ههڵبژاردنی کاربهدس������تانی حکوومهت������ه و بۆ ئهوهیه ت������ا یهک لهو دوو الیهن������ه بن :ئهگهر له باڵ������ی زۆرینهن ،ئهوا ڕێبازی حکووم������هت دی������اری دهک������هن و ئهگهر له باڵ������ی دژ و ئۆپۆزسیۆنن ،رهخنه له سیاسهتهکانی حکوومهت دهگرن و ب������ه هێنانه گۆڕی������ی باس و سیاس������هتی جێگرهوه له جێی سیاس������هتی حکوومهت له بواره جۆراوجۆرهکاندا، له ههوڵی کۆکردنهوهی پش������تیوانی بۆ خۆیان له نێوان گرووپه خ������اوهن بهرژهوهندییهکان������دا دهبن و له بواری پرس������ه گش������تییهکاندا خهڵکی بار دێنن و رێوش������وێن و چوارچێ������وه بۆ باس������ه سیاس������ییهکان دادهڕێژن .له هیندێک له سیستمه سیاسییهکاندا ئایدۆلۆژی لهوانهیه کاریگهریی گرینگ لهس������هر ڕاکێش������انی ئهندام بۆ الی حزبێک دابنێ و ،له سیستمهکانی دیکهدا لهوانهیه وهک ئامانج ،فاکت������هری ئابووری یان روانگه کۆمهاڵیهتییهکان گرینگتر له فاکتهرهکانی دیکه بێنه بهرچاو و کاریگهریی خۆیان دابنێن. حزبهکان رێکخستن و ش������ێوازی کارکردنیان لهگهڵ یهکتر ت������هواو جی������اوازه .لهالیهکی ئ������هو ڕیزبهندییهدا
حکوومهت و سیستمه پاڕلمانییه فرهحیزبییهکان دهبینین کهوهک رێکخراوگهلێکی تهواو رێکوپێک و بهدیس������یپلین و به ش������ێوهی تهواوکات لهالیهن کهس������انی لێوهشاوه و پسپۆڕهوه بهڕێوه دهبرێن. لهالیهک������ی دیک������هی ئ������هو دابهش������ینهدا ویالیهت������ه یهکگرتووهکانی ئهمریکا دهبینین ،یانی ئهو شوێنهی که دوو حیزبی رکهبهر و سهرهکیی ئهو واڵته ،کۆمارییەکان و دیموکرات������هکان ک������ه رێکخراوگهلێک������ی زۆر بههێ������ز و تۆکم������هن و چاالکییهکی بهرباڵوی������ان له کۆنگرێس و کۆمهڵگەی ئهو واڵتەدا ههیه .ههر چوار س������اڵ جارێک ب������ۆ بهڕێوهبردن������ی ڕکهبهری������ی ههڵبژاردنهکاندا وهک رێکخراوگهلێکی نیشتمانیی چاالک خۆیان رێک دهخهن. ههڤڕکیی ههڵبژاردنهکان له سیستمێکی خهڵکسهروهر و دیموکراتدا زۆرجار کاتگر و پڕتێچوو و ،هیندێ جاریش گهمژان������ه دێته بهرچاو ،بهاڵم ئهوانه بهرپرس������یارهتی و ئهرکێکی گرینگ و جیددییان له ئهستۆیه ،خستنهڕووی شێوازێکی دادپهروهرانه و ئاشتیخوازانهیه که خهڵک لهو رێگهیهوه بتوانن رێبهرانی خۆیان ههڵبژێرن و سیاسهتی گشتیی واڵت دیاری بکهن.
حوزهیرانی 2012
23
گرووپ ه خاوهن بهرژهوهندی و رێکخراو ه ناحکوومییهکان
ل������ه ههر واڵتێکی دیموکرات و خهڵکس������هروهردا ههر هاوواڵتیی������هک لهوانهیه ئهندام������ی هیندێک له رێکخراوه خۆبهخش و تایبهتهکان و یهک لهوان ئهو گرووپه خاوهن ب������هش و خاوهن بهرژهوهندییانه بێ ،که تێدهکۆش������ن به جۆرێک کاریگهری له سهر سیاسهته گشتییهکانی واڵت دابنی������ن و کاربهدهس������تانی واڵت ناچار ب������ه گوێگرتن و شوێنکهوتوویی خۆیان بکهن. لهوانهیه رهخنهگران کارتێکهری و دهسڕۆیش������توویی "گڕووپ������ه تایبهتهکان" بدهنه بهر رهخن������ه ،بهاڵم گرینگ ئهوهی������ه ههموو هاوواڵتیان دهزانن که ههر حکوومهت و دهسهاڵتێکی گهلی داکۆکی له مافی ئهو گرووپه خاوهن بهرژهوهندییانه بۆ رێکخستن و بهرگری له ئامانجهکانیان دهکا. زۆڕێک له گرووپه نهریتییهکانی گوشار له چوارچێوهی پرسه ئابووری ،بازرگانی و کشتوکاڵهکاندا خۆیان رێک دهخهن و ههروا له زۆربهی دهسهاڵته خهڵکسهروهرهکاندا یهکیهتییه کرێکارییهکان دهس������هاڵت و دهسڕۆیشتوویی زۆریان ههیه .له ههرحاڵدا چییهتی و نێوهڕۆکی گرووپه خ������اوهن بهرژهوهندییهکان و ژمارهی ئ������هو گرووپانه له دهیهکان������ی رابردوودا یهکجار پهرهی س������هندوه و باڵو بۆتهوه ،به جۆرێک دهکرێ بڵێی که ئهوان دهس������تیان به تهواوی بەسەر بواره کۆمهاڵیهتی ،کولتووری ،سیاسی و تهنانهت چاالکییه ئاینیییهکانیشدا گرتووه. رێکخراوه پیش������هیی و پڕۆفیشناڵهکان وێڕای گرووپه خاوهن بهرژهوهندییهکان له سهر ئهو ئامانجه تایبهت و دیاریکراوانه -وهک چاودێرییه پزیشکییه پێشکهوتووهکان ب������ۆ بێنەنواکان و پارێزگاری ل������ه ژینگه -دامهزراون که داهاتهک������هی لهوانهیه راس������تهوخۆ ب������ه ئهندامانی ئهو رێکخراونه نهب������ڕێ .حکوومهتهکانی������ش لهوانهیه وهک گرووپ������ه خ������اوهن بهرژهوهندییهکان دهربک������هون ،وهک ئهوهی ل������ه ویالیهته یهکگرتووهکان������ی ئهمریکا دهبینین که ئهنجوومهنی قایمقامهکانی ویالیهتهکان و سهرۆکی ش������ارهوانیی ش������اره گ������هورهکان ،ههروهه������ا دهزگای یاسادانهری ویالیهتهکان له هیندیک بابهتدا راستهوخۆ لهگهڵ کۆنگرێس������ی ئهمریکا دهکهونه کار تا قورس������ایی خۆیان له س������هر یهکالکردنهوهی پرسه پێوهندیدارهکان دابنێن.
24ههڵبژاردن ژماره ()22
میکانیزمی سیاس������هتی گرووپهکانی گوشار دهکرێ و لهوانهی������ه ئاڵ������ۆز بێ و ئ������هوهی گرینگ������ه ئهژمار و رهقهمهکان������ه .ئ������هو گرووپانه زۆرتر ڕاو و س������هرنجی کاربهدهس������تان بۆ الی خۆیان رادهکێشن ،که له ئاستی واڵتدا دهسڕۆیشتوویی و الیهنگری زۆرتریان ههیه ،بهاڵم زۆرجاری������ش گرووپه چووکهتر یان رێکخراوه تۆکمهکان که به توندی دهروهستی پرسه پێوهندیدارهکانی خۆیانن، کاریگهرییان له س������هر پرس������ه گش������تییهکانی کۆمهڵگە، ههروهها کاربهدهستان زیاتره. دروستبوونی رێکخراوه ناحکوومییه نێودهوڵهوتییهکان یهکێک له پێشکهوتنه ههره گرینگ و بهرچاوهکانی چهند دهی������هی رابردوو بووه .ئهو رێكخراوانه له تێکۆش������انی خۆیان ب������ۆ دابینکردن������ی نی������از و پێداویس������تییهکانی نهتهوهی������هک ،کۆمهڵگایهک ،یان ئامانجێک تێدهکۆش������ن که لهوانهیه پێناس������هیهکی جیهان������ی ههبێ و ،له رێگهی داکۆکی ،بارهێنان و پهروهرده کردن ،ههروهها راکێشانی س������هرنجی گشتی بۆالی پرسه گرینگه نیشتمانییهکان و چاودێری به س������هر کارو کردهکانی حکوومهت و کهرتی تایبهت توانیویان������ه رۆڵیان له تهواو کردن و کامڵکردنی پ������ڕۆژه و ئهرکهکان������ی حکوومهت دا ههب������ێ و تهنانهت پرسیار و گومانیان بخهنهر سهر. حکوومهت و رێکخ������راوه ناحکوومییهکان گهلێ جار وهک شهریک و هاوبهشی یهکتر هاوکاریی دووالیهنهیان لهگ������هڵ یهکت������ردا ههی������ه .لهوانهیه ل������هو پڕۆژانهی که حکوومهت کاری وهبهرهێنانیان تێ������دا دهکا ،رێکخراوه ناحکوومییهکان به دابینکردنی هێزی پسپۆڕ و کارامهی پێویست کار بۆ سهرخستنی ئهو پڕۆژانه بکهن. رێکخ������راوه ناحکوومیی������هکان لهوانهیه هی������چ ئینتیما یان بهس������راوهیی سیاسییان به کهس������هوه نهبێ و یان لهوانهیه الیهنگری ئامانجه گرووپییهکان و پێوش������وێنی ئامانجێک������ی تایبهت یان کۆمهڵه مهبهس������ت و ئامانجێک بن ،که له بهرژهوهندی������ی گهل دایه .بهاڵم خاڵی گرینگ و بنهڕهتی له ههر ههلومهرجێکدا ئهوهیه ،که رێکخراوه ناحکوومیی������هکان له ژێر کهمترین چاودێریی سیاس������یی حکوومهت و دهسهاڵتدا درێژه به کار و چاالکییهکانیان دهدهن. سهرچاوه :دیموكراسی به شێوهیهكی چڕ
کۆماره بچکۆاڵنهکهی
قوبـــرس
ئا :ههڵبژاردن ئ������هم دوڕگهیه دهكهوێته رۆژههاڵتی دهریای س������پی .له باكوورهوه لهگهڵ توركیا ،له باش������وورهوه لهگهڵ میس������ر، له رۆژههاڵتهوه لهگهڵ س������ووریا و له رۆژاواشهوه لهگهڵ یووناندا دراوسێیه .ههروهها ئهم واڵته یهكێ له گرنگترین سپییه و س������ااڵنه زیاتر له ش������وێنی گهش������تیاری دهریای 2،4ملیۆن گهش������تیار ڕوو لهم دوڕگهی������ه دهكهن .قوبرس دوڕگهیهك������ی نیوه چیایییه ،كه چیاكان������ی زیاتر دهكهوێته ناوچهكانی باكوور و باش������ووری رۆژئاوا و ،دهشتایییهكی پان و بهرینی له ناوچهكانی ناوهندیدا ههیه. ئهم واڵته هاوینێكی گهرم و زستانێكی فێنێكی ههیه ،نزیكهی %12ی زهوییهكانی كشتوكاڵین ،پیشهسازییهكی زۆر پێشكهوتووی نییه ،بهاڵم پیشهس������ازییهكه دهس������تی و خۆجێییه .توریس������م به سهرچاوهی داهاتی گرنگی ئهم واڵته دهژمێردرێت. قوب������رس دوای مالت������ا بچووكتری������ن ئهندام������ی یهكێتی ئهورووپایه و تهنیا بهش������ی یوونانی نش������ینهكه ئهندامه له یهكێتی ئهورووپ������ادا .رووبهرهك������هی ( )9251کیلۆمهتری چوارگۆشهیه و ژمارهی دانیشتووانی نزیكهی 800ههزار كهسه ،لهم ژمارهیه %84 ،یوونانی و %13توركن و ئهوهی ماوه كهمینهی تر تێیدا دهژین.
ههرچهنده له س������اڵی 1974ب������ه داگیركردنی باكووری قوبرس لهالیهن هێزه چهكدارهكان������ی توركیاوه ،ئهم واڵته لێك جیاكراوه و یهك لهس������هر س������ێی دانیشتووانی توركن، بهاڵم خهڵكی واڵتهكه ههوڵیان داوه ،شوناس������ی نهتهوهیی خۆی������ان وهك قوبرس������ی بپارێ������زن .یهك لهس������هر چواری گش������ت دانیش������تووانی قوبرس ،له نیكۆزیا پایتهختی ئهم واڵته دهژین .ئهم شاره بهس������هر دوو بهشی توركنشین و یوونانینش������یندا دابهش بووه ،كه 44ههزار تورك و زیاتر له 150ههزار یوونانی تێدا دهژین .زمانی فهرمی واڵتهكه تورك������ی و یوونانییه ،بهپێی ئهو جیاوازییهی كه ههیه و به پێ������ی بۆچوونی زمانهوانهكان ،ئهو دیالێكتهی كه له قوبرس بهكار دێت ،زیاتر له یوونانی كۆنهوه نزیكه. ئهم واڵته لهسهر بنهمای ئهو دهستووره گشتییهی که ساڵی 1960هوه متمانهی پێکراوه ،دهس������هاڵتێکی كۆماریی ههیه. بهپێی ئهم دهستووره سهركۆمار له الیهن یوونانییهكانهوه دهسنیشاندهكرێت و توركهكانیش یاریدهدهری سهركۆمار ههڵدهبژێرن. پهرلهمانی قوبرس له 56نوێنهر پێك دێت ،كه 24كهسیان دهبێت لهالیهن توركهكانهوه ههڵبژێردرێن .بهاڵم له كردهوهدا
حوزهیرانی 2012
25
ئهم واڵته به هۆی دوو سیستهمی حكوومهتییهوه بهڕێوهدهچێت. له حاڵێکدا یوونانییهكان پش������ت به دهستووری گشتی ساڵی ١٩٦٠دهبهستن ،كه لهو ساڵدا قوبرس سهربهخۆیی وهرگرت و له ژێر ئیدارهی بریتانیادا ڕزگاری بوو .لهبهر ئهوه ،ئهوان خۆیان به خاوهنی گش������ت واڵت دهزانن .له بهرامبهر ئهوهدا، توركهكانیش پێڕهوی یاس������اكانی كۆماری قوبرس������ی باكوور دهکهن ،كه له س������اڵی 1974به پاڵپشتی هێزه چهكدارهكانی توركیاوه ،ههبوونی خۆیان راگهیاند. ئهم بهش������هی قوبرس له س������اڵی 1985ب������ووه خاوهنی دهس������تووری گشتی و بهپێی ئهم دهس������تووره ،خهڵكی ئهم بهشه راس������تهوخۆ س������هركۆمار و نوێنهرانی ئهنجومهنی خۆیان بۆ خولی پێنج ساڵه دهسنیشان دهكهن. بهپێ������ی ههندێک بهڵگه ،ل������ه س������اڵی 2500ی پێش زایین، واڵت������ی قوبرس پهیوهندی������ی بازرگانی لهگ������هڵ فینیقییا ،كرتا و میس������ردا ههبووه .وش������هی قوبرس ل������ه زاراوهی یوونانیی (كیپروس )kyprosواته (مس)هوه هاتووه و ئهم واڵته وهك ههناردهكاری سهرهكیی مس لهو سهردهمدا دهناسرێت .له دێر زهمانهوه ئهم دوڕگهیه وهك ههموو ناوچه ستراتیژی و گرنگه جوگرافیایییهکان ،ههر گۆڕهپانی شهڕوپێكدادان و دهستدرێژی و داگیركهری دهس������هاڵتداره گ������هورهكان بووه .ب������ۆ نموونه ههخامهنش������ییهكان له سهردهمی گهش������هی ئیمپراتوورییهتی خۆیاندا ،چهند س������هدهیهك بهس������هر ئهم واڵتهدا زاڵبووه .له س������اڵی ،1878قوبرس كهوته ژێر ئی������دارهی بریتانیاوه ،بهاڵم حكوومهتی عوسمانی خاوهنی ئهم واڵته بوو.
دوای رووخانی عوس������مانییهكان ،بریتانیا ئهم دوڕگهی داگیركرد و به خۆیهوه لكاند .به درێژای چهند دهیه ،چهند جار خهڵكی بهش������ی یوونانینشینی قوبرس ،ههوڵیان دا كه واڵتی خۆیان بكهنه بهش������ێك له یوونان ،بهاڵم ڕووبهڕووی دژایهتی و سهركوتكردن له الیهن بریتانیهكانهوه بوونهوه. ههر چهنده له ساڵی 1960قوبرس به سهربهخۆیی گهییشت، ب������هاڵم تهنیا به هاوكاری هێزهكانی ئاش������تیپارێزی نهتهوه یهكگرت������ووهكان ،توانیان رێگه له ش������هڕی ناوخۆیی نێوان توركهكان و یوونانییهكان بگرن .ههوڵهكانی یهكگرتنهوهی ههر دوو بهشی واڵتهكه تا ئێستا بێیاکام ماوهتهوه .واڵتی قوبرس له مانگی ئایاری ساڵی 2004وهك ئهندامی یهكێتی ئهورووپا قبوڵ كرا.
قوبرس ناوی ڕهسمی:
کۆماری قوبرس
پایتهخت:
نیکۆزیا
پانتایی خاک:
9.251کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
879.723کهس – ئامار ساڵی ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠٠٩ – )%٧٠،١
ڕێژهی ژنان:
()%٥١،٣
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٨،٧
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٨ – )%٩٧،٨( : ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
()%٩٦،٧
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
()%٩٩
ئابووری:
( )%٢،١کشتوکاڵ )%١٩،٦( ،پیشهسازی و ()%٧٨،٣یش بهشی خزمهتگوزارییه.
ڕێژهی بێکاری:
(٢٠٠٨ – )%٣،٧
26ههڵبژاردن ژماره ()22
بهراوردی سیستهمه فیدراڵییهكان بنچین���هی زاراوهی فیدراڵی���زم ،وش���هیهكی التینیی��� ه ( .)foedusئهم زاراوهی ه ب ه مانای (ڕێککهوتن) هاتووه .ل ه ههندێ سهرچاوهی تر مانای ئهم زاراوهی��� ه وهك (كۆبوونهو ه ( ،)leagueپهیماننامهی دوو گرووپ یا زۆرتر ،)treatyپهیمان ( ،compactهاوپهیمانی ( ،)allianceگرێبهست )contract یان گرێدانی گرێبهست ( )cantract marriageباسی لێو ه كراوه. نووسینی :بێهزاد خۆشحالی و :سنۆبهر تهیب هاتنهكایهی فدراسیۆن
سیستهمی فیدراڵی له شکڵی نوێیدا ،بۆ ساڵی ١٧٨٧و ئهو کاتهی که له کۆنفرانسی فیالدێلفیادا (دهوڵهتهکانی ئهمریکا) به ناوی (ویالیهته یهکگرتووهکانی ئهمریکا) له پاڵ یهکتردا کۆبوونهوه .توێژینهوهکان وا پیشان دهددن، كه دهوڵهتی فیدراڵ به ڕێگهی یهكێک لهو سێ شێوازانهی بهرهوهدا خۆی دهردهخات: -١رووخان������ی دهوڵهتێك������ی یهكگرت������وو و دوب������اره یهكگرتنهوهی ویالیهتهكان له س������هر بنهمای یاسایهكی فیدراڵی .بۆ نموونه ،واڵتهكانی وهك مهكزیك له ساڵهكانی ( 1857و ،)1917ئهرژهنتین له ساڵی ( ،)1860بهرازیل ( )1891و یهكێتی سوڤیهت و چێکوسڵۆڤاكیای پێشوو. -٢رێككهوتنی چهن������د ههرێمێك یان چهند دهوڵهتێكی سهربهخۆ ،بۆ دروس������تكردنی حكوومهتێكی فیدراڵی .بۆ نموونه ،ویالیهت������ه یهكگرتووهكانی ئهمری������كا (،)1787 سویس������را ( ،)1874ئهڵمانی������ا ( )1949و ئیمارات������ی یهكگرت������ووی عهرهب������ی ( )1971و ...هت������د .ههروهها رێككهوتنی س������ووریا و میسر له دهیهی پهنجای زایینی، به نموونهیهكی كارلهس������هرنهكراوی سیستهمی فیدراڵی لهقهڵهم دهدرێت. -٣یهكگرتن������ی چهن������د ههرێم و ویالیهتێ������ك به هۆی پشتیوانی یا هاتنی هێزی دهرهكی. نموون����هی :1دهس������تپێكردنی فیدراس������یون ل������ه کۆڵۆنیی������هکان لهالیهن بریتانیا ،فهرهنس������ا و هوڵهندا له كاتی رووبهرووبوونهوهی ههڕهشه.
نموونهی :2له بارهی فیدراس������یۆنهكانی كه لهژێر كاریگهری دهسهاڵتی دهرهكیدا بوون وهك ،فیدراسیۆنی نێ������وان قهوقاز و ئازهربایجان ،ئهرمهنس������تان و جورجیا له س������اڵی ( ،)1936فیدراسیۆنی ئهس������یوپیا و ئێریترێ ( ،)1950مالی و سنێنێگال ( )1959و....هتد. له فیدراڵیزمدا دوو بنهمای نایهكسان لهگهڵ یهكتردا كۆ دهبنهوه ،وهك (یهكگرتن) و (س������هربهخۆیی ههرێمی) ناوهرۆكی ڕاس������تهقینهی فیدراڵیزمه( ،ك������ۆی) ئهم دوو بنهما نایهكسانه له پاڵ یهکتردان .له (یهكگرتن)دا چهند دهوڵهت یان ویالیهتێك له نێوان خۆیاندا ،فیدراس������یۆنێك پێكدێن������ن .زۆر ج������ار ویالیهتهكان ،ب������ه تهنیایی توانای بهرگری کردنی������ان له خۆیان نییه ،بهمجۆره یهكگرتنێكی سیاس������ی له قالبی فیدراس������یۆندا به هۆی بهرژهوهندیی ئابووری و كۆمهاڵیهتی ،له نێوان ویالیهتهكاندا دروس������ت دهبێت .فیدراسیۆنی سویسرا له ساڵی ()1291ی زایینی و فیدراسیۆنی بادێن له ساڵی ( )1313نموونهیهكن لهم بابهته. ل������هم فیدراس������یۆنهدا (یهكگرت������ن) له س������هر بنهمای (بهرژهوندی������ی هاوبهش) دروس������ت دهبێت ،ب������ۆ نموونه دهس������تپێكردنی فیدراس������یۆنی (زۆلڤێرین )zollverin له (س������هردهمی بیسمارك) كه به س������هرهتای یهكگرتنی (ئهڵمانیا) لهقهلهم دهدرێت ،ههر له س������هرهتادا له سهر بنهم������ای (رێككهوتنێكی گومركی) پێ������ك هات .ههروهها ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا و ش������هش میرنش������ینی ئیمارات������ی یهكگرتووی عهرهبی له كهنداوی فارس������یش،
حوزهیرانی 2012
27
پهیوهندی به بهرژهوهندییه (سیاسی) و (كۆمهاڵیهتی)یهکانهوه ههبووه. ناوهرۆك������ی سیاس������یی بنهم������ای (ئۆتۆنۆم������ی)ش له (ڕووخان������ی دهوڵهتێك������ی یهكگرت������وو) ب������ۆ (دهوڵهتێكی فیدراڵی)ی������ه( .دهوڵهتی فیدراڵی)یش ب������ه ئاوێتهکردنی دوو واتای (یهكگرتن ) و (س������هربهخۆیی ههرێمی) و له چوارچێوهیهكی دیاریكراودایه.
تایبهتمهندییهكانی دهوڵهتی فیدراڵ
لهسهر بنهمای چهند تایبهتمهندییهك ،دهوڵهتی فیدراڵ له دهوڵهتی یهكگرتوو جیا دهبێتهوه -١ :یهكگرتنی چهند ویالیهتێك له چوارچێوهی یهك دهوڵهتدا -٢ .رێككهوتنی ویالیهتهكانی خ������اوهن ئۆتۆنۆمی -٣ .بهش������داریكردنی ویالیهتهكان له دهسهاڵتدا. -1یهكگرتن: بنچینهی (یهكگرتن) بهردی بناغهی دهوڵهتی فیدراڵی و ئامانج������ی ویالیهت و دهوڵهتهكانه ،كه له چوارچێوهی (دهوڵهت)ێک������دا كۆدهبنهوه .ل������ه تایبهتمهندییهكانی ئهم یهكگرتنه ،ههبوونی سیس������تهمێکی سیاس������ی -یاساییی سهرتاس������هرییه ،كه لهودا نهتهوه ،س������وپا ،خاك ،ڕهگهز، سیاسهتی دهرهوه و بهرگریكردن له حكوومهتی ناوهندی، به فهرمی ناسراوه. أ -مافی یاسادانان: یاس������ادانان له گش������ت واڵته فیدراڵیی������هكان جیا له كامێرۆن ،له دوو ئهنجومهن������دا ئهنجام دهدرێت ،چونكه سیس������تهمی دوو پهرلهمانی ،تایبهتمهندیی سیس������تهمی سیاسی ،یاسای دهوڵهتی فیدراڵییه. پهرلهمانی یهك������هم ،ئهنجومهن������ی نوێنهرانی ههموو ئهندامان و (پهرلهمانی نهتهوهیی)یه ،بۆ نموونه له ئهمریكا، ئهنجومهنی (پی������ران )senatو ئهنجومهنی نوێنهرانی واڵته ،له ئهڵمانیا ئهنجومهنی ویالیهتی (،)bundesrat له سویس������را ئهنجومهنی ویالیهتهكان و له هیندوستان (راجی������ا س������ابها)یه و له یهكێتی س������ۆڤیهتی پێش������وو (ئهنجومهنی نهت������هوهكان) به (پهرلهمانی نهتهوهیی) ناو دهبرا .له (پهرلهمانی نهتهوهیی)دا ،بهشداریی بهرامبهری نوێنهره ههڵبژێردراوهکان بێجگه له دهسهاڵتی ئابووری یان دیموكرات������ی ،دهبێته هۆی بهربهس������تی کارتێکهریی یهک یان چهند ویالیهتێک لهس������هر ویالیهتهکانی تردا و بواری یهکسانیی کۆمهاڵیهتی و سیاسی له فیدراسیۆندا پێکدێنێت.
28ههڵبژاردن ژماره ()22
له جۆری دووهمی مافی یاسادانان ،ههموو ویالیهتهكان نوێن������هری یهكس������انیان نیی������ه و ژمارهی نوێن������هران له ههرێمێكهوه بۆ ههرێمێكی تر ،لهسهر بنهمای هاوكێشهی دیاریكراو جی������اواز دهبێت .بۆ نموون������ه ،له ئهنجومهنی پیرانی ئهمریكادا ،ههر ویالیهتێك خاوهنی 10نوێنهره ،له سویسرا ههر كانتۆنێك خاوهنی 2نوێنهره له ئهنجومهنی سهرتاسهریدا ،بهاڵم له هیندوس������تان ژمارهی نوێنهران له س������هر بنهمای ژمارهی دانیش������تووانی ههر ویالیهتێك جیاوازه .له ئهڵمانیا ههر ویالیهتێك له ٣تا ٥نوێنهریان ل������ه ()bandensratدا ههیه ،له كهن������هداش كاتێ كه ویالیهتهكانی (نووا...كوش������یا) و (نیوپرنس) ههر یهك 24ئهندامیان ل������ه پهرلهمانی نهتهوهییدا ههیه ،گش������ت ویالیهتهكان له نێوان ٤ت������ا ٦نوینهر ڕهوانهی پهرلهمان دهكهن. ب������هاڵم ئهنجومهن������ی نهتهوهی������ی نوێن������هران له ههر فیدراس������یۆنێكدا ،له ههڵبژاردنی سهرتاسهری و لهسهر بنهمای ژمارهی دانیشتووان ههڵدهبژێردرێن .له ویالیهته یهكگرتووهكان ئهنجومهنی نوێنهران ،له ئهڵمانیا بوندستاگ ( )bundestagو له سویسرا ئهنجومهنی نیشتمانی ،له هیندوستان ئهنجومهنی گهل (لوگ سابها) به ئهنجومهنی نهتهوهیی دهژمێردرێن .پێویست به وهبیرهێنانهوهیه ،که شێوهی (پێكهێنانی ئهنجومهن) له دهوڵهته فیدراڵییهکاندا جیاوازه .بۆ نموونه له كهن������هدا ،ئهندامانی ئهنجومهنی ویالیهتی ،بهبێ ئهنجامدانی ههڵبژاردن ،ههڵدهبژێردرێن و ماوهی پۆستهكانیان ههمیشهیییه. ههروهها یاسای ههڵبژاردنی ئهنجومهنی ویالیهتهکان، له فیدراسیۆنێكهوه بۆ فیدراس������یونێكی تر جیاوازه .له ئهمریکا و ئوسترالیا ،ئهندامانی ئهنجومهن له ههڵبژاردنی سهرتاس������هریدا دهسنیش������ان دهكرێ������ن ،ههروهه������ا له هیندوستان 250ئهندامی (راجیا سابها) له ههڵبژاردنی گش������تیدا ههڵدبژێردرێن و 12ئهندامی ئهنجومهنیش له الیهن سهركۆمارهوه دادهمهزرێن. له یاس������ای فیدراڵی س������اڵی 1949ی ئهڵمانیا ،ئاماژه بهم بابهته دراوه كه ههڵبژێردراوانی ئهنجومهنی بااڵ له نوێنهرانی حكوومهتی ههرێم ههڵدهبژێردرێن .له ئیماراتی یهكگرت������ووی عهرهب������ی (ئهنجومهنی ب������ااڵی یهكگرتوو) بهرزترین سهرچاوهی یاسادانانه بۆ ههر شهش میرنشین. ه������هر دوو ئهنجومهن له دهوڵهته فیدراڵییهكان (ئهركێكی گرنگیان) ههیه .بۆ نمووونه ویالیهتهكانی سویسرا ،نزیكهی خاوهن ههموو دهسهاڵتێكی (ئهنجومهنی نیشتمانی)یه.
بهاڵم له ئهمریكادا ئهنجومهنی سنا دهسهاڵتی زیاتری له ئهنجومهنی نوێنهران ههیه ،هۆی ئهمهش دهگهرێتهوه بۆ كهمیی ژمارهی ئهندامانی ئهنجومهن. كاتێ������ك له نێوان دوو ئهنجومهنی (س������نا و نوێنهران) له س������هر بابهتێك ناكۆكی دێته ئاراوه ،رای ئهنجومهنی س������نا له ئهولهوییهتدایه .بهپێی مادهی 81ی دهستووری گشتیی ئهڵمانیا پهسندكراوهكانی (بوندسرات) ،بهسهر پهسهندكراوهكانی (بوندستاگ)دا زاڵتره. -2دهسهاڵتی بهڕێوهبردن: دهسهاڵتی بهڕێوهبردن لهس������هر بنهمای جۆری رژێم و ڕێژهی پابهندبوونیان به بنهماكان ،له سیس������تهمێكهوه بۆ سیس������تهمێكی تر جیاوازه .دهوڵهته سهردهمییهکان س������ێ جۆری حكوومهتیان ههیه -١ :سیستهمی ڕێبهری. -٢سیس������تهمی حكوومهتیی پهرلهمانی -٣ .سیستهمی پهرلهمانی. له سیستهمی ڕێبهریدا ،وهكو ویالیهته یهكگرتووهكان، سهرۆك بهرزترین پلهی بڕیاردانه .لهم واڵتهدا سهركۆمار ڕاس������تهوخۆ له ڕێگهی ههڵبژاردنهوه دهسنیشاندهكرێت، ههروهها پرۆس������هی ههلبژاردن ل������ه دوو قۆناغدا ئهنجام دهدرێت: ل������ه قۆناغی یهكهمدا ،نوێنهران ل������ه الیهن حزبهكانهوه ڕادهگهیێندرێن .له قۆناغی دووهم ،له ههڵبژاردندا پاڵێوراوه ناس������راوهكان له الیهن حزبهكانهوه ڕاستهوخۆ دهكهونه ملمالنێی یهكتر ،ههروهها س������هركۆمار دوای به دهسهاڵت گهییش������تن ،وهزیر ،راوێژكار و دادوهران������ی دادگه و ... ههڵدهبژێریت .ویالیهته یهكگرتووهكان سهرۆكوهزیرانی نییه و ئاستی بهرپرسیارهتی له سهركۆمارهوه بۆ یاریدهدهری سهركۆمار دهگۆردرێت .گرنگترین تایبهتمهندیی سیستهمی سیاسیی ئهمریکا جیاوازیی دهسهاڵتهكانه له یهكتر ،بهم جۆره كه كۆنگره(بهتایبهتی ئهنجومهنی سنا) و دادگای فیدراڵ ،ههر یهكه له چوارچیوهی دهس������هاڵتی خۆیدا كار دهكات ،لهم بوارهدا دهس������هاڵتی سهركۆماری به تهواوی سنووردار كراوه. له (بهرازیل) و (مهكسیك)یشدا ،سهركۆمار به دهنگی راس������تهوخۆی خهڵ������ك ههڵدهبژێردرێن ،ماوهی پۆس������تی س������هركۆماری له (بهرازیل) 5ساڵه و له (مهكسیك)یش 6س������اڵه .ب������ه پێچهوانهی ویالیهته یهكگرت������ووهكان که س������هركۆمار دهتوانێت له خولی دووهمی ههڵبژاردنیشدا بهش������دار بیت و ببێتهوه س������هرکۆمار ،بهاڵم له بهرازیل و مهكس������یك ،ههر س������هركۆمارێك تهنی������ا جارێك مافی
بهشدار بوونی له ههلبژاردنی سهرکۆماریدا ههیه .بهاڵم نموونهیهكی بهرچاو ،حكوومهتی پهرلهمانی له سویسرایه. لهم واڵتهدا ئهنجومهنی فیدراڵ كه له 7ئهندام پێك دێت، بهرزترین پێگ������هی بڕیاردانه .له نێوان ئهم 7ئهندامهدا، ههر س������اڵێ یهك كهس وهك سهركۆمار ههڵدهبژێردرێت. له سویس������را جیابوونهوهی دهسهاڵتهکان به جۆرێكه كه ل������ه ئهمریکادا بوونی نییه .ئ������هم 7ئهندامه ،به بااڵترین س������هرچاوهی پهرلهمان ،بهڕێوهب������ردن و دادوهریی واڵت دهژمێردرێن. دهتوانی������ن سیس������تهمه پهرلهمانییهكان������ی ئهڵمانی������ا، ئهفریقای باش������وور و هیندوس������تان بكهین������ه نموونه .له ئهڵمانیا سهركۆمار بهرزترین پێگهی بهڕێوهبردنی واڵته. ئهندامانی ئهنجومهنی نوێنهران (بوندستاگ) و ژمارهیهك ل������ه نوێنهران������ی ئهنجومهنی یاس������ادانان ،س������هركۆمار دهسنیشان دهكهن .دوای س������هركۆمار ،سهرۆكوهزیران بهرزترین پلهی بهڕێوهبردنه له ئهڵمانیادا. ههروهها له ئهفریقای باشووردا ئهنجومهنی یاسادانان، س������هركۆماری بۆ ماوهی 7س������اڵ ههڵدهبژێرێت .بهپێی ماددهی 53ی دهستووری گشتیی هندوستان ،سهرکۆمار سهرۆكی فیدراسیۆنیش������ه ،که له الیهن پهرلهمانهوه بۆ ماوهی 5س������اڵ ههڵدهبژێردرێت ،سهرۆكی حكوومهتیش كه نوێن������هری حزبی زۆرینهیه ،ل������ه بهرامبهر پهرلهماندا وهاڵمدهره. -3دهسهاڵتی دادوهریی فیدراسیۆن: دابهش������كردنی پێكهات������هی ههر س������ێ دهس������هاڵت له فیدراس������یۆندا به جۆرێك������ه ،كه دهس������هاڵتێك نهتوانێت دهست له كاروباری دهسهاڵتێكی تر وهردات .دهسهاڵتی دادوهری ل������هو پێكهاتانهیه كه له بڕیاردان و دادوهریدا، دهبێت س������هربهخۆیی تهواوی خۆی بپارێزێت .دهسهاڵتی دادوهری ل������ه ئهمریکا و هیندوس������تان دادگای بااڵیه و، له سویس������را دادگای فیدراڵییه و ل������ه ئهڵمانیا دادگای فیدراس������یۆنه .یهكهمین جار دادگای بااڵ له ئهمریکا له ساڵی 1789دامهزرا ،سهرۆك و ئهندامانی دادگا دوای راوێژ له گهڵ ئهنجومهنی س������نا ،له الیهن سهركۆمارهوه ههلدهبژێرێت .له ئهمریكا دادگای بااڵ دوو ئهركی ههیه: -١چاودێری و كۆنترۆلی دادوهریی لهس������هر گش������ت بابهتهكان������ی پهیوهندار به باڵوێزخانه ،کۆنس������ووڵگهری، كابین������ه و دهوڵ������هت -٢ .ئهركی پێداچوون������هوه ،دادگای بااڵ ک������ه پهیوهنده ب������ه دادوهری له كاروباری دۆس������یه گهرێندراوهکان له الیهن دادگای فیدراڵهوه .سیس������تمی
حوزهیرانی 2012
29
دادوهری ل������ه هیندوس������تان یهكپارچهیه .ل������هم واڵتهدا سیستهمی دادگای بااڵ ،تێكهاڵوه له سیستهمی دادگای بااڵی ویالیهته یهكگرتووهكان و دادگای بااڵی بهریتانیا، گهرچی سیس������تهمی ئهمریك������ی له نیزام������ی دادوهریی هیندوستاندا زۆرتر بهرچاوه .دادگای بااڵی هیندوستان، دادگای پێداچوونهوه و راوێژكردنه .چارهس������هركردنی كێش������هی نێوان ویالیهتهكان (راوێژكردن) و دهرچوونی بڕی������اری كۆتایی له بارهی پرس������ه یاس������ایی ،مهدهنی و تاوانی (پێداچوونهوه)یه. ههروهها دهسنیش������انكردنی دادوهرهکان گرنگییهكی زۆری ههیه .ههڵبژاردنی دادوهری فیدراڵ له ئهڵمانیا زۆر ئاڵۆز ،چونكه ههندێك دادوهر بۆ ههمیشه ههڵدهبژێرێن و ههندێكی تر بۆ ماوهی 8ساڵ كاروباری دادوهری بهڕێوه دهبهن .بهاڵم له سویس������را ،دادگای فیدراڵ دهس������هاڵتی یاسایی نییه بۆ چاودێری بهس������هر یاساكانی فیدراڵدا، ئهم دهسهاڵته له یاسای ئهم واڵتهدا راستهوخۆ به خهڵك دراوه. بابهتهكه لێرهدا كۆتایی نایهت كه دهوڵهته فیدراڵییهکان، سیستهمی دادوهریی فیدراڵییان ههیه یان نا ،بهڵكو گرنگ دهس������هاڵتدارێتیی دادگای بااڵیه ،بۆ نموونه له سویسرا دادگای فیدراڵ ناتوانێت یاسا ناوهندییهکان رهتبكاتهوه، ب������هاڵم دهتوانێت چاودێری یاس������اكانی ههرێمی بكات و به پێی پێویس������ت ههڵیان وهشێنێتهوه ،بهاڵم له ئهمریكا، دهسهاڵتی دادگای بااڵ له كۆنگره و ئهنجومهنی ههرێمی یاسادانانهوه سهرچاوه دهگرێت.
سهربهخۆیی ههرێمی
س������هربهخۆیی ههرێمیی ویالیهتهكانی ههر دهوڵهتێكی چهن������د نهژادی و چهند گرووپ������ی (نهتهوهیی ،مهزههبی، زمان������ی و )...سروش������ت و تایبهتمهندیی ههر ویالیهتێك دهپارێزێت. كاتێ دهوڵهتێكی فیدراڵی له چهند ههرێمی سهربهخۆ دروس������ت بێت ،ه������هر ههرێمێك ه������هوڵ دهدات ههبوونی خۆی له بهرامبهر دهس������هاڵتی ئهوانی ت������ردا بپارێزێت. كات������ێ ك������ه دهوڵهتێكی یهكگرت������ووش به ه������هر هۆیهك تۆشی ههڵوهش������اندنهوه دهبێت ،بنهمای ناچڕیی بهسهر سیاس������هتی ویالیهتهكان������ی پێش������وودا زاڵ دهبێت ،بهم هۆیهوه هیچ دهوڵهتێک رێگه نادات ،س������هربهخۆیییهكهی ك������ز و الواز بێت و داوا له یاس������ا دهكات ،كه س������نووره جوگرافیای������ی و سیاس������ییهكهی دهسنیش������ان بکات .بۆ
30ههڵبژاردن ژماره ()22
نموون������ه ،چێکوس������ڵۆڤاكیا تا س������اڵی 1969كۆمارێكی یهكگرتوو بوو .له ساڵی 1969تا ناوهڕاستی دهیهی 90 به ش������ێوهی فیدراسیۆنی چێکوسڵۆڤاكیا بهڕێوه دهچوو، لهو كاته به دواوه وهك دوو واڵتی س������هربهخۆ ،كۆماری چك و سڵۆڤاكیا راگهیێندران. دامهزراندنی س������هربهخۆیی ههرێ������م و ویالیهتهكان، بوونی دهزگایهكی یاسایی تایبهته ،بهم واتایهیه كه نابێت ل������ه ژێر چاودێریی حكوومهت������ی ناوهندیدا بێت و بتوانن كاروب������اری خۆیان بهڕێوه بهرن .بهم پێیه ،ههر ههرێمێك سهربهخۆیی خۆی دهپارێزێت. سهربهخۆیی یاسایی له ههلومهرجێکدا دێتهكایهوه ،كه دامهزرێنهران به شێوهی ئازادانه و سهربهخۆ و ،دوور له كاریگهریی حكوومهتی ناوهندی ،یاسایهكی ویالیهتی پێك بێنن و پهس������ندی بكهن .له ئهمریكا دهسهاڵتی دامهزراو یا له پهرلهمانی ههرێمی ،یا ل������ه دهوڵهته فیدراڵییهكان، س������هربهخۆیی یاسایی ویالیهتهكان ،س������هربهخۆیییهكی تهمهنییه .ل������ه كهنهدا پهرلهمانی ههرێمی ههر ویالیهتێك توانای گۆڕانكاریی یاس������ایی ههرێم������ی ههیه ،بهاڵم ئهم گۆڕانكارییه دهبێت حكوومهتی فیدراڵیش پهسندی بكات. له بواری پێكهاتهیییهوه ،ههر ویالیهتێك كه سهربهخۆیی ههرێمی ههبێت ،له ڕوانگهی دهس������هاڵتی یاس������ادانان و دادوهرییهوه دهسهاڵتی تایبهتیی ههیه.
ئهنجومهنی ههرێمی (دهسهاڵتی یاسادانان)
جیا له پهرلهمانی فیدراڵ ،له ههر ههرێمێك پهرلهمانێكی ههرێمی نییه كه دانیشتووانی له سهر بنهمای یاساكانی ههرێمی ،ئهندامانی خۆی دهسنیش������ان بكا .پهرلهمانی ههرێم������ی ،پهرلهمانی نوێنهرانی دانیش������تووانی ههرێمه، چونكه تهنیا ئهم پهرلهمانه مافی دانانی یاسا ،پهسندكردنی بودجه و گهش������هی ئابووری ،كۆمهاڵیهتی و فهرههنگیی ههرێمی ههی������ه .ئهم پهرلهمانهیه كه ب������ه چاودێریكردن و بهڕێوهبردن������ی ویالیهتهكان ،خهریك������ی كاروباری باج دهبێ������ت .له ئهمری������كادا ،ههموو ویالیهت������هكان خاوهنی ئهنجومهنی یاسادانانی خۆجێین (جیا له نبراسكا) ،كه ههر دوو ئهنجومهنی سنا و نوێنهران دهگرێتهوه .بهاڵم له هیندوستان ههر ویالیهتێك خاوهنی دهسهاڵتێكی تایبهتیی بهڕێوهبردن������ه ،كه له ههندێ ویالیهتدا له دوو ئهنجومهن پێكدێت( :یاسادانان و ئهنجومهنی یاسادانان) ،ههروهها له ههندێكیان تهنیا یهك ئهنجومهن کاری یاسادانانه.
دهسهاڵتی بهڕێوهبردن
ههر ههرێمێک خاوهنی ئهنجومهنێكی ههرێمییه كه وهك دهسهاڵتی بهڕێوهبردن دهناسرێت و له بهرامبهر پهرلهمانی ویالیهتدا وهاڵمدهره .حكوومهتی ههرێم بهرزترین پێگهی بهڕێوبردن������ی ویالیهته كه كاروباری بهڕێوهبردنی بودجه و باجی له ئهس������تۆیدایه و سیاسهتی گشتیی ههرێم له الیهنه سیاسی ،ئابووری ،كۆمهاڵیهتی و فهرههنگییهکان دادهڕێژێت .بهبێ رهزامهندیی دهس������هاڵتی بهڕێوهبردن، سوپای فیدراڵ مافی نییه بێته ههرێمهکهوه. ئهندامانی دهسهاڵتی بهڕێوهبردن له زۆربهی بوارهكاندا به ههڵبژاردن دهسنیش������ان دهكرێن ،یان ئهنجومهنهكانی یاسادانانی ههرێمی یان خهڵك ههڵیان دهبژێرن .ههروهها ههندێ جار حكوومهتی فیدراڵ ،ئهندامانی دهس������هاڵتی بهڕێوهب������ردن ههڵدهبژێرێت ،بۆ نموونه له هیندوس������تان، س������هركۆمار ،قایمقام������ی ویالیهت دهسنیش������ان دهكات، ههروهها له ئهمریكا ئهنجومهنی یاسادانانی ویالیهتی به ههڵبژاردنی راستهوخۆ قایمقایمی ویالیهتی دهسنیشان دهك������هن .ل������ه ڤێنێزوئێ���ل��ا پارێ������زگارهكان و ئهندامانی دهس������هاڵتی بهڕێوهبردن له الیهن سهركۆمارهوه بۆ ئهم پۆس������ته ههڵدهبژێردرێن ،له مهكسیك قایمقامی گشتیی ههر ویالیهتێ������ك به دهنگی دانیش������تووانی ئهو ویالیهته ههڵدهبژێردرێت .بهم جۆره دهبینرێت كه ش������ێوازهكانی ههڵبژاردن له واڵتێكهوه بۆ واڵتێكی تر ،له سیس������تهمێكی فیدراڵییهوه بۆ سیستهمێكی تر له گۆڕاندایه.
دادوهریی ههرێمی (دهسهاڵتی دادوهری)
ه������هر ویالیهتێك له سیس������تهمی فیدراڵی������دا خاوهن دهسهاڵتێكی دادوهریی تایبهت به خۆیه .هێزی دهسهاڵتی دادوهری له یاساوه سهرچاوه دهگرێت .بڕیاری دادگای ویالیهتی ل������ه ئهمریكا ،له الیهن هیچ سیس������تهمێك یان دامهزراوهیهکهوه ههڵناوهش������ێتهوه .له سویسرا له پاڵ دادگای فیدراسیۆندا ،ههر كانتۆنێك دادگه و سیستهمێكی دادوهریی تایبهت به خۆی ههیه.
بنهمای بهشداریكردن ل ه دهوڵهتی فیدراڵیدا
بنهمای بهش������داریكردن له دهولهتی فیدراڵدا ،بریتییه له كۆمهله هۆكارێك و هاوكێش������هیهك ،كه (یهكگرتن) و (سهربهخۆیی ههرێمی) دهکهونه پاڵ یهک و ناوهرۆكێکی یهكدهس������ت به دهوڵهتی فیدرالی دهبهخش������ن( .جۆرج س������ێل )G. seelleله بارهی بنهمای بهش������داریكردندا
دهڵێ������ت :فیدرالیزم تهنیا كاتێك دێتهئاراوه ،كه ئهندامانی فیدراسیۆن له ڕێگهی نوێنهرانی خۆیانهوه ،له دامهزراندنی سیس������تهمی فیدراڵیدا بهشداربن و به کۆدهنگی بگهن. له ههر دهوڵهتێكی فیدراڵیدا ،بنهمای بهشداریكردن وهكو بنهمایهکی سهرهتاییی فیدراس������یۆن لهمانهی بهرهوهدا دهردهکهوێت. -١ههر ویالیهتێك خاوهنی دهس������هاڵتێكی دهوڵهتییه و حكوومهتی ناوهندی ئیدارهی گش������تیی فیدراس������یۆنی له ئهستۆدایه ،ئهمهش به چهند جۆرێكهوه جێبهجێ دهکرێت، وهك بهشداریكردن له یاس������ادانان له ڕێگهی پهرلهمانی ویالیهتهکانی فیدراس������یۆنهوه ،ئهم بهش������داریكردنه له ئهنجومهنهكاندا دهبینرێت كه ویالیهتهكان به ش������ێوهی یهكس������ان نوێنهریان ههیه ،وهك سیستهمی فیدراڵی له ئهمریکا ،سویسرا و ئوسترالیا. -٢له كات������ی گۆڕینی یاس������ای گش������ت ویالیهتهكان، بیروبۆچونهكانی������ان دهردهبڕن و ه������اوڕا دهبن .له ههندێ یاسای فیدراڵیدا دهسهاڵتی زیاتر به حكوومهتی ناوهندی دراوه .بۆ نموونه له ماددهی 85ی دهس������تووری گشتیی سویسرا ،ماددهی 160ی دهستووری یوگوساڵڤیا ،بهشی 8ی دهستوری گشتیی ئهمریکا ،ماددهی 73ی دهستووری ئهڵمانیا ،ژماره 7ی دهستووری هیندوستان ،ماددهی 51ی دهستووری ئوستراڵیا ،ماددهكانی 27و 67ی دهستووری ئهرژهنتین ،ماددهكانی 91و 92ی دهس������تووری كهنهدا و مادهی 51ی دهستووری نهمسا ،ئاماژه بهم بابهته دراوه. له زۆربهی یاس������اكانی فیدراڵ له بواری گۆڕینی یاس������ا، ب������اس لهوه کراوه ،كه (گۆڕینی یاس������ا) دهبێت به دهنگی زۆرین������هی ههر دوو ئهنجومهنی پی������ران و نوێنهران بێت. ئهگهر له ههندێ یاس������ای فیدراڵیدا بهپێی پێویست ،دوو لهسهر سێی دهنگهكانی (ئهنجومهنی نهتهوهیی) ئاماژهی بۆ كراوه ،دوای پهسندكردنی گۆڕینی یاسا له الیهن ههر دوو ئهنجومهنی (دهس������تهی نوێنهران)هوه ،له كۆتایدا به ریفراندۆم دهنگ به گۆڕینی یاسا دهدرێت. -٣له زۆربهی بوارهكان������دا میكانیزم و ڕێكوپێكی ،بۆ پڕۆسهی ههڵبژاردن له یاسای سیستهمه فیدراڵییهكاندا نیی������ه و ههڵبژاردن له واڵتدا بهپێ������ی ههلومهرج ئهنجام دهدرێت. -٤ویالیهتهكانی ئهندام له فیدراسیۆن ،له دروسبوونی دهوڵهتی فیدراڵیدا بهشداری دهكهن .ئهركی ویالیهتهكان، ههڵبژاردن و دامهزراندنی هێزهی بهڕێوهبردنه. سهرچاوهwww.aftabir.com :
حوزهیرانی 2012
31
چ پێنهڤێت.. * دێ دهولهتا مهدهنی ههلبژێرم!
نڤێسین :هودا عهبدولناسر
**
وهرگێران :عزهت یوسف پشتی ب دوماهی هاتنا گهڕا ئێك ێ یا ههلبژارتنێن سهرۆكاتی ێ بس������هركهفتنا جهنهرال ئهحمهد شهفیق و دوكتۆر محمد مرسی، ئهزا چاڤدێریا ههڤپهیڤینێن سهر شانویا سیاسیا مسرێ دكهم. ێ هزرێ دكهم كو ئالوزی و تێكههلكرنهك ئ������هز دانپێدانێ ب و د پهیڤان������دا ههی������ه ،ههتا د گههیته ئاران������د و بهالفروتنژی .ئهز وهكو هاوالتیهكا مسری و وهكو ئهندامهكا دهستهكا وانهبێژی ل قاهیره و شارهزا د سستهمێن سیاسیدا ،ئهز پالدام پشكداری ێ د دیالۆگا سیاسیدا بكهم. راسته ئهم یێن د قۆناغاكا مێژوویا خۆ یا ههڤچهرخدا دبورین؛ یا نازك و چارهنڤیسداره ،خۆ لبهر شهرێن بهرژهوهندیان و نهبوونا دیتنان ڕاناگریت ،بهلكو پێتڤی ب ئێكهتیا نیشتمانی و سهرخستنا بهرژهوهندیا نهتهوهیی لسهر بهرژهوهندیا تایبهت ههیه. ههر ل دهس������تپێكێ دێ دهست ب ش������رۆڤهكرنا خۆ كهم؛ ئهو ژی رێكهفتن و ویفاقا گش������تیه لسهر بنهمایێن دیموكراسی پاش شورهش������ا 25ێ ینایر ،كو ههتا ژ ناڤبرنا كێش������هیا رژێما بهرێ ب رێكا قهزایا ئاس������ایی جێبهجێكرن������ا وێ درێژ بوو .ههرچهنده من زیاتر ح������هز دكر ب رێكا دادگهها شورهش������ێ با ،ههروهكو پاش شورهش������ا 23یولیو برێڤهچووی كو بتنێ بۆ ماوهیێ چوار حهفتیان ڤهكێشای؛ نهخاس������مه نها رهوشا ئابووری یا شهپرزه بووی ،دڤیا دهم كورتكربا داكو زوی مه بهر ب ئایندهیڤه پێنگاڤ هاڤێتبان. رێزبهندیی������ا لوجیك������ی و پراكتیكی پاش ڕێرهوا شورهش������ ێ ئهڤهبوو كو؛ دهست ب پێكئانینا كومیتهكا دامهزرێنهر ژ زانایێن یاسایی و دهس������توری و ههمی تهخێن سیاسی بكهن؛ بۆ دانانا
32ههڵبژاردن ژماره ()22
دهستوری پێش ههلبژارتنێن چڤاتا گهل (پهرلهمان) و ههلبژارتنێن سهرۆكاتیێ؛ دڤیا دوكیومێنتا دهستوری و یاسایێن تهواوكهرێن وێ ژێدهرێ بنهرهتی بان بۆ ههر پروسێسهكا سیاسی . ژ ئالیهكێ دی ،نهبوونا رێكخراوێن سیاسی یێن بهێز داكو جهێ پارتا نیشتمانی گرتبان ،ئهو پارتا ئهندامێن وێ گههشتبوونه پێنج ملیون كهسان ،ئهڤێ نهبوونێ ڕێ خوش كر كو رێكخراوا ئێكانه یا كو ب رێكا ئهندامێن خۆ و ب ئاوایهكێ زۆرێ نهپهنی راسپاردین و پارهكێ مش������ه پێشكهش������ی ههژاران كرین؛ ئهوژی ژ پێخهمهت پش������تهڤانیكرن و ڕاكێشانا ئهوان ههژاران بۆ ئالیێ خۆ ،مهبهستا من لڤێره ئیخوان مسلمینه ڕێ بۆ خۆ ڤهكر ببیته مهزنترین هێز ل گۆرهپانا سیاسی و سهرپشك بۆ كارێ سیاسی! ێ ژ ههلبژارتنان ،من تێبینیا نها ئهم گههش������تینه قۆناغ������ا دو ئهوان داخۆیان������ی و رهفتاران كرن یێن كو هیچ پهیوهندی نه ب دیموكراسیهتێ نه ب ڤی كارێ سیاسی یێ كو لسهر پێشخستنا پرهنسیپ و بهرژهوهندیا وهالتی لسهر بهرژهوهندیێن دیترڤه ئاڤا كری نهبوون ،ژ وان تێبینیێن گرنگ و دیار: ئێكهم :داخازا پویچكرنا دهن������گان د ههلبژارتناندا ،ئهڤهژی خاپاندن������هكا گرێدای������ه ب رێزنهگرتنا بنهمایێ������ن پراكتیزی یێن دیموكراسیێ و سستهمێن ههلبژارتنێ ،چونكی دهنگێن نهراست ێ ئێك ژ د بنهرهت������دا ناهێنه هژمارتن ،ل دوماهیێ ژی بێگومان د كاندیدێن سهرۆكاتیێ سهركهڤیت؛ كهواته ئهڤ داخازه رهفتارهكا ههلچوونی یا بێ مفایه. دووهم :كۆمڤهبوونا س������هرنهكهفتیێن قۆناغ������ا ئێكێ ،ئهڤانه ش������انازی ب كۆما دهنگێن بدهس������تخۆڤه ئیناین دبرن ،ههروهكو خودانێن ئهوان دهنگان بۆ خۆ دهستهس������هركرین ،ژ بیر كرن كو ێ ئهڤێ ههمی ێ د فهرههنگا دیموكراسیهتێدا بهایێ خۆ نینه ،ئهر باشتر نهبوو ئهوان بهری ههلبژارتنان ئێكهتیهك چێكربان؟ نها دێ ئاوڕیهكی ل كاندیدێ دهولهتا مهدهنی دهم؛ جهنهرال ئهحمهد شهفیق ،بۆچی بڤی ئاوایی رهتكرن؟! سێیهم :دژواری هێرشكرنه س������هر؛ چونكی سهرۆك وهزیرێن دوماهیكا س������هردهمێ س������هرۆك موبارهكی بۆ ،بتنێ بۆ دهمێ 34 رۆژان .لڤێره دێ پرس������یاركهم ..ئهرێ ههر كهسێ دگهل سهرۆك موبارهكی كار ل دهولهتێ كری دێ ژ خزمهتا نیشتمانی كهڤیت؟! ێ ئێكێ ی ێ سهرۆك موبارهك ب درێژاهیا 30ساالن سهركرد ێ بوو ،سهرۆك موبارهك بهرپرسێ ئێك ێ ی ێ ههمی سوپای ێ مسر
ئهحمهد شهفیق ههمی دهزگهه ێ جێبهجێكرن ێ بوو ،پرانیا كهسێن ل دهستههالتا تهشریعی ژ پارتا موبارهكی بوون ،ههمی دهزگههێن راگههاندن ێ پهس������ن و پشتهڤانیا ههمی سیاس������هتێن موبارهكی دكرن؛ پاش شورهشێژی رهخنه لێگرتن! ئێك تشت بتن ێ بێالیهن ما؛ ئهو ژی «دادوهری» بوو. چوارهم :هێرشكرنه سهر جهنهرال ئهحمهد شهفیق؛ چونكی دهمێ رودانا «موقعة الجمل» س������هرۆك وهزیرێن میسرێ بوو ؛ بهرپرس������یارهتیا روودان ێ ئێخستنه ستۆیێ وی .لڤێره دڤێت ئهم ێ چێكرنا بریاردانا سیاسی راستگۆ بین؛ بۆ ڤان كاران سهنتهر یا دویری چڤاتا وهزیران بوو ،دهس������تههالت ل وی سهردهمی ب دهستێ وهزیرێ كاروبارێن سهرۆكاتیا كوماری ،وهزیرێ ناڤخۆ، س������هرۆك ێ موخابهراتا گشتی ،سهرۆكێ چڤاتا گهل ،سهركردێن پارتا نیشتمانی و كومیتا سیاسهتان بوو .ئهڤه ژی ب شاهدهییا دكتۆر كهمال ئهلجهنزور دهم ێ لس������هر پوستێ سهرۆك وزیران لسهردهمێ سهرۆك موبارهكی ئاخفتی. بهلێ ،ئهم یێ ل بهرامبهر قۆناغهكا مودێرن ،ب س������هقایهك ێ سیاسی مودێرن ،ب ئارمانجێن ئاشكهرا و ب ئاالفێن سیاسی یێن توخیبدار .قهدهرێ جهنهرال ئهحمهد ش������هفیق بهرامبهری ئهڤان بهرپرسیارێن مهزن دانا و میللهتیژی داخازێن خۆ ههنه.. میللهتی ،پاش س������ال و نیڤان ژ ئاس������ێبوونێ؛ سهقامگیری و دیسپلین دڤێت ،زڤرینا توریزم و سهیرانێ دڤێت ،ئهرێ جهنهرال ئهحمهد ش������هفیق دكاریت ئهڤان ئهنجامبدهت؟ بهلێ ..ئهڤهژی ل دهستپێكا بهرنامێ وی یێ ههوا ههلبژارتنان یێ روونه. میللهتی ،گهش������بوونا ئابووری دڤێت ،ئهرێ جهنهرال ئهحمهد ش������هفیق ب ئاقل ێ خ������ۆ یێ ئی������داری ی ێ س������هركهفتی دكاریت شارهزایێن ئابووری یێن مسری یان یێن جیهانی بۆ ئهنجامدانا ئهڤی كاری ل دور خۆ كومبكهت؟ بهلێ ..دشێت. میللهتی ،ئهمن و ئاساییش دڤێت ،ئهرێ جهنهرال ئهحمهد شهفیق نهش������ێت بجهبینیت؟ بهل ێ دش������ێت ..ئهو خۆدان باكگراوهندهكێ لهشكهرییه و ڕامانا زهبكرن و دیسپلینێ باش دزانیت. دبیت هندهك پرس������یار بكهن ..ئ������هرێ ئهگهر چنه ههتا ئهڤی
ڕاددهی ته باوهری ب س������وزێن جهنهرال ئهحمهد شهفیق ههبن؟ ێ ئهو ژ سوزێن خۆ ناهێته خوار؟! ئهر ئهز وهكو كهس������ایهتی جهنهرالی نانیاسم ،لێ ئهز دزانم ئهو كاندیدێ ئێكانهی ێ حكومهتا مهدهنییه .ئهو تشتێ دهعما تاگیریا من دكهت گهرانتیێن دهس������توری و سیاسیێن پاش شورهشا 23 یونایرن.. ی���ا ئێكێ :پێرابوونا پهرلهمان������ی ب كارێ خۆ یێ چاڤدێری لس������هر حكومهت ێ ب باشترین شێوه؛ ههرچهنده ژ زۆرینا رهوت ێ ئایینی پێكدهێت ،لێ ههمی ئالیێن سیاس������یێن سهرهك ێ نوێنهرێن خ������ۆ تێدا ههنه .زێدهباری دهس������تههالتا پهرلهمانی بۆ وهرگرتنا بریاران ب پتریا دوو ژ سێ بۆ دادگههكرنا سهرۆكی ب خیانهتا مهزن»الخیان������ة العظمی « ،و دامهزراندنا دادگهههكا تایبهت بۆ ئهنجامدانێ. یا دوێ :ئۆپۆزسیۆن ژ دهرڤهی پهرلهمانی ،كو ژ ههمی هێزێن نیشتمانی پێكدهێت؛ چ ژحزبا یان سهندیكا یان ژی كومهالن. یا س���یێ :میدیا ئ������ازاد ژ رۆژنامهیێن نهتهوهیی و تایبهت ،ژ كهنالێن ئاسمانی یێن فهرمی و تایبهت. یا چ���وارێ :مهیدانا تهحریر وهك������و دوماهیك پهناگهھ، ێ دووباره و چهندباره خۆنیشادان و كۆمبوون و خۆئاسێكرن ێ دههژینیت ،بهرژهوهندیا نیشتمانی بهرزه ێ سهقامگیری بار ێ بهێت دكهت .شورهشا 23ینایر دیار كر كو ههر سهرۆكهك نكاریت خواس������ت و ئیرادا خهلكی پشتگوھ بێخیت ،ژبلی كو ئهگهر تیرۆرست بیت! ب كورتی ..قهدهرێ وهس������ا خواس������ت جهن������هرال ئهحمهد ش������هفیق روی ب روی ئهڤێ ههلس������هنگاندنا زهحمهت ببیت ،ب دیتنا من دڤێت ئهم ههمی پش������تهڤانێن وی بی������ن؛ داكو دهولهتا مهدهنیا مسری كو پتر ژ دوو چهرخان ڤهكێشای بپارێزین ،داكو ێ كو شكهس������تنێ نزانن بجھ بینین ،یێن كو هیڤیێن گهل ێ مس������ر زهلیلكرن ێ و كویلهتی ێ ب ناڤێ دینی قهبیل ناكهن .مه نهڤێت ئهم د شوپا ئهزمۆنا ئێرانێدا بچین یا كو مه دویڤچوونا وێ ب هیری كری؛ دهم ێ كهس������انێن نیشمانی و ماركسی پشتگیریا شورهشا خومهینی دژی شاهێ ئیرانێ كرین ههتا نها ژی دهولهتا مهدهنی بهرزهكری! ئ������هز گازی دكهم ك������و ههلچوونا خۆ دانین������ه رهخهكی و ب تهناهی هزرا خۆ د بهرژهوهندیا وهالتێ خۆ و چارهنڤێس������ا وێدا ێ دكارین؛ ب گهشبینی بهرێ خۆ بكهین ،ئهم وهكو گهل ێ مس������ر بدهین������ه ئاییندهی و ئهركێ خۆ یێ نهتهوهیی بجھ بینین ئهو ژی ب ههلبژارتن������ا دهولهتا مهدهنی كو ئاالیێ وێ جهنهرال ئهحمهد شهفیق بلند ڕاكری. * ژێدهر :رۆژناما «االهرام» یا مسری 2012/06/03 ** ه������ودا كچا س������هرۆك ێ مس������رێ ی ێ كۆچك������ری جهمال عهبدولناصره
حوزهیرانی 2012
33
ڕاگهیاندنه ئازاد و سهربهخۆکان ئامادهکردن :وهزارهتی دهرهوهی ئهمهریکا ل ه فارسییهوه :م .ساماڵ ئهحمهدی هاوههن������گاو لهگهڵ گهش������هی کۆمهڵگه س������هردهمییهکان له ڕوانگهی ههژم������ار و پێچهاڵوپێچییهوه ،بهس������تێنی پێوهندی و لێدوانه گشتییهکانیش کهوتوونهته ژێر دهسهاڵتی ڕاگهیهنگهلی وهکوو ڕادی������ۆ و تهلهڤزیۆن ،ڕۆژنام������هکان ،گۆڤار و کتێب...و ڕاگهیهنه گشتییه نوێباوهکانی وهکوو ڕایهڵهی ئینترنێت و کهناڵه تهلهڤزیۆنییه ئاس������مانییهکانهوه .له نیزامێک������ی دێموکراتیکدا ڕاگهیهنهکان چ به شێوهی وێبالگ (که به باڵگ ناسراون) و چ به شێوهی کتێبی چاپکراو ،خاوهنی کردهوهگهلێکن که زۆرجار لهگهڵ یهکتر تێکهاڵو دهبن ،بهاڵم ههر جوداوازن و له بنهڕهتهوه به نهگۆڕی دهمێننهوه. یهکێ������ک لهوان������ه ئاگادارکردن������هوه و ڕاهێنان������ه .بهمهس������تی ساغبوونهوه لهسهر ههڵوێستێکی وش������یارانه لهبارهی سیاسهته گشتییهکانی واڵتهوه ،خهڵک پێویس������تیان به زانیاریگهلێکی ورده که له کاتی خۆیدا به دهس������تیان بگات و بهدووریش بن له فێڵ و دهۆ .سهرهڕای ئهمهش دهکرێ پارێزگاریکردن ڕۆڵێکی تر بێ له ئهرکهکانی ڕاگهیهنهکان ،بهبێ ئهوهی که خۆیان به ڕاستینهبینییهوه ههڵواس������ن .ڕهنگه بهردهنگی ڕاگهیهن������هکان ،زۆر بیر و بۆچوونی جوداواز و دژبهیهک بهکاربێنن بۆ ئهوهی که دهستیان به کۆمهڵێکی بهرینتر له ڕوانگهکان ڕاب������گات .ئهم ڕۆڵهی ڕاگهیاندن به تایبهت له کاتی بهڕێوهچوون و تێکۆش������انی ههڵبژاردندا ،گرینگایهتییهکی تایبهتی ههیه؛ ئهو کاتهی که ڕادهیهکی کهمتری دهنگدهران ههلی ئهوهیان بۆ دهڕهخس������ێ که له نزیکهوه چاوی������ان به پاڵێوراوانی ههڵبژاردن بکهوێ و تهنیا ههژمارێکی کهمی ئهوان دهتوانن لهگهڵ بهربژێران ڕاوڕاوێژ بکهن. ئهرکێک������ی ت������ری ڕاگهیهن������هکان؛ چاوهدێریکردنه بهس������هر کردهوهکان������ی دهوڵهت و ههموو دامهزراوه دهس������هاڵتدارهکانی کۆمهڵدا .به جۆرێک که ڕاگهیهنه ههواڵدهرییهکان به پاراستنی پێوانهکانی سهربهخۆیی و ڕاستینهخوازی ،ئهوهندهی که بلوێ، ههرچهنده که به شێوهیهکی ناتهواویش بێ ،دهتوانن ڕاستهقینه ش������اراوهکانی ئهوبهری ههاڵ و ههنگامهکان������ی دهوڵهت له قاو بدهن و کاربهدهس������تانی بهرپرسیار ناچار بکهن که لهبهرانبهر کردهوهکانی خۆیاندا واڵمدهر بن. ڕاگهیهن������هکان ههروهها له ڕێگای چ������اپ و باڵوکردنهوهی سهروتار و ڕاپۆرته لێکۆڵینهوهییهکانهوه دهتوانن له ڕاوڕاوێژه گش������تییهکاندا ڕۆڵی کارامهتر بگێڕن و بب������ن به تریبوونێک بۆ
34ههڵبژاردن ژماره ()22
گ������رووپ و تاکهکان تاکوو ئهوانیش ب������ه ناردنی نامه و وتار و بابهتی خۆیان بۆ وێبالگهکان ،بیروبۆچوونی خۆیان دهرببڕن. ش������یکهرهوان باس������ی ڕۆڵێکی تری ڕاگهیهنهکان دهکهن که بایهخێک������ی یهکجار گرینگ������ی ههیه و ئهوی������ش «دابینکردنی دهستووری کار»ه .لهبهر ئهوهی که ڕاگهیهنه ههواڵدهرییهکان ناتوانن لهبارهی ههموو ش������تێکهوه ه������هواڵ دابین بکهن ،دهبێ خۆیان سهرپش������ک بن ک������ه چ بابهتگهلێک بخن������ه ڕۆژهڤهوه و کامان������هش لهبهر چاو نهگرن .به کورتی ههر ئهوانن که دیاری دهکهن چ شتێک ههواڵه و چ شتێکیش ههواڵ نییه .ساغبوونهوه لهس������هر تهمایهکی ئاوا لهخۆی������دا کاریگهریی دهبێ لهس������هر تێگهیشتنی گشتی لهبارهی ئهو بابهتانهوه که بایهخدارن. ههرچۆنێ������ک بێ ،ب������ه پێچهوانهی ئهو واڵتان������هی که تێیاندا ههواڵهکان لهبن دهستی دهوڵهتدان ،له کۆمهڵگا دێموکراتیکهکاندا هیچ ڕاگهیهنێک ناتوانێ به کهیفی خۆی و به سانایی بابهتهکان ههڵگێڕێتهوه یان خۆیان لێ نهبان بکات .چونکه ڕکهبهرهکانیان به ئازادی دهتوانن که س������هرنجان ڕاکێشن به الی لیزگهی ئهو بابهتانهدا که خۆیان کۆیان کردوونهتهوه. هاوواڵتیان له کۆمهڵگهیهکی الیهنگری دیموکراس������یدا ههر ب������ه ئهو دڵنیایی������هوه دهژین که له ڕێگای ئاڵووێری ئاش������کرای بیروبۆچوونهکانهوه ،له کۆتاییدا ههر ڕاس������تی بهس������هر دهۆ و ناڕاس������تیدا س������هر س������هردهکهوێ ،بایهخی ئهوانی تر پتر فام دهکرێت ،بهس������تێنهکانی پێکهوه ههڵکردن به ڕوونی پێناس������ه دهکرێن و ڕێگای پێش������کهوتن نهرم و خۆشتر دهبێ .ئهوهندهی ک������ه ڕادهی ئهو ئاڵووێرانه زیاتر ب������ن ،ههر بهو پێیهش ئاکامی باشتریان لێ دهکهوێتهوه. نووس������هرێک به ناوی ب������ی .ئی .وایت جارێکی������ان لهبارهی ئهم بابهتهوه نووس������یبووی« :باڵوکراوهکانی واڵت������ی ئازادی ئێمه ههم جێگای باوهڕن و ههم بهکهلکیشن .ئهوهش ههر لهبهر ئهوه نییه که خاونی تایبهتمهندی باش������ن ،بگره لهبهر ئهوهیه که یهکجار زۆر و زهوند و جۆراوجۆرن .تاکوو ئهو کاتهی که خاوهنی باڵوکراوهکان که ههر یهکهیان له ڕوانگهی خۆیانهوه به دوای ڕاستهقینهدا دهگهڕێن ئهمهن������ده زۆر بن ،ئهو ههلهش ههر لهبهر دهس������تی خهڵکهکهماندا دهبێ که دهس������تیان به ڕاس������تهقینه ڕابگات و ههر له ڕووناکاییدا بژین ...ئاسایش و حهسانهوه له زۆر و زهوهندی دایه». سهرچاوه :دیموکراسی بهشێوهیهکی چڕ
دهوڵهمهندترین سهرۆكهكانی دنیا ل���ه ژمار ه 20ی گۆڤ���اری ههڵبژاردن بابهتێكم���ان باڵوكردهو ه لهژێر ناوی (ههژارترین سهركۆمارهكانی دنیا) ،لێرهدا پێچهوانهی ئ���هو بابهت���ه ،بابهتێكتان پێش���كهش دهكهین ،ئهمج���ار ه لهژێر ناوی (دهوڵهمهندترین سهركردهكانی دنیا) .ئهو بابهتهش تهنها ههندێك ه (ئهمیر ،سوڵتان ،شا و شاژن) و ههندێك له سهركۆمارهكانی ئهو ل ه تا مردن سهرۆكایهتیی واڵتهكانیان دهكهن. واڵتانه دهگرێتهو ه ك ههڵبژاردن ( -1بومیبول ئادولیادج) پاش������ای تایلهن������د 32 ،ملیار دۆالر .دهتوانی������ن پاش������ای تایلهن������د وهك������و كۆنتری������ن پاش������ای جیهان بناس������ێنین، كه ل������ه تهمهنی 82س������اڵیدا پێگهی یهكهم ل������ه ڕیزبهندی دهوڵهمهندترین سهرۆكهكانی دنیادا وهربگرێت .فروبس له ساڵی ڕابردووش������دا ناوبراوی وهكو دهوڵهمهندترین پاشای جیهان ناوبردبوو .داراییه ڕاگهیێندراوهكهی له ساڵی ڕابردوو 35ملیار دۆالر بوو. ( -2حهسهن ئهلبلقییه) پاش������ای برۆنئی 21 ،میلیار و 750ملی������ۆن دۆالر .واڵتی برۆنئ������ی یهدهگ������ی ن������هوت و گازێكی زۆری ههیه .ش������ای ئهو واڵته له پهنجایهمین ساڵی لهدایكبوون������ی ،بانگهێش������تی مایكل جهكسۆن ئهستێرهی (پاپ) جیهانی كردبوو.
( -3ش���ێخ خهلیف��� ه ب���ن زاید ئال نهیان) س������هرۆكی دهوڵهتی ئیمارات 19 ،ملیار و 200ملی������ۆن دۆالر .ناوبراو به ههوڵدان بۆ پهرهپێدانی ئیمارات و ئهبوزهبی بهبێ پشتبهس������تن به س������هرچاوهی ن������هوت و گاز بهناوبانگه. ( -4مهلی����ك عهبدوڵاڵ ب����ن عهبدولعهزی����ز ئال سعود) شای عهرهبستانی س������عودی 18 ،ملی������ار و 500ملیۆن دۆالر .ئێس������تا عهرهبس������تانی س������عودی، دروس������تكردنی ش������اری دارای������ی مهلی������ك عهبدوڵاڵ له كهنارئاوییهكانی خۆرئ������اوای ئهو واڵته بهخۆیهوه دهبینێ .عهرهبستان گهورهترین ههناردهكاری نهوتی خاوه له جیهاندا.
حوزهیرانی 2012
35
( -5س���یلیۆ برلسكۆنی) سهرۆكوهزیرانی ئیتالیا 9 ،ملیار و 600ملی������ۆن دۆالر .ناوبراو ئیمپراتۆریهتێكی ههواڵنێری و وهرزشیی بههێزی ههیه. ( -6هانس ئادامی دووهم) شازادهی لیختنشتاین ،چوار ملیار دۆالر .س������هرچاوهی دارایی ئهو، خاوهنداریهتی������ی بنهماڵهكهیهتی بهس������هر گهورهتری������ن ناوچ������هی لیختنش������تاین ،وات������ه .LGT ههروهها ئهو شازادهیه ،خاوهنی ژمارهیهكی زۆر له كۆشك و زهوییه له نهمسا .ناوبراو له ساڵی 2003له ڕاپرسییێكدا توانی دهسهاڵتی خۆی زیاد بكات. ( -7ش���ێخ حهم���هد ب���ن خهلیف ه ئال دووهم) ئهمیری قهت������هر ،دوو ملی������ار و 240 ملیۆن دۆالر .قهتهر سێیهمین گ������هوره ههن������اردهكاری گازه له جیهان������دا .ئهمیری قهتهر، حهزی له كڕینی تابلۆی گرانبهها ،ئهس������په ڕهسهنهكان و كێبڕكێی حوش������ترهكانه .ڕایهڵهی ههواڵنێری ئهلجهزیره له س������اڵی 1996به مهبلهغی 137ملی������ۆن دۆالر كه لهالیهن ناوبراوهوه تهرخان كرابوو دهستی به كار كرد. ( -8ئاسف عهلی زهرداری) س������هركۆماری پاكس������تان ،یهك ملی������ارد و 920ملی������ۆن دۆالر. ناوبراو هاوسهری بینهزیر بۆتۆ س������هرۆكوهزیرانی كۆچكردووی پاكستانه كه چهندینجار به گهندهڵیی دارایی تۆمهتبار كراوه. ( -9ئالبێرت���ی دووهم) ش������ازادهی مۆناك������ۆ ،ی������هك ملی������ارد و 120ملیۆن دۆالر. زۆرتری������ن كۆمپانیا دارایی و بازرگانییهكان له موناكو هی ئهو و بنهماڵهكهیهتی. ( -10سێباستیان بینیرا) سهركۆماری شیلی ،ملیاردێك و 120ملیۆن دۆالر. ئهو ملیاردێرهی ش������یلی ،له
36ههڵبژاردن ژماره ()22
ههڵبژاردنی س������هركۆماری ئهو واڵته كه یهكهمین ههڵبژاردنی دیموكراتیكی واڵتی ش������یلی بوو له ماوهی 52ساڵی ڕابردوو، س������هركهوت و بهڵێنی دا كه واڵتی ش������یلی بۆ باشترین واڵتی جیهان بگۆڕێت. ( -11قاب���وس) س������وڵتانی عوم������ان 752 ،ملی������ۆن دۆالر. س������وڵتان قابوس كه له س������اڵی 1970سهرۆكایهتیی عومانی گرته دهست ،لهو قهیرانه داراییهی ئهم دواییه زهرهرێكی زۆری لێ كهوت، بهاڵم هێشتا له ڕیزی سهركرده دهوڵهمهندهكانی جیهاندایه. ( -12تی���ۆدۆری ئۆبیان���گ مۆباسوگۆ) سهركۆماری گینای ئیس������تیوایی 640 ،ملیۆن دۆالر. ناوبراو له ڕۆژئاوا وهكو خراپترین دیكتاتۆری ئهفریقایی دهناسرێت. دهڵێن له س������اڵی 2003نیو ملیۆن دۆالری له بودجهی گشتی لهژێر ناوی بهرهنگاربوونهی گهندهڵیی دارایی بۆ نیو حیسابی تایبهتیی بنهماڵهكهی گواستهوه. ( -13ئهلیزابێتی دووهم) ش������اژنی بریتانیا 480 ،ملیۆن دۆالر .ئ������هو مهبلهغ������ه جیا له خانوو ،كۆش������كهكان ،پش������كه بازرگانیی������هكان ،ئهس������پهكان، كۆمهڵێك له كاره هونهرییهكان و خشلهكانیهتی. ( -14سهباح ئهڵئهحمهد) ئهمیری كوێ������ت 432 ،ملیۆن دۆالر .پێچهوان������هی زۆربهی سهركردهی واڵته عهرهبییهكانی ناوچه ،ناوبراو مانگانه مووچه وهردهگرێت .ل������هو كاتهی كه پۆس������تی ئهمیری كوێتی له س������اڵی 2006وهرگرتووه ،توانیویهتی مووچهی مانگانهی خۆی له 25ملیۆن دۆالر له س������اڵێكدا بۆ 188ملیۆن دۆالر بهرز بكاتهوه. ( -15پیاتریس) شاژنی هۆڵهندا 215 ،ملیۆن دۆالر. ناوب������راو س������ااڵنه مهبلهغی پێن������ج ملی������ۆن دۆالر مووچه ل������ه كابین������هی هۆڵهن������دا وهردهگرێت.
پێشهكییهك بۆ ههڵمهتی ههڵبژاردن نووسینی :دیڤید ئی بووتلهر و :هێلن
*
دهس������تهواژهی ملمالنێ ی������ا ڕكابهریی ههڵب������ژاردن بۆ ناس������اندنی ئهو چاالكییانهیه ،كه به مهبهس������تی هاندانی دهنگدهران له قۆناغی پێش ههڵب������ژاردن ئهنجام دهدرێت. كورته مێ������ژووی ملمالنێی ههڵبژاردنهكان ،بۆ س������هرهتای سهرههڵدانی دیموكراس������ی دهگهڕێتهوه( .وا وێناچێت كه زاراوهی مڵمالنێ������ی ههڵب������ژاردن تا پێش س������اڵی 1870ی زایینی بهكار هێنرا بێ������ت) .پاڵێوراوانی ههڵبژاردن كه به دوای بهدهس������تهێنانی دهنگهكانن ،خۆیان یا به هاوكاریی هاوڕێكانیان یا بهكارهێنانی كهس������انی ترهوه ،ههمیش������ه ش������ێوازهكانی بنچینهیی و سیس������تماتیك ب������هكار دێنن ،تا بهمجوره به ئامانجی خۆیان بگهن. كۆكردن������هوهی دهنگ������هكان ب������ه بانگهش������ه و هاندانی ڕووب������هڕوو ،وتاربێژی و نووس������راوهكانی س������هر دیوار ،له سهردهمی ئهسینای دێریندا ئاسایی بووه ،بهاڵم له سهدهی ههژدهههم بهدواوه ،گۆڕانكاریی ههس������تپێكراو و بهردهوام كه ب������ه خهرجییهكی زۆر ئ������هم پرۆس������هیه ئهنجامدرا ،له ملمالنێی ههڵبژاردندا بهرچاو دهكهوێت .ههروهها کۆمهڵه یاسایهکیش بۆ بهرگرتن به خراپ بهكارهێنان دانراوه. ڕكابهرهكان������ی ههڵب������ژاردن بریتی������ ن له س������ێ گرووپی
دیاریكراو له یاریكهر ،كه ههر یهكهیان ئامانجی جیاوازیان ههیه :بهڕێوهبهرانی كێبڕكێی ههڵبژاردنهكان (پاڵێوراوانی ههڵب������ژاردن ،بهڕێوهب������هرهكان و فهرمانبهرانی حزبی) كه به نی������ازی هاندان و چاالككردن������ی دهنگدهرانن .میدیاكان كه خهریك������ی كاری گواس������تنهوهی پهیام������ی پاڵێوراوانی ههڵبژاردنن و ،دهنگدهرانیش بڕیار دهدهن ،که چۆن بهشی كهمی خۆیان له دهسهاڵتی سیاسیدا بهكار بێنن. أ -چوارچێ���و ه و م���اوهی كات���ی ههڵمهت���ی ههڵبژاردن: ه������هر لهوهوه که مهیل بۆ ههڵبژاردنهوه له تایبهتمهندیی سیاس������هتوانانه ،له كردهوهدا دهکرێت ههموو ههوڵدانیان بۆ ملمالنێی لهس������هر دهس������هاڵت بگهڕێتهوه .وا نییه که به کۆتاییهاتنی ههڵبژاردنێک نوێنهران و ڕکابهرهکانیان واز له پۆستهکانیان بێنن و لێی خۆش بن. بهمجۆره خولی ڕكابهرایهتی������ی ههڵبژاردن زۆر كورته. له زۆربهی سیس������تهمه سیاس������ییه پهرلهمانییهکاندا ،زیاتر له مانگێك نێوان كۆتایی خولی ئهنجومهنی یاس������ادانان و دهس������تپێكردنی ههڵبژاردن بۆ خول������ی دواتر مهودای نییه،
حوزهیرانی 2012
37
ب������ۆ نموونه كهنهدا (ب������ه له بهرچاوگرتن������ی النیکهمی 54 ڕۆژ م������هودای نێوان دوو خولی ئهنجوم������هن) كه زۆرترین ماوهی������ه و مالیزیا به ( 14ڕۆژ مهودا) كهمترین ماوهی بۆ خۆی داناوه .له زۆربهی واڵتان ،ڕكابهره س������هرهكییهكانی ههڵبژاردن ،له 2ههفتهدا چڕ دهبێتهوه ،بهاڵم له ئهمریكادا ئ������هم ماوهیه درێژتره .زۆربهی ههڵبژاردنهكانی ههرێمی له ئهمریكا ،له ڕۆژێكی دیاریكراو و له مانگی ئاداردا بهڕێوه دهچ������ن .بهاڵم ملمالنێی قۆناغی س������هرهتایی ،ههندێ جار ی ههیه .له ملمالنێی ت������ا 9مانگ پێش ههڵبژاردن درێ������ژه س������هركۆماری ،قۆناغی چاالكیی ملمالنێی كۆتایی ،النیکهم 2مان������گ دهخایهنێت .ملمالنێی ههڵبژاردن له چوارچێوهی یاس������ای تایب������هت دهبێ������ت و پاڵێوراوانی ههڵب������ژاردن له بانگهش������هكردندا ،پهیبهس������تن به ڕهچاوكردنی یاس������ا و ڕێساكا ن و سنووری كارهكانیان دهسنیشان دهكرێت .ئهم یاسایانه خهرجییهكانیش دهگرێتهوه. ههروهها یاس������ایهكی پوخت بۆ چۆنییهتی ههژماردن و كۆكردن������هوهی دهنگهكان دانراوه ،كه كاریگهریی بهرچاوی لهس������هر پرۆس������هی ههڵب������ژاردن ههیه .سیس������تهمهكانی ههڵب������ژاردن ،دیاركردنی ش������ێوه و چۆنییهت������ی ملمالنێی ههڵبژاردن������ه .لهبهر ئهوه ل������ه سیس������تهمی زۆرینهیی كه له واڵتان������ی وهك بریتانیا و كهنهدا برهوی������ان ههیه ،حزبه س������هرهكییهكان به دوای ئهوهدان كه س������هركهوتنێكی بێ ئهمالوئهوال بهدهست بێنن .ئهگهر ئهوان ههموو دهسهاڵت بگرنه دهس������ت ،دهبێت وهاڵمدهری پهیم������ان و بهڵێنهكانیان بن .لهسهر بنهمای سیستهمی زۆرینهی ڕێژهیی كه بهسهر واڵتانیس������كاندیناڤیا و ههندێ واڵتی بچووكی تردا زاڵه، حزبهكان كهمتر به دوای بهدهس������تهێنانی زۆرینهی ڕههان، زیات������ر ههوڵ و كۆشش������یان بۆ ئهو پل������ه و پایهیه ،كه لهو هاوپهیمانییانهی دوای ههڵبژاردندا دێنه کایهوه .ههروهها سیستهمی زۆرینهی ڕێژهیی شێوازی جۆراوجۆری ههیه. لیس������ته نهتهوهیییهکان له سویس������را و ئیس������رائیل که پێکهێن������هری ملمالنێ������ی ههڵبژاردنهکان������ن ،مهیلیان بهرهو ناوهند ههیه .سیستهمی (تاکه دهنگێک که دهگوازرێتهوه) له ئیرلهندا ،گرووپه دامهزراوه ڕهس������مییهكان له فهرهنسا (گرووپی جیاک������راوهی حزبهکان ل������ه وهزارهتخانهکاندا)، زهمینهخۆش������كهر بووه ب������ۆ ملمالنێی ههڵبژاردن لهس������هر ئاس������تی خۆجێییدا .ئاڵوگۆڕ له سیستهمی ههڵبژاردنهكان س������هخت و ههراوهوریا خۆڵقێنه .له فهرهنس������ا ڕێس������ای ههڵبژاردن ههمیش������ه بهپێی بهرژهوهندیی حزبهكان سهنگ و س������ووك دهکرێت ،بهاڵم له ئیتالیا و نیۆزیلهندا ،لهس������هر
38ههڵبژاردن ژماره ()22
گۆڕانكاری و چونییهتی ئهم یاسایانه گفتوگۆ و مشتومڕی لێ دهكهوێتهوه. ب ـ ئامانج و شێوازهكان: له زۆربهی واڵتان ،ملمالنێی ههڵبژاردن وهکو پێویس������ت بۆ البردنی ڕكابهرهكان نییه ،بهڵكو به مهبهس������تی هێنانی الیهنگرانه بۆ س������هر س������ندووقی دهنگدان .له واڵتانی وهك ئهمریكا و هیندوس������تان ،كه نزیكهی نیوهی خهڵك ئامادهی دهنگ������دان نین ،ب������هاڵم دهرفهتێكی زۆر ههی������ه كه به هۆی چاالكیی پاڵێوراوان������ی ههڵبژاردن ،ئهنجام������ی ههڵبژاردن بگۆڕدرێ������ت .بهاڵم له واڵتان������ی وهك (ئیتالی������ا ،بهلژیكا و ئوس������ترالیا) كه دهنگدان ئیجباری یا نی������وه ئیجبارییه و، مامناوهندیی بهش������داربووانی گشتی له س������هرووی ()%90ـه، مهبهس������تیان بهرزكردنهوهی ڕێژهی بهش������داربووان نییه. له ههم������وو واڵتان ملمالنێی ههڵبژاردن������هکان ،زیاتر دهبنه هۆی خراپ بهكارهێنانی وهك ڕازیكردن و ههڕهش������هكردن، خهرجی زۆر و خراپكاری. ههروهها له زۆربهی واڵته دیموکراته پێشكهوتووهکاندا، ئهم جوره خراپ بهكارهێنانه به دانانی یاسایهكی سنووردار و گۆڕانكاریی فهرههنگی ،له ژێر چاودێریكردندایه و كۆنترۆڵ كراوه .دهنگدانی نهێنی و چاودێریكردنێكی ورد ،دهرفهتی ههڕهشه و ناچارکردنی كهس������هکانی زۆر كهم كردۆتهوه، ههروهها تۆماركردنی كۆمهڵێ یاس������ا له بارهی شێوهكانی ڕێگهپێدراو ،دهرفهتێکی زۆری ل������ه خراپ بهکارهێنانهکان لهبهی������ن ب������ردووه .ئ������هو س������نووردارێتییهی که بهس������هر خهرجییهکانی ههڵمهت������ی ههڵبژاردندا کراوه ،ئهو دهرفهته بێ ژم������ارهی که دهبوه هۆی دزی و خ������راپ بهکارهێنانی دارایی ،کهم بۆتهوه ،ههروهها بێزاریی خهڵک بهگش������تی له گهندهڵیی سیاس������ی بۆته هۆی ئهوه که سیاس������هتوانان له ترس������ی ئابڕووچوون ،زۆر کهم پهنا بۆ کردهوهی ناش������یاو ببهن .پێش ههبوونی تهلهڤزیۆن و پهخش������ی ڕاس������تهوخۆ، دهستپێراگهیشتن به ژمارهیهکی بهرفراوان له دهنگدهران، تهنیا له ڕێگهی گرووپێك������ی زۆر له چاالكوانانی ملمالنێی ههڵبژاردن كه ههڵمهتی ماڵ به ماڵ ئهنجام دهدرا ،ههروهها پێداویس������تییهكانی ههڵقواڵوی ملمالنێی ههڵبژاردن بوو به ی حزبی (جهماوهری). هۆكاری پێكهاتن (ژوزێف چامبرلین) پیشانی داوه كه چۆن ئهو كهسانهی خۆبهخشانه كار بۆ ملمالنێی ههڵبژاردن دهكهن ،لهوانهیه ڕهوتی ههڵبژاردن بگۆڕن ،ههروهها دهسهاڵتدارانی شارهكان له ئهمریكا ئهوهیان پیشاندا كه چۆن گرووپێكی بهرچاوی
چاالكوانانی سیاسی پێكهاتوونه كه له كۆتاییدا دهبنه هۆی پێكهاتنی حزبه جهماوهرییه پێش������كهوتووهکان .الیهنگرانی به ههست و سوز هێشتا سهرهكیترین ڕۆڵیان له ملمالنێی ههڵبژاردندا له ئهس������تۆدایه ،بهاڵم ژمارهی ئهوان به هۆی هاتنی تهكنهلۆژیای نوێ ڕوو له كهم بوونه. به درێژایی مێژوو ملمالنێی ههڵبژاردن ،ههمیش������ه لهناو توندوتیژی و ئاژاوهدا بووه .زۆربهی ڕۆماننووسانی سهدهی نوزدهه������هم وهك (چارلز دیكێنز) و (مارك تواین) نموونهی كردۆته بابهتی له ملمالنێی توندوتیژان������ه و ئاژاوهگێڕییان ڕۆمانهكانی������ان .له ههندێ واڵتان ئێس������تاکهش توندوتیژی لهس������هر گۆڕهپانی ههڵبژاردندا ههر زاڵ������ه .له دوای ههر ههڵبژاردنێكی گش������تی له هیندوستان كه گهورهترین واڵتی دیموكراتی جیهانه ،ژمارهیهكی زۆر دهکوژرێن ،ههروهها له واڵتانی ئهمریكای التین كهم ههڵبژاردن ههن كه به ئارامیی بهڕێوهبچن .ب������هاڵم توندوتیژی له ئهورووپ������ا و ئهمریكای باشوور تا ڕادهیهكی زۆر كهم بۆتهوه. لهگهڵ ئهمهشدا زۆربهی خراپ بهكارهێنانهكان به تایبهت لهو واڵتانهی كه نهریتی دیموكراتیكیان تێدا پێك نههاتووه، بوونی ههیه .بۆیه چاودێری و پهس������هندكردنی ههڵبژاردن، ی به ش������ێوهیهکی لهژێر كۆنترۆڵ������ی ناوخۆیی و نێودهوڵهت ئاس������ایی و گونجاوی لێهاتووه .بۆ نموونه له س������هرهتای دهیهی ،90پرۆس������هیهکی بهرفراوان لهژێر سهرپهرشتیی نهتهوه یهكگرتووهكان و یهكێت������ی ئهورووپادا بهڕێوهچوو، تا له واڵتانی كۆمۆنیس������تی پێش������وو و ڕژێمی ئاپارتاید له ئهفریقای باش������ووردا ههڵبژاردن به پێوهری قهبووڵكراو و دیموكراتیك له ڕهوتی ملمالنێی ههڵبژاردن و كۆكردنهوه و ههژماردنی دهنگهكان یهكسان بن. ج -تێچووهكان: گهرچی له زۆربهی واڵتان چاودێریكردن بهسهر ههڕهشه و بهرتیلی دهنگدهران ،ههروهها س������اختهكاری له دهنگدان تا ڕادهیهك ئاس������انه ،بهاڵم خهرجییهكی زۆر و نابهرامبهر له بهكارهێنانی میدیاكان ناتوانرێت وا به ئاسانی كۆنترۆڵ بكرێ������ت .ئهم بابهته له واڵته جۆراوجۆرهکاندا ،جیاوازییان لهگ������هڵ یهكتردا ههیه ،بهاڵم تێچوو بۆ ههڵمهتی ههڵبژاردن و ڕاگهیاندن ،النیکهم له ههموو ش������وێنێك به ش������ێوهیهكی نادادپهروهرانه دابهش������کراوه .له بریتانیا لهسهر بنهمای ی یاسای ههمواركراوی ساڵی 1883ی زایینی ئهم دهسكهوته بهدهستهێناوه ،كه ئاستی خهرجییهكان سنووردار بێت. لهس������هر بنهمای ئهم یاس������ایه ،هیچ كهس������ێك بێجگه له
نوێنهری یاسایی پاڵێوراوی نوێنهرایهتی ،مافی خاوهندارێتی تێچووهكان������ی ههڵبژاردن������ی نیی������ه .ه������هر ئ������هم چهش������نه قهدهغهکردنه له دهستێوهردان لهالیهن کهسه ڕاستهقینهکان و یاس������ایییهکانهوه له وهرگرتنی تێچ������ووی ههڵبژاردنهکان، له یهکهمین چاکسازیی دهس������تووری گشتیی ئهمریکا و له کۆمهڵێک یاسای ژمارهیهک له واڵتانی تریشدا هاتووه. له بریتانیا ،گهشه و گۆڕانكاریی ملمالنێی ههڵبژاردنی سهرتاسهری ،كوسپێکی زۆری لهسهر ڕێگهی ئهم یاسایه دان������اوه ،ئهوهن������ده ڕوونكردنهوهی یاس������ایی ههن كه هیچ س������نوورداریێهتی لهخۆ ناگرێت .بۆ نموونه ،بانگهشهكردن ب������ۆ ههڵبژاردنی سهرتاس������هری له ڕێگ������هی چاپهمهنی و پۆس������تهرهكانی پڕوپاگهندهییی������هوه ڕێگهپێدراوه .ههروهها خهرجییهكانی هاتووچۆی پهیوهندار به ملمالنێی ههڵبژاردن كه لهالیهن سهركردهكانی حزبییهوه ڕێك دهخرێت ،له ڕیزی ئهم سنوورداریهتییه دانانرێت .له ئهمریكا كۆمیسیۆنهكانی بهڕێوهبهریی سیاسی له زۆربهی بوارهكاندا سهرپێچی له ڕێوشوێنهكانی پهیوهندار به س������نوورداریهتیی تێچووهكان دهک������هن ،ل������ه ههن������دێ واڵت ،چوارچێ������وهی دیاریكراوی خهرجییهكان بهس������هر تێچووی حزبهکان دهس������هپێنرێت و یاس������ایهكی تایبهت بۆ باڵوکردنهوهی لیستی خهرجییهكان دانراوه .لهگهڵ ئهمهش������دا هێش������تا بازاڕی فرتوفێڵ ههر گهرمه .له 1950بهمالوه ،كێشهیهكی زۆر له ژمێریاری و تێچووهكانی ههڵبژاردن پهیدابووه .بۆیه جیاكردنهوهی ئهو دراوهی كه به حزب������هكان دهگات ،لهو خهرجییانهی كه بۆ ههڵبژاردن تهرخان دهکرێت ،سهخته .ئهم بابهته له ئهمریكا و كهنهدا (له ههڵبژاردنی كۆماری) زۆر كێشهدار بووه. د -شكل و ناوهڕۆك: ملمالنێ������ی ههڵب������ژاردن ،زۆرت������ر وهك زاراوهی ش������هڕ وای������ه ،وهك :س������تراتیژی ،تاكتیك و بنك������ه ،ههروهها وهک دهس������تهواژهی دادگهی یاس������ایی باس������ی لێوه دهكرێت. دهنگ������دهران وهك������و لێژنهیهكی دادوهری لهب������ارهی بهدیله جۆراوج������ۆرهکان كه حزبهكان ئاراس������تهی دهکهن ،بڕیار دهدهن .زۆرب������هی ئهو بهڵگانهی ك������ه دهخرێنه ڕوو ،كهڵك زاراوانه كه پهیوهندیان به بهدواداچوونی دادوهری و ل������هو بهرگری له مافه ،وهردهگیرێت .لهگهڵ ئهمهشدا بهداخهوه �����نه لێكچوواندنانه به الڕێدابردنه .له ڕاس������تیدا ئهم چهش� دهنگدهران لێژن������هی دادوهری نین ،لهبهر ئهوهی زۆربهیان پێش������تر لهبارهی ههڵبژاردنهوه بڕی������اری تهواو و نهگۆڕیان داوه .له چهند س������اڵی دواییدا پرسی میراتی یا گرێدراوی
حوزهیرانی 2012
39
چینایهتی یا ئهزموونی سیاسی ،بهڵێندارێتیی حزبیی بههێز و مانهوهی ،بۆیان دروس������ت كردووه .ههروهها پاڵێوراوانی ههڵبژاردنی������ش وهك پارێزهر ،بهڵگهی گونجاو و لهس������هر بنهمای ڕێوشوێنی دادوهری ،ڕادهستی دادگا ناكهن. رهوتی ملمالنێی ههڵبژاردن بهجۆرێكه كه پهیامهكان زۆر ساده دهكهن و زۆرتر ئامانجی سهرهكییان ڕاكێشانی بیری دهنگدهرا ن به دروش������مێكی یهكگرتوو وهك (دهوڵهتی پاك)، (کهمکردنهوهی باجهكان) یا (البردنی كهسانی خراپكار)ـه. لهگهڵ ئهوهش������دا ،بهڵگهكانیان ئهوهنده بێسهروبهر نین و له چوارچێ������وهی تایبهت وهك پێ������ڕهوی ناوخۆی حزبی یا بهیاننامهی ههڵبژاردن دهخرێته ڕوو و ،پڕه له پهیمان و بهڵێن كه له كاتی س������هركهوتن له ههڵبژاردندا جێبهجێی دهکهن. سهركرده حزبییهکان له وتاره له پێشدا ئامادهکراوهکانیاندا سیاس������هتهكانیان ش������ی دهکهنهوه ،ههروهها بهش������ێوهی بهرفراوان له چاوپێكهوتنهكانیاندا له ڕاگهیاندن و مێزگرده جۆراوجۆرهکاندا بهش������داری دهک������هن ،که لهوێدا به وردی ب������اس له بهرنامه و پێش������نیازهکانیان دهکهن .بهم جۆرهیه كه ههڵبژاردن شێوهی ڕیفراندۆم لهخۆ دهگرێت كه لهودا، ڕكابهرهکان������ی ههڵبژاردن داوا له دهنگ������دهران دهكهن كه به دهنگی خۆیان ،یارمهتی بهوان بدهن تا ئهو سیاس������هته تایبهتییانهی ههیانه ،جێبهجێی بکهن. له س������ااڵنی دواییدا ،زۆربهی ئهو كهس������انهی كه لهناو دهوڵ������هت و لهنێو بهرههڵس������تكارهکانیاندا به دهس������هاڵت گهییشتن و ،لهس������هر بنهمای بهڵێنهكانیان كه به درێژایی ڕكابهرایهتی������ی ههڵب������ژاردن دابوویان ،بهجێی������ان هێناوه. ملمالنێی ههڵبژاردن پشتی به بابهتی جۆراوجۆر بهستووه، ك������ه جار ڕێكوپێك و له پێش دیاریكراوه و جاریش ناڕوون و چاوهڕوان نهكراوه .لهوانهیه پاڵێوراوێک لهسهر بنهمای جیاوازیی قووڵی ئیدیۆلۆژیکی������ی خۆیهوه ئهو دهرفهت یان پێچهوانه و بههۆی دهنگۆیهکی تایبهتی ،بابهتێکی ڕێکهوت یا تهنانهت ههڵهیهک که له کۆڕێکی گشتیدا لێی ڕوودهدات، لهبهر چاوی خهڵک بکهوێت .له زۆربهی واڵتان مهس������هلهی ئابووری بابهتی س������هرهکیی سیاسهت ،بهتایبهت ههڵمهتی ههڵبژاردنه .س������هرۆكوهزیرێكی ئوسترالی ،دوای شكستی خۆی له ساڵی 1949بهوه گهیشت ،كه دهنگدهران به هۆی دهستكورتیی متمانهیان لێوهرگرتبوو. بهاڵم ئابووری ڕووی جۆراوجۆری ههیه :ئهو بهش������هی ئاب������ووری كه پهیوهندی به ملمالنێ������ی ههڵبژاردنهوه ههیه، زۆرتر به چهند الیهنی سهرهكی وهك :ڕێژهی گهشه ،ئاوسان، بێكاری ،ههروهها ئاستی باج و هاوسهنگیی خهرجییهكان
40ههڵبژاردن ژماره ()22
كهم دهكرێت������هوه .ناوهرۆكی زۆربهی پهیامهكان كه دهگاته دهنگدهران ،ئهوهیه ،كه (س������هركهوتنی ئێمه له ههڵبژاردن له بهرژهوهندیی ئێوهدایه) .لهم ڕووهوه ،باشترین پهیام كه سیاسهتوانان دهستنیشانی دهكهن و بهدوایدان ،كه به زۆر به دهنگدهرانی بسهلمێنن ،لهسهر بنهمای پێوهری ئابووری له كاتی ملمالنێی ههڵبژاردندا خۆ دهدردهخهن. ملمالنێ������ی ههڵبژاردن له س������هرهتادا زیاتر وتاربێژی و كۆكردن������هوهی دهنگهكان له ڕێگهی پڕوپاگهندهی ڕووبهڕوو ب������وو .ههندێ جاری������ش خۆپێش������اندانیان بۆ س������هرنجی دهنگدهران ڕێكدهخست .له دواییدا باڵوكردنهوهی ڕێكالمی دهس������تی و كورته پهیامی ههڵبژاردن بوو به باو .ههروهها له چاپهمهنییهكانیش������دا ههندێک ڕێکار باڵو دهکرانهوه .له سهدهی نوزدهههمیشدا ،هاتووچۆی ههڵبژاردن و كۆبونهوه بهرفراوان������هکان ،جێگ������هی خۆی������ان لهن������او ڕكابهرهكانی ی ڕهنگاوڕهنگ و ڕازاوهیان ههڵبژاردندا كردهوه و پۆستهر بهكار دههێنا. له س������هدهی بیستهمدا ،وهش������انی بهرنامهكانی ڕادیو و تهلهفزیون زیاتر له ههر شتێكی تر بوونه هۆی گۆڕانكاری له ملمالنێی ههڵبژاردندا .له ههندێ واڵتاندا ،ڕێكالمهكانی ڕادیو و تهلهفزیۆن زۆرترین خهرجیی ههڵبژاردنی بهرکهوت. ل������ه ههندێک واڵتی تر ،حزبهكان زۆرترین ههوڵی خۆیان بۆ خس������تنهڕووی بابهتهكانی ههڵبژاردن له مێزگردهکان یا له چاوپێكهوتنی میدیاییدا ئهنجام دهدا .پێویسته بگوترێت كه پاڵێوراوانی ههڵبژاردن له ڕێگ������هی ڕادیو و تهلهفزیونهوه، دهتوانن لهگهڵ كهسانێكی زۆر پهیوهندییان ههبێت. هـ -تهكنیكهكان: شێوازهكانی ملمالنێی ههڵبژاردن ،له ساڵی 1950ی زایینی به دواوه له ئهمریكادا گهشهی كرد و گۆڕانكاری به سهردا هات و ،لهوێوه بهرهو ش������وێنی تری جیهان پهرهیسهند. ههروهها پهرهسهندنی زیادبوونی شێوازهكانی پڕوپاگهنده و پهیوهندییه گش������تییهكان یارمهتیی سیاس������هتوانانی دا و کرده پیش������ه .ئهم ڕاوێژکاران������ی ملمالنێ������ی ههڵبژاردنی دیاردهیه له ملمالنێی تاكێتیی ئهمریكایی ،به بهراورد لهگهڵ پێكهاتهی حزبیی به ڕێژهیهک له ئهورووپا بهرچاوتره .لهگهڵ ههمووی ئهمانه كهرهس������هی نوێ وهك :ڕاپرسیی تایبهتی و كۆنفهرهنس������ا چاپهمهنییهکان كه له پێشدا ڕێکخرابوون، تهكنیكهكان������ی تایبهت به دهن������گ و ڕهنگ له پرۆگرامهكانی تهلهفزیونی ،هون������هری فۆتۆگرافی و كۆبوونهوه گش������تییه دهس������تكردهکان ،بوو به بهشێکی جیا نهکراوه له ملمالنێی
ههڵبژاردنهکان له سهرانس������هری جیهاندا .كامپیوتهریش یارمهت������ی ب������ه ڕێکخراوهکان������ی پهیوهنددار ب������ه ملمالنێی ههڵبژاردنهکان داوه ،که بهڕێگهی پۆس������تی ڕاستهوخۆوه پهیوهندی به دهنگدهرانی دهستنیشانکراوهوه بکهن. یهكێ له كاردانهوهكانی ئهم گۆڕانكارییانه له تهكنهلۆژیای پهیوهست به ملمالنێی ههڵبژاردن ئهوهیه ،كه به شێوهیهکی گشتی پرۆسهی ملمالنێی ههڵبژاردن زۆر وشیارانهتر بووه. باڵوكردنهوهی میدیایی له جێگ������هی وتاربێژیی ههڵبژاردن ی چاالكیی به شێوهیهکی فراوان ،سهرنجی خۆی ئاراسته الیهنگران������ی پاڵێوراوان ک������ردووه .بهمج������ۆره ههریهك له ڕكابهرهكان ههوڵ دهدهن دهسپێشخهریی ئهنجامدانی كار له الیهنی بهرامبهر وهربگرن و س������هركهوتن له ههڵبژاردندا بۆ خۆیان مسۆگهر بكهن ،ئهم ئاڵۆزییه له ڕادهبهدهره ،بۆته هۆی پێکهێنانی پڕوپاگهندهی نهرێنی. مێژه ههستیان بهوه كردووه ،لهقاودان سیاسهتوانان له س������هبارهت به كاره ناڕهوایییهكانی الیهنی بهرامبهر ،زۆر سادهتره له باش پێش������اندانی خۆیان ،بهم هۆیهوه ڕێژهی پڕوپاگهندهی نهرێنی لهچاو پڕوپاگهندهی ئهرێنی له سااڵنی دواییدا گهش������هی بهرچاوی بهخۆیهوه بینیوه .به واتایهكی تر ،ئهو هۆیانهی كه ب������ۆ قهبوڵنهكردنی لێهاتوویی ڕكابهر دێنه گۆڕێ ،زۆر جار زیاتر لهو هۆیانهن كه بۆ سهلماندنی توانای خۆی باسی لێوه دهکرێت. کاری کهرهسهکانی ڕاگهیاندنیش له ههڵبژاردندا ئاڵوگۆڕی بهس������هردا هاتووه .زۆربهی ههوڵی ڕكابهرانی ههڵبژاردن، گرێدراوه به دروستكردنی وێنهی سهرنجڕاكێش و بهرچاو كه كاتێكی زۆری مونتاژكارانی دهنگوباس������ی تهلهفزیونی دهگرێت و زیاتر له ههر شتێكی تر بیروڕاكان بۆ الی خۆی ڕادهكێش������ێت .چاپهمهنی و تهلهفزیون له ڕابردوودا ،زیاتر جهختیان لهس������هر وتاردان دهک������ردهوه ،ئهمڕۆكه بنهمای سهرنجیان بۆته س������هردێڕه ههڵبژێردراوهکانی دهنگوباس. وا دهردهكهوێ������ت كه میدی������اكان له گۆڕهپان������ی كێبڕكێدا بهش������داریان كردووه ،كه له ههر چرکهیهکدا به ڕاپرسیی نوێ������ی پهیوهنددار ب������ه بۆچوونی دهنگ������دهران له ههڵمهتی ههڵبژاردندا ،س������هردێڕی دهنگوباس������هکانیان دهگۆڕن .له ههن������دێ واڵتدا باڵوکردنهوهی ئهنجامی ڕاپرس������ییهكان له ههفتهكانی كۆتاییدا ملمالنێی ههڵبژاردندا قهدهغهكراوه. ل������ه كۆتایییهكان������ی س������هدهی نۆزدهههمدا (مویس������ی سترۆگۆرس������كی) لێكۆڵینهوهیهکی بابهتیان������هی له بارهی پرۆس������هی دیموكراس������ی له بریتانیا و ئهمریكا ئهنجام دا، ل������هم لێكۆڵینهوهیهدا ،ش������ێوازی جۆراوج������ۆری ملمالنێی
ههڵبژاردنی به وردی خس������تۆتهڕوو .دوای س������هد س������اڵ، زانای زانس������ته سیاس������ییهکان (الری بارتێل) پیشانی دا كه چۆن هێش������تا ههندێ له ش������یكردنهوهكان و تێگهیشتنه ڕهش������بینهكانی (سترۆگۆرس������كی) ل������ه دهروونناس������یی بڕواپێهێنانی سیاس������ی ،متمانهی خۆی لهدهس������ت نهداوه. زۆرب������هی ج������ار ،ملمالنێ������ی ههڵبژاردنهکان ب������ه گوێرهی ئاکامی بهدهس������تهاتوو ههڵدهسهنگێندرێت .پهسنی ههوڵی براوهكانی ههڵبژاردن دهكهن و س������هركۆنهی دۆڕاوهكانیش دهدهن ،بهب������ێ لهبهرچاوگرتنی ئهمه كه ئایا له ڕاس������تیدا براوهكان������ی ههڵبژاردن ،پێگ������هی جهماوهرییان ههیه یا نا، لهگهڵ ئهمهش������دا ئهو چاوهڕوانیانهی ك������ه دهنگدهران له نوێنهرانی دهسنیشانكراوی خۆیان ههیانه ،گرنگترین ڕۆڵی له نرخاندن لهسهر ملمالنێیهکانی ههڵبژاردندا ههیه. پرس������یاری تری ئهوهیه ،كه ئای������ا ملمالنێی ههڵبژاردن، دهنگ������ی دهنگدهران دهگۆڕێت؟ له زۆربهی واڵتان ،ئهنجامی ههڵب������ژاردن نزیك به ههمان ش������ته كه چهن������د مانگ پێش ههڵبژاردن ،له ڕاپرس������ییهكاندا هاتووه .لهگهڵ ئهمهشدا له ههڵبژاردنهكانی سهرتاسهریدا (ئاستی نهتهوهیی) ههندێ ڕیزپهڕ له چوارچێوه گشتییهكاندا دهبینرێت. له نموونه بهرچاوهكانی ئهم تێگهییش������تنه ،ههڵبژاردنی سهرکۆماری ئهمریکایه له ساڵی ١٩٤٨که تێیدا چاوهڕاون دهک������را "تووماس دیووبی" س������هرکهوتن بهدهس������ت بێنێت، بهاڵم "هێری تروومهن" سهرکهوت .له ههڵبژاردنی گشتیی س������اڵی ١٩٧٠له بریتانیا ئهگهری سهرکهوتنی پارێزکاران ٢٠تا ٢١له س������هد بوو ،بهاڵم سهرهڕای ئهمهش دهوڵهتی کرێکارانیان له مهیدانی کێبڕکێ وهدهر نا. بهش������ێکی بهرچاو له ملمالنێی ههڵبژاردن بێ سووده. ڕكابهرهكانی ههڵبژاردن وهك ڕاوێژكارهکانیان دهزانن ،كه نیوهی خهرجییهكانی پهیوهست به پڕوپاگهنده ،به فیڕۆدانی پاره و سهرمایهیه ،بهاڵم ئهوهی ڕوون نییه ،ئهوهیه كه نازانن كام نیوهكهی بێ س������ووده! ملمالنێی ههڵبژاردن زانستێكی ورد و یهکالکهرهوه نییه و زۆربهی جار ئهنجامی پێشبینی نهك������راو ڕوو دهدات ،به تایبهتی كاتێ بهڕێوهبهرانی كۆن و به ئهزموون له بواری ملمالنێ������ی ههڵبژاردن ،به ههبوونی مهبلهغێك������ی زۆر و دهرفهت������ی فره ،ههروهه������ا به بوونی تهكنهلۆژیای پێش������كهوتوو ،ناتوانن سهركهوتنی ههڵبژاردن دهستهبهر بكهن. * تێبین���ی :ئهم بابهته له فارس������ییهوه وهرگێڕداوهته سهر زمانی كوردی.
حوزهیرانی 2012
41
مالتا؛
بچووكترین ئهندامی یهكێتی ئهورووپا
ئا :ههڵبژاردن
ئهم دوڕگ������ه بچکۆاڵنهیه که له ناوهڕاس������تی دهریای سپیدا ههڵکهوتووه ،بچووکترین واڵتی یهکێتیی ئهورووپایه و ،توریسم گهورهترین سهرچاوهی داهاتی ئهو واڵتهیه. بهپێی ههڵکهوتهی جوگرافیای������ی ،ئهو واڵته پردی نێوان ئهورووپا و ئهفریقایه. ماڵتا بچووكترین واڵته له پانتایی یهكێتی ئهورووپادا، كه له بنهڕهتدا له كۆمهڵه دوڕگهیهكی بچووك و گهوره پێك هاتووه .ئهم واڵته به ناوی گهورهترین دوڕگهكهی ،مالت ناونراوه و سهرجهم ڕووبهرهكهی تهنیا ٣١٦کیلۆمهتری چوارگۆش������هیه و زیاتر له 400ههزار دانیشتووی ههیه. به پێچهوانهی زۆربهی واڵتان������ی جیهان ،تهنیا 9ههزار كهس له پایتهختهكهی (ڤاللێتتا )Vallettaدا دهژین .له بنچینهدا مالتا له پاشماوهكانی ڕێگهی وشكایی دروست بووه كه به بهس������تنی ناوچهی سیس������یل ب������ه باكووری ئهفریقاوه ،دوو كیش������وهری به یهكهوه گرێداوه و ئاو و ههوایهكی فێنێك و دهریایی ههیه. خاكێكی ڕێك و تهختانی ههیه ،كه بهرزترین شوێنهكهی له ئاس������تی دهریادا تهنیا ٢٥٣مهتره ،هاوینێكی وشك و 42ههڵبژاردن ژماره ()22
زستانهكهی فێنك ،بهاڵم بارانییه .بهپێی دۆخی گۆنجاوی ئهو كهش������وههوایهی كه ههیهتی ،هێش������تا یهك لهس������هر س������ێی زهوییهكانی ئهم واڵته ،له زهوییهكانی كشتۆكاڵی دهژمێردرێ������ت ،بهاڵم ب������ه هۆی كهمیی ئاوی ش������یرین و س������هرنجی له ڕادهب������هدهری خهڵك ب������ه خزمهتگوزاریی گهشتیاری و كاری پیشهس������ازی ،كشتۆكاڵ لهم واڵتهدا ڕوو له كهمبووندایه. تهنیا ()%2ی ههموو دانیش������تووانی واڵتهكه خهریكی كاری كشتوكاڵن ،بهاڵم ( )%72به كاروباری خزمهتگوزاری و ()%26یش به كاری پیشهسازیییهوه خهریكن .مالتا له دهگمهنه واڵتانی دونیایه ،كه قهیرانی ئابووریی سااڵنهی نییه و گهش������ه ئابوورییهكهی به ش������ێوهی مامناوهندی ()%5ـه .س������ااڵنه زیاتر له یهك ملی������ۆن كهس بۆ بینینی ش������وێنهواری مێژووی������ی و دێرینی ئهم واڵته س������هردانی دهكهن ،كه داهاتهكهی نزیكهی 200ملیۆن یۆرۆیه. سیس������تهمی حكوومهتیی مالتا ،كۆماری پهرلهمانییه و پهرلهمانهكهی 65تا 69نوێنهری ههیه ،كه لهالیهن خهڵكهوه بۆ ماوهی 5س������اڵ لهم واڵته بچووكهدا ههڵدهبژێردرێن.
خوێندن ئیجب������اری و خۆرایییه و بهپێی ئامارهكانی ئهم دوایییه ()%92ی خهڵكهكهی خوێندهوارن. مالتا پێشینهیهکی 6ههزار ساڵهی ههیه .مێژوونووسان و دێرینناسهكان باس������ی قۆناغی پێشكهوتنی ئابووری و فهرههنگی ئهم واڵته پێش ٣ههزار س������اڵ بهر له ئایینی مهس������یح دهک������هن و پهرس������تگه ڕازاوهكانی ئ������هو واڵته وهك بهڵگه دێننهوه .ڕازاوهترینی ئهوان پهرس������تگهكهی (گانتیجا)ی������ه كه له بهرده ئاگرینهكان دروس������تكراوه و هێشتا ههر لهو شوێنهدا ماون. له سهدهی ههش������تهمی پێش زایین ،فینیقییهكان ئهم كۆمهڵ������ه دووڕگهی������ان داگیر كراد و ناوی������ان نا (مێلێت )Meletك������ه مانای (پهن������اگا)ی ههی������ه ،دواتر لهژێر كاریگهریی ئاوارهكان و زمانی عهرهبیدا ،ناوهکه گۆڕدرا و بوو به مالتا. مالتا ههردهم گۆڕهپانی ش������هڕ و پێكدادانی دهسهاڵته ناوچهیی و ئیمپراتۆره سهرکهوتووهکان بووه و چهندین سهده بهش������ێک له ئیمپڕاتووریهتی ڕۆم و بیزانس بووه. له ساڵی ( )870تا ساڵی ()1091ی زایینی عهرهبهكان فهرمانڕهوای������ی ئ������هم واڵتهی������ان كردووه ،بۆی������ه زمان و دابونهریتی ئهمڕۆی مالتا تێكهاڵوێكه له عهرهبی و ئیتالی و یوونانی .له س������اڵی ( )1800ب������هدواوه ،ئهم واڵته به یهکێک له كۆلۆنییهکانی بریتانیا دهژمێردرا . ب������ه درێژایی ش������هڕی دووهمی جیهانی ئ������هم واڵته وهك دهروازهی نێ������وان ئهورووپا و ئهفریق������ا ،ڕۆلێكی گرنگی له
گهیاندنی هێ������ز و كهرهس������تهكانی هاوپهیماناندا ههبووه. ههروهها دوای ش������هڕی دووهمی جیهانی ،له گهرماوگهرمی بزووتنهوه س������هربهخۆییخوازهكان له سهرتاسهری جیهان، مالتا له ساڵی 1947دا بوو به خاوهن ئۆتۆنۆمی ناوخۆیی. ل������ه كۆتایی������دا ،له س������اڵی 1962له ژێ������ر ئیدارهی بریتانیادا هاته دهر و له س������اڵی 1964س������هربهخۆیی وهرگرت .ههر لهو كاتدا دهوڵهتی مالتا گرێبهس������تێکی لهگ������هڵ بریتانیادا واژۆ کرد و بهپێی ئهم گرێبهس������ته، بریتانیی������هكان له بهرامبهر هاوكارییه ماڵییهكانی مالتا، ئهو ئیزنهی پێدرا که پێگه نیزامییهكانی خۆ لهم واڵتهدا بپارێزێت. له س������اڵی 1974كه حزبی كرێكار له مالتا هاته سهر كار و بهفهرم������ی ئهم واڵتهی به كۆم������اری مالتا ڕاگهیاند و ،ورده ورده ههوڵ������ی دهركردن������ی هێزهكانی بریتانیای له مالتا دا .تا ناوهڕاس������تهکانی دهیهی 1980ی زایینی ،مالتا واڵته بێالیهنانهی دور له جهمس������هری ڕۆژاوا و یهكێك لهو ڕۆژههاڵت بوو و ،هاوكارییهکی نزیكیشی له بواره سیاسی و ئابوورییهكان لهگهڵ لیبیادا ههبوو. ل������ه كۆتایییهكانی دهیهی 1980ب������ه دواوه ،ئهم واڵته مهیلی ب������هرهو ڕۆژاوا پهی������دا كرد .ت������ا دوای ئهوه كه بووه ئهندام له بازاری هاوبهش������ی ئهورووپادا ،دوو جار داواكاری������ی ئهندامییهتی له یهكێتی ئهورووپادا خس������ته ڕوو .له س������اڵی ،٢٠٠٤مالتا ب������وو به ئهندام له یهکێتیی ئهورووپادا.
مالتا ناوی ڕهسمی:
کۆماری مالتا
پایتهخت:
ڤاللێتتا
پانتایی واڵت:
٣١٦کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
417.700کهس .ئامار سالی ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٩٤،٥ئامار٢٠٠٩ -
ڕێژهی ژنان:
()%٥٠،٢
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٩،٨
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین) )%٩٢،٤( :ئامار ٢٠٠٥ ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
()%٩٣،٥
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
()%٩١،٢
ئابووری:
( )%2كشتۆكاڵ )%72( ،خزمهتگوزاری و ()%26یش پیشهسازییه.
حوزهیرانی 2012
43
بهنگالدێش؛
سهربهخۆیی و ههژاری
واڵت���ی بهنگالدێ���ش ،یهكێكه لهو واڵتانهی ك���ه پانتاییهكی زۆری ههیه و ڕێژهیهك���ی زۆری باران لێی دهبارێ���ت ،بهاڵم س���هرهڕای ئهوهش دهبینی���ن كه خهڵكی ئهو واڵته بۆ بهدهس���تهێنانی كار ڕوویان له زۆربهی واڵتانی جیهان كردووه .لهوانهش ڕێژهیهكی زۆری خهڵكی بهنگالدێش له ههردوو ڕهگهزی نێر و مێ ڕوویان له كوردستان كردووه و ههندێكیان به داهاتێكی كهم دهستیان به كار كردووه. ل���ه بهدواداچوونێك���دا دهركهوت كه زۆریی ڕێژهی دانیش���توان و ههژاریی لهالیهك و ناس���هقامگیریی سیاسیی لهو واڵته ،بۆته هۆی ئهوهی كه خهڵك بۆ بهدهستهێنانی كار ڕوو له واڵتانی دیكهی جیهان بكهن. كۆم���اری گهل���ی بهنگالدێ���ش ( )People's Republic of Bangladeshواڵتێكه كهوتۆته باش���ووری كیشوهری ئاسیا و ڕۆژههاڵتی هیندوستان و پایتهختهكهی شاری (داكا)یه .ئهم واڵت ه له ساڵی 1971 وات ه ( 41ساڵ بهر له ئێستا) سهربهخۆیی خۆی ڕاگهیاند. ئامادهكردنی :شهیدا ع.ع مێژووی بهنگالدێش دوای دابهش������بوونی (نیمچه كیشوهری هیند) له ساڵی 1947 و دروس������تبوونی واڵتی پاكس������تان ،ناوچهی بهن������گال بوو به دوو ب������هش :بهنگالی خۆرئاوا كه بوو ب������ه ویالیهتێكی هیند و ،بهنگالی خۆرههاڵت بهناوی پاكس������تانی خۆره������هاڵت ،بوو به یهكێ له پێنج ویالیهتی پاكستان. واڵتی هیند ،پاكستانی خۆرههاڵتی له چوار ویالیهتهكهی تری واڵتی پاكس������تان جیا دهكردهوه .خهڵكی پاكس������تانی خۆرههاڵت، جگ������ه له دینی هاوب������هش كه ئهویش (ئیس���ل��ام)ـه ،له بوارهكانی دیكهدا بهتایبهت زمان ،لهگهڵ خهڵكی بهشی خۆرئاوای پاكستان
44ههڵبژاردن ژماره ()22
جیابوو ،لهگهڵ ئهوهی زیاتر له نیوهی دانیش������توانی پاكستان له بهش������ی خۆرههاڵت بوون تهنها یهك لهس������هر چواری بودجهی بۆ دیاری كرابوو و داهاتی تاك س������ێ لهسهر پێنجی بهشی خۆرائاو بوو .گرنگیی حكوومهت ،ئابووری و هێزی س������هربازی له بهش������ی خۆرئاوا ،جیاوازی له نێوان ئهو دووبهشهی زیاتر دهكرد. له ساڵی ،1952لهگهڵ ڕاگهیاندنی زمانی ئۆردوو وهكو زمانی فهرمیی واڵت ،ناڕهزایی خهڵكی پاكس������تانی خۆرههاڵت زیاتر بوو. له س������اڵی 1955پێكهاتهی سیاس������یی پاكستان وهكو دوو بهشی خۆرههاڵت و خۆرئاوا ب������ه دانانی ژمارهی نوێنهرانی ئهنجومهنی یاسادانانی ناوهندی وهكو یهك ،دووباره ڕێكخرایهوه.
حزبی (عوامی لیگ) ،حزبی بهرچاوی پاكس������تانی خۆرههاڵت، به سهرۆكایهتیی ش������ێخ موجیبولڕهحمان داوای خۆبهڕێوهبردنی وروژاند .له ههڵبژاردنی گشتیی ساڵی ،1970ئهو حزبه زۆرینهی كورس������ییهكانی ئهنجومهنی نهتهوهیی پاكس������تانی بهدهست هێنا و ش������ێخ موجیب به س������هرۆكوهزیران ههڵبژێ������ردرا؛ بهاڵم ژنڕاڵ یهحیاخان ،سهركۆماری پاكستان ،سهرۆكوهزیریی موجیبی قبول نهكرد و یهكهمین دانیشتنی ئهنجومهنی پاش خست. دوابهدوای ئهوه له س������اڵی 1971ناڕهزایهت������ی و توندوتیژی ڕووی دا ،حزبی (عوامی لیگ) بڕیاری دا له ویالیهتی پاكس������تانی خۆرههاڵت یهكالیهنه سهربهخۆیی ڕابگهیێنێت و له نیسانی ،1971 موجیب سهربهخۆیی پاكستانی خۆرههاڵتی لهژێر ناوی بهنگالدێشی ڕاگهیاند .ههر زوو ش������هڕی ناوخۆ ڕووی دا .یهحیاخان( ،عوامی لیگ)ی به نایاس������ایی لهقهڵهم دا و سهركردهكانی دهسگیر كرد و سوپای پاكستان دهستی بهسهر ویالیهتی بهنگالدا گرت. بهرگریی خهڵكی پاكستانی خۆرههاڵت به دروستبوونی سوپای ڕزگاریخ������وازی بهنگالی خۆرههاڵت درێژهی پێدرا .ئهو س������وپایه، هێرش������ێكی بهرباڵوی له دژی سوپای پاكس������تان دهست پێ كرد. بههۆی ئهو شهڕهوه نزیكهی 9.5ملیۆن كهس بهرهو هیند ههاڵتن. له كانوونی یهكهمی ساڵی 1971هیند بهرامبهر به پاكستان شهڕی ڕاگهیاند و بۆ پاڵپش������تی له س������وپای ڕزگاریخواز دهستی به شهڕ كرد .هێزی هاوپهیمانی له 16ی كانوونی یهكهم هێزهكانی پاكستانی گهمارۆ دا و سهربهخۆیی بهنگالدێش هاته دی .له كانوونی دووهمی 1972شێخ موجیب بوو به سهرۆكوهزیرانی بهنگالدێش. بهپێی دهس������تووری كاتی������ی ،بهنگالدێش واڵتێكی س������هربهخۆ به حكوومهتێكی (س������كوالر) و سیس������تمی سیاس������یی پهرلهمانی ڕاگهیێندرا .له س������اڵی 1974ئهو واڵته بووه ئهندام له ڕێكخراوی نهتهوهیهكگرتووهكان .دوای س������هربهخۆیی بهنگالدێش :بێشوێنیی ملیۆنها كهس ،كهمیی ناوهندهكانی تهندروس������تی ،خۆپاراس������تن، پیشهس������ازی ،فێركاری ،ڕێگاوبان و هێڵی بهیهك گهیشتنی گشتی، سهرهكیترین گیروگرفتهكانی ئهو واڵته بوون. له س������اڵی ،1975تهواوكاریی دهس������تووری ههمیش������هیی كه دهسهاڵتی جێبهجێكردنی تهواو به سهركۆمار دهدا ،پهسهند كرا و موجیبولڕهحم������ان بوو به یهكهمین س������هركۆماری بهنگالدێش. ناوبراو ههموو حزبهكانی ههڵوهشاندنهوه و سیستمی تاك حزبی ڕاگهیاند .له س������اڵی 1975شێخ موجیبولڕهحمان له كۆدهتایهكی ئهفسهره ئیسالمییهكاندا كوژرا .دوای چهند مانگێك ،دژهكۆدهتا و كۆدهتای������هك لهالیهن هێزی س������هربازیی ڕێكخرا و له ئهنجامدا فهرماندهكانی سهربازی لهژێر چاودێریی سهركۆمارێكی مهدهنی، ئهبوس������ادات محهمهد س������ایم (دادوهری دادگای دیوانی گشتی) دهسهاڵتی گرته دهست.
ل������ه س������اڵی 1976ژن������ڕاڵ زیائولڕهحمان بهرپرس������یاریهتیی فهرماندهیی و س������هرۆكایهتیی حكوومهتێكی سهربازیی وهرگرت و له ساڵی 1977بوو به سهركۆمار .له ساڵی 1979سهركردهكانی س������وپا كۆتاییان به حكوومهتی سهربازی هێنا و خهڵك ئهندامانی پهرلهمانی نوێیان ههڵبژارد. لهو ههڵبژاردنهدا حزبی نهتهوهیی بهنگالدێش ،به سهرۆكایهتیی زیائولڕهحمان ،زۆرترین كورس������ییهكانی ئهنجومهنی بهدهستهێنا. له ساڵی ،1981بهرههڵستكاران سهركۆماریان تیرۆر كرد .دوای ئهوه ،جێگری سهركۆمار (عهبدولس������هتار) پۆستی سهركۆماری وهرگرت .له ساڵی 1982سهركردهكانی سوپا دووباره دهسهاڵتی حكوومهتیان گرتهوه دهست. ژنڕاڵ محهمهد ئیرش������اد دهستووری ههمیشهیی ههڵپهسارد و باری نائاسایی راگهیاند و چااڵكیی سیاسیی قهدهغه كرد .ناوبراو له س������اڵی 1983خۆی كرده س������هركۆمار .ل������ه كانوونی یهكهمی 1991لهگهڵ فراوانبوونی ناڕهزایهتیی گرووپه نهیارهكان ،ئیرشاد دهست لهكاركێشانهوهی خۆی ڕاگهیاند .له شوباتی 1991حزبی نهتهوهیی بهنگالدێش دهستی بهسهر پهرلهماندا گرت و سهرۆكی ئ������هو حزبه (بێگم خال������ده زیاء) بێوهژن������ی زیائولڕهحمان ،بوو به سهرۆك وهزیر. له ئهیلولی ،1991دوای چاكسازی له دهستووری ههمیشهیی بهنگالدێش ،بهرپرس������یاریهتیی دهس������هاڵتی جێبهجێ������كار درایه سهرۆكوهزیر و بهو پێیهش سهركۆمار بوو به پۆستێكی تهشریفاتی. له ههمان س������اڵدا ،عهبدولڕهحمان بیسواس لهالیهن ئهنجومهنهوه به سهركۆمار ههڵبژێردرا .گرووپه نهیارهكان به گشتی (عهوامی لی������گ) دژی ههنگاوهكانی ئابووری������ی دهوڵهتی خالیده زیاء لهوانه بهتایبهتكردن������ی ئابووریی واڵت ،ڕاوهس������تان .ئیس���ل��امییهكانیش ڕهخن������هی توندیان له ههندێ له ههنگاوهكانی دهوڵهت دهگرت ،كه ههندێجاریش خۆپێشاندانی لێ دهكهوتهوه. ئهو بیروبۆچوونه دژه ئایینیانهی (تس������لیمه نهس������رین) كه له ڕاگهیاندنهكانی بهنگالدێش له س������اڵی 1993دا باڵوكرایهوه و به هۆی ئاسانكاریی دهسهاڵتدارانی دهوڵهت له واڵت ههاڵت ،ههستی ئایینی و توڕهیی موسلمانانی لێكهوتهوه. مانگرت������ن و خۆپێش������اندانهكان له زیادبووندا ب������وون .بههۆی زۆربوونی ناڕهزایهتییهكان ،له س������اڵی 1996خالیده زیاء دهستی له پۆس������تی س������هرۆكوهزیران كێش������ایهوه و دهوڵهتێكی بێالیهن ب������ه س������هرۆكایهتیی محهم������هد موجیبولڕهحمان ڕاس������پێردرا بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردن .له ههمان س������اڵدا ،حوسێنه واجد ،كچی شێخ موجیبولڕهحمان ،بوو به سهرۆكوهزیر و دادوهر شههابودین ئهحمهد بوو به سهركۆمار . سیاس������هتهكانی دهرهوهی بهنگالدێش به گشتی كهوتۆته ژێر
حوزهیرانی 2012
45
كاریگهری������ی ناوخۆیی وهكو :حزبهكان ،ئابووریێكی الواز ،هۆكاره سرووش������تییهكان و كاریگهریی دهرهكی وهكو دراوس������ێی لهگهڵ هیند وهكو هێزێكی گهورهی ناوچهیی و ڕێكخراوهكانی هاریكاری دهرهوه. سیاسهت حزبی ناسیۆنالیس������تی بهنگالدێش له ساڵی 1991دهسهاڵتی گرته دهست و س������هرۆكی ئهو حزبه "عبدولڕهحمان بیسواس" له ههمان ساڵ بوو به سهركۆماری بهنگالدێش .له ههڵبژاردنی ساڵی 2002ی زایین������ی "تاجهدین ئهحمهد" به بهدهس������تهێنانی زۆرینهی دهنگهكان پۆستی سهركۆماری وهرگرت ،خاتوو "خالیده زیاء"یش له ساڵی 2001وهكو سهرۆكوهزیران ههڵبژێردرا. جوگرافیا پایتهختی ئهو واڵته شاری داكا ( )Dhakaیه كه 12.295.728 كهس دانیش������تووی ههیه .پانتایی ئ������هو واڵته 147.570كیلۆمهتر دووجایه و دانیش������تووانی ئهو واڵتهش 150.448.340كهسه كه بهپێی پانتایی ،ڕێژهی دانیشتوانی زۆره. له گهورهترین شارهكانی واڵتی بهنگالدێش دهتوانین "چیتاگونگ ب������ه "2.532.421كهس" ،خولنا به "842.995و "راجش������اهی به "727.083كهس ناو ببهین. ل������ه ڕووی كهش و ههواوه ،بهنگالدێ������ش ئاووههوایهكی گهرم و ش������ێداری ههیه و بههۆی ئ������هوهی كه كهوتۆته لێواری كهنداوی بهن������گال و زهریای هیند ،له وهرزی هاوین������دا ئهو واڵته دهكهوێته بهر هێرشی ئهو الفاوانهی كه بههۆی گۆڕانی ئاووههوای زهریای
هیندهوه دروس������ت دهبن و سااڵنه به سهدان كهس بههۆی بارینی بارانێكی بهخوڕی وهرزیی گیانیان لهدهست دهدهن. بهنگالدێش یهكێكه لهو واڵتانهی كه زۆرترین دانیشتووی ههیه، ههروهها ههژارترین واڵتی جیهانیشه .بهشی باشووری ڕۆژههاڵتی ئهو واڵته به دارستانهكانی داری حهیزهران داپۆشراوه. رووبارهكانی "گنگ" و "براهماپوت������را" كه له زنجیره چیاكانی هیمالیاوه س������هرچاوه دهگرن و دڕژێنه نێو كهنداوی بهنگال ،ئهو واڵت������ه بهراو دهك������هن .بهههرحاڵ ،ئهو واڵت������ه ،واڵتێكی به پیت و بهرهكهته و بوار بۆ ژیانی خهڵكێكی زۆر ڕهخساوه. ئاووههوای بهنگالدێش ئیس������توایییه و كش������توكاڵیش پش������ت ب������ه بارانهكانی وهرزیی دهبهس������تێت%82 .ی خهڵكی بهنگالدێش خهریكی كشتوكاڵن و برنج و كهنهف له بهرههمهكانی ئهو واڵتهیه. لهم دواییانهشدا ،له قواڵیی كهنداوی بهنگالیش سهرچاوهی "گازی سروش������تی" دۆزراوهتهوه .ئهو واڵته هیچ جۆره س������هرچاوهیهكی كانزایی نییه و (پاشهكهوت)ی ژێرزهویی ئهوتۆشی نییه. %97ی خهڵك������ی ئهو واڵته له ن������هژادی بهنگاڵینه %85 .ئایینی ئیسالمیان ههیه كه ئایینی فهرمی واڵته%15 ،یش ئایینی هیندۆسیان ههیه .زمانی فهرمی واڵت بهنگاڵییه ،زمانی ئینگلیزیش ههرچهنده زمانی فهرمی نییه ،بهاڵم وهكو زمانی دووهمی واڵت ناسراوه. ل������ه بهنگالدێ������ش زۆربهی موس������ڵمانهكان س������وننی مهزههبن و شیعهمهزههبهكانیش كهمن ،بهاڵم موسڵمانهكان لهگهڵ یهكتری تهبا و یهكگرتوونه و وههابییهكانیش زۆر كهمن .موسڵمانهكانی بهنگالدێش لهگهڵ مهزههبهكانی دیكه به تهبایی ژیان بهسهر دهبهن.
بهنگالدێش ناوی ڕهسمی:
کۆماری گهلی بهنگالدێش
پایتهخت:
داکا
پانتایی واڵت:
147.570کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
146.425.491کهس .ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٢٧،٦ئامار – ٢٠٠٩
ڕێژهی ژنان:
()%٤٩،٤
ڕێژهی پیاوان:
()%٥٠،٦
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین) )%٥٥( :ئامار – ٢٠٠٨ ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
()%٤٩،٨
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
()%٦٠
ئابووری:
( )%١٨،٧کشتوکاڵ )%٢٨،٧( ،پیشهسازی و ()%٥٢،٦یش بهشی خزمهتگوزارییه.
سهرچاوه:
http://fa.wikipedia.org http://keshvarshenasi.persianblog.ir
46ههڵبژاردن ژماره ()22
http://www.encyclopaediaislamica.com http://www.hamshahrionline.ir/news
سیستهمی یهك دهنگی گوازراوه )STV) The Single Transferable Vote ئا :عمران حهم بۆ چهند ساڵ زانایانی سیاسهت بهرگرییان له سیستهمی یهك دهنگی گوازراوه وهك سهرنجراكێش������ترین سیستهمی ههڵبژاردن دهك������رد .كهچی كاركردن بهم سیس������تهمه بۆ رێكخستنی ههڵبژاردنه پهرلهمانییهكان له چهند حاڵهتێكی سنوردار تێناپهڕێت وهك :كۆماری ئێرلهندا (ههر له ساڵی 1921هوه) ،ماڵتا (له ساڵی 1947هوه) ،بۆ تهنها جارێكیش له ههڵبژاردنی گش������تی له ئس������تۆنیا (ئێستلهند) له ساڵی 1990كاری پێكراوه. ئهم سیس������تهمه ل������ه ههڵبژاردنی ئهنجومهن������ی پیرانی ئۆس������ترالی و ههڵبژاردنی ههندێ ل������ه كهرتهكانی واڵتهكه كاری پێدهكرێ������ت ،ههروهها بۆ رێكخس������تنی ههڵبژاردنی پهرلهمان������ی ئهورووپی و ههڵبژاردن������ی خۆجێیی ئێرلهندای باكوور پشتی پێدهبهسترێت. ههر یهك ل������ه تۆماس هاری له بریتانیا و كارل ئهندرێی له دانمارك له س������هدهی نۆزدهههمدا بهجیا ههڵس������اون به داڕشتنی پێكهاتهكانی ئهو سیستهمه. سیستهمی یهك دهنگی گوازراوه لهسهر بنهمای ههبوونی بازنهی فرهنوێنهر دامهزراوه .دهنگدهران ههڵدهس������تن به رێزبهندكردنی پاڵێوراوان (بهپێی ریزبهندیی پهسهندهکان) لهس������هر فۆڕمی دهنگدان ،ههروهك ئهوهی له سیس������تهمی دهنگی جێگرهوهدا ئهنجام دهدرێت .له زۆربهی حاڵهتهكاندا ئهو ریزبهندكردنه دڵخوازانه دهبێت و دهنگدهر پهیبهس������ت ناكرێت به ریزكردنی گش������ت پاڵێوراوان ،بهڵكو بۆی ههیه تهنها یه ك پاڵێوراو ههڵبژێرێت. دوای كۆتاییهات������ن ب������ه جیاكردن������هوه و ئهژماركردنی پهسهندکراوه یهكهمهكانی سهر فۆڕمی دهنگدان ،ژمارهی دهنگه پێویس������تهكان بۆ ههڵبژاردنی تاكه پاڵێوراوێك دیاری دهكرێت .ئهمهش بهش������ێوهیهكی گش������تی له رێگهی پشكی درووپ ()Droop quotaهوه ئهنج������ام دهدرێ������ت ،كه له ڕێگهی ئهو هاوكێشه سادهیهوه دهردههێنرێت: پشك= [ژمارهی دهنگهكان(/ژمارهی كورسییهكان1+])1+
ئهنجامی كۆتایی ههڵبژاردن له سایهی سیستهمی یهك دهنگ������ی گوازراوه له رێگهی چهن������د كردارێكی ژماردنهوه ندکراوه دهردهكهوێت .له ژماردنی یهكهمدا كۆی دهنگه پهسه یهكهمهكانی ههر پاڵێوراوێك ئهژمار دهكرێن ،راستهوخۆ ئهو پاڵێوراوانه دهردهچن كه دهنگه پهسهندکراوه یهكهمهكانیان یهكس������ان یاخ������ود زیاتر بێت لهو ڕێژهی������هی كه بهپێی ئهو كردارهی س������هرهوه دهردهچێت (واته دهنگی پێویس������ت بۆ سهركهوتنی ههر پاڵێوراوێك). دوای ئهوه ژماردنی دووهم دێت ،تیایدا دهنگه زیادهكان (ئهو دهنگانهی كه له ژماردنی یهكهمدا له رێژهی پێویست بۆ س������هركهوتنی ه������هر پاڵێوراوێك زیاتر ب������وون) دووباره بهسهر ئهو پاڵێوراوانهدا دابهش دهكرێنهوه كه له ژماردنی یهكهمدا رێژهی پێویستی دهنگهكانیان بهدهست نههێناوه، به پش������ت بهستن به ژمارهی پهس������هندکراوه دووهمهكانی سهر فۆڕمی دهنگدان. بهمهبهستی بهدهستهێنانی بهرزترین ئاستی دادپهروهری له كرداری دووباره دابهش������كردنهوهدا ،فۆڕمهكانی گشت پاڵێوراوان دابهش دهكرێنهوه ،ب������هاڵم ههر یهكهیان بهپێی رێ������ژهی كهرتی س������هدی ههر دهنگێك ،به ش������ێوهیهك كۆی دهنگه دابهش������كراوهكان یهكس������ان بێت به زیادهی دهنگی پاڵێوراوهك������ه ،بۆ نموون������ه ئهگهر پاڵێوراوێ������ك 100دهنگی بهدهستهێنا بێت و زیادهی دهنگهكانی پێنج دهنگ بوو ،لهو كاتهدا ههر فۆڕمێكی دهنگدان به بههای یهک لهسهر بیست ()20\1ی دهنگهكان دابهش دهكرێنهوه. دوای ه������هر كردارێك������ی دووبارهكردن������هوه ئهگهر هیچ كام ل������ه پاڵێوراوهكان زیادهی دهنگهكانی یهكس������ان نهبوو به رێژهی پێویس������ت ،ئهوا ئهو پاڵێوراوهی كهمترین دهنگی بهدهس������تهێناوه دووردهخرێت������هوه و دهنگهكانی بهس������هر پاڵێوراوه ماوهكاندا دابهش������دهكرێتهوه به پشتبهس������تن به پهسهندکراوه دووهمهكان. بهم ش������ێوهیه كردارهكان بهردهوام دهبن و له ئهنجامی
حوزهیرانی 2012
47
ههر كردارێكیش������دا یان ئهوهتا دهنگ������ه زیادهكان دووباره دابهش������دهكرێنهوه یاخ������ۆد پاڵێوراوێ������ك دوور دهخرێتهوه، تاوهكو ئهو ڕێژهی������هی پاڵێوراوان ههڵدهبژێردرێن تا لهگهڵ ژمارهی کورسییهکاندا یهكسان بن. له حاڵهتێكدا ئهگهر گش������ت كورسییهكان پڕ نهكرانهوه و هی������چ پاڵێوراوێكیش جگه له دوورخ������راوهكان نهمابووهوه و به بهراورد لهگهڵ ژمارهی كورس������ییه م������اوهكان تهنها یهك پاڵێوراوی������ش زیاد بوو ،ئهوا گش������ت پاڵێ������وراوهكان جگه له یهكێكیان س������هرهڕای ئهوهی رێژهی پێویس������تی دهنگهكانیان بهدهست نههێناوه به سهركهوتوو و ههڵبژێردراو دادهنرێن.
خاڵ ه بههێز و الوازهكانی ئهم سیستهمه: خاڵ ه بههێزهكانی: دهتوانی������ن بڵێی������ن جیاوگه گش������تییهكانی سیس������تهمی نوێنهرایهت������ی رێژهیی بهس������هر سیس������تهمی ی������هك دهنگی گ������وازراوهدا جێبهج������ێ دهكرێ������ن .ههرچهنده له گش������ت سیستهمهكانی دیكهی ههڵبژارد ن ئاڵوزتره ،بهاڵم: -1ئهم سیس������تهمه رێگا لهب������هردهم دهنگدهردا خۆش دهكات بۆ ئهوهی ههم پارته سیاسییهكان ههڵبژێرێت ،ههم پاڵێوراوانی ئهو پارته سیاسییانه. -2دهرئهنجامی ههڵبژاردنهكان له رێگهی ئهم سیستهمهوه تا ڕادهیهكی زۆر گونجانی تێدا بهدی دهكرێت. -3قهبارهی بازنهكانی ههڵبژاردن فرهنوێنهر و بچووكن، ئهم������هش وادهكات پهیوهندییهك������ی ڕاس������تهوخۆ لهنێوان دهنگدهر و پاڵێوراواندا ههبێت. -4بههۆی ئهو سیس������تهمهوه ،دهنگ������دهر دهتوانێت كاریگهری ههبێت لهس������هر ئهو هاوپهیمانییان������هی دوای ههڵبژاردن پێكدێن، ه������هروهك ئ������هوهی له كۆم������اری ئێرلهن������دا روویدا ،وا ل������ه پارته سیاس������ییهكان دهكات له رێگهی گۆڕینهوهی ئهو كهس������انهی كه دهنگدهران ههڵیان بژاردوون ،ههوڵی هاوكاریكردنی یهكتر بدهن. -5ب������ه بهراوورد لهگهڵ سیس������تهمی لیس������تی رێژهیی (لیستی داخراو) ،ئهم سیستهمه چانسی زیاتر به پاڵێوراوه سهربهخۆكان دهدات بۆ س������هركهوتن ،چونكه دهنگدهر له جیاتی ئهوهی دهنگ به لیست بدات ،دهنگ به پاڵێوراوهكان دهدات (ههرچهنده دهكرێ له رێگهی ئهم سیستهمهوه كار به لیس������تی رێژهییش بكرێت ،وهك ئ������هوهی بۆ ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پیرانی ئوسترالیا ئهنجام دهدرێت). خاڵ ه الوازهكانی: س������هرهڕای ئهو خاڵه الوازانهی كه بهشێوهیهكی گشتی لهناو س������یتهمی نوێنهرایهتی رێژهییدا ههن ،ئهم سیستهمه چهند خاڵێكی دیكهی الوازی تێدایه ئهوانیش:
48ههڵبژاردن ژماره ()22
-1رهخنهی������هك كه لهو سیس������تهمه دهگیرێ������ت ئهوهیه ،ئهو سیس������تهمانهی دهنگێك له دهنگێكی دیكه به باش������تر دادهنێن سیس������تهمێكی نام������ۆن و الی زۆرێك له كۆمهڵ������گاكان كارێكی تازهیه و پێویس������تی به ئاستێكی بهرزی هوشیاریی رۆشنبیری و مهعریفی ههیه. -2لهم سیس������تهمهدا وردهكارییهكان������ی جیاكردنهوه و ژماردنی دهنگ������هكان ئاڵۆزییهك������ی زۆری تێدایه ،ههر ئهو هۆی������هش وای له واڵتی ئس������تۆنیا كرد پاش������گهز ببێتهوه ل������ه پهیڕهوكردنی سیس������تهمهكه دوای ئ������هوهی له یهكهم ههڵبژاردندا كاری پێكرد. ئهم سیستهمه پێویس������تی به چهندین كرداری ئهژماركردن و دابهش������كردنی دهنگه زیادهكان ههیه ،بۆی������ه جیاكردنهوه و ژماردنی دهنگهكان له بنك������هی تایبهت ئهنجام دهدرێن ،نهك له بنكهكانی دهنگدان .لێرهدا بابهتی پاكیی ههڵبژاردن دێته پێشهوه و ڕهنگ������ه جیاكردنهوهی دهنگهكان لهن������او بنكهی دهنگداندا بۆ شهرعییهتدان به ههڵبژاردن پێویس������ت بێت .ئهمهش وادهكات بهدوای ئهو سیستهمهدا بگهڕێن كه ئهو ئامانجه دهپێكێت. -3به پێچهوانهی سیس������تهمی لیستی ڕێژهیی ،دهكرێ سیس������تهمی یهك دهنگی گ������وازراوه ببێته هۆی كهرتبوونی پارته سیاس������ییهكان ،چونكه پاڵێوراوانی پارتێكی سیاسی ركابهرایهت������ی یهكتری دهكهن بۆ س������هركهوتن ،ئهمه جگه له ركابهرایهتیكردن لهگ������هڵ پاڵێوراوانی پارتهكانی دیكه. ئهمهش سیاسهتی ئاگرخۆشكردن بهرههم دێنێت كه تیایدا پاڵێوراوان پهنا دهبهنه بهر كڕینی دهنگی كۆمهڵ و گرووپی دیاریكراوی دهنگدهران. -4بههۆی ئهو سیس������تهمهوه لهوانهیه پارتێك سهرهڕای ئهوهی ژمارهی دهنگهكانی ل������ه ركابهرهكهی زیاتره ،بهاڵم كورسی كهمتری بهركهوێت؛ بۆ نموونه ماڵتا له ناوهڕاستی ههشتاكانی سهدهی رابردوودا ههڵسا به ههمواركردنهوهی یاسای ههڵبژاردنی واڵت بهمهبهستی بواردان به دابینكردنی ههندێك له كورس������ی زیاده ب������ۆ قهرهبووكردنهوهی پارتی زهرهرمهند ،ئهگهر هاتوو ئهو حاڵهته روویدا. س������هرهڕای ئهو ههموو ڕهخنانهی ئاڕاستهی سیستهمی ی������هك دهنگی گوازراوه دهكرێن ،له كات������ی جێبهجێكردنیدا دیارك������هوت كه زۆربهی ئهو رهخنانه كێش������هی الوهكین و كار ناكاته سهر پرۆسهی ههڵبژاردن .له ئێرلهندا و ماڵتا، پهیڕهوكردنی ئهو سیس������تهمه ب������ۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردن بووه مایهی س������هقامگیری و هێنانه ئ������ارای حكوومهتێكی سهقامگیر ،ههروهها تاڕادهیهكی باش شهرعییهتیان ههیه و ل������ه زۆربهی كات������دا حکوومهت له یهك ی������ان دوو پارتی سهرهكی پێك دێت. سهرچاوهaceproject.org :
تابووری پێنجهم
ن :سهكوان ئهرگوشی ئهم دهستهواژهیه بۆ یهكهم جار لهكاتی شهڕی ناوخۆی ئیسپانیا له ساڵی 1936دا دهركهوت .ئهو هێزانهی بهرهو مهدرید پێش������ڕهوییان دهكرد ،له چوار تابوور پێكهاتبوون. تابوورێكی دیكه لهناو هێزهكانی بهرامبهردا به شێوهیهكی نهێنی كاری دهكرد و ب������ه پڕوپاگهنده ،ترس و دڵهڕاوكێی له ناو هێزهكهدا باڵو دهك������ردهوه ،لەبەر ئەوه به تابووری پێنجهم ناونران. لهكاتی جهنگی سارددا ئهو دهستهواژهیه بۆ كاری سیخۆڕی و بهكرێگیراوی بهكار دههێنرا .له سهردهمی ئێستادا بازنهی بهكارهێنانی دهستهواژهی تابووری پێنجهم فراوانتر بووه و ئهو كۆمهڵ و گرووپانهش دهگرێتهوه ،كه به ناوی كۆمهڵگهی مهدهنی یان خێرخوازی یان ههر ناوێكی دیكه ههڵدهس������تن ب������ه باڵوكردنهوهی دهنگۆی ناڕاس������ت و پڕوپاگهندهكردن له بهرژهوهندی الیهنێك دژی الیهنێكی دیكه. پارته سیاس������ییهكانیش ئهوانهی به خواست و هاوكاری واڵتانی نهیار دامهزراون ،ڕۆڵی تابووری پێنجهم دهبینن له واڵتهكهی خۆیاندا .زۆر جاریش ئهو پارته سیاس������ییانهی كه خۆڕسكن و لهس������هر بنهمایهكی نیشتمانی و نهتهوهیی دام������هزراون ،بهاڵم ملمالنێ سیاس������ییهكان ب������ه ئاقارێكی نادروس������تدا دهبهن و ئهو كاره ئهنجام دهدهن كه نهیارانی
واڵت ههوڵی ب������ۆ دهدهن ،بهبێ ئهوهی بهرنامهس������ازی بۆ كراب������ێ یاخود مهبهس������تیان بێت ئهجیندای ئ������هو نهیارانه جێبهج������ێ بكهن ،ب������ه ش������ێوهیهكی ناڕاس������تهوخۆ دهچنه چوارچێوهی تابووری پێنجهمهوه (بێگومان ئهگهر كارهكه له بهرژهوهندی چهند كهس������ێك یان گرووپێكدا بێت و دژ به بهرژهوهندی واڵت بێت). ئهركی تابووری پێنجهم هێنانهدی ئاژاوه و باڵوكردنهوهی پڕوپاگهنده ،ترس و دڵهڕاوكێیه له ناوخۆی واڵتدا .بۆیه ههر الیهنێك ئهو كاره ئهنجام بدات چ به مهبەست بێت و بۆ ئهو ئهركه دامهزرا بێت ،یاخود مهبهستیان بهدهستهێنانی ههندێك دهستكهوت و بهرژهوهندیی ناڕهوا بێت ،ههرچهنده دووریش بێت له دهس������تێوهردانی دهرهكی ،بهاڵم لهبهر ئهوهی ههمان ئامانج دهپێكن ،ئهوا ئهركی تابووری پێنجهم دهبینن. مهرج نیی������ه تهنها ئهوانهی له دهس������هاڵتدا نهبن ههوڵی ئاژاوهنانهوه و توقاندن بدهن ،بهڵكو زۆر جار دهسهاڵتدارانیش ل������ه پێناو مانهوهی خۆیاندا پهنا بۆ ئهو كاره دهبهن .ئامانج لهم جۆره سیاسهته مانهوه له دهسهاڵته ،بهاڵم ئاكامهكهی الوازكردن������ی واڵت و لێكترازان������ی كۆمهڵگایه و ،دهرئهنجام داگیركردنیهتی لهالیهن واڵتانی دیكهوه .وهك ئهوهی له عێراق روویاندا ،كاتێك ئهمریكا و هاوپهیمانانی هێرش������یان كرده
حوزهیرانی 2012
49
سهری و داگیریان كرد ،زۆرینهی خهڵكی عێراق خوازیاری لهناوچون������ی رژێمهكهبوون .كهوات������ه چ جیاوازییهك ههیه لهنێوان ئهوانهی بهمهبهس������تی تابووری پێنجهم دامهزرابن لهگهڵ ئهوانهی بۆ مهبهستێكی دیكه واڵت به ههمان ئاقاردا بەرن ،كه تابووری پینجهم ههوڵی بۆ دهدات. له سهردهمی ئهمڕۆی تهكنۆلۆژیادا هۆیهكانی كارتێكردن له كۆمهڵگادا فراوان و جۆراوجۆرن .رهنگه ئهو ئهركهی جاران به سوپایهك ئهنجام دهدرا وهك تابووری پێنجهم ،ئێستا تاكه كهناڵێكی راگهیاندن بیكات و بگره كاریگهرتریش بێت. لهالیهكی دیكهوه ئامانج و خواس������تی تابووری پێنجهم له چوارچێوهی جهنگ دهرچووه و گش������ت بوارهكانی ژیان دهكاته ئامانج ،چ ب������واری كۆمهاڵیهتی بێت یان ئایینی یان نهتهوهیی یاخ������ود ههر بوارێكی دیكهی ژی������ان .بوارهكان جی������ان ،بهاڵم ئامانج و مهرام یهك������ن ئهویش الوازكردن و لهبهریهك ههڵوهشاندنهوهی كۆمهڵگایه. له ههرێمی كوردستان مهترسییهكانی تابووری پێنجهم و كاریگهرییهكانی زۆرن ،لهبهر چهند هۆیهك لهوانهش: -1ههرێم������ی كوردس������تان بهچهند واڵتێكی دراوس������ێ بهس������تراوهتهوه ،كه جگه له بهرژهوهندی������ی ئابووری هیچ پهیوهندیێكی دیكه به ڕهوا نابینن .لێرهدا ئهو واڵتانه نایانهوێ ئهو قازانجه ئابوورییهی له ڕێگای كوردستانهوه دهستیان دهكهوێت له دهستی بدهن ،بهاڵم بهگشت شێوهیهك رێگری ل������ه بههێزبوونی ههرێم دهكهن .چ به ههناردهكردنی مادده هوش������بهرهكانهوه بێت یاخود له رێگهی تێكدانی ئاسایشی یانهێننه ناوهوهی خۆراكهوه بێت ،كه بازرگانهكانی ئێمه ده واڵت یاخود چهندین رێگای دیكه. -2ههرێمی كوردستان تاوهكو ئێستا خاوهن سهروهریی خ������ۆی نییه و نهب������ووه ب������ه دهوڵهتێكی س������هربهخۆ ،بۆیه كارتێكردن������هكان كاریگ������هر دهبن .له قۆناغ������ی پهڕینهوه و ههنگاونان بهرهو دهوڵهتی س������هربهخۆ ،ههوڵ و تێكۆشینی نهیاران بۆ دامهزراندن و فراوانكردنی تابووری پێنجهم چڕ دهكرێنهوه و گشت شێوازهكانی دهگرنه بهر. -3بوونی فره حزبی و ملمالنێی بههێزی سیاس������ی بۆ گرتنه دهس������تی دهس������هاڵت له ههرێمێكی وهك كوردستان كه ل������ه س������هرهتای ههنگاونانه بهرهو دیموكراس������ییهت و بهمهدهنیكردنی كۆمهڵگا ،هۆكارێكی دیكهیه بۆ سهرههڵدانی تابووری پێنجهم .رهنگه زۆرجا بهمهبهستی بهدهستهێنانی دهسكهوتێكی سیاسی ،بهرژهوهندییه بااڵكان وهال بنرێن و ههندێك الیهن ببن ب������ه بزوێنهری كار و بهرنامهی واڵتێكی دیكه .ئهمهش له دنیای سیاسهتدا كارێكی ئهستهم نییه.
50ههڵبژاردن ژماره ()22
محهمهد مورسی
یهكهم سهرۆكی مهدهنیی میسر
پ������اش تێپهڕبوونی ههفتهیهك بهس������هر ئهنجامدانی ههڵبژاردنی س������هرۆكایهتی له میس������ر ،لیژنهی ههڵبژاردنی س������هڕۆكایهتی له میس������ر له ڕۆژی یهك ش������هممه ڕێكهوتی 2012/6/24سهركهوتنی محهمهد مورسی سهرۆكی پارتی ئ������ازادی و دادپ������هروهری كه ههڵق������واڵوی كومهڵی ئیخوان موس������لمینه ،بهسهر ڕكابهرهكهی ئهحمهد شهفیق دواههمین سهرۆكوهزیرانی میسر له س������هردهمی حوسنی موبارهكدا ڕاگهیاند. بهپێی ئهنجامهكانی لیژنهی ههڵبژاردنی س������هرۆكایهتی، محهم������هد مورس������ی %51.7ی دهنگهكان������ی ك������ه دهكاته 13230131دهنگ بهدهستهێناوه ،له بهرامبهردا %48.3ی دهنگهكان كه دهكاته 12347380بۆ ئهحمهد شهفیق بوون. رێژهی بهشداریكردن لهم ههڵبژاردنهدا گهیشته.%51.7 دوای شۆڕشی 23ی تهممۆزی 1952كه كۆتایی هێنا به رژێمی پاش������ایهتی له میسر ،سهرۆكایهتی ئهم واڵته كهوته دهست چهند سهركردهیهكهوه كه گشتیان سهر به دامهزراوه سهربازییهكان بوون ،محهمهد نهجیب ،جهمال عهبدولناس������ر ،ئهنوهر س������ادات و دواههمینیان حوسنی موبارهك بوو ،كه له 11ی شوباتی 2011بههۆی گۆشاری شۆڕشی 25ی یهنایهرهوه دهستلهكاركێشانهوهی خۆی ڕاگهیاند .له یهكهم ههڵبژاردنی دوای شۆڕش ،مورسی وهك یهكهم سهرۆكی مهدهنیی میسر ههڵبژێردرا. محهمهد مورسی لهدایكبووی ساڵی 1951ه و بڕوانامهی دكتۆرای له ساڵی 1982له زانكۆی South California بهدهس������تهێناوه .له ماوهی نێوان سااڵنی 2000تا 2005 كاتێك ئهندامی ئهنجومهنی گهل بوو لهس������هر فراكسیۆنی ئیخ������وان موس������لمین ،وهك باش������ترین ئهن������دام پهرلهمان دهستنیش������انكرا .ل������ه 30ی نیس������انی 2011ئهنجومهنی شورای ئیخوان ،دكتۆر مورس������یان وهك سهرۆكی پارتی ئازادی و دادپهروهری ههڵبژارد.
حوزهیرانی 2012
51
52ههڵبژاردن ژماره ()22