halbzhardn 22

Page 1

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬


‫په‌رله‌مانتاریسم و‬ ‫پرسی ستاندنه‌وه‌ی متمانه‌‬ ‫نیکۆڵۆ مه‌کیاڤێللی (‪ :)١٥٢٧-١٤٦٩‬وه‌کو شێر به‌‪ ،‬گورگان بڕه‌وێنه‌وه‌‪ ،‬وه‌کو ڕێوی به‌‪ ،‬ته‌اڵن بناسه‌!‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫کاتێک هاوواڵتیان به‌ ڕێگه‌ی سندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌و‌ه پرسی ده‌سه‌اڵت یه‌کال ده‌که‌نه‌و‌ه و هێزێکی تر ب‌ه‬ ‫چه‌قی ده‌سه‌اڵت ده‌گه‌یێنن‪ ،‬به‌م ڕێگه‌یه‌و‌ه ڕه‌وڕه‌وه‌ی دیموکراسی ل‌ه واڵتدا وه‌گه‌ڕ ده‌که‌وێت‪ .‬هه‌ڵبژاردن ب‌ه‬ ‫هه‌ڵمه‌ته‌که‌یه‌وه‌‪ ،‬به‌شێک‌ه ل‌ه دیموکراسی‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵتی دوای هه‌ڵبژاردن نه‌توانێت یان نه‌خوازێت‬ ‫ئه‌و یاس������ا و داخوازییانه‌ی ک‌ه به‌ڵێنی داوه‌ ڕه‌چاویان بکات‪ ،‬یان ئاڕاس������ت‌ه و ماف‌ه یاسایییه‌کان به‌الڕێدا‬ ‫به‌رێ������ت‪ ،‬مافی هاوواڵتیانه‌ ک‌ه ب‌ه ڕێگه‌ی نوێنه‌ره‌کانیه‌وه‌‪ ،‬پرس������ی س������تاندنه‌وه‌ی متمانه‌ بێنێته‌ گۆڕێ و ل‌ه‬ ‫ڕه‌وتێکی یاساییدا و به‌ قازانجی هاوواڵتیان‪ ،‬کێشه‌کان یه‌کال بکاته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌یان به‌رزترین شێوازی یاسایی‬ ‫خه‌باتی په‌رله‌مانتاریستییه‌ ک‌ه بۆ نوێنه‌رانی هاوواڵتیان پارێزراوه‌‪.‬‬ ‫عێراقی ئه‌مڕۆ ڕێک له‌ دۆخێکی وا قه‌یراناویدا ده‌ژیت و پرس������ی ستاندنه‌وه‌ی متمانه‌ ل‌ه نووری مالیکی‬ ‫س������ه‌رۆکوه‌زیرانی عێراق‪ ،‬له‌ ئه‌وله‌وییاتی کێش������ه‌کانی عێراقدایه‌‪ .‬به‌الڕێدابردن و فه‌رامۆش������کردنی پرس‌ه‬ ‫هه‌ڵواس������راوه‌کانی ئه‌م چه‌ند ساڵ‌ه و که‌ڵه‌که‌بوونیان‪ ،‬عێراقی تووش������ی ته‌نگژه‌یه‌کی ناوخۆیی و ناوچه‌یی‬ ‫کردووه‌‪ .‬هه‌م هاوکێشه‌ ناوخۆیییه‌کان‪ ،‬هه‌میش ده‌ره‌کییه‌کان‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ ڕووبه‌ڕووی یه‌کتر‬ ‫بوونه‌ته‌و‌ه و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان سیما و شوێنی هاوکێشه‌کان ده‌گۆڕن‪.‬‬ ‫چڕبوونه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت له‌ ناوه‌ندی به‌غدا له‌الیه‌ن (ن������ووری مالیکی)یه‌وه‌‪ ،‬ڕێک پێچه‌وانه‌ی ئه‌و «په‌یمان» و‬ ‫«مادد‌ه یاس������ایی»یه‌کانی ئه‌م چه‌ند ساڵه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه ئاڕاس������ته‌ی هه‌نگاوه‌کانی به‌ره‌و چڕیی ده‌سه‌اڵت ناوه‌‪.‬‬ ‫مێژووی حوکمڕانیی سیاس������ی له‌ عێراق‪ ،‬ته‌ژیی‌ه له‌ عه‌قڵ و هزری «ده‌س������ه‌اڵتی سانتراڵی و تۆکمه‌»‪ ،‬ک‌ه‬ ‫سه‌ره‌تایه‌ک بوو‌ه بۆ به‌رته‌سکردنه‌وه‌ی ژیانی ئه‌وانی تر‪.‬‬ ‫زیاتر ل‌ه بیس������ت س������اڵه‌ ک‌ه هه‌رێمی کوردستان وه‌کو یه‌که‌یه‌کی سیاس������ی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری ل‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی عێراقی نوێدا ده‌ژیت‪ .‬به‌م پێی‌ه هه‌رێمی کوردس������تان یه‌که‌مین یه‌که‌ی سیاسییه‌ ل‌ه ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاستدا ک‌ه پێشه‌نگ و الیه‌نگری ده‌سه‌اڵتی ناناوه‌ندیی‌ه و به‌رده‌وام جه‌خت له‌سه‌ر بنه‌ماکانی سیسته‌می‬ ‫فیدراڵی ده‌کاته‌وه‌‪ .‬بێش������ک ئه‌مه‌ش نه‌ته‌نیا له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی هه‌ندێک ل‌ه هێز‌ه ناوخۆیییه‌کانی عێراق یه‌ک‬ ‫ناگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو هه‌ندێک له‌ هاوکێش‌ه ناوچه‌یییه‌کانیش ناخوازن ئه‌م‌ه قبووڵ بکه‌ن‪ .‬چڕبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫له‌ به‌غدا‪ ،‬به‌مانای که‌مکردنه‌و‌ه و سنووردارکردنی هه‌رێمی کوردستانه‌‪ ،‬ک‌ه ئه‌مه‌شیان سه‌ره‌تایه‌‪.‬‬ ‫ڕێزبه‌ندی������ی دیار و نه‌دیاری ناوه‌وه‌ی عێراق و ناوچه‌ک‌ه بۆ مانه‌وه‌ یان س������تاندنه‌وه‌ی متمان‌ه له‌ نووری‬ ‫مالیکی‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ک شه‌تره‌نج‌ه سیاسییه‌که‌ی گۆڕه‌پانی عێراقی ئاڵۆز کردووه‌‪ .‬کۆکردنه‌وه‌ و ڕێکخستنی ڕای‬ ‫گشتیی هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕه‌واندنه‌و‌ه و ناسینی ته‌ڵه‌کان له‌م پانتایییه‌دا‪ ،‬کلیلی سه‌رکه‌وتنه‌‪.‬‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪3‬‬


‫ده‌سه‌اڵتی پێنجه‌م؛‬ ‫ئینترنێت‪ ،‬ڕۆژنامه‌ی ئه‌لکترۆنی‪،‬‬

‫ ‬ ‫نووسینی‪ :‬قه‌ره‌نی قادری‬

‫فه‌یسبووک و شه‌پۆلی دیجیتالی‬

‫کۆتایی هه‌ش������تاکان و س������ه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬ده‌سپێکی ئاڵوگۆڕێکی قووڵ بوو له‌ ناو ئامرازه‌کانی‬ ‫ڕاگه‌یاندنی گشتیدا‪ .‬ئه‌م ئاڵوگۆڕه‌ به‌ هاتنه‌ کایه‌ی ئینترنێت‪،‬‬ ‫جیهانی ڕاگه‌یاندنی تووشی چۆنایه‌تییه‌کی ڕادیکاڵ کرد‪ ،‬که‌‬ ‫به‌ شۆڕش له‌ بواری په‌یوه‌ندیکردندا ناوی ده‌رکرد‪.‬‬ ‫به‌بوونی کۆمپیوت������ه‌ر و هێڵی ئینترنێت(‪ ،)1‬جیهان لێک‬ ‫گرێدرا و بچووک کرایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که‌ سنووری‬ ‫جوگرافیای خۆیان به‌ فیلتێر و سانسۆرکردن "ده‌پارێزن"‬ ‫ت������ا زانی������اری ڕووی تێ ن������ه‌کات‪ ،‬هه‌روه‌ها ل������ه‌ بواری‬ ‫ناوخۆییشدا به‌هۆی س������ه‌رکوت و سانسۆره‌وه‌‪ ،‬سنوور‬ ‫بۆ بیرکردن������ه‌وه‌ی هاوواڵتیان دیاری ده‌ک������ه‌ن‪ ،‬ئینترنێت‬ ‫و سه‌ته‌الیت س������نووره‌کانیانی به‌زاند‌ و ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی‬ ‫به‌ره‌وڕووی ش������ه‌پۆلێک زانیاری له‌ شکڵی (وێنه‌‪ ،‬ده‌نگ و‬ ‫تێکست)دا کردۆته‌وه‌‌‪.‬‬ ‫هاتن������ه‌ کایه‌ی ئینترنێ������ت‪ ،‬له‌دایکبوون������ی ڕۆژنامه‌ی‬ ‫ئه‌لکترۆن������ی به‌دوادا هات‪ ،‬ئه‌و ڕۆژنامه‌یه‌ی که ده‌کرێت‪،‬‬ ‫به "چرکه‌نام������ه‌" یان به‌ "ڕۆژنامه‌ی ئاس������مانی" ناودێر‬ ‫بکرێت‪ .‬ئینترنێت بوو ب������ه مه‌یدانی کێبه‌رکێ و توانایی‬ ‫ل������ه کاری ڕاگه‌یاندندا‪ .‬ئینترنێت‪ ،‬که‌ره‌س������ه‌یه‌که‌ که له‬ ‫بواری جیهاندا ڕێگا ب������ه هاوواڵتیان ده‌دات تا به هۆی‬ ‫چه‌ند کۆمپیۆتێرێک������ه‌وه‌ له یه‌ک کات‪ ،‬له نێوان خۆیاندا‬ ‫په‌یوه‌ندی چێ بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م که‌ره‌سه‌یه‪ ‌،‬ڕایه‌ڵه‌یه‌کی په‌یوه‌ندییه‌ و ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫ب������ۆ هاوواڵتیان خوڵقاندووه‌‪ ،‬تا پێک������ه‌و‌ه ئاڵوگۆڕی بیروڕا‪،‬‬ ‫نووسین‪ ،‬وێنه‌‪ ،‬ده‌نگ و زانیاری بکه‌ن‪ .‬ئاشکرایه‌ که‌ دووانه‌ی‬ ‫ئینترنێتی������ش (‪ )E-mail‬واته‌ (پۆس������تی ئه‌لکترۆنی)یه‌‪ ،‬ک‌ه‬ ‫یه‌کێک������‌ه ل‌ه دی������ارده‌ س������ه‌ره‌کییه‌کانی په‌یوه‌ندیکردن‌‪ ‌.‬ئه‌م‬ ‫میکانیزم‌ه (پۆستی ئه‌لکترۆنی) هه‌م له‌ کاری ڕۆژنامه‌وانیدا‬ ‫ش������وێنێکی گه‌لێک گرینگی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌م هاوواڵتیانیش به‌بێ‬ ‫کۆسپ و ته‌گه‌ری بیروکراتیک ده‌توانن ده‌ستیان به‌ پۆستی‬ ‫ئه‌لکترۆنی سه‌رکرده‌کان و که‌س������ایه‌تییه‌کان ڕابگات‪ .‬ئه‌م‬ ‫دۆخ‌ه هاوواڵتیان تێکه‌ڵ ب‌ه ڕه‌وتی ڕاسته‌وخۆ و دوواڵیه‌نه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیکردندا ده‌کات‪.‬‬ ‫ئاکامی ئینترنێ������ت ل‌ه بواری ڕاگه‌یاندن������دا‪ ،‬ئه‌و دیارد‌ه‬ ‫نوێی������ه‌ی خوڵقان������د‪ ،‬ک������‌ه چه‌مکێک������ی نوێی ل������ه‌ ئامرازی‬ ‫ڕاگه‌یاندنی گش������تیدا هێنایه‌ ناو زانست‌ه ئینسانییه‌کانه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها لقێکی نوێی ل‌ه ڕاگه‌یاندن چێ کرد‌ و به‌ته‌واوه‌تی‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕاگه‌یاندنی کالس������یکدا ک‌ه ب������ه‌ چاپه‌مه‌نی (کاغه‌ز)‬ ‫ناوی ده‌رکردبوو‪ ،‬جی������اواز بێت‌‪ .‬ڕاگه‌یاندن یان ڕۆژنامه‌ی‬ ‫ئه‌لکترۆنی‪ ،‬ک‌ه په‌یوه‌ندی به‌ "چاپ"ـه‌مه‌نییه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬یاسای‬ ‫ڕۆژنامه‌گه‌ری‪ ،‬ئازادیی چاپه‌مه‌نی و به‌ش������ێک ل‌ه قانوونی‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی ده‌وڵه‌ته‌کانیش������ی تووش������ی ئاڵوگۆڕ کردووه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫ئاڵوگۆڕ‌ه ته‌نانه‌ت ستراکتووری کارمه‌ندانی ڕاگه‌یاندنیشی‬ ‫گۆڕی������وه‌‪ ،‬ک‌ه ل‌ه جیهانی ڕاگه‌یاندن������دا‪ ،‬ئه‌و کارمه‌ند یا ئه‌و‬ ‫کرێکاران‌ه ب������‌ه "کرێکارانی یه‌خه‌زێڕین" ی������ان "کرێکارانی‬ ‫ئه‌لکترۆنی" ناودێر کراون‪.‬‬


‫تێکه‌ڵبوونی ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆن ب ‌ه شه‌پۆلی‬ ‫دیجیتالییه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌م که‌ره‌س������ان‌ه ک‌ه تا کۆتایی س������ااڵنی ‪80‬ی سه‌ده‌ی‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬به‌ش������ێوه‌ی نه‌ریت������ی کاری ڕاگه‌یاندنیان ته‌نیا ب‌ه‬ ‫ڕێ������گای ده‌نگ و ڕه‌نگه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌ب������رد‪ ،‬ل‌ه کۆتایییه‌کانی‬ ‫س������ه‌ده‌ی ڕابردوودا‪ ،‬به‌ هۆی ئینترنێته‌وه‌‪ ،‬کارتێکه‌رییه‌کی‬ ‫قووڵیان ل‌ه بواری په‌یوه‌ندیکردن و ڕاگه‌یاندنه‌و‌ه به‌س������ه‌ردا‬ ‫هاتووه‌‪ .‬ل������ه‌م ده‌وره‌یه‌دا ب������وو‪ ،‬که ه������ه‌م ڕادیۆ‪ ،‬هه‌میش‬ ‫ته‌له‌فزیۆن‪ ،‬له‌ ده‌نگ و ڕه‌نگه‌وه‌ بۆ قۆناغی به‌دیجیتالیکردنی‬ ‫ده‌نگ‪ ،‬ڕه‌نگ و نووسین گوێزرانه‌وه‌‪.‬‬ ‫جۆناتان دۆب‪ ،‬خاوه‌نی (‪ )CyberJournalist.net‬کاتێک که‌‬ ‫به‌راوردێک له‌ نێوان (چاپه‌مه‌نی‪ ،‬ته‌له‌فزیۆن و ئینترنێت)دا ده‌کات‪،‬‬ ‫به‌و ئاکامه‌ ده‌گات‪" :‬کاری ته‌له‌فزیۆن‪ ،‬پێش������اندانی ده‌نگوباسه‌‪،‬‬ ‫کاری چاپه‌مه‌نیش‪ ،‬گێڕانه‌وه‌ و شیکردنه‌وه‌ی ده‌نگوباسه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌وری ئینترنێت پێش������اندان‪ ،‬گێڕانه‌وه‌ و ئاڵوگۆڕی ڕاسته‌وخۆی‬ ‫بیروڕای������ه‌‪ ،‬که‌ به‌ خێراترین ش������ێوه‌‌ و هاوکات له‌ س������ێ فۆڕمی‬ ‫(ده‌نگ‪ ،‬ڕه‌نگ و پیت)دا به‌ڕێوه‌ ده‌چێت‪".‬‬ ‫ب‌ه هۆی ئ������ه‌م ئاڵوگۆڕ‌ه بنه‌ڕه‌تییانه‌وه‌‌‌‪ ،‬س������اتێالیت یان‬ ‫ته‌له‌ڤزیۆن������ه‌ ئاس������مانییه‌کانیش‪ ،‬کارێکی وای������ان کردوو‌ه‬ ‫که هاوواڵتیان ده‌س������تیان به‌ ده‌ن������گ‪ ،‬ڕه‌نگ و پیت ڕابگات‬ ‫و چاالکی������ان ب������کات‪ .‬ئ������ه‌م ته‌له‌ڤزیۆنان������ه‌ بوارێکی وایان‬ ‫ڕه‌خساندووه‌‪ ،‬ک‌ه ده‌نگوباس و ڕووداوی زیندووی قوڕنه‌یه‌کی‬ ‫جیهان ب‌ه دووره‌په‌رێزترین ش������وێن بگه‌یێنن‪ .‬بینه‌رانی ئه‌م‬ ‫که‌ناڵ‌ه ئاسمانییانه‪ ‌،‬ئه‌مڕۆکه‌ به بینه‌رانی "مێژووی زیندوو"‬ ‫باسیان لێوه‌ده‌کرێت‪.‬‬ ‫ته‌قین������ه‌وه‌ی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی‪ ،‬هاوواڵتیانی‬ ‫له‌ چوار قوڕنه‌ی جیهاندا ڕاکێش������ی س������ه‌ده‌یه‌ک کردووه‌‪،‬‬ ‫که ده‌توانن خێرا ده‌س������تیان به‌ زانیاری ڕابگات‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئ������ه‌و زانیارییانه‌ش ک������‌ه له‌ چوارچێوه‌یه‌ک������ی دیاریکراوی‬ ‫سیاسی و جوگرافیاییدا به‌ری پێده‌گیرێت‪ .‬الیه‌نی تری ئه‌و‬ ‫کارتێکه‌رییه‌‪ ،‬ته‌نیا ده‌سپێڕاگه‌ییشتن و وه‌رگرتنی زانیاری‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو نووسین و باڵوکردنه‌وه‌ی بیروڕایه‌‪ ،‬ک‌ه به‌شێکی‬ ‫تره‌ له‌م شۆڕش������ه‌‌‪ .‬ئ������ه‌م ته‌قینه‌وه‌ی‌ه له هێڵی س������ه‌ره‌کیدا‪،‬‬ ‫گشت سنووره‌کانی به‌زاندوون‪ ،‬بۆی‌ه سانسۆرکردن گه‌لێک‬ ‫به‌زه‌حمه‌ت بووه‌‪ ،‬به‌اڵم خۆ ش������اردنه‌و‌ه گه‌لێک ئاسانه‌‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫الیه‌کی تره‌وه‌‪ ،‬باڵوکردنه‌وه‌ی زانیاری‪ ،‬پله‌ی هۆش������یاری و‬ ‫داخوازیی هاوواڵتیان به‌رزتر ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌و خاڵ������ه‌ گرینگه‌یه‌‪ ،‬که ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی کاریان‬ ‫سانسۆرکردن و ئازادییه‌کان سنووردا ده‌که‌نه‌وه‌ یان پێشێلی‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬تووشی ته‌نگایه‌کی سیاسی و ئه‌خالقی بوونه‌‌‪.‬‬

‫ده‌وری تاک ل ‌ه که‌ره‌س ‌ه نوێیه‌کانی ڕاگه‌یاندندا‬ ‫ت������اک ل‌ه کۆمه‌ڵگ������ه‌دا ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی بۆ ڕه‌خس������او‌ه ک‌ه‬ ‫له‌ جیهان������ی ڕاگه‌یاندندا مه‌ل‌ه بکات و ئ������ه‌و زانیارییانه‌ی‬ ‫ک������ه‌ به‌دوایاندا ده‌گه‌ڕێت به‌ده‌س������تیان بێنی������ت‪ .‬له‌ الیه‌کی‬ ‫تریش������ه‌وه‌‪ ،‬حکوومه‌ت و دامه‌زراوه‌کانی (وه‌زاره‌تخانه‌کان‬ ‫و دامه‌زراوه‌کانی تر) خاوه‌ن������ی ماڵپه‌ڕی خۆیانن‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫کارێک������ی وای کردووه‌ ک������‌ه هاوواڵتیان به‌بێ به‌ش������داریی‬ ‫(ده‌س������ه‌اڵتی چواره‌م) ده‌س������تیان ب‌ه حکوومه‌ت ڕابگات و‬ ‫په‌یوه‌ندی������ی دوو الیه‌نه‌ له‌ نێوانیاندا چێ بکرێت‪ .‬به‌ش������ێک‬ ‫له‌ ش������اره‌زایان و کارناس������انی کاروباری ڕاگه‌یاندن باس‬ ‫له‌وه‌ ده‌که‌ن‪ ،‬ک‌ه ئینترنێت ده‌وری "ده‌س������ه‌اڵتی پێنجه‌م" ل‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا ده‌گێڕێت‪ .‬هه‌ندێک������ی تریش باس له‌وه‌ ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ئینترنێ������ت کارێک������ی وای کردوو‌ه ک������‌ه هاوواڵتیان "خۆیان‬ ‫ڕۆژنامه‌وانی خۆیان بن‪".‬‬

‫ئه‌مڕۆک‌ه (فه‌یسبووک)(‪ )2‬وه‌کو ڕایه‌ڵه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ب‌ه ‪ ٩٠٠‬میلیۆن به‌کارهێنه‌ره‌و‌ه به‌شێک له‌م ده‌وره‌ ده‌گێڕێت‪.‬‬ ‫فه‌یسبووک‪ ،‬سه‌کۆ و شوێنی ئازاده‌‪ ،‬که دوو یان چه‌ند الیه‌ن‬ ‫باس و لێدوانی تێدا ده‌که‌ن‪ .‬خۆ ڕێکخستن و خۆپێشاندانی‬ ‫هاوواڵتیان (ب‌ه دژ‪ ،‬یان ب‌ه الیه‌نگر) له‌م که‌ره‌سه‌یه‌دا چه‌مک‬ ‫و پێناسه‌ی کالسیکیی (خۆپێشاندان)یشی تووشی ئاڵوگۆڕ‬ ‫کردووه‌‪ .‬له‌و پانتاییی‌ه ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌دا (فه‌یس������بووک) باس‬ ‫و لێ������دوان و ئاڵوگۆڕی بیروڕا به‌ڕێ������و‌ه ده‌چێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئ������ه‌و ده‌رفه‌ت‌ه هه‌ی‌ه ک‌ه تاک ل‌ه ب������واری فکری و هزرییه‌و‌ه‬ ‫خۆی ڕێکبخات‪ .‬ئه‌گه‌ر بێتوو ب‌ه شێوه‌یه‌کی باش که‌ڵک له‌و‬ ‫که‌ره‌سه‌ی‌ه وه‌ربگیرێت‪ ،‬تاک ده‌توانیت گه‌ش‌ه بکات و به‌دوای‬ ‫ئه‌و زانیارییان������ه‌دا بگه‌ڕێت ک‌ه له‌وانه‌ی‌ه له‌ ڕاگه‌یاندنه‌کاندا‬ ‫ده‌ستی نه‌که‌وێت‪ .‬به‌شێکی تر‪ ،‬ڕاهێنانی دیالۆگ‪ ،‬په‌یڤین و‬ ‫نووس������ین‌ه ک‌ه ئه‌ویش ب‌ه نۆره‌ی خۆی ده‌رفه‌تێکی باش‌ه بۆ‬ ‫تاک‪ ،‬تا هه‌ست ب‌ه بوونی خۆی ل‌ه بواری تاکێتیدا بکات‪.‬‬ ‫ئینترنێت‪ ،‬که‌ره‌سه‌یه‌کی گرینگ‌ه بۆ به‌هێزبوون‪ .‬به‌ڕێگای‬ ‫ئه‌م که‌ره‌س������ه‌یه‌وه‌‪ ،‬توانایی بۆ ڕاگه‌یان������دن‪ ،‬ڕوونکردنه‌و‌ه‬ ‫و ڕاده‌ربڕی������ن‪ ،‬له‌قاودانی گه‌نده‌ڵی‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ش������داریی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪5‬‬


‫هاوواڵتیان ب‌ه ش������ێوه‌یه‌کی به‌رفراوان له‌ ڕه‌وت‌ه سیاس������ی‬ ‫و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‪ ،‬ئاس������ان ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ڕاگه‌یاندنی نوێ‪،‬‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی تووش������ی ئاڵوگۆڕ کردووه‌ و شۆڕشێکی‬ ‫گه‌وره‌ی له‌ په‌یوه‌ندیی‌ه سیاسی‪ ،‬ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬ ‫دروس������تکردووه‌‪ .‬ئه‌م ڕه‌وته‌ به‌ کارتێکه‌رییه‌کانیه‌و‌ه هه‌روا‬ ‫درێژه‌ی هه‌یه‌‪ .‬یه‌کێک ل������ه‌ به‌رهه‌مه‌کانی ئینترنێت‪ ،‬ماڵپه‌ڕ‬ ‫یان "ڕۆژنامه‌ی ئه‌لکترۆنی"ی‌ه ک‌ه چه‌شنێک له‌ ڕۆژنامه‌وانیی‬ ‫نوێی خوڵقاندووه‌ و‪ ،‬ڕادیۆ‪ ،‬ته‌له‌فزیۆن و چاپه‌مه‌نییه‌کانیشی‬ ‫به‌دوای خۆیدا ڕاکیشی ئه‌م دۆخ‌ه کردووه‌‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ڕۆژنامه‌ی ئه‌لکترۆنی‬ ‫ـ خێرایی ل������ه گه‌یاندنی زانیاریدا‪ .‬ئه‌گه‌ر ل‌ه ش������ێوازی‬ ‫ڕۆژنام������ه‌دا (کاغه‌ز) گه‌یاندنی زانیاری پێویس������تی ب‌ه ‪٢٤‬‬ ‫کاتژمێر بوو‪ ،‬ماڵپه‌ڕه‌کان له‌ ب������واری جیهانیدا له‌ چرکه‌دا‬ ‫باڵوکه‌ره‌وه‌ن‪.‬‬ ‫ـ به‌رفراوان بوون و چه‌ند چه‌ش������نه‌بوونی سه‌رچاوه‌کانی‬ ‫زانیاریده‌ر‪ ،‬هێزی بزوێنه‌ری ڕۆژنامه‌ی ئه‌لکترۆنین‪ .‬گه‌ڕان به‌‬ ‫دوای زانیاری و ده‌نگوباس له سه‌رچاوه‌جۆراوجۆره‌کانه‌وه‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌ستپێڕاگه‌ییش������تن به بیروڕای جیاواز‪ ،‬کارێکی‬ ‫وای کردووه‌ که‌ هاوواڵتیان خۆیان ڕۆژنامه‌وانی خۆیان بن‪.‬‬ ‫ـ ڕۆژنام������ه‌ی چه‌ند هێڵ‌ه و چه‌ند فک������ره‌‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئامرازی نه‌ریتی‪ ،‬که تاک هێڵه‌یه‌‪ ،‬ڕۆژنامه‌ی ئه‌لکترۆنی ئه‌و‬ ‫دی������ارده‌نوێیه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێن������ا‪ ،‬کاتێک ک‌ه بابه‌ت یان‬ ‫هه‌واڵێک باڵوده‌کاته‌وه‌‪ ،‬لین������ک (په‌یوه‌ندیی زیندوو) له‌گه‌ڵ‬ ‫ماڵپ������ه‌ڕی تر یان له‌گه‌ڵ بابه‌تی ت������ردا چێ ده‌کات‪ .‬دانانی‬ ‫لین������ک له ن������او بابه‌تێک‪ ،‬کۆتایی به خوێندن������ه‌وه‌ی نه‌ریتیی‬ ‫ده‌نگوب������اس و زانیاری دێنێت‪ ،‬ک������ه یه‌ک هێڵ‌ه بوو‪ .‬بۆی‌ه ل‌ه‬ ‫قۆناغی دیجیتالیدا‪ ،‬به‌ هۆی بوونی لینک یان چه‌ند لینکێک‪،‬‬ ‫قۆناغی خوێندنه‌وه‌ی چه‌ند هێڵه‌ ده‌س������ت پێده‌کات‪ .‬واته‌ له‬ ‫یه‌ک کاتدا چه‌ندین بابه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ها له چه‌ند س������ه‌رچاوه‌ی‬ ‫جیاوازه‌وه‌‪ ،‬بیروڕای جۆراوجۆر به‌ خوێنه‌ر ده‌دات‪.‬‬ ‫ـ ڕاگه‌یاندن������ی فره‌کارکرد‪ ،‬له‌ یه‌ک کاتدا (وێنه‌‪ ،‬ده‌نگ و‬ ‫پیت) باڵوده‌کات������ه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌رفه‌ت به (خوێنه‌ر ـ بینه‌رـ‬ ‫گوێگر) ده‌دات‪ ،‬که هاوکات پیت‪ ،‬وێن‌ه و ده‌نگی هه‌بێت‪.‬‬ ‫ـ هاوکێش������ه‌ی جوگرافیایی‪ .‬جوگرافیای نه‌ته‌وه‌یی هی‬ ‫ڕۆژنامه‌‪ ،‬گۆڤار‪ ،‬ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆنی ناوچه‌یییه‌ ک‌ه ڕیشه‌یان‬ ‫له س������نووری جوگرافیایه‌کی ناوچه‌ییدا بوو‪ .‬ئه‌م چه‌ش������ن‌ه‬ ‫که‌ره‌س������انه‌‪ ،‬ده‌چنه‌ خانه‌ی ڕاگه‌یاندنی نه‌ریتییه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ڕۆژنامه‌ی ئه‌لکترۆنی‪ ،‬ڕادیۆ و ساتێالیت (که‌ناڵی ئاسمانی)‬ ‫ل������ه‌ جیهانی ئه‌مڕۆدا و‪ ،‬ب������‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و ئاڵوگۆڕ‌ه‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫بنه‌ڕه‌تیانه‌ی ک‌ه ل‌ه ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا هاتوونه‌ت‌ه‬ ‫کایه‌وه‌‪ ،‬گش������تیان خاوه‌ن ماڵپه‌ڕی تایبه‌ت به‌ خۆیانن‪ .‬ئه‌م‬ ‫که‌ره‌سان‌ه به‌ته‌واوه‌تی س������نووری جوگرافیای نه‌ته‌وه‌یییان‬ ‫به‌زاندووه‌‪ .‬له‌م قۆناغه‌دا‪ ،‬په‌یوه‌ندیی جوگرافیایی‪ ،‬جیهانیی‌ه‬ ‫و جیها ‌ن پێکه‌وه‌ گرێدراوه‌‪ .‬هاوواڵتیانی جیهان ئاگایان ل‌ه‬ ‫یه‌کتر هه‌یه‌‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫(‪ )1‬ئینترنێت ‪Internet‬‬ ‫ئینترنێ������ت‪ ،‬ڕایه‌ڵه‌یه‌ک������ی نێونه‌ته‌وه‌ییی‌ه ک������ه‌ به‌ڕێگه‌ی‬ ‫کۆمپیۆتێرێک������ه‌وه‌ جیه������ان لێک گرێ������ده‌ده‌ات و ئاڵوگۆڕی‬ ‫زانیاری پێ ده‌کرێت‪ .‬به‌اڵم پێش������که‌وتنه‌کان کارێکی وایان‬ ‫ک������ردووه‌‪ ،‬ک‌ه ئه‌مڕۆک������‌ه به‌بێ بوونی کۆمپیۆتێ������ر‪ ،‬ته‌نیا ب‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی ته‌له‌فوونی ده‌ستییه‌وه‌ (مۆبایل) ده‌کرێت ده‌ست ب‌ه‬ ‫ئینترنێت ڕابگات‪.‬‬ ‫ئینترنێ������ت‪ ،‬گه‌وره‌تری������ن که‌ره‌س������ه‌ی‌ه ل������‌ه جیهاندا بۆ‬ ‫په‌یوه‌ندیکردن‪ ،‬ک‌ه هه‌ر به‌م ڕێگه‌یه‌وه‌ هاوواڵتیان ده‌ستیان‬ ‫ب‌ه (وێن������ه‌‪ ،‬ده‌نگ و پیت) بگات‪ .‬ل‌ه کۆتایی شێس������ته‌کانی‬ ‫سه‌ده‌ی ڕابردوودا‪ ،‬ئینترنێت که‌ره‌سه‌یه‌ک بوو بۆ پرۆژه‌ی‬ ‫نیزامی ل‌ه نێوان چه‌ن������د زانکۆ ل‌ه ئه‌مریکادا چێ کرا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫س������ه‌رده‌م ناوی ‪ Arpanet‬بوو‪ .‬دوای چه‌ند ساڵ بوو ب‌ه‬ ‫که‌ره‌سه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪٢٠٠٥‬دا ‪ ٣٠٠‬میلیۆن‬ ‫که‌س گرێدراوی ئینترنێت بوون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ژماره‌ی‌ه ل‌ه ساڵی‬ ‫‪٢٠١١‬دا بۆ ‪ ١‬میلیارد و ‪ ٤٠٠‬میلیۆن که‌س به‌رز بۆوه‌‪.‬‬ ‫(‪ )2‬فه‌یسبووک ‪Facebook‬‬

‫ل‌ه ‪ ٢٠٠٤/٢/٤‬فه‌یس������بووک وه‌کو ڕایه‌ڵه‌یه‌ک له‌دایکبوو‪.‬‬ ‫ل‌ه سه‌ره‌تادا ئه‌م ڕایه‌ڵه‌ی‌ه ته‌نیا بۆ خوێندکارانی زانستگه‌ی‬ ‫‪ Harvard‬ب������وو‪ .‬ه������ه‌ر ئێس������تا فه‌یس������بووک (ڕایه‌ڵه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی) زیاتر ل‌ه ‪ ٩٠٠‬میلیۆن ئه‌ندام یان به‌کارهێنه‌ری‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ .‬ڕۆژان‌ه نزیک ب������‌ه ‪ ٥٢٦‬میلیۆن که‌س س������ه‌ردانی‬ ‫فه‌یس������بووک ده‌که‌ن‪ .‬ل‌ه ڕۆژێکدا النیکه‌م ‪ ٣٠٠‬ملیۆن وێن‌ه‬ ‫له‌م که‌ره‌س������ه‌یه‌دا باڵو ده‌کرێته‌وه‌‪ .‬سه‌رجه‌م کارمه‌ندانی‬ ‫فه‌یسبووک‪ ٣٥٣٩ ،‬که‌سن‪.‬‬ ‫فه‌یسبووک ل‌ه س������اڵی ‪٢٠١١‬دا‪)%٨٥( ،‬ی داهاتی خۆی‬ ‫به‌ڕیگه‌ی ڕێکالمه‌و‌ه دابین کردووه‌‪ .‬هه‌ر له‌و ساڵدا داهاتی‬ ‫ئه‌م ڕایه‌ڵ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌ زیاتر ل‌ه ‪ ٣‬میلیارد و ‪ ٧٠٠‬میلیۆن‬ ‫دۆاڵر بووه‌‪ .‬ب‌ه به‌روارده‌ له‌ گه‌ڵ س������اڵی ‪٢٠١٠‬دا (‪)%٨٨‬‬ ‫گه‌شه‌ی سه‌ندووه‌‪.‬‬


‫سه‌رکه‌وتنی سۆسیالیسته‌کانی فه‌ره‌نسا‌‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا‬ ‫ئا‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌ (‪ )٢٠١٢/٦/١٠‬ل������ه‌ فه‌ره‌نس������ا‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مان������ی بۆ ده‌سنیش������انکردنی ‪٥٧٧‬‬ ‫نوێنه‌ر به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬هه‌ر له‌ کاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫ڕاپرس������ییه‌کان ئاماژه‌یان به‌وه‌دا بوو‪ ،‬سۆسیالیسته‌کان‬ ‫ب������راوه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌بن‪ .‬ئ������ه‌وه‌ش له‌ حاڵێکدایه‌‬ ‫که‌ مانگێک به‌ر له‌ ئێس������تا پاڵێوراوی سۆسیالیسته‌کان‪،‬‬ ‫فرانس������وا هۆالن������د ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌رکۆماریدا‬ ‫سه‌رکه‌وت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ملمالنێ������ی قورس������ی ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌دا‪،‬‬ ‫سۆسیالیسته‌کان توانیان (‪)%٢٩‬ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر‬ ‫بکه‌ن‪ .‬دوای ‪ ١٧‬دووریی له‌ ده‌سه‌اڵت‪ ،‬ئه‌مه‌ گه‌وره‌ترین‬ ‫س������ه‌رکه‌وتنی حزبی سۆسیالس������تی فرانسایه‌‪ .‬به‌ پێی‬ ‫ئام������اری وه‌زاره‌ت������ی ناوخۆی فه‌ره‌نس������ا‪ ،‬به‌ره‌ی چه‌پ‬ ‫له‌ خولی یه‌که‌می هه‌ڵبژاردن������دا (‪ )%٤٦‬و یه‌کێتی بۆ‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی (‪)%٣٤‬ی ده‌نگیان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا (‪ )%٥٧‬له‌ هاوواڵتیانی خاوه‌ن مافی‬ ‫ده‌نگدان به‌شدارییان کرد‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن������ی فه‌ره‌نس������ا‪ ،‬هه‌ر‬ ‫حزبێ������ک که‌ بتوانی له‌ کۆی (‪ )٥٧٧‬کورس������ی‪)٢٨٩( ،‬‬ ‫به‌ده‌ستبێنێت‪ ،‬ئه‌وا به‌ زۆرینه‌ی په‌رله‌مان ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫به‌م پێیه‌ هه‌ڵبژاردنی کۆتایی بۆ بڕیاری یه‌کالکه‌ره‌وه‌ له‌‬ ‫خولی دووه‌مدا به‌دیار ده‌که‌وێت‪.‬‬

‫ل‌ه (‪ )٢٠١٢/٦/١٧‬جارێکی تر هاوواڵتیانی فه‌ره‌نسا‬ ‫له‌ خولی دووه‌مدا (کۆتایی)‪ ،‬ڕوویان له‌ س������ندووقه‌کانی‬ ‫ده‌نگدان کرده‌وه‌ تا ب������ه‌ بڕیاری یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی خۆیان‬ ‫‪ ٥٧٧‬نوێنه‌ر ڕه‌وانه‌ی په‌رله‌مان بکه‌ن‪ .‬له‌ خولی یه‌که‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌دا ته‌نیا (‪ )٣٦‬پاڵێ������وراو ده‌نگی زۆرینه‌یان‬ ‫به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬ل������ه‌و ‪ ٣٦‬نوێنه‌ره‌‪ ٢٢ ،‬نوێنه‌ر س������ه‌ر به‌‬ ‫حزبی سۆسیالیس������تی فه‌ره‌نسا‪ )٧( ،‬نوێنه‌ری تر سه‌ر‬ ‫ب������ه‌ یه‌کێتی بۆ بزووتن������ه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و (‪ )٧‬نوێنه‌ری‬ ‫تریش به‌س������ه‌ر حزبی چه‌پ‪ ،‬ڕادیکال و حزبی ژینگه‌ی‬ ‫ئه‌و واڵته‌دا دابه‌ش بوو‪ .‬له‌ خولی دووه‌مدا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫بۆ دیاریکردنی ‪ ٥٤١‬نوێنه‌ر به‌ڕێوه‌ چوو‪.‬‬ ‫له‌ خولی دووه‌مدا (‪ )١١٠٢‬پاڵێوراو بۆ به‌دستهێنانی‬ ‫(‪ )٥٤١‬کورس������ی له‌ ملمالنێیه‌کی قورسدا بوون‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌و ش������وێنانه‌ی که‌ دوو تا س������ێ پاڵێوراو به‌ش������دارن‪،‬‬ ‫کێبه‌رکێیه‌که‌ قورستره‌‪.‬‬ ‫به‌پێی دوایین ئاماری وه‌زاره‌تی ناوخۆی فه‌ره‌نس������ا‪،‬‬ ‫له‌ خولی دووه‌می هه‌ڵبژارندا سۆسیالیسته‌کان توانیان‬ ‫به‌ زۆرینه‌ی ده‌نگ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ببه‌نه‌وه‌‪ .‬به‌م شێوه‌یه‌‬ ‫پۆستی س������ه‌رکۆماری‪ ،‬په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نی پیرانی‬ ‫ئه‌و واڵته‌‪ ،‬له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی سۆسیالیسته‌کاندایه‌‪.‬‬ ‫ئاماری کۆتایی باس له‌وه‌ ده‌که‌ن‪ ،‬حزبی سۆسیالیستی‬ ‫فه‌ره‌نسا له‌ کۆی ‪ ٥٧٧‬کورسی‪ ٣٠٢ ،‬کورسیی په‌رله‌مانی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪7‬‬


‫مسۆگه‌ر کرد‪ ،‬گرووپه‌ چه‌پ و ڕادیکاڵه‌کان ‪ ١٢‬کورسی‬ ‫و گرووپی ژینگه‌ش ‪ ١٧‬کورس������ییان له‌ په‌رله‌مانی نوێدا‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫یه‌کێت������ی بۆ بزووتن������ه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ک������ه‌ حزبه‌که‌ی‬ ‫سارکۆزی سه‌رکۆماری پێشووی فه‌ره‌نسا بوو‪ ،‬بوو به‌‬ ‫خاوه‌نی ‪ ١٩٤‬کورسی‪ .‬له‌م خوله‌دا ڕێژه‌ی به‌شداربووان‬ ‫(‪ )%٥٥‬ب������وو‪ .‬به‌م حاڵه‌ش������ه‌وه‌‪ ،‬سۆسیالیس������ته‌کان‬ ‫ده‌توان������ن به‌ب������ێ هاوکاری������ی به‌ره‌ی چ������ه‌پ به‌رنامه‌ و‬ ‫پڕۆژه‌کانیان له‌ په‌رله‌ماندا په‌س������ند بکه‌ن‪ .‬به‌ره‌ی چه‌پ‬ ‫له‌ حزبی کۆمۆنیست و چه‌ند حزبی بچووکی تری چه‌پ‬ ‫پێکهاتووه‌‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی فه‌ره‌نس������ا له‌ دوو ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی و‬ ‫پیران پێک دێت‪ .‬به‌ پێی ده‌س������تووری گشتیی فه‌ره‌نسا‪،‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی (په‌رله‌مان) سه‌ره‌ڕای پێداچوونه‌و‌ه‬ ‫به‌ یاس������ا و بوودجه‌ی ده‌وڵه‌ت و چاودێریکردن به‌سه‌ر‬ ‫کاروباری ده‌وڵه‌ت‪ ،‬سیاس������ه‌ته‌ گش������تییه‌کانی واڵتیش‬ ‫هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی ته‌نیا ده‌س������ه‌اڵتی سیاسییه‌ که‌‬ ‫ده‌توانێت به‌ ده‌نگی نیوه‌ی ئه‌ندامانی س������ه‌رۆکوه‌زیران‬ ‫ناچار بکات ده‌س������ت له‌ کار بکێش������ێته‌وه‌ و حکوومه‌ت‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������ێنێته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ه������ا بڕی������اری یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی‬ ‫ڕاگه‌یاندنی ش������ه‌ڕیش ل������ه‌ ئه‌نجومه‌ن������ی نه‌ته‌وه‌یییه‌وه‌‬ ‫ده‌درێت‪.‬‬

‫فه‌ره‌نسا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری فه‌ره‌نسا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫پاریس‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪544.000‬‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 64.876.618‬كه‌س– ئامار ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٧٧،٦‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥١،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٨،٦‬‬

‫به‌کارهێنه‌رانی مۆبایل‪:‬‬

‫له‌ هه‌ر ‪ ١٠٠‬که‌س‪ ٩٥ ،‬که‌س خاونی مۆبایل‌ه ‪٢٠٠٩ -‬‬

‫به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت‪ :‬له‌ هه‌ر ‪ ١٠٠‬که‌س‪ ٦٨ ،‬که‌س گرێدراوی ئینترنێتن‪٢٠٠٨ .‬‬ ‫ئابووری‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫(‪ )%١،٧‬کشتوکاڵ‪ )%١٨،٨( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٧٩،٥‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئامار ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٩‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬


‫ڕه‌خنه‌ و شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫سیستمه‌كانی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه جیهاندا‬ ‫"یاس���ای هه‌ڵبژاردن���ی هه‌ر واڵتێك ل ‌ه ڕاس���تیدا وه‌كو ده‌س���تووری‬ ‫هه‌میشه‌یی ئه‌و كۆمه‌ڵگای ‌ه دێت ‌ه ئه‌ژماركردن‪ ،‬چونك ‌ه یاسای هه‌ڵبژاردنی‬ ‫هه‌ر واڵتێك س���ه‌رچاوه‌ی هێز یان الوازیی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی ‌ه ك ‌ه بوونی‬ ‫خۆیان به‌ ده‌ینداری هه‌ڵبژاردن ده‌زانن‌‪.‬‬ ‫دویر كۆالر‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق‬ ‫به‌ له‌به‌رچاوگرتنی گرنگیی سیس������تمی هه‌ڵبژاردن و ئه‌و‬ ‫كاریگه‌ریی‌ه زۆره‌ی ك‌ه به‌سه‌ر ڕێكخستنی هێزی سیاسیی‬ ‫له‌ هه‌ر واڵتێكدا ده‌یبێت‪ ،‬به‌ وردی شێوازه‌كانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ واڵتانی جیهاندا ده‌دین‌ه به‌رباس‪ .‬ده‌كرێت سیس������ته‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌سه‌ر سێ به‌شدا پۆلێن بكرێت‪:‬‬ ‫‪ -1‬سیستمی هه‌ڵبژاردنی زۆرین ‌ه‬ ‫‪ -2‬سیستمی هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی‬ ‫‪ -3‬سیستمی هه‌ڵبژاردنی تێكه‌اڵو‬

‫‪ -1‬سیستمی هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ و جۆره‌كانی‪:‬‬

‫ئه‌م سیس������تم‌ه ل������ه‌ كۆنترین و باوترین ش������ێوازه‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه و به‌و پێی‌ه كه‌سی یه‌كه‌م كه‌ ل‌ه به‌رامبه‌ر كه‌سانی‬ ‫دیكه‌دا زۆرترین ده‌نگ به‌ده‌س������ت بێنێت‪ ،‬ل������‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫سه‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫گرنگترین خاڵی الوازی ئه‌و ش������ێوازه‌ی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫نادادوه‌رییه‌تیی������ه‌‪ ،‬ب������ۆ نموونه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل������ه‌ بنكه‌یه‌كی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ك������ه‌ ‪ 100‬ده‌نگ������ده‌ر و ‪ 9‬پاڵێوراوی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌ پاڵێ������وراوان ‪ 20‬ده‌نگ و ئه‌وانی دیكه‌‬ ‫هه‌ریه‌كه‌ ‪ 10‬ده‌نگیان به‌ده‌ست هێنابێت‪ ،‬پاڵێوراوی ئه‌و‬

‫بنكه‌یه‌ی هه‌ڵبژاردن كه‌ ته‌نیا ‪%20‬ی گشت ده‌نگه‌كانی‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬كورس������یی نوێنه‌رایه‌تی خۆی به‌ده‌ست‬ ‫دێنێت‪ .‬بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و گرفته‌‪ ،‬زۆربه‌ی ئه‌و واڵتانه‌ی‬ ‫كه‌ كار به‌ سیس������تمی هه‌ڵبژاردن������ی زۆرینه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬تا‬ ‫ئه‌و جیگایه‌ی كه‌ گونجاو بێت له‌ هه‌وڵی چاكس������ازیی‬ ‫ئه‌و ماده‌یه‌ی هه‌ڵب������ژاردن بوونه‌‪ ،‬بۆیه‌ چه‌ندین جۆر له‌‬ ‫سیس������تمی هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ ده‌بینین كه‌ له‌ خواره‌وه‌‬ ‫باس له‌ هه‌ندێكیان ده‌كه‌ین‪:‬‬ ‫جۆره‌كانی سیستمی هه‌ڵبژاردنی زۆرین ‌ه به‌پێی‬ ‫دووباره‌بوونه‌وه‌ی قۆناغه‌كانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫هه‌ڵبژاردنی زۆرین������‌ه له‌وانه‌ی‌ه ل‌ه له‌یه‌ك قۆناغدا ئه‌نجام‬ ‫بدرێت و چاره‌نووسی هه‌ڵبژاردن هه‌ر له‌و قۆناغه‌دا دیاری‬ ‫بكرێت‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر هاتوو بۆ به‌ده‌س������تهێنانی كورس������یی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی به‌پێی (نیو‌ه كۆ یه‌ك یان زیاتر) ببێت‌ه مه‌رجی‬ ‫تایبه‌تی������ی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬ده‌كرێ چه‌ندین ج������ار هه‌ڵبژاردن‬ ‫دووبار‌ه بكرێته‌و‌ه تاكو ڕێژه‌ی پێویست به‌ده‌ست بێت‪.‬‬ ‫سیستمی هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ ل ‌ه یه‌ك قۆناغدا‪:‬‬ ‫له‌و سیس������تمه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ئه‌و كه‌س������انه‌ی له‌ قۆناغی‬ ‫یه‌كه‌م������دا‪ ،‬زۆرترین ده‌نگیان به‌رامبه‌ر به‌ كه‌س������انی دیك‌ه‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬به‌ سه‌ركه‌وتووی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪9‬‬


‫الیه‌نگرانی ئه‌و جۆر‌ه سیس������تمه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵ������‌ه به‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫جۆراوجۆر س������ه‌باره‌ت ب‌ه باش������یی ئه‌و جۆر‌ه سیس������تم‌ه‬ ‫دێننه‌ گۆڕێ‪ .‬له‌وان������‌ه له‌و واڵتانه‌ی ك‌ه په‌یڕه‌وی له‌و جۆر‌ه‬ ‫سیس������تمه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن‪ ،‬حزب‌ه بچووكه‌كان كه‌ هیچ‬ ‫هیوایه‌كیان بۆ س������ه‌ركه‌وتن و خۆده‌رخستن ل‌ه كۆمه‌ڵگادا‬ ‫نیی������ه‌‪ ،‬ناچ������ارن له‌گه‌ڵ حزب������ه‌ گه‌وره‌كان������دا هاوپه‌یمانی‬ ‫گرێ بده‌ن‪ .‬س������وود وه‌رگرتن له‌و ش������ێواز‌ه ڕێگرده‌بێت ل‌ه‬ ‫دروستبوونی ژماره‌یه‌ك گرووپ له‌نێو كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ كۆمه‌ڵگا له‌ كرده‌وه‌دا به‌س������ه‌ر دوو‬ ‫الیه‌ن یان دوو حزبی گه‌وره‌دا دابه‌ش بكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جێی باس������ه‌ ئه‌وه‌یه‌ ك������ه‌ هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ی‬ ‫یه‌ك قۆناغی‌‪ ،‬ته‌نها له‌ كاتێكدا سیس������تمی دوو حزبیی لێ‬ ‫ده‌كه‌وێته‌وه‌ كه‌ له‌ بنكه‌كانی هه‌ڵبژاردن چه‌ند كورسی بۆ‬ ‫كێبڕكێ دانرابێت و ده‌نگده‌رانیش بتوانن چه‌ند نوێنه‌رێك‬ ‫هه‌ڵبژێرن‪ .‬له‌و واڵتانه‌ی كه‌ بنكه‌كانیان له‌س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫ته‌نها "یه‌ك كورس������ی" دابه‌ش ك������ردووه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ی كه‌‬ ‫بنكه‌كان ئه‌وه‌ن������ده‌ بچووكن كه‌ له‌ ه������ه‌ر بنكه‌یه‌ك ته‌نها‬ ‫یه‌ك كورس������ی بۆ كێبڕكێ دانراوه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ی‬ ‫یه‌ك قۆناغی به‌ دڵنیاییه‌وه‌ نابێته‌ سیس������تمی دوو حزبی‪.‬‬ ‫واڵت������ی هیند نموونه‌یه‌ك������ی به‌رچاوی ئ������ه‌و واڵتانه‌یه‌ كه‌‬ ‫سیستمی زۆرینه‌ی یه‌ك قۆناغی نه‌بۆته‌ هۆی دروستبوونی‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌ك������ی دوو حزبی و ته‌نها ی������ه‌ك حزبی به‌هێز و‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدار واته‌ (حزبی مسلم لیگ) ده‌سه‌اڵتی گرتۆته‌‬ ‫ده‌ست‪ .‬له‌م سیستمه‌دا‪ ،‬پاڵێوراوان شه‌رعییه‌تێكی كه‌میان‬ ‫هه‌ی������ه‌ و له‌ زۆر ڕووه‌وه‌‪ ،‬كه‌س������ێك ب������ه‌ ڕێژه‌یه‌كی كه‌می‬ ‫ده‌نگه‌كان هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی چه‌ند قۆناغی‪:‬‬ ‫له‌م جۆر‌ه سیس������تمه‌دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ئه‌وه‌ن������ده‌ دووبار‌ه‬ ‫ده‌بێته‌و‌ه تا كه‌س������ێك له‌ كۆتاییدا به‌ زۆرترین ڕێژه‌ی ده‌نگ‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت و ش������ه‌رعیه‌تی ته‌واو به‌ده‌س������ت دێنێت‪.‬‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌ك هه‌ڵبژاردن چه‌ندین ج������ار دووبار‌ه ده‌بێته‌و‌ه‬ ‫و ل������ه‌ هه‌ر قۆناغێكیش هه‌ندێك ل������ه‌ پاڵێوراوان الده‌درێن و‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌نێو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ زۆرترین ده‌نگیان هه‌ی‌ه‬ ‫دووباره‌ ده‌بێته‌و‌ه و له‌ كۆتاییش������دا‪ ،‬كه‌س������ێك ك‌ه زۆرترین‬ ‫ده‌نگ به‌ده‌ست دێنێت‪ ،‬هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬سروشتییه‌ كه‌ بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و شێوه‌یه‌ له‌نێو كۆمه‌ڵگایه‌كدا ك‌ه چه‌ندین‬ ‫ده‌نگ و بیروباوه‌ڕی جیاجیای له‌خۆ گرتووه‌‪ ،‬ل‌ه كرده‌وه‌دا‬ ‫نامومكین������ه‌ و دووباره‌بوون������ه‌وه‌ی چه‌ندی������ن هه‌ڵب������ژاردن‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌و خه‌رجیی‌ه زۆره‌ی ك‌ه هه‌یه‌تی‪ ،‬ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫درێژه‌كێش������انی كاتی هه‌ڵبژاردن‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ زۆربه‌ی‌ واڵتان‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫ڕێگاچاره‌ی ناوه‌ندیان هه‌ڵبژارد و ش������ێوازی نیوه‌ كۆ یه‌كی‬ ‫ده‌نگه‌كانیان بۆ هه‌ڵبژاردن به‌پێویست زانی‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كاتێكدا ك������‌ه داواكاری هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬هه‌موو خه‌ڵك‬ ‫بێت نه‌ك هه‌ن������دێ خه‌ڵكی دیاریك������راو و لێهاتوو‪ ،‬ئیمكانی‬ ‫دووباره‌بوون������ه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن بۆ زیاتر ل‌ه جارێك نییه‌ و ل‌ه‬ ‫كرده‌وه‌دا دوو شێواز گیراوه‌ته‌ به‌ر‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی ل ‌ه خولی دووه‌م‪:‬‬ ‫واڵتی فه‌ڕه‌نسا ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی شار سوود له‌و شێواز‌ه وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫به‌و پێی‌ه ل‌ه خولی دووه‌م ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه زۆرینه‌ی ڕێژه‌ییان‬ ‫به‌ده‌س������تهێناو دی������اری ده‌كرێن‪ ،‬هه‌ر چه‌ن������ده‌ ده‌نگه‌كانی‬ ‫به‌ده‌ستهاتووی ئه‌وان كه‌متر ل‌ه نیو‌ه كۆ یه‌ك بێت‪.‬‬ ‫ب) دانانی مه‌رج بۆ هه‌ڵبژێردراوانی خولی دووه‌م‪:‬‬ ‫ئه‌و ش������ێواز‌ه ل‌ه هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی فه‌ڕه‌نسا‬ ‫دوای ساڵی ‪ 1968‬ئه‌نجام درا‪ .‬به‌و پێیه‌‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر‬ ‫ل������ه‌و پاڵێوراوانه‌ی كه‌ له‌ خول������ی یه‌كه‌مدا زۆترین ده‌نگیان‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬مافی به‌ش������داریكردنیان ل‌ه خولی دووه‌مدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬به‌و پێیه‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردنی خولی دووه‌مدا‪ ،‬ب‌ه دڵنیاییه‌و‌ه‬ ‫یه‌كێ������ك له‌ پالێ������واران نیو‌ه كۆ یه‌كی ده‌نگه‌كان مس������ۆگه‌ر‬ ‫ده‌كات‪ .‬نه‌مس������ا‪ ،‬پورتوگال‪ ،‬به‌رازیل‪ ،‬نه‌رویج و پۆلۆنیا له‌و‬ ‫واڵتانه‌ن ك‌ه ئه‌و شێوازه‌ی هه‌ڵبژاردن په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌و سیستمه‌دا هه‌ندێجار ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی ك‌ه كه‌سێك‬ ‫ب‌ه به‌ده‌ستهینانی ڕێژه‌یه‌كی كه‌می ده‌نگه‌كان هه‌ڵبژێردرێت‪.‬‬ ‫ب������ۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌و جۆر‌ه گرفتانه‌ی ك‌ه دێنه‌ پێش‪،‬‬ ‫هه‌ن������دێ ل‌ه واڵتان بیری������ان ل‌ه چه‌ندین ڕێ������كار كردۆته‌وه‌؛‬ ‫ب������ۆ نموونه‌ ل‌ه هه‌ندێ واڵتدا س������ه‌ره‌ڕای زۆرینه‌ی ڕه‌های‬ ‫ده‌نگده‌ران بۆ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پێویست‌ه ڕێژه‌ی ده‌نگی پاڵێوراو‬ ‫له‌ یه‌ك له‌سه‌ر چواری ئه‌و ده‌نگده‌رانه‌ی ك‌ه بۆ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ناویان تۆمار كراو‌ه كه‌متر نه‌بێت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و مه‌رجانه‌ش ده‌بن‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ك������ه‌ ڕێگری بكات‬ ‫له‌و كاته‌ی كه‌ ڕێژه‌یه‌كی زۆری ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ ناویان‬ ‫تۆماركراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه هه‌ڵبژاردندا به‌شداری ناكه‌ن‪ ،‬كه‌سی‬ ‫هه‌ڵبژێردراو ته‌نیا نوێنه‌ری كه‌مینه‌یه‌كی س������نوورداری ئه‌و‬ ‫كه‌سان‌ه بێت ك‌ه مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ج) دانان���ی مه‌رجی زیاتر بۆ پاڵێوراوانی خولی‬ ‫دووه‌م‪:‬‬ ‫هه‌ندێ له‌ واڵتان پێش������بینی هه‌ن������دێ ڕێكاریان كردوو‌ه‬ ‫كه‌ بتوانن به‌هۆیه‌وه‌ س������وود له‌و شێواز‌ه وه‌ربگرن و خاڵ‌ه‬ ‫الوازه‌كانی بگه‌یێنن‌ه كه‌مترین ئاست‪ .‬له‌ ئه‌نجامدا‪ ،‬هه‌ندێ‬ ‫له‌ واڵتان مه‌رجی پاڵێوراوی خولی دووه‌م به‌ به‌ده‌ستهێنانی‬


‫ڕێژه‌یه‌ك������ی ده‌نگی خول������ی یه‌كه‌م به‌س������تۆته‌وه‌‪ .‬هه‌ربۆیه‌‪،‬‬ ‫ژم������اره‌ی پاڵێوراوانی خولی دووه‌م ك������ه‌م ده‌بێته‌وه‌ و به‌و‬ ‫هیوای������ه‌ن ك‌ه ل‌ه خولی دووه‌مدا‪ ،‬زۆرینه‌ی ڕه‌ها به‌ده‌س������ت‬ ‫بێت‪ .‬بۆ نموونه‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ مافی پاڵێوراویه‌تی خولی دووه‌میان هه‌بوو ك‌ه‬ ‫ل������ه‌ خولی یه‌كه‌م‪ ،‬النیكه‌م به‌ ڕێ������ژه‌ی ‪ %12/5‬ژماره‌ی ئه‌و‬ ‫ده‌نگده‌رانه‌ی كه‌ ناویان تۆم������ار كراو‌ه (نزیكه‌ی ‪%17/5‬ی‬ ‫به‌شداربووان) ده‌نگیان به‌ده‌ستهێنابێت‪.‬‬ ‫د) ده‌نگێك ك ‌ه ده‌كرێ بگوازرێته‌وه‌‪:‬‬ ‫ئه‌و ڕێگاچارانه‌ی پێشوو‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌مای دووباره‌بوونه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن بوون‪ ،‬به‌اڵم له‌ سیس������تمی تاك������‌ه ده‌نگێك ك‌ه‬ ‫ده‌گوازرێته‌وه‌ له‌جیاتی دووباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل‌ه خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پێش������بینیی پێویست ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێ������ت و داوا ل‌ه ده‌نگده‌ر ده‌كرێت ك‌ه له‌ خولی یه‌كه‌می‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬ده‌نگی خولی دووه‌می خ������ۆی دیاری بكات‪.‬‬ ‫به‌و ش������ێوه‌ی‌ه داوا ل������ه‌ ده‌نگده‌ر ده‌كرێت ب������‌ه دیاریكردنی‬ ‫هه‌ڵب������ژارده‌ی یه‌كه‌می خۆی هه‌ڵبژارده‌كانی دیكه‌ش دیاری‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر هه‌ڵب������ژارده‌ی یه‌كه‌م ده‌نگی پێویس������تی نه‌هێنا‪،‬‬ ‫له‌جیات������ی ئه‌و ك������ێ هه‌ڵده‌بژێرێ؟ ئه‌و ش������ێوه‌ی‌ه ل‌ه واڵتێك‬ ‫جێبه‌جێ ده‌كرێت ك‌ه له‌ هه‌ر بنكه‌یه‌ك ته‌نها یه‌ك كورس������ی‬ ‫بۆ كێبڕك������ێ دانرابێت‪ ،‬ژماردنی ده‌نگه‌كان له‌و ش������ێوازه‌‪،‬‬ ‫پێویستی ب‌ه شی كردنه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫وای دابنێن ‪ 100‬ده‌نگده‌ر بۆ هه‌ڵبژاردنی كه‌سێك له‌نێو‬ ‫‪ 4‬پاڵێوراو ده‌چن‌ه س������ه‌ر سندووقه‌كانی ده‌نگدان‪ .‬ئه‌گه‌ر ل‌ه‬ ‫خولی یه‌كه‌م‪ ،‬ئه‌و ئه‌نجامه‌ی خواره‌وه‌ به‌ده‌ست هات‪:‬‬ ‫پاڵێوراوی (أ) – ‪ 45‬ده‌نگ‬ ‫پاڵێوراوی (ب) – ‪ 25‬ده‌نگ‬ ‫پاڵێوراوی (ج) – ‪ 16‬ده‌نگ‬ ‫پاڵێوراوی (د) – ‪ 14‬ده‌نگ‬ ‫له‌و كاته‌دا هه‌موو ئه‌و پس������ووالنه‌ی كه‌ یه‌كه‌م ده‌نگیان‬ ‫ب������ه‌ پاڵێوراوی (د) داوه‌ ده‌رده‌هێنرێن‪ ،‬بۆیه‌ پاڵێوراوی (د)‬ ‫الده‌درێت و ده‌نگی دووه‌می ئه‌ژمار ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ل‌ه كاتی دووبار‌ه ژماردنه‌وه‌ی پس������ووله‌كان (‪14‬‬ ‫پس������وول‌ه ل‌ه نموونه‌ی سه‌ره‌وه‌) ‪ 6‬كه‌س پاڵێوراوی (أ) یان‬ ‫وه‌كو ده‌ستنیش������انكردنی دووه‌م دیاری كردبێت‪ ،‬پاڵێوراوی‬ ‫(أ) به‌ به‌ده‌س������تهێنانی ‪%51‬ی ده‌نگه‌كان هه‌ڵده‌بژێردرێت‪،‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌ له‌نێو س������ێ پاڵێوراوه‌ك������ه‌ی دیكه‌دا ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌متری������ن ده‌نگ������ی هێن������او‌ه ده‌رده‌هێنرێ������ت و هه‌موو ئه‌و‬ ‫پسووالنه‌ی ك‌ه ئه‌ویان دیاری كردووه‌ ده‌رده‌هێنرێن و وێڕای‬

‫ژماردنی ده‌ستنیشانكردنی دووه‌م‪ ،‬هه‌مان كاری پێشوویان‬ ‫سه‌رله‌نوێ ده‌ست پێ ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌و جۆر‌ه سیستم‌ه جگ‌ه‬ ‫ل‌ه واڵتی ئیرله‌ندا و چه‌ند واڵتێكی ئه‌نگلوساكس������ن‪ ،‬له‌ هیچ‬ ‫واڵتێكی دیكه‌دا به‌كار ناهێنرێت‪ .‬ئه‌ورووپای ڕۆژاوا نامۆی‌ه‬ ‫به‌م سیستمه‌‪ ،‬ئه‌و ئیمتیازه‌ی هه‌ی‌ه ك‌ه ده‌نگده‌ر خۆی نوێنه‌ری‬ ‫خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت و ناچار نیی‌ه ده‌نگ به‌و لیس������تانه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن حزب‌ه سیاسییه‌كانه‌وه‌ دیاری كراون‪ ،‬بده‌ن‪ .‬گرنگترین‬ ‫ئیمتیازی ئه‌و شێوازه‌‪ ،‬كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌ستێوه‌ردانی حزب‬ ‫و گرووپه‌ سیاسییه‌كان‌ه له‌ هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫جۆره‌كان���ی سیس���تمی هه‌ڵبژاردنی زۆرینه له‌س���ه‌ر بنه‌مای‬ ‫شێوه‌ی دابه‌شكردن‬ ‫بنكه‌كانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ل‌ه زۆربه‌ی واڵتان و ل‌ه هه‌ڵبژاردنێكی وه‌كو هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌ركۆمار و ڕاپرسی‪ ،‬سه‌رتاسه‌ری واڵت وه‌كو بنكه‌یه‌كی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن دی������اری ده‌كرێ������ت و ده‌نگ������ده‌ران ده‌نگ به‌و‬ ‫پاڵێوراوان������‌ه ده‌ده‌ن ك������‌ه ل‌ه بواری نه‌ته‌وه‌ییدا ناس������راون‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل‌ه هه‌ڵبژاردنێكی وه‌ك������و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪ ،‬چ ل‌ه‬ ‫بواری نه‌ته‌وه‌یی و چ بۆ هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫شاره‌كان و یان خۆجێیی‪ ،‬ناكرێت هه‌موو واڵت ل‌ه بنكه‌یه‌كی‬ ‫هه‌ڵبژاردن دیاری بكرێت‪ .‬له‌و باره‌و‌ه دوو جۆر دابه‌شكردن‬ ‫دیاری ده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪ -1‬دابه‌ش������كردنی بنك������ه‌كان به‌پێ������ی گ������رووپ و چین‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵگا؛ ئ������ه‌و ڕێگاچاره‌یه‌ بۆ یه‌كه‌مجار ل‌ه‬ ‫واڵتی بریتانیا ئه‌نجام درا و تا ساڵی ‪ 1948‬هه‌ڵبژاردن ل‌ه‬ ‫بریتانیا له‌س������ه‌ر ئه‌و بنه‌مای‌ه ل‌ه سێ بنكه‌ی دوڵه‌مه‌نده‌كان‪،‬‬ ‫الدێی������ه‌كان و زانكۆكان ئه‌نجام ده‌درا و بۆ هه‌ر ناوچه‌یه‌ك‬ ‫ڕێژه‌یه‌كی دیاریكراو ل‌ه كورسییه‌كانی بۆ ته‌رخان ده‌كرا‪.‬‬ ‫‪ -2‬دابه‌شكردن له‌س������ه‌ر بنه‌مای ناوچه‌ی جوگرافیایی؛‬ ‫ئه‌و ش������ێوازه‌‪ ،‬باوترین شێوه‌ی دابه‌ش������كردنی بنكه‌كان‌ه ل‌ه‬ ‫ڕووی جوگرافییه‌وه‌‪.‬‬ ‫سیستمی زۆرین ‌ه له‌و بنكانه‌ی چه‌ند كورسی بۆ‬ ‫ڕكابه‌ری دانراوه‌‪.‬‬ ‫له‌و سیستمه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ل‌ه هه‌ر بنكه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن‬ ‫چه‌ند كورس������ییێك ب������ۆ كێبڕكێ داده‌نرێت‪ .‬ل������ه‌ ئه‌نجامدا‪،‬‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌و بنكانه‌ی ك‌ه ته‌نها یه‌ك كورسی بۆ ڕكابه‌ری‬ ‫دانراوه‌‪ ،‬ئه‌و بنكان‌ه ئه‌وه‌ند‌ه به‌رفراوانن‪ ،‬كه‌ چه‌ندین كه‌س‬ ‫وه‌ك������و پاڵێوراو دی������اری ده‌كرێن‪ .‬له‌و سیس������تمه‌دا‪ ،‬حزب‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان‪ ،‬ئه‌كته‌رانی سه‌ره‌كیی شانۆی هه‌ڵبژاردنن و‬ ‫زۆربه‌ی جار ل‌ه ڕێی ئه‌و لیس������تانه‌ی كه‌ پێشتر ئاماده‌یان‬ ‫ك������ردوون له‌گه‌ڵ یه‌كتری كێبڕكێ ده‌كه‌ن‪ .‬له‌و سیس������تمه‌ی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪11‬‬


‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬حزب‌ه سیاس������ییه‌كان و له‌ پله‌ی یه‌كه‌میش������دا‬ ‫س������ه‌ركرد‌ه و س������ه‌رۆكی حزبه‌كانن كه‌ پاڵێوراوان دیاری‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م سیس������تمه‌ی لیس������تی‪ ،‬ب‌ه چه‌ندین جۆر له‌ نێو‬ ‫كۆمه‌ڵگادا جێبه‌جێ ده‌كرێت‪ ،‬كه‌ گرنگترینیان به‌م شێوه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬لیس���تی داخراو‪ :‬له‌و شێوازه‌دا‪ ،‬ده‌نگده‌ران له‌نێو‬ ‫لیس������ت‌ه جۆراوجۆره‌كاندا‪ ،‬ته‌نها مافی هه‌ڵبژاردنی یه‌كێك‬ ‫ل‌ه لیس������ته‌كان به‌ هه‌مان ش������ێوه‌ی دیاریك������راودا هه‌ی‌ه و‬ ‫ناتوانن به‌هیچ ش������ێوه‌یه‌ك گۆڕانی تێدا بكه‌ن‪ .‬ل‌ه سیستمی‬ ‫لیس������تی داخراودا‪ ،‬ده‌نگده‌ران ل‌ه ڕاستییدا ده‌نگ به‌ حزب‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كان ده‌ده‌ن‪ ،‬نه‌ك ب‌ه پاڵێ������وراو‌ه تایبه‌ته‌كان‪ .‬ئه‌و‬ ‫جۆره‌ هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی ك‌ه حزب‌ه سیاسییه‌كان‬ ‫به‌تایبه‌ت س������ه‌ركرده‌كانیان ده‌رهێنه‌ری سه‌ره‌كیی شانۆی‬ ‫سیاسی بن‪.‬‬ ‫‪ -2‬لیستی كراوه‌‪ :‬له‌و شێوازه‌دا‪ :‬ده‌نگده‌ران له‌ نێو‬ ‫لیسته‌ جۆراوجۆره‌كاندا‪ ،‬ئه‌و پاڵێوراوانه‌ی كه‌ په‌سه‌ندی‬ ‫ده‌ك������ه‌ن هه‌ڵده‌بژێرن و به‌ ویس������تی خۆیان لیس������ته‌كه‌‬ ‫ڕێ������ك ده‌خه‌ن‪ .‬له‌و ش������ێوازه‌دا‪ ،‬ده‌س������تێوه‌ردانی حزبه‌‬ ‫سیاس������ییه‌كان كه‌م ده‌بێته‌وه‌ و ده‌نگده‌ران ئازادییێكی‬ ‫زیاتریان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪( -3‬لیست ‌ه هاوپه‌یمانییه‌كان)‪ ،‬حزبه‌ سیاسییه‌كان و‬ ‫ئه‌و گرووپانه‌ی ك‌ه لیسته‌كانی خۆیان دیاری كردووه‌‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫پێش ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬لیس������ته‌ هاوپه‌یمانییه‌كانی‬ ‫خۆش������یان دیاری بكه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر هاتوو له‌ قۆناغی یه‌كه‌مدا‬ ‫هیچ لیس������تێك زۆرینه‌ی ڕه‌های به‌ده‌س������ت نه‌هێنا‪ ،‬لیست‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانیه‌كانی خۆیان له‌الی یه‌كتر داده‌نێن و ئه‌و لیست‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانیی������ه‌ی ك������ه‌ زۆرترین ده‌نگی به‌ده‌دس������تهێنابێت‪،‬‬ ‫ب‌ه س������ه‌ركه‌وتووی هه‌ڵب������ژاردن داده‌نرێت‪ .‬پاش������ان به‌پێی‬ ‫ڕێژه‌ی ده‌نگی هه‌ر لیس������تێك‪ ،‬كورسییه‌كان له‌ نێوان لیست‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانییه‌كاندا دابه‌ش ده‌كرێت‪ .‬‬ ‫خاڵ ‌ه به‌هێز و الوازه‌كانی سیستمی زۆرین ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی ل������ه‌ نێ������وان الیه‌نگرانی سیس������تمی ڕێژه‌یی‬ ‫و سیس������تمی هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ گرنگه‌‪ ،‬له‌ ڕاس������تیدا‬ ‫له‌سه‌ر دادپه‌روه‌ریی له‌ الیه‌ك و پێكهێنانی حكوومه‌تێكی‬ ‫س������ه‌قامگیر له‌ الیه‌كی دیكه‌یه‌‪ .‬له‌ سیس������تمی ڕێژه‌یی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك������و ده‌یبینین ه������ه‌ر حزب و گرووپێ������ك به‌ پێی‬ ‫ڕێژه‌ی ده‌نگی خۆی له‌ ئه‌نجومه‌ن و ده‌وڵه‌ت به‌ش������دار‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬له‌ كاتێكدا له‌ سیس������تمی هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌‪،‬‬ ‫گرووپه‌ بچووكه‌كان هیچ هیوایه‌كیان بۆ به‌ده‌س������هێنانی‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫كورسییێكی نوێنه‌رایه‌تییان نییه‌ و له‌ بازنه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫واڵت دوور ده‌خرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫الیه‌نگرانی سیس������تمی زۆرینه‌ به‌ قبولكردنی ئه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫سیس������تمه‌ی هه‌ڵب������ژاردن ب‌ه جۆرێك له‌ ئاڵوگ������ۆر له‌ نیوان‬ ‫جێبه‌جێكردن������ی دادپ������ه‌روه‌ری و پێگه‌ی سیاس������یی واڵت‬ ‫داده‌نێن‪ .‬له‌و شێوازه‌دا هه‌رچه‌نده‌ مافی هه‌موو گرووپه‌كان‬ ‫به‌پێی ڕێژه‌ی ده‌نگه‌كانیان به‌ ته‌واوی له‌به‌ر چاو نه‌گیراوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل‌ه به‌رامبه‌ردا‪ ،‬ئه‌و سیستمه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌بێت‌ه هۆی‬ ‫پێكهێنانی ده‌وڵه‌تێكی پێگ‌ه به‌هێز و ب‌ه ده‌سه‌اڵت‪ .‬به‌و پێی‌ه‬ ‫گرنگترین خاڵی الواز ك‌ه له‌ سیستمی هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬نا دادپه‌روه‌ریی ئه‌و سیستمه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن������ی زۆرینه‌ی یه‌ك قۆناغی������دا هه‌ندێجار‬ ‫كه‌مینه‌یه‌ك كه‌ كه‌متر له‌ ‪%50‬ی ده‌نگه‌كانیان به‌ده‌ستهێناوه‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێ ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنی واڵت بگرێته‌ ده‌ست و‬ ‫له‌ ڕاس������تیدا‪ ،‬الیه‌نێك كه‌ به‌ كه‌مین������ه‌ دێته‌ ئه‌ژمار‪ ،‬وه‌كو‬ ‫زۆرینه‌ی په‌رله‌مان ده‌رده‌چێت‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫تش������رینی یه‌كه‌می ‪1951‬ی واڵتی فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬پارێزكاران‬ ‫توانی������ان ب������ه‌ به‌ده‌س������تهێنانی ‪%47.9‬ی ده‌نگه‌كان ‪321‬‬ ‫كورس������یی ئه‌نجومه‌ن به‌ده‌س������ت بێنن و وه‌كو زۆرینه‌ی‬ ‫په‌رله‌مانی ده‌ركه‌ون‪.‬‬ ‫خاڵێك������ی دیك������ه‌ی الوازی ئه‌و سیس������تمه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫وه‌اڵوه‌نان������ی گرووپه‌ بچووكه‌كان له‌ مه‌یدانی سیاس������ه‌ت‬ ‫و په‌رله‌م������ان ده‌بێته‌ هۆی نائومێ������دی و له‌ ڕێ ده‌رچوون‬ ‫له‌ سیستمی سیاس������ی و له‌ هه‌ندێجاریشدا ده‌بێت هۆی‬ ‫توندڕۆیی و كه‌ش������ێكی له‌بار بۆ توندوتی������ژی له‌ مه‌یدانی‬ ‫سیاسیی واڵتدا دروست ده‌كات‪.‬‬ ‫یه‌كێ������ك له‌و ڕه‌خنانه‌ی ك‌ه له‌ سیس������تمه‌كانی زۆرین‌ه ل‌ه‬ ‫بنكه‌كانی یه‌ك كورس������یی گیراوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ناوچه‌گه‌ریی‬ ‫زی������اد ده‌كات و نوێنه‌ران ل‌ه پرس������‌ه سیاس������ییه‌ گرنگ و‬ ‫نه‌ته‌وه‌یییه‌كان‪ ،‬دوور ده‌خاته‌وه‌‪.‬‬

‫‪ -2‬سیستمی هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی‬

‫الیه‌ن‌ه جۆراوجۆره‌كان سه‌باره‌ت ب‌ه سیستمی ڕێژه‌یی‬ ‫ب‌ه س������ه‌رنجدان به‌ خاڵ‌ه الوازه‌كانی سیستمی زۆرینه‌‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی واڵت������ان ڕوویان له‌ سیس������تمی ڕێژه‌یی كرد‪ .‬به‌و‬ ‫پێیه‌‪ ،‬هه‌ر حزبێكی سیاس������ی به‌پێی ڕێژه‌ی ئه‌و ده‌نگه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردن به‌ده‌س������تی هێناوه‌‪ ،‬ده‌توانێت كورسییه‌كانی‬ ‫په‌رله‌م������ان ب������ۆ خۆی مس������ۆگه‌ر ب������كات‪ .‬ل‌ه سیس������تمی‬ ‫ڕێژه‌یی‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی سیس������تمی زۆرینه‌‪ ،‬سه‌ركه‌وتووان ب‌ه‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی (نیو‌ه كۆ یه‌ك)ی ده‌نگه‌كان ده‌توانن هه‌موو‬


‫كورسییه‌كان بۆخۆیان مسۆگه‌ر بكه‌ن‪ ،‬هه‌ر حزب یا گرووپێك‬ ‫به‌پێی به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی خۆی ده‌توانێت ببێته‌ خاوه‌نی‬ ‫كورسیی په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫به‌و پێی‌ه سیستمی ڕێژه‌یی‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌مای پێشكه‌شكردنی‬ ‫لیست له‌الیه‌ن حزبه‌كان‌ه و هه‌ڵبژاردن ته‌نها به‌ یه‌ك قۆناغ‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪ .‬ل‌ه سیس������تمێكی ئه‌وهادا‪ ،‬ده‌بێ بنكه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان ئه‌وه‌نده‌ زۆر و فراوان و دانیشتوانی زۆر بێت ك‌ه‬ ‫النیكه‌م ل‌ه هه‌ر بنكه‌یه‌ك پێویس������تی ب‌ه ‪ 4‬تا ‪ 5‬كه‌س هه‌بێت‬ ‫بۆ خۆ كاندیدكردن‪.‬‬ ‫ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی گیروگرفته‌كانی سیس������تمی زۆرینه‌‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی واڵتان ڕوویان له‌ هه‌ڵبژاردن ب‌ه ش������ێوه‌ی ڕێژه‌یی‬ ‫كردووه‌‪ .‬له‌و سیستمه‌دا پێچه‌وانه‌ی سیستمی زۆرینه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ح������زب یان باڵێ������ك ده‌توانێت له‌ هه‌مان كات������ی دۆڕاندن ل‌ه‬ ‫مه‌یدانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ببێت‌ه خاوه‌نی كورسیی نوێنه‌رایه‌تی‪.‬‬ ‫له‌و سیس������تمه‌دا ده‌بێ كورس������ییه‌كان ل‌ه نێوان پاڵێوراوان‬ ‫دابه‌ش بكرێ������ت‪ .‬دابه‌ش������كردنی كورس������ییه‌كان له‌ نێوان‬ ‫حزبه‌كاندا هه‌ندێ جار به‌ شێوه‌یه‌كی ئاڵۆز ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫دابه‌شكردنی كورسییه‌كان به‌ دوو شێوازی جیاواز ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪ .‬ل‌ه الیه‌ك ده‌بێ ژماره‌ی كورسییه‌كانی هه‌ر لیستێك‬ ‫دیاری بكرێت و له‌ الیه‌كی دیكه‌ش������ه‌وه‌ ده‌بێ ده‌س������ت ب‌ه‬ ‫دابه‌شكردنی كورسیی لیسته‌كان بكرێت‪ .‬لێره‌دا گرنگترین‬ ‫ش������ێوازه‌كانی دابه‌شكردنی كورس������ییه‌كان ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ڕێژه‌یی شی ده‌كه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌مین خاڵ كه‌ ده‌ب������ێ له‌به‌رچاو بگیرێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی حزب یان لیس������تێك بتوانێت له‌ دابه‌ش������كردنی‬ ‫كورسییه‌كان به‌شی هه‌بێت‪ ،‬پێویسته‌ ڕێژه‌یه‌كی دیاریكراوی‬ ‫له‌ ده‌نگه‌كان به‌ده‌س������تهێنابێت‪ .‬ئ������ه‌و ڕێژه‌یه‌ له‌ زۆربه‌ی‬ ‫واڵتان جیاوازی هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌ واڵتی دانیمارك ‪،%2‬‬ ‫فه‌ڕه‌نسا ‪ ،%5‬یۆنان ‪ %3‬و له‌ سریالنكاش ‪%12‬ی ده‌نگه‌كان‬ ‫و وه‌كو مه‌رجی پێش������ه‌كی بۆ دابه‌شكردنی كورسییه‌كان‬ ‫دیاری كراوه‌‪ .‬به‌و پێی������‌ه له‌ واڵتێكی وه‌كو دانیمارك‪ ،‬ئه‌و‬ ‫حزبانه‌ی كه‌ كه‌متر له‌ ‪%2‬ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ست هێنابێ‪،‬‬ ‫ناتوانێت ببێ������ت خاوه‌نی هیچ كورس������ییه‌كی په‌رله‌مانی‪.‬‬ ‫ب������ه‌ گوته‌یه‌كی دیكه‌؛ ئه‌و حزبانه‌ی ك������ه‌ ده‌نگێكی كه‌متر‬ ‫له‌ كۆڵه‌ك������ه‌ی دیاریكراویان به‌ده‌س������تهێناوه‌‪ ،‬به‌ دۆڕاوی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ئه‌ژم������ار ده‌كرێن و ناتوانن ل������ه‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران به‌ش������دار بن‪ .‬له‌ ئه‌نجامدا ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ڕێژه‌ییش‪ ،‬ئه‌وانه‌ی كه‌ ڕێژه‌ی پێویس������تیان‬ ‫به‌ده‌س������ت نه‌هێناوه‌ الده‌درێن و ئ������ه‌و بنه‌مایه‌ی كه‌ ده‌ڵێ‬ ‫(كورس������ی به‌ گوێره‌ی ده‌نگ) ڕه‌چاو ناكرێت‪" .‬ردۆلۆلف‬

‫هربرگ" له‌س������ه‌ر ئه‌و بڕوایه‌یه‌ كه‌ ئه‌و شێوازه‌ ڕێگره‌ له‌و‬ ‫گرووپانه‌ی كه‌ ل������ه‌ بڕگه‌یه‌كی زه‌مه‌نی������ی دیاریكراودا و‬ ‫به‌هۆی باری ناس������ه‌قامگیریی له‌نێو كۆمه‌ڵگادا پێك دێن‪،‬‬ ‫بتوانن بگه‌نه‌ نێو ئه‌نجومه‌ن‪.‬‬ ‫خاڵ ‌ه به‌هێز و الوازه‌كانی سیستمی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ڕێژه‌یی‬ ‫دوای ش������یكردنه‌وه‌یه‌كی كورتی سیستمی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ڕێژه‌یی‪ ،‬پێویست‌ه خاڵ‌ه به‌هێز و الوازه‌كانی ئه‌و سیستمه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ڕوون بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫أ‌‪ -‬خاڵ ‌ه ب ‌ه هێزه‌كان‪:‬‬ ‫له‌ گرنگترین خاڵه‌ به‌هێزه‌كانی سیستمی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ڕێژه‌یی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ڕێگر ده‌بێت له‌ خۆسه‌پاندنی حزب یان‬ ‫گرووپێكی تایبه‌ت به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش‪،‬‬ ‫باڵه‌ جیاوازه‌كان به‌ باش������ی پێگه‌ی خۆیان به‌ ڕێژه‌یه‌كی‬ ‫په‌سه‌ندكراو كه‌ له‌الیه‌ن ڕای گشتییه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬به‌شداری‬ ‫ل������ه‌ دامه‌زراوه‌كان������ی واڵت ده‌كه‌ن‪ .‬ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ له‌‬ ‫ڕوانگه‌ی الیه‌نگره‌كانیانه‌وه‌ باشترین ڕێگه‌ی ڕێزلێنانه‌ له‌‬ ‫ده‌نگ و ڕای گش������تی‪ .‬به‌ پێچه‌وانه‌ی سیستمی زۆرینه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ته‌نیا حزبه‌ گه‌وره‌ و به‌هێزه‌كان ده‌توانن به‌ ده‌سه‌اڵت‬ ‫بگ������ه‌ن‪ ،‬هه‌ڵبژاردن������ی ڕێژه‌یی ئه‌و ده‌رفه‌ت������ه‌ به‌ حزب و‬ ‫گرووپه‌ بچووكه‌كانی������ش ده‌دات كه‌ به‌پێی ڕێژه‌ی ده‌نگی‬ ‫خۆیان‪ ،‬به‌ش������داری له‌ ده‌س������ه‌اڵتدا بكه‌ن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌‬ ‫واڵتی پۆلۆنیا له‌ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی ئازاد دوای شه‌ڕی‬ ‫دووه‌می جیهانی كه‌ له‌ ‪27‬ی تش������رینی یه‌كه‌می س������اڵی‬ ‫‪1991‬دا به‌ڕێوه‌چوو‪ 19 ،‬گرووپی سیاسی توانیان بچنه‌‬ ‫نێو ئه‌نجومه‌ن‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌ی������ی به‌ بڕوای‬ ‫زۆرێك له‌ الیه‌نگرانی له‌ ڕاستیی نزیكتره‌ و ڕێگری ده‌كات‌‬ ‫له‌ هاوپه‌یمانییه‌ سیاسییه‌ بێ بنه‌ماكانی نێوان گرووپ و‬ ‫حزبه‌ سیاسییه‌كان‪ .‬ئاشكرایه‌ كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ی‬ ‫دوو قۆناغ������ی‪ ،‬زۆرب������ه‌ی ئیئتیالفه‌كان كه‌ له‌ س������ه‌ره‌تای‬ ‫ده‌ستپێكردنی قۆناغی دووه‌می هه‌ڵبژاردن پێكده‌هێنرێن‪،‬‬ ‫ڕۆژی دوای سه‌ركه‌وتن هه‌ڵده‌وه‌ش������ێنه‌وه‌ و حكوومه‌تی‬ ‫زۆرین������ه‌ تووش������ی قه‌یرانێكی س������ه‌خت ده‌كات‪ .‬خاڵێكی‬ ‫به‌هێزی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پێچه‌وانه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی زۆرینه‌ی یه‌ك كورس������ی‪ ،‬له‌ ناوچه‌گه‌ریی و‬ ‫به‌ ڕوانی������ن و ورده‌كارییانه‌ی ح������زب و نوێنه‌ره‌كان كه‌م‬ ‫ده‌كاته‌وه‌ و حزبه‌كان ناچار ده‌كات ڕوو له‌ پرسی گرنگی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی بكه‌ن‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪13‬‬


‫ب) خاڵ ‌ه الوازه‌كان‬ ‫گرنگترین گرفت������ی هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌ی������ی‪ ،‬په‌ره‌پێدانی‬ ‫تاقمچێتیی‌ه له‌ واڵت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و سیس������تمه‌ی هه‌ڵب������ژاردن ڕێگا له‌ دروس������تبوونی‬ ‫حكوومه‌تێكی پێگ‌ه به‌هێز ده‌گرێت و ڕێگا بۆ دابه‌شكردنێك‬ ‫ك������ه‌ ده‌كرێ زۆربه‌یان وه‌الوه‌بنرێن‪ ،‬خ������ۆش ده‌كات‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌و سیس������تمه‌ی هه‌ڵبژاردن هه‌موو حزب و گرووپ‌ه‬ ‫بچووكه‌كان‪ ،‬هیوای به‌ش������داریكردن ل‌ه ده‌س������ه‌اڵت به‌پێی‬ ‫ده‌نگ������ی خۆی������ان هه‌رچه‌ن������ده‌ كه‌میش بێت هه‌ی������ه‌ و هیچ‬ ‫حه‌زێكیان بۆ گرێدانی هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ باڵه‌كانی دیكه‌دا‬ ‫نیش������ان ناده‌ن‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه زۆربه‌ی جار ڕێژه‌ی پێویس������ت بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكوومه‌ت به‌ده‌ست نه‌هێت‪.‬‬ ‫یه‌كێكی دیكه‌ ل‌ه خاڵ‌ه الوازه‌كانی ئه‌و سیس������تمه‌ ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫ك‌ه كه‌س������انی س������ه‌ربه‌خۆ و به‌بێ ئینتیم������ای حزبی‪ ،‬هیچ‬ ‫ئۆمێدێكیان بۆ سه‌ركه‌وتن له‌ هه‌ڵبژاردن نیی‌ه و ل‌ه زۆربه‌ی‬ ‫شێوا‌زه‌كانی سیس������تمی هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی‪ ،‬ده‌نگده‌ر ل‌ه‬ ‫ماف������ی هه‌ڵبژاردنی ڕاس������ته‌قینه‌ی خۆی ب������ێ به‌ش ده‌بن‪.‬‬ ‫چونك‌ه ئه‌وان هیچ ڕۆڵێكیان ل‌ه ڕێكخس������تنی لیس������ته‌كاندا‬ ‫نیی������ه‌‪ .‬ب‌ه گوته‌یه‌ك������ی دیكه‌‪ ،‬ده‌نگده‌ر هی������چ په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆی ل‌ه نێوان خۆی و نوێنه‌ره‌ك������ه‌ی ك‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫حزبه‌ سیاسییه‌كانه‌و‌ه دیاری ده‌كرێن‪ ،‬نییه‌‪.‬‬ ‫خاڵێك������ی دیكه‌ی الوازی ئه‌و سیس������تمه‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌نگده‌ران هیچ ڕۆڵێكیان له‌ پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫داهاتوودا نییه‌‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌‪ ،‬هه‌ر ده‌نگده‌رێك‬ ‫ده‌زانێت كه‌ له‌ كاتی سه‌ركه‌وتنی ئه‌و هاوپه‌یمانییه‌ی كه‌‬ ‫ده‌نگی پێداوه‌‪ ،‬ئیداره‌ی حكووم������ه‌ت ده‌كات‪ ،‬له‌ كاتێكدا‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی ده‌نگده‌ران ده‌بێ له‌ ڕۆژی دوای‬ ‫سه‌ركه‌وتن چاوه‌ڕێی ڕێككه‌وتن و پێكهێنانی هاوپه‌یمانی‬ ‫نێوان حزبه‌ سیاس������ییه‌كان بن‪ .‬بۆیه‌ هه‌روه‌كو لێكۆله‌ر و‬ ‫بیرمه‌ندنی ناوداری فه‌ڕانسی "موریس دورژه‌" پێشبینی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ئ������ه‌وه‌ حزبه‌ سیاس������ییه‌كانن ك������ه‌ كاریگه‌ریی‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆیان ل������ه‌ پێكهێنانی حكوومه‌ت������دا هه‌یه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ده‌نگده‌ران‪.‬‬ ‫یه‌كێك������ی دیكه‌ ل������ه‌و ڕه‌خنانه‌ی كه‌ له‌و سیس������تمه‌‬ ‫ده‌گیرێ������ت‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ ك������ه‌ حزبه‌ بچووك������ه‌كان‪ ،‬كه‌ هیچ‬ ‫داواكارییه‌ك������ی كۆمه‌اڵیه‌تی گرنگی������ان نییه‌‪ ،‬هه‌ندێجار‬ ‫ڕۆڵێكی گرنگی������ان له‌ پێكهێنان������ی حكوومه‌تدا ده‌بێت‪،‬‬ ‫چونك������ه‌ ته‌نها به‌ ڕاگه‌یاندنی بڕیاری حزبێكی بچووك‪،‬‬ ‫هاوپه‌یمانیه‌تیێك زۆرینه‌ به‌ده‌س������ت بێنێت یان زۆرینه‌ی‬ ‫خۆی له‌ده‌ست بدات‪.‬‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫‪ -3‬سیستمی هه‌ڵبژاردنی تێكه‌اڵو‬

‫ئه‌و سیستمه‌‪ ،‬هه‌وڵێك‌ه بۆ كۆكردنه‌وه‌ی خاڵ‌ه به‌هێزه‌كانی‬ ‫هه‌ردوو سیستمی ڕێژه‌یی و زۆرینه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌‪ .‬ئامانجی‬ ‫ئه‌و سیس������تمه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬كۆكردن������ه‌وه‌ی نێوان بنه‌مای‬ ‫دادپه‌روه‌ری������ی و ڕه‌چاوكردنی ماف������ی گرووپه‌كان و حزب‌ه‬ ‫سیاسییه‌ جیاجیاكان ل‌ه الیه‌ك و هه‌لی پێكهێنانی زۆرینه‌ی‬ ‫په‌رله‌مانی و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی پێگه‌ به‌هێز له‌ الیه‌كی‬ ‫دیكه‌وه‌‪.‬‬ ‫س������یمبولی س������ه‌ره‌كیی سیس������تمی هه‌ڵبژاردن������ی‬ ‫(تێكه‌اڵوك������ردن)‪ ،‬واڵت������ی ئه‌لمانیایه‌‪ ،‬ك‌ه س������ااڵنێكه‌ ئه‌و‬ ‫ش������ێوازه‌ی هه‌ڵبژاردنی هه‌ڵبژاردووه‌‪ .‬ل������ه‌و واڵتانه‌ی كه‌‬ ‫سوودیان له‌و ش������ێوازه‌ی ئه‌لمانیا وه‌رگرتووه‌ بریتین له‌‪:‬‬ ‫ئیتالیا له‌ س������اڵی ‪ ،1993‬ژاپۆن له‌ ساڵی ‪ ،1994‬چه‌ندین‬ ‫واڵتی دیك������ه‌ وه‌كو ئه‌لبانیا‪ ،‬ڕووس������یا‪ ،‬پۆلۆنیا‪ ،‬لیتوانیا و‬ ‫گورجستان‪ .‬فه‌ره‌نسا له‌ ساڵی ‪ 1919‬تا ‪ 1924‬و پاشان‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1951‬تا ‪ 1956‬له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن ئه‌و‬ ‫ش������ێوازه‌ی به‌كار هێنا‪ .‬له‌ س������اڵی ‪ 1982‬جارێكی دیكه‌‬ ‫ئه‌و شێوازه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شار سوودی لێ‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ .‬هه‌روه‌كو ئاماژه‌ی پێدرا‪ ،‬سیمبولی سه‌ره‌كی‬ ‫ئه‌و سیس������تمه‌ی هه‌ڵبژاردن ئه‌لمانیای������ه‌‪ ،‬بۆیه‌ به‌ كورتی‬ ‫باسی لێوه‌ ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫له‌و واڵته‌دا ه������ه‌ر ده‌نگده‌ر له‌ كات������ی هه‌ڵبژاردندا دوو‬ ‫ده‌نگ������ی جی������اواز ده‌خات‌ه نێ������و س������ندووقی ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌نگێك له‌س������ه‌ر بنه‌مای سیس������تمی زۆرین‌ه ك‌ه به‌ شێوه‌ی‬ ‫بریتانیا ده‌ژمێردێت و ده‌نگه‌كه‌ی دیكه‌ش له‌س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫سیس������تمی ڕێژه‌یی ژماردنی بۆ ده‌كرێ������ت‪ .‬له‌و واڵت‌ه هه‌ر‬ ‫ده‌نگده‌رێك له‌س������ه‌ر بنه‌مای سیستمی زۆرینه‌ له‌ بنكه‌كانی‬ ‫(یه‌ك كورسی)‪ ،‬كه‌سێك وه‌كو نوێنه‌ری ئه‌نجومه‌نی فیدڕاڵ‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرێت‪ .‬كۆی گش������تی نوێنه‌ره‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كان ل‌ه‬ ‫‪ 331‬بنكه‌دا‪ ،‬نیوه‌ی كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی حكوومه‌تی‬ ‫فیدڕاڵ پێك ده‌هێنن‪.‬‬ ‫ده‌نگ������ی دووه‌م������ی ده‌نگده‌ران ب������ۆ ئه‌و لیس������تانه‌یه‌ ك‌ه‬ ‫له‌الی������ه‌ن حزبه‌كانه‌و‌ه بۆ (الندر)ـه‌كان له‌ بنكه‌ی حكوومه‌ت‌ه‬ ‫خۆجێیه‌كان دیاری ده‌كرێن‪ .‬هه‌ڵبژاردنی نیوه‌ی ئه‌ندامه‌كانی‬ ‫دیكه‌ی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی له‌نێو لیسته‌ سه‌ركه‌وتووه‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬له‌س������ه‌ر بنه‌مای ڕێژه‌یی ئه‌نجام ده‌درێت‪ .‬بۆی‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانیا هه‌ردوو سیس������تمی زۆرین‌ه و ڕێژه‌یی ب‌ه باش������ی‬ ‫تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر كردووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪http://www.moi.ir/portal‬‬


‫كو‌لتووری‬ ‫دیموکراسی‬ ‫ئاماده‌کردن‪ :‬وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکا‬ ‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین‬

‫مرۆڤه‌كان ئارمانجی‌ جۆراوجۆریان هه‌یه‌ كه‌ جاری‌ وای‌ه‬ ‫له‌دژی‌ یه‌كتری‌ ده‌وه‌ستنه‌وه‌‪ .‬خه‌ڵك خوازیاری‌ ئاساییشن‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هه‌مان كاتدا چێژ له‌ سه‌ربه‌گێچه‌ڵی‌ وه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫ئه‌وان سه‌ودای‌ ئازادیی‌ تاكه‌كه‌سییان له‌ سه‌ردایه‌ و له‌‬ ‫هه‌مان كاتدا خوازیاری‌ دادپه‌روه‌ریی‌ كۆمه‌اڵیه‌تیش������ن‪.‬‬ ‫ئه‌م پڕه‌نس������یپه‌ له‌ حكومه‌تی‌ دیموکراسیشدا ڕاسته‌ و‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ گرنگیی‌ هه‌یه‌ دووپاتكردنه‌وه‌ی‌ ئه‌م خاڵه‌یه‌ كه‌ ئه‌م‬ ‫گرژییان������ه‌ و‪ ،‬ته‌نانه‌ت لێكدژییانه‌‪ ،‬له‌ هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌‬ ‫دیموکراتدا بوونیان هه‌یه‌‪.‬‬

‫ێ و هاوڕایی‌‬ ‫ملمالن ‌‬

‫به‌پێی‌ لێدوانه‌كانی‌ یه‌كێ‌ له‌ نووس������ه‌ران و توێژه‌ران‬ ‫به‌ناوی‌ «الری‌ دیامۆن������د» لێكدژییه‌كی‌ گه‌وره‌ له‌نێوان‬ ‫ملمالنێ‌ و هاوڕاییدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دیموکراس������ی (خەڵکس������االری)‌ له‌ ڕووی‌ جیاجیاوه‌‪،‬‬ ‫ش������تێ‌ نییه‌ جگه‌ له‌ كۆمه‌ڵه‌ یاس������ایه‌ك كه‌ بۆ كۆنترۆڵ‬ ‫و جڵه‌وكردنی‌ ناكۆكیی������ه‌كان دانراوه‌‪ .‬له‌ هه‌مان كاتدا‪،‬‬ ‫ئه‌م ناكۆکییان������ه‌ گه‌ره‌كه‌ له ‌ناوه‌وه‌ی‌ س������نوورگه‌لێكی‌‬ ‫دیاریكراودا جڵه‌و بكرێن و له‌ ئه‌نجامدا ته‌بایی‌‪ ،‬هاوڕایی‌‬ ‫و ڕێككه‌وتنی‌ دیكه‌ی������ان لێ‌ بكه‌وێته‌وه‌ كه‌ هه‌موو الیه‌نه‌‬ ‫تێوه‌گالوه‌كان دان به‌ شه‌رعییه‌تیدا بنێن‪.‬‬ ‫جه‌ختكردن������ه‌وه‌ی‌ له‌ڕاده‌ب������ه‌ده‌ر له‌س������ه‌ر الیه‌نێكی‌‬ ‫ئه‌م هاوكێش������ه‌یه‌ ده‌توان������ێ‌ ده‌روه‌س������ته‌ییه‌كان بخاته‌‬ ‫مه‌ترس������ییه‌وه‌‪ .‬گه‌ر گرووپه‌كان‪ ،‬دیموکراسی‌ به‌ شتێكی‌‬ ‫جگه‌ له‌ تریبوونێك بۆ ده‌ربڕینی‌ خواسته‌كانیان نه‌زانن‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ له‌ ناوه‌وه‌ لێك هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت بۆ گه‌ییش������تن به‌ هاوڕایی‌‪ ،‬فشارێكی‌‬ ‫بێ‌ ئه‌ن������دازه‌ بهێنێ‌ و ده‌نگی‌ خه‌ڵك ل������ه‌ قوڕگدا خه‌فه‌‬ ‫بكات‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ وردوخاش ده‌بێت‪ .‬ناتوانین‬

‫ڕێگه‌چاره‌یه‌كی‌ ساده‌ بۆ هاوكێش‌هی‌ ملمالنێ‌ – هاوڕای ‌‬ ‫ی‬ ‫بدۆزینه‌وه‌‪ .‬دیموکراس������ی‌ ماشێنێك نییه‌ ك‌ه ئۆتۆماتیكی‌‬ ‫و كاتێ‌ كه‌ فه‌رمانی‌ پێویس������تی‌ پێ‌ بدرێ‌ بجووڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌ دیموکراتیک پێویستیی‌ به‌ ده‌روه‌سته‌ییی‌‬ ‫ئه‌و هاوواڵتییانه‌یه‌ كه‌ قبووڵ ده‌كه‌ن ملمالنێ‌ ڕۆشنبیری‌‬ ‫و سیاسییه‌كان هاوڕێ‌ له‌گه‌ڵ پێویستیی‌ به‌ پشوودرێژی‌‪،‬‬ ‫ناکرێ خۆی لێ بە دوور بگری‪.‬‬ ‫ل������ه‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌‪ ،‬تێگه‌ییش������تن له‌م خاڵ������ه‌ گرنگیی‌‬ ‫خۆی‌ هه‌یه‌ ك‌ه زۆرێك ل������ه‌ ملمالنێكان له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌‬ ‫دیموکراتیک������دا‪ ،‬كێش������مه‌كێش نییه‌ له‌نێ������وان «هه‌ق»‬ ‫و «بات������ڵ»دا به‌ڵكو كێش������مه‌كێش و ملمالنێیه‌ له‌نێوان‬ ‫هه‌ڵێنجان������ه‌ جیاوازه‌كان بۆ ماف������ی‌ خه‌ڵك و ئه‌وله‌ویه‌ته‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪.‬‬

‫فێركردن و دیموکراسی‌‬

‫فێرك������ردن یه‌كێكه‌ له‌ به‌ش������ه‌ ژیانییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫نه‌مازه‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك������ی‌ دیموکراتیک‪ .‬به‌ بڕوای‌ تۆماس‬ ‫جێفێرسۆن‪« :‬ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك له‌و چاوه‌ڕوانییه‌دا بێ‌‬ ‫ك������ه‌ نه‌زان و ئازاد بێت‪ ،‬ئ������ه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌ له‌ چاوه‌ڕوانیی‌‬ ‫شتێكدایه‌ كه‌ هه‌رگیز نه‌بووه‌ و نابێت‪».‬‬ ‫له‌نێ������وان فێرك������ردن و به‌ه������ا جه‌ماوه‌رییه‌كان������دا‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ك������ی‌ ڕاس������ته‌وخۆ هه‌ی������ه‌‪ :‬ل������ه‌ كۆمه‌ڵگ������ه‌‬ ‫دیموکراتییە‌كاندا‪ ،‬به‌رنامه‌كان و چاالكییه‌ فێركارییه‌كان‬ ‫پشتگیری‌ له‌ ڕێوشوێنی‌ حكوومه‌تی‌ جه‌ماوه‌ری‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕه‌وت‌هی‌ گواس������تنه‌و‌هی‌ فێرك������ردن له‌ حكوومه‌تێكی‌‬ ‫دیموکراتیک������دا‪ ،‬ڕه‌وتێك������ی‌ ژیانییه‌ چونك������ه‌ حكوومه‌ته‌‬ ‫كاریگه‌ریبه‌خش������ه‌ جه‌ماوه‌ریی������ه‌كان‪ ،‬حكوومه‌تگه‌لێكی‌‬ ‫دینامیكی������ن و نموونه‌گه‌لێ������ك له‌ ده‌وڵ������ه‌ت ده‌خه‌نه‌ ڕوو‬ ‫ك������ه‌ خوازیاری‌ س������ه‌ربه‌خۆییی‌ فیكری������ی‌ هاوواڵتییانی‌‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪15‬‬


‫خۆیانن‪ .‬ده‌رفه‌ت بۆ گۆڕانكارییه‌ ئه‌رێنییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌ و‬ ‫سیاسییه‌كان له‌ده‌ست هاوواڵتییاندایه‌‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تان نابێ‌ وه‌كو ئامرازێك بۆ ته‌ڵقین به‌ قوتابیان‬ ‫له‌ سیس������ته‌می‌ فێركردن بڕوانن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێ‌ وه‌ك چۆن‬ ‫هه‌وڵ ده‌ده‌ن تا داكۆكیكاری‌ پێداویستییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی‌‬ ‫تری‌ هاوواڵتییانی‌ خۆیان بن‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ س������ه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ‬ ‫فێركردن ته‌رخان بكه‌ن‪.‬‬ ‫به‌ پێچه‌وان‌هی‌ كۆمه‌ڵگه‌ ده‌سه‌اڵتخوازه‌كان كه‌ به‌دوای‌‬ ‫ته‌ڵقینكردنی‌ ش������ێوازێكی‌ فیكریی‌ پاسیڤه‌وه‌ن‪ ،‬ئامانجی‌‬ ‫فێركردنی‌ جه‌ماوه‌ری‌‪ ،‬په‌روه‌رده‌كردنی‌ هاوواڵتییانێكی‌‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆ‪ ،‬پرس������ا و په‌یجۆر و له‌ هه‌مان كاتدا ته‌واو‬ ‫شاره‌زان به‌ پڕه‌نسیپه‌كان و ڕێساكانی‌ دیموکراسی‌‪.‬‬ ‫چێستێر ئی‌‪ .‬فین جۆنیۆر‪ ،‬یه‌كێ‌ له‌ پسپۆڕه‌ بااڵكانی‌‬ ‫دامه‌زراو‌هی‌ سیاس������ه‌تدانانی‌ فێركاری������ی‌ هۆڤێر ده‌ڵێ‌‪:‬‬ ‫«خه‌ڵك له‌وانه‌یه‌ به‌ ئاراس������ته‌ و مه‌یلی‌ به‌هره‌مه‌ندبوون‬ ‫له‌ ئازادیی‌ تاكه‌كه‌س������ی‌ له‌دایك ببن‪ ،‬به‌اڵم به‌ زانس������تی‌‬ ‫په‌یوه‌ست به‌ ڕێكخستنه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌ و سیاسییه‌كانه‌وه‌‬ ‫كه‌ ب������ه‌ درێژایی������ی‌ زه‌م������ه‌ن ئازادیی‌ بۆ ئ������ه‌وان و بۆ‬ ‫منداڵه‌كانیان به‌دیاری‌ دێنێ‌‪ ،‬له‌دایك نابن‪ ...‬شتی‌ وه‌كو‬ ‫ئه‌مانه‌ ده‌بێ‌ وه‌ده‌ست بهێنرێن‪ .‬گه‌ره‌كه‌ ئه‌م شتانه‌ فێر‬ ‫بكرێن‪».‬‬ ‫فێرب������وون له‌ب������اره‌ی‌ دیموکراس������ییه‌وه‌ ل������ه‌ قۆناغی‌‬ ‫س������ه‌ره‌تاییی‌ خوێندنه‌وه‌ ده‌ست پێ‌ ده‌كرێ‌ و له‌ ڕه‌وتی‌‬ ‫ده‌رگیرییه‌كانی‌ ژیانی‌ ش������اری‌ و په‌یجۆری‌ له‌باره‌ی‌ ئه‌و‬ ‫زانیارییه‌ بێ‌ ژومارانه‌ی‌ ك������ه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌ ئازاددا‬ ‫له‌به‌رده‌ستدان‪ ،‬به‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬

‫كۆمه‌ڵگ ‌ه و دیموکراسی‬

‫الیه‌نگریكردن له‌ حكوومه‌تێكی‌ جه‌ماوه‌ری‌ كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫بناغه‌ی‌ یاسا پته‌و بێت دواجار شیرازه‌یه‌ك داده‌مه‌زرێنێ‌‬ ‫كه‌ له‌ ڕێگه‌یه‌وه‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‪ ،‬له‌ ئه‌نجامی‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌‬ ‫و سازشی‌ بیروباوه‌ڕه‌كان‪ ،‬دامه‌زراوه‌كان و تاكه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ره‌و هه‌قیقه‌ت هه‌نگاو ده‌نێت‪ ،‬هه‌نگاوێك كه‌ له‌وانه‌یه‌ تا‬ ‫ڕاده‌یه‌ك كه‌موكوڕیی‌ هه‌بێت‪ .‬دیموکراسی‌ واقیعگه‌راییه‌‪.‬‬ ‫بیروباوه‌ڕه‌كان و ڕیگه‌چاره‌ی‌ كێش������ه‌كان سه‌باره‌ت به‌‬ ‫ش������ێوازێكی‌ بیركردنه‌و‌هی‌ وشك تاقی‌ ناكرێته‌وه‪ ‌،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌ جیهانێكی‌ ڕاس������ته‌قینه‌دا واته‌ شوێنێك كه‌ ده‌توانین‬ ‫بیانخه‌ینه‌ به‌رباس‪ ،‬ده‌توانین بیان گۆڕین‪ ،‬قبووڵیان كه‌ین‬ ‫یا ڕه‌تیان كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌زموون ده‌كرێن‪.‬‬ ‫یه‌ك������ێ‌ له‌ توێ������ژه‌ران به‌ناوی‌ «دای������ان ڕاڤیچ» ده‌ڵێ‌‪:‬‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫«دروس������تكردنی‌ ته‌بایی‌‪ ،‬كرۆكی‌ ڕه‌فت������اری‌ جه‌ماوه‌رییه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م كاره‌‪ ،‬گرووپه‌ خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان فێر ده‌كات‬ ‫كه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتری‌ گفتوگۆ بكه‌ن‪ ،‬به‌ س������ازش و ئاشته‌وایی‌‬ ‫بگه‌ن و پێكه‌وه‌ له‌ناو سیس������ته‌می‌ یاس������ادا كار بكه‌ن‪ .‬له‌‬ ‫ڕێگه‌ی‌ هه‌وڵدان بۆ گه‌ییش������تن ب������ه‌ هه‌ڤبه‌ندی‌‪ ،‬گرووپه‌كان‬ ‫ب‌ه ڕوانگه‌ی‌ جی������اوازه‌وه‌ فێری‌ ئه‌وه‌ ده‌بن كه‌ چۆن چۆنی‌‬ ‫باسێكی‌ ئاشتییانه‌ گه‌نگه‌شه‌ بكه‌ن‪ ،‬چۆن ئامانجه‌كانیان له‌‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كی‌ یاساییدا به‌رده‌وامیی‌ پێ‌ بده‌ن و دواجار‬ ‫چۆن چۆنی‌ له‌ جیهانێك له‌ جۆراوجۆرێتیدا بژین‪».‬‬ ‫حكوومه‌تی‌ خۆبه‌ڕێوه‌به‌ر هه‌میشه‌ ناتوانێ‌ له‌ هه‌ڵه‌كان‬ ‫به‌ری‌ بێت‪ ،‬كۆتای������ی‌ به‌ پێكدادانه‌ ئێتنیی������ه‌كان بهێنێ‌‪،‬‬ ‫خۆش������گوزه‌رانیی‌ ئابووری‌ دابین ب������كات و به‌خته‌وه‌ری‌‬ ‫گرێنتی‌ بكات‪ .‬له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌ش������دا بوار بۆ باس‬ ‫و خواسی‌ گش������تی‌ ده‌ڕه‌خسێنێ‌ و ڕێگه‌ به‌ گرووپه‌كان‬ ‫ده‌دات ت������ا چاویان به‌ یه‌كتری‌ بكه‌وێ‌ و ناكۆكییه‌كانیان‬ ‫چاره‌سه‌ر بكه‌ن‪ .‬ده‌رفه‌ت بۆ گه‌شه‌ی‌ ئابووری‌ دروست‬ ‫ده‌كات و زه‌مینه‌ بۆ پێشكه‌وتنی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌ و ده‌ربڕینی‌‬ ‫بیروباوه‌ڕی‌ تاكه‌كه‌سی‌ خۆش ده‌كات‪.‬‬ ‫جۆزێ������ف برادس������كی‌‪ ،‬ش������اعیری‌ كۆچك������ردووی‌ به‌‬ ‫ڕه‌چه‌ڵه‌ك ڕووس������ی‌ و براو‌هی‌ خه‌اڵتی‌ نۆبڵ‪ ،‬نووس������ی‌‪:‬‬ ‫«كاتێ‌ كه‌ مرۆڤێكی‌ ئازاد شكست ده‌خوات سه‌ركۆنه‌ی‌‬ ‫ك������ه‌س ناكات‪ ».‬ئه‌م وته‌یه‌ س������ه‌باره‌ت به‌ هاوواڵتییانی‌‬ ‫حكوومه‌تێك������ی‌ دیموکراس������یش كه‌ دواج������ار به‌خاتری‌‬ ‫چاره‌نووس������ی‌ ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی‌ كه‌ خۆی������ان بۆ ژیانی‌‬ ‫خۆیان هه‌ڵیان بژاردووه‌ ده‌بێ‌ له‌ ئاستی‌ به‌رپرسیارێتیدا‬ ‫بن‪ ،‬ڕاسته‌‪.‬‬ ‫دیموکراس������ی‌ خۆبه‌خۆ گرێنتیی‌ هیچ شتێك ناكات‪.‬‬ ‫له‌ب������ری‌ ئه‌وه‌ كۆمه‌ڵ������ه‌ هه‌لێك بۆ س������ه‌ركه‌وتن ده‌خاته‌‬ ‫به‌رده‌س������ت و مه‌ترس������یگه‌لێك ب������ۆ شكس������ت به‌رهه‌ڤ‬ ‫ده‌كات‪ .‬به‌ ده‌ربڕینی‌ پڕزایه‌ڵه‌ به‌اڵم زیره‌كانه‌ی‌ تۆماس‬ ‫جێفێرسۆن‪ ،‬موژده‌ی‌ دیموکراس������ی‌‪« ،‬ژیان‪ ،‬ئازادی‌ و‬ ‫گه‌ڕانه‌ به‌دوای‌ خۆش������به‌ختیدا‪ ».‬به‌م پێیه‌ دیموکراسی‌‬ ‫هه‌م هه‌لێكه‌ و ه������ه‌م به‌ره‌نگارییه‌ك‪ .‬موژده‌یه‌كه‌ چونكه‌‬ ‫مرۆڤه‌ ئازاده‌كان‪ ،‬به‌ هاوكاریی‌ یه‌كتری‌‪ ،‬ده‌توانن خۆیان‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌ك به‌ڕێوه‌ به‌رن كه‌ یارمه‌تیی‌ چه‌س������پاندنی‌‬ ‫ئارمانجه‌كانیان بدات بۆ ئازادیی‌ تاكه‌كه‌س������ی‌‪ ،‬ده‌رفه‌ته‌‬ ‫ئابوورییه‌كان و دادپه‌روه‌ریی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪ .‬به‌ره‌نگارییه‌كه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ سه‌ركه‌وتنی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ دیموکراتیک له‌ئه‌ستۆی‌‬ ‫هاوواڵتییانیدایه‌ و نه‌ك هیچ كه‌سێكی‌ تر‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬دیموکراسی به‌شێوه‌یه‌کی چڕ‬


‫په‌رله‌مان؛‬

‫ڕۆڵ و ئه‌ركه‌كانی‬

‫ئا‪ :‬ئاران جه‌مال‬ ‫په‌رله‌مان یا ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ده‌سته‌یه‌كی یاسادانان‌ه‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌ته‌ ده‌ستوورییه‌كان‪ ،‬ک‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫ی یاسادانا ‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كان دامه‌زراوه‌‪ .‬په‌رله‌مان له‌پاڵ ئه‌رك ‌‬ ‫ئه‌ركی دیكه‌ش������ی هه‌ی������ه‌‪ ،‬وه‌ك چاودێریكردن������ی كاروباری‬ ‫ده‌سه‌اڵتی‌ جێبه‌جێكاری‌و نوێنه‌رایه‌تیكردنی‌هاوواڵتیان‪.‬‬ ‫په‌رله‌مان ل‌ه چه‌ند كه‌سانێك پێكدێت كه‌ به‌‌ (ئه‌ندامان یا‬ ‫نوێنه‌ران) پێناس������‌ه ده‌كرێن و هاتنیان بۆ ناو په‌رله‌مان ل‌ه‬ ‫ڕێی هه‌ڵبژاردن و ده‌نگدانی گش������تییه‌و‌ه ده‌بێت‪ ،‬ئه‌ویش ب‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی هه‌موو ش������ێوازه‌کانی دیموكراسی‪ .‬په‌رله‌مان‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتێكی ته‌واوی هه‌یه‌ بۆ ده‌ركردنی یاسا و ڕێسا‪ ،‬یا‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌یان و باوه‌ڕپێدان به‌ هه‌موو ئه‌و ڕێككه‌وتن‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌ ده‌ره‌كییانه‌ی كه‌ ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكاری‬ ‫ئه‌نجامی ده‌دات‪.‬‬

‫كاری په‌رله‌مان‬

‫به‌ پێی ئه‌و ده‌س������تووره‌ی كه‌ په‌ی������ڕه‌و ده‌كرێت له‌و واڵته‌ و‬ ‫چۆنیه‌تی دابه‌ش������كردنی كاره‌كانی حكووم������ه‌ت ل‌ه هه‌موو‬

‫بواره‌كاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌پێی پێش������كه‌وتنی دیموكراس������ی و‬ ‫هێز و توانای ئه‌ندامه‌كانی‪ ،‬كاری په‌رله‌مان ل‌ه واڵتێكه‌وه‌ بۆ‬ ‫واڵتێكی تر جیاوازه‌‪.‬‬ ‫ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی په‌رله‌مان دوو جۆر‌ كار‌ ئه‌نجام‬ ‫ده‌دات‪:‬‬ ‫یه‌كه‌می������ان گش������تییه ‌و تیایدا په‌رله‌م������ان نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫هاوواڵتی������ان ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ڕۆڵ������ی ل‌ه دروس������تكردنی‬ ‫سیاس������ه‌ت‌ه گشتییه‌كان و پالنه‌كانی گه‌ش������ه‌پێداندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌رکی دووه‌م������ی په‌رله‌مان‪ ،‬یاس������ادانان و چاودێریكردن‌ه‬ ‫به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاردا‪.‬‬

‫كورته‌ی ‌هک‌ له‌سه‌ر كاره‌كانی په‌رله‌مان‬

‫‪ -1‬كاندیدكردن بۆ پۆستی سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت‪:‬‬ ‫په‌رله‌مان ل‌ه سیس������ته‌مه نوێنه‌رایه‌تییه‌كاندا هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫ب‌ه كاندیدكردنی س������ه‌رۆكی حكوومه‌ت‪ ،‬ئه‌ویش ب‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی‪ .‬له‌و واڵتانه‌ی سیسته‌می‬ ‫په‌رله‌مانی و سیس������ته‌می س������ه‌رۆكایه‌تی له‌خ������ۆ ده‌گرێت‪،‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪17‬‬


‫هه‌ڵده‌س������تێت ب‌ه كاندیدكردنی س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬دواتر‬ ‫ل‌ه ڕێی ڕیفراندۆمێكی گش������تییه‌و‌ه له‌الی������ه‌ن ده‌نگده‌رانه‌و‌ه‬ ‫بڕی������ار ده‌درێ������ت ‌و هه‌ڵدبژێردرێت‪( ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬میس������ر)‪.‬‬ ‫بۆیه‌ لێره‌دا كاری په‌رله‌مان ته‌نها كاندیدكردنی س������ه‌رۆكی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬نه‌ك بڕیاردان له‌س������ه‌ری‪ ،‬بڕیاری كۆتایی له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌نگدرانه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه سیس������ته‌می پاش������ایه‌تیدا‪ ،‬پاش������ا پۆس������ته‌كه‌ی ل‌ه‬ ‫باوباپیران������ه‌وه‌ به‌ میرات بۆی ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬لێره‌دا په‌رله‌مان‬ ‫هیچ ڕۆڵێكی نییه‌‪ .‬ل‌ه سیس������ته‌می سه‌رۆكایه‌تیدا‪ ،‬سه‌رۆكی‬ ‫ده‌وڵه‌ت له‌ الیه‌ن هاوواڵتیانه‌و‌ه ل‌ه هه‌ڵبژاردنێكی ڕاسته‌وخۆدا‬ ‫بۆ پۆسته‌كه‌ی ده‌سنیش������ان ده‌كرێت‪ ،‬به‌بێ به‌شداریكردنی‬ ‫په‌رله‌م������ان ل������ه‌م كاره‌دا (نموون‌ه ئه‌مری������كا)‪ ،‬واته به‌پێی‬ ‫جێبه‌جێكردنی بیرۆكه‌ی جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت‪‌،‬په‌رله‌مان‬ ‫بڕیار له‌سه‌ر دانانی كه‌س������ێك بۆ پۆستی سه‌رۆك ده‌وڵه‌ت‬ ‫نادات ئه‌گه‌ر سه‌ركۆمار بێ یان پاشا‪.‬‬ ‫‪ -2‬دارش���تن و بڕی���اردان له‌س���ه‌ر سیاس���ه‌ت ‌ه‬ ‫گشتییه‌كان‪:‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌اڵوس������انی ڕۆڵی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكاری ل‌ه‬ ‫ژێر س������ایه‌ی پێشكه‌وتنی پیشه‌س������ازی و زۆربوونی كاری‬ ‫حكوومیدا‪ ،‬وایكردوو‌ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌ جێبه‌جێكارییه‌كان‬ ‫زۆرتر س������ه‌رقاڵی كاری ژیانی ڕۆژانه‌ و ورده‌كاری ئه‌دای‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ردن بن‪ ،‬لێره‌دا به‌هۆی ئه‌و توانایانه‌ی كه‌ هه‌یه‌تی‬ ‫ب������ۆ به‌ده‌نگه‌وه‌چوونی داواكارییه‌كان������ی هاوواڵتیان و ڕای‬ ‫گش������تی‪ ،‬ڕۆڵی په‌رله‌مان ب‌ه كارتێكردن له‌س������ه‌ر سیاسه‌ت‌ه‬ ‫گشتییه‌كان ده‌رده‌كه‌وێ‪.‬‬ ‫‪ -3‬كاروباری دارایی‪:‬‬ ‫په‌رله‌مان له‌ (سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا) دوای ملمالنێیه‌کی‬ ‫درێژخایه‌ن له‌گه‌ڵ حكوومه‌ت‪ ،‬ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ دارایییه‌ی ك‌ه‬ ‫هه‌یه‌تی وه‌ده‌ستی هێنا‪ ،‬بۆی‌ه ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ بۆت‌ه گرنگترین‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ی هێز بۆ ڕووبه‌روبوون������ه‌وه‌ی حكوومه‌ت‪ .‬ئه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌ه به‌ ده‌ستنیشانكردنی قه‌باره‌ی خه‌رجیی ده‌وڵه‌ت‬ ‫و گرتنه‌به‌ری چه‌ند ڕێگایه‌ك بۆ داپۆش������ینی كورتهێنان ل‌ه‬ ‫بودجه‌ی گشتیدا له‌ ڕێی باج وه‌رگرتن‪ ،‬یا چه‌ند ڕێگایه‌كی‬ ‫دیك‌ه ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬كارتێكردن ل ‌ه ڕای گشتی‪:‬‬ ‫كاروان������ی پێش������كه‌وتنی سیاس������ی و گه‌ش������ه‌كردنی‬ ‫دیموكراس������ییه‌ت ل‌ه هه‌م������وو جیهاندا ب‌ه ڕۆل������ی په‌رله‌مان‬ ‫ی ده‌ستپێك بووه‌ بۆ ده‌ربڕینی بیروبۆچوونی‬ ‫گرێدراوه‌ و‪ ،‬خاڵ ‌‬ ‫ئازاد و یه‌كس������انی و به‌شداریی سیاس������یی هاوواڵتیان ل‌ه‬ ‫حوكمڕانیدا‪ .‬له‌ سه‌رده‌می ئیستعماردا په‌رله‌مان سه‌رچاوه‌ی‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫بزووتنه‌و‌ه نیشتمانی و داواكاری سه‌ربه‌خۆیی بوو ل‌ه واڵت‌ه‬ ‫تازه‌پێگه‌یش������تووه‌كاندا‌‪ .‬هه‌روه‌ها په‌رله‌مان به‌ش������داری ل‌ه‬ ‫پێكهێنانی ڕای گش������تی و گه‌شه‌پێدانی تێڕوانینه‌ سیاسییه‬ ‫گش������تییه‌كان ده‌كات س������ه‌باره‌ت ب‌ه سیسته‌می سیاسی و‬ ‫كاری ده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌کان‪.‬‬ ‫په‌رله‌م������ان هه‌یكه‌لییه‌تێك������ی نوینه‌رایه‌تی������ی هه‌یه‌‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ده‌رفه‌تێكی بۆ ده‌ڕه‌خس������ێت ك‌ه كاریگه‌ری هه‌بێت ل‌ه سه‌ر‬ ‫هه‌موو الیه‌ن و حیزبه‌ سیاسییه‌كان ل‌ه ناو ده‌وڵه‌تدا‪ ،‬پاشان‬ ‫کار ده‌كات‌ه سه‌ر ڕای گش������تی‪ .‬په‌رله‌مان ده‌بێته‌ جێگایه‌ك‬ ‫ب������ۆ گفتوگۆكردنی ب������ه‌رده‌وام له‌نێ������وان حكوومه‌ت و ئه‌و‬ ‫هاوواڵتیان������ه‌ی ك‌ه نوێنه‌رایه‌تیان ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ نێوان‬ ‫ئۆپۆزس������یۆن و زۆرینه‌دا‌‪ ،‬بۆی‌ه په‌رله‌مان ده‌بێته‌ مینبه‌رێكی‬ ‫گشتی بۆ ده‌ربڕینی ڕێكکه‌وتن و ناكۆكی ل‌ه نێوانیاندا‪.‬‬ ‫كاریگه‌ری������ی په‌رله‌م������ان ته‌نها ل‌ه س������ه‌ر ڕای گش������تیی‬ ‫ناوخۆیی نابێت‪ ،‬به‌ڵكو له‌س������ه‌ر ئاس������تی ده‌ره‌كی درێژه‌ی‬ ‫پێده‌دات كه‌ پێ������ی ده‌وترێت (دیپلۆماس������ییه‌تی میللی) ك‌ه‬ ‫بووه‌ت‌ه نیش������انه‌یه‌كی دیار ل‌ه په‌یوه‌ندیی‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی‬ ‫ئه‌م سه‌رده‌مه‌‪ .‬دیپلۆماسییه‌تی په‌رله‌مان ب‌ه پێشكه‌وتووترین‬ ‫دیپلۆماس������ییه‌ت داده‌نرێت‪ ،‬چونك‌ه ڕێگه‌پێدراوی یاسایین‬ ‫‌یه‬ ‫‌وه و سه‌رچاوه‌كه‌ش������ی ئه‌و متمانه‌یه ‌‌‌‌‬ ‫له‌الیه‌ن هاوواڵتیانه ‌‌‬ ‫ك‌ه له‌الیه‌ن ده‌نگدرانه‌و‌ه‌به‌ده‌ستیان هێناوه‌‪.‬‬ ‫‪ -5‬میانگیری له‌نێوان هاوواڵتیان و ده‌س���ه‌اڵتی‬ ‫جێبه‌جێكاردا‪:‬‬ ‫ئه‌ندامانی په‌رله‌مان هه‌ڵده‌ستن ب‌ه ئه‌نجامدانی دوو ڕۆڵی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬یه‌كه‌میان نوێنه‌رایه‌تیی هاوواڵتیان ل‌ه بازنه‌كه‌ی‬ ‫خۆیدا ده‌كات‪ ،‬ئه‌وی������ش به‌كاری په‌رله‌مانی ل‌ه بابه‌ته‌كانی‬ ‫یاس������ادانان و چاودێریی حكووم������ه‌ت و نوێنه‌رایه‌تیكردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌نگده‌رانی و كاركردن له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی‬ ‫داواكارییه‌كانی������ان‪ .‬به‌ ش������ێوه‌یه‌كی تر ئه‌ن������دام په‌رله‌مان‬ ‫ڕۆڵی میانگی������ری ل‌ه نێوان بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردنی خۆیان و‬ ‫حكوومه‌ت و ده‌زگا به‌ڕێوه‌به‌ر‌ه فه‌رمییه‌كاندا ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ئه‌ن������دام په‌رله‌مان بۆی هه‌ی‌ه ده‌س������تێوه‌ردان ل‌ه كاری‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی������ه‌ حكوومیی������ه‌كان و وه‌زی������ره‌كان بكات و‬ ‫وریایان بكاته‌و‌ه ل‌ه هه‌ر كارێكی ناپه‌سه‌ند و نابه‌جێ ك‌ه ب‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی خراپ بۆ سه‌ر هاوواڵتیان بگه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌توانێ داوای جێبه‌جێكردنی چه‌ند داواكارییه‌كی تایبه‌ت‬ ‫به‌و كۆمه‌ڵ‌ه هاوواڵتیانه‌ی ل‌ه ناو بازنه‌كه‌دان‪ ،‬بكات‪.‬‬ ‫گفتوگۆیه‌ك������ی زۆر ل‌ه س������ه‌ر ئه‌م ج������ۆره‌ نوێنه‌رایه‌تیی‌ه‬ ‫هه‌ی������‌ه ك‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ب������ۆ به‌رژه‌وه‌ندی������ی نێوخۆیی‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫هه‌ندێ������ك پێیان وای‌ه نوێنه‌ر س������ه‌رقاڵی ئ������ه‌و ڕۆڵ‌ه ده‌بێت‬


‫ی‬ ‫بۆ به‌ده‌س������تهێنانی پش������تگیری و ڕه‌زامه‌ندیی ده‌نگدران ‌‬ ‫له‌سه‌ر حس������ابی به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی‪ ،‬یان له‌سه‌ر حسابی‬ ‫وایه‬ ‫ناوچه‌كانی دیكه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‪ .‬هه‌ندێكی تر پێیان ‌‌‬ ‫كاری حكوومه‌ت زۆر ئاڵۆزه‌ و ل‌ه توانای هاوواڵتیاندا نیی‌ه‬ ‫كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ده‌زگا حكوومییه‌كاندا هه‌بێ‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ده‌زگا خزمه‌تگوزارییه‌ سه‌ره‌كییه‌كان‪ .‬بۆیه‌ ئه‌ندام په‌رله‌مان‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی كه‌ هه‌یانه‌ بۆ په‌یوه‌ندیكردن پییانه‌وه و‬ ‫له‌به‌ر تواناكانی‪ ،‬ئه‌و ئه‌ركه‌ی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێت‪.‬‬ ‫له‌ زۆربه‌ی پرۆس������ه‌كانی هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬هاوواڵتی ده‌نگ‬ ‫به‌ نوێنه‌ره‌كانی خ������ۆی ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی داواكارییه‌كانیان‬ ‫جێبه‌جێ بكات‪ ،‬یا ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی له‌الیه‌ن نوێنه‌رانه‌و‌ه پێیدراو‌ه‬ ‫جێبه‌ج������ێ بكرێن‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌ندام په‌رله‌مان ئه‌و كاره‌ی خۆی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی هاوسه‌نگ له‌گه‌ڵ كاره‌كانی دیكه‌یدا ڕێكبخات‪،‬‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه خزمه‌تكردنه‌ له‌م س������ه‌رده‌مه‌دا لێپرس������ینه‌وه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ������دا ناكرێت‪ ،‬چونك‌ه ئ������ه‌و كاره‌ ده‌چێته‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫ئه‌رك������ی ئه‌ندام په‌رله‌مان‪ .‬بۆیه‌ زۆرب������ه‌ی په‌رله‌مانه‌كان ل‌ه‬ ‫جیهاندا نووسینگه‌یان به‌ناوی نووسینگه‌ی داواكاری هه‌یه‪.‬‬ ‫ئه‌و نووس������ینگه‌یه‌ کاری وه‌رگرتنی داواكاریی هاوواڵتیان و‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ به‌رژه‌وه‌ندیخوازه‌كانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵ‌ه خه‌ڵكانێك‬ ‫ك‌ه ڕه‌خنه‌یان له‌سه‌ر بڕیارێكی حكوومه‌ت هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ڕێكخستنی كاری ئه‌م نووسینگه‌یه‌ ناوه‌ندییه‌‪ ،‬وات‌ه له‌ناو‬ ‫كۆشكی په‌رله‌ماندا ده‌بێت و هه‌ندێك جاریش خۆجێیه‌تییه‌‪،‬‬ ‫یان������ی ل‌ه بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن و ناوچ������ه‌ خۆجێییه‌كان ل‌ه‬ ‫نووس������ینگه‌ی نوێنه‌ره‌كانی ئه‌و ناوچان������ه‌ باڵوده‌بێته‌وه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫واڵتی (میس������ر) لێژنه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی په‌رله‌مانی هه‌ی‌ه بۆ‬ ‫وه‌رگرتنی داواكاری و پێشنیاری هاوواڵتیان ب‌ه شێوه‌یه‌كی‬

‫‌یه به‌ (لێژنه‌ی پێش������نیار و س������كااڵ)‬ ‫گش������تی‪ ،‬ئ������ه‌و لێژنه ‌‌‬ ‫ناسراوه‪.‬‬ ‫‪ -6‬كاری یاسادانان‪:‬‬ ‫ئه‌م كار‌ه ل‌ه ڕووی سیاسی و مێژوویییه‌و‌ه به‌گرنگترین‬ ‫كار پێناس������‌ه ده‌كرێت‪ .‬ل‌ه مێژوودا دیموكراس������ییه‌ت به‌و‌ه‬ ‫پێناس������‌ه كراوه‌‪ ،‬ك‌ه ب������ۆ بنیاتنانی سیس������ته‌می حكمڕانی‬ ‫پش������ت ب������‌ه نوێنه‌رایه‌تی������ی هاوواڵتیان و به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫ئازادیی به‌ش������داریكردن و یه‌كسانی ل‌ه نێوان هاوواڵتیاندا‬ ‫ده‌به‌ستێت‪.‬‬ ‫بنه‌مای ئ������ه‌م سیس������ته‌مه (سیس������ته‌می په‌رله‌مانی)‌‪،‬‬ ‫هه‌بوونی ده‌س������ته‌یه‌ك‌ه ك‌ه نوینه‌رایه‌تیی هاوواڵتیان ده‌كات‬ ‫ب������ۆ دیاریكردنی چاره‌نووس������ی هاوواڵتیان ل������‌ه كاروباری‬ ‫ژیانیاندا‪ .‬بێگومان گرنگترین كار بۆ ڕێكخس������تنی ژیان ل‌ه‬ ‫ناو كۆمه‌ڵگه‌دا‪ ،‬دانانی یاس������ا و ڕێسایه‪ ‌،‬ده‌بێت هه‌مووان‬ ‫بۆ پاراس������تنی ئازادی و یه‌كس������انی پابه‌ندی بن و پێڕه‌وی‬ ‫ل������ێ بكه‌ن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‌ كاری س������ه‌ره‌كیی په‌رله‌مان دانانی‬ ‫ی په‌رله‌مانه‌‪.‬‬ ‫بنه‌ماكانه‌‌‪ ،‬واته‌ یاس������ادانان گرنگتری������ن كار ‌‬ ‫هه‌ر چه‌ند‌ه هه‌ندێک پێش������نیاز و داڕش������تنی یاسا له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكارییه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ڕۆڵی‬ ‫په‌رله‌مان بریتیی‌ه ل‌ه گفتوگۆكردن و هه‌مواركردنی یاساكان‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی ڕه‌زامه‌ندی له‌ سه‌ر ده‌ر بكات‪.‬‬ ‫‪ -7‬ده‌سه‌اڵتی چاودێری‪:‬‬ ‫سیسته‌می دیموكراس������ی له‌سه‌ر بنه‌مای هاوسه‌نگی ل‌ه‬ ‫نێوان ده‌س������ه‌اڵتی حوكمڕانی (یاسادانان‪ ،‬جیبه‌جێكاری و‬ ‫دادوه‌ری)داده‌نرێت‪ ،‬تاكو هیچ کام له‌م الیه‌نان‌ه كاریگه‌ری‬ ‫خراپیان نه‌بێ له‌سه‌ر ئه‌و‌ی تریان و نه‌كه‌ونه‌ ژێر كاریگه‌ریی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪19‬‬


‫ده‌سه‌اڵت و ببێت‌ه هه‌ڕه‌شه‌ له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیی كۆمه‌ڵگه‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ به‌رقه‌راربوون������ی دیموكراس������ییه‌ت و به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫هاوسه‌نگی ل‌ه نێوان ده‌سه‌اڵته‌كاندا‪ ،‬سێ شێوه‌ی سه‌ره‌كی‬ ‫هه‌ن بۆ چاودێری و هه‌ر‌سێكیان ته‌واوكه‌ری یه‌كترن‪:‬‬ ‫یه‌كه‌میان‪ :‬چاودێریی حكوومه‌ته‌ له‌الیه‌ن په‌رله‌مانه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئ������ه‌م ج������ۆره‌ چاودێریی������ه‌ كۆنتری������ن كاری په‌رله‌مانه‌ له‌‬ ‫مێ������ژوودا و به‌ناوبانگترینه‌ له‌ ڕووی سیاس������ییه‌وه‪ ‌،‬چونكه‌‌‬ ‫په‌رله‌مان به‌رپرس������ه‌ له‌ به‌دواداچوون و هه‌ڵس������ه‌نگاندنی‬ ‫كاره‌كانی حكوومه‌ت‪ .‬به‌بێ هاوس������ه‌نگیی هێزی سیاسی‬ ‫له‌ نێوانیان������دا‪ ،‬پرۆس������ه‌ی چاودێریی په‌رله‌مان له‌س������ه‌ر‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكاریدا ئه‌نجام نادرێ������ت‪ ،‬تاكو نه‌بێته‌‬ ‫ش������ێوه‌ی كۆنترۆڵكردن و ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكاری بچێته‌‬ ‫ژێر ده‌ستی په‌رله‌مانه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌بێته‌ هۆی داڕمانی بنه‌مای‬ ‫جیاكه‌ره‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵته‌كان كه‌ بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كییه‌ بۆ‬ ‫حكومه‌ته‌ دیموكراس������ییه‌كان و مه‌رجێكه‌ بۆ سه‌قامگیریی‬ ‫سیاس������ی‪ .‬بۆی������ه‌ده‌بێت پرۆس������ه‌ی چاودێری ل������ه‌نێوان‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان و ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاریدا ئاڵوگۆڕ‬ ‫و هاوسه‌نگیی تێدابێت‪.‬‬ ‫چاودێریی په‌رله‌مان هۆیه‌ك‌ه بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫هاوواڵتیان و ڕێگر‌ه ل‌ه گه‌نده‌ڵی و پابه‌ندبوون‌ه ب‌ه سیاسه‌تی‬ ‫گه‌شه‌پێدان ك‌ه په‌رله‌مان بڕیاری له‌سه‌ر داوه‌‪ ،‬پابه‌ندبوون‌ه‬ ‫به‌ په‌س������ه‌ندكردنی بوودج‌ه بۆ پاراس������تنی ماڵی گشتی و‬ ‫ڕێگره‌ له‌ به‌فیڕۆدانی‪.‬‬ ‫دووهه‌میان‪ :‬هه‌روه‌ك چۆن په‌رله‌مان چاودێره‌ به‌سه‌ر‬

‫حكوومه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌هه‌مان شێو‌ه حكوومه‌تیش چاودێریی كاری‬ ‫په‌رله‌مان ده‌كات‪ ،‬ئه‌ندامانی په‌رله‌مان ده‌توانن وه‌زیره‌كان‬ ‫تۆمه‌تبار بكه‌ن و متمان‌ه ل������‌ه حكومه‌ت وه‌ربگرنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هاتوو ئه‌و تۆمه‌تانه‌ به‌س������ه‌ریاندا س������ه‌پا‪ ،‬حكومه‌تیش‌ په‌نا‬ ‫بۆ هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی په‌رله‌مان ده‌با‪ .‬ئه‌گ������ه‌ر ئه‌و تۆمه‌تان‌ه‬ ‫هاوسه‌نگی و بابه‌تیان‌ه نه‌بوو ل‌ه هه‌ڵسه‌نگاندنی بابه‌ته‌كاندا‪،‬‬ ‫یا به‌بێ به‌ڵگه‌تۆمه‌تیان بخنه‌ پاڵ تا ده‌گات‌ه ئه‌و ئاس������ته‌ی‬ ‫ك������ه‌ هاوكاری ل‌ه نێوانیاندا ئه‌س������ته‌م بێ‪ .‬له‌و بارودۆخه‌دا‬ ‫حكوومه‌ت داوا له‌ س������ه‌رۆكی ده‌وڵ������ه‌ت ده‌كات په‌رله‌مان‬ ‫هه‌ڵبوه‌شێنێته‌و‌ه و هه‌ڵبژاردنێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان ئه‌نجام‬ ‫بدرێ������ت‪ ،‬ئه‌ویش ب‌ه (هه‌ڵبژاردنی پێش������وه‌خت)ـ‌ه پێناس������‌ه‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫س���ێیه‌‌میان‪ :‬ج������ۆره‌ چاودێرییه‌ك������ی دیكه‌یه‌ كه‌ ڕای‬ ‫گش������تی له‌س������ه‌ر خودی په‌رله‌مان په‌یڕه‌وی ده‌كات‪ ،‬ئه‌و‬ ‫چاودێریی������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ هه‌ندێك جار وه‌رزییه‌ و هه‌ندێك‬ ‫جاریش هه‌میش������ه‌یییه‌‪ .‬وه‌رزییه‌كه‌ له‌ كات������ی پێكهێنانی‬ ‫په‌رله‌م������ان په‌یڕه‌و ده‌كرێ كه‌ ده‌كات������ه‌ كاتی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫كاتێك‌ ده‌نگده‌ران به‌رامبه‌ر ئه‌ندامانی په‌رله‌مان هه‌ڵوێست‬ ‫وه‌رده‌گرن‪ ،‬بۆیه‌ دووباره‌كردن������ه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندام‬ ‫په‌رله‌مانه‌كان جۆرێكه‌ له‌ چاودێریی ڕای گش������تی‌ له‌سه‌ر‬ ‫په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫‌یه ك‌ه‬ ‫چاودێریی هه‌میش������ه‌یی‪ :‬ئ������ه‌م ج������ۆر‌ه چاودێریه ‌‌‬ ‫له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵگه‌وه‌ به‌ درێژایی كاركردنی په‌رله‌مان له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌ندامه‌كان‪ ،‬یان له‌س������ه‌ر تواناكانی په‌رله‌مان به‌گشتی ل‌ه‬ ‫ڕێی ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌وه‌ په‌یڕه‌و ده‌كرێت‪.‬‬ ‫چاودێری������ی په‌رله‌م������ان له‌س������ه‌ر حكووم������ه‌ت پێوه‌رێك‌ه‬ ‫له‌س������ه‌ر تواناكان������ی په‌رله‌م������ان و ئاماژه‌یه‌ک‌ه ب������ۆ پایه و‬ ‫ئاس������تی دیموكراس������ییه‌ت له‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا‪ .‬ل‌ه سیسته‌م‌ه‬ ‫دیموكراتییه‌كاندا چه‌ند جۆر‌ه په‌یوه‌ندییه‌كی چاودێری هه‌ی‌ه‬ ‫ل‌ه نێوان ده‌سه‌اڵتی یاسادانان و ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری‪،‬‬ ‫وه‌ك ئ������ه‌وه‌ی ك‌ه په‌رله‌مان هه‌ڵده‌س������تێت ب������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران و له‌ تواناش������یدا هه‌ی‌ه الی بدات‪( ،‬متمان‌ه‬ ‫لێوه‌رگرتنه‌وه‌‌)‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه چه‌ن������د واڵتێكی دیكه‌دا په‌رله‌مان‬ ‫ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی نییه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ سیسته‌می ئه‌مریكادا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪http://www.readadmires.com‬‬ ‫‪http://www.egypt-elections.com‬‬ ‫‪ar.wikipedia.org‬‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬


‫كۆتایا ژنان د هه‌لبژارتناندا‬

‫سه‌الم باالیی‬

‫ئه‌ڤ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ناڤین‪ ،‬ۆ كۆ‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫چه‌ند چونكه‌ ت ۆ ژن‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ئ‬ ‫مر ێ‌ ڕزگار اكو نو ێكه‌‬ ‫ژ‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫بكه‌ن كه‌‬ ‫نگ‬ ‫ۆڤات‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫ڤ‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫‪.‬‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫هه‌لبژارتن ۆ ملكداری ئه‌ڤه‌ژی ده‌ڤه‌‬ ‫ێ ����ێن‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ان �����دا ێ‌ و تاك یا كه‌ڤ ده‌س ����� ه‌لبژ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ڕزگا‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪،‬‬ ‫دانوست ژڤێ‌ یه‌ك ێ‌ ژن یان ڕژێما س ��� چه‌قێن الت یا زه‌ ل پتر‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫اندن لس ێ‌ شوره‌ش ڕه‌گه‌زێ‌ ��ه‌رمایه‌د وێ‌ دزڤ المییه‌ و جڤاكا‬ ‫ڕ‬ ‫و‬ ‫ژ‬ ‫ه‌‬ ‫ر‬ ‫ار‬ ‫ه‬ ‫ره‌ و چ ه‌ك مه‌زن مێ‌ داخو ی به‌رده‌ ن بۆ ڤه‌ نه‌شیانه‌ ه‌التا‬ ‫بۆ دڤێ ازا كوتا وامی د گوهاس �� خۆ‬ ‫چار‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ژ‬ ‫ب‬ ‫ڤ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫ێ‌‬ ‫ه‌ خۆ‪� .‬تنا‬ ‫نه‌هاتین ت‪ ،‬چونكی ێ‌ كه‌‬ ‫ج‬ ‫ن‬ ‫ڤ‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫كێ‌‬ ‫ه‌ دیتن‪ .‬مافێن هه‌ر ه له‌ور‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ژنێ‌ تاكو ه‌لبژارتنه‌ پتریا‬ ‫ك‬ ‫ئ‬ ‫یرۆ د جی ێدا و‬ ‫هانێدا‌‬

‫‪balayi_selam@yahoo.com‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪21‬‬


‫هه‌ر چه‌ن������ده‌ ب هه‌بونا هنده‌ك بریار و سیس������ته‌مێن‬ ‫هه‌لبژارتنان ل دویف‌ ڕێژا دیاركری د هه‌ر هه‌لبژارتنه‌كێدا‬ ‫كۆت������ا بۆ ژنان هاتییه‌ دانان‪ ،‬لێ‌ دیس������ان گه‌له‌ك پرس و‬ ‫كێش و ڤه‌كێش لسه‌ر هه‌نه‌‪ ،‬ئانكو ب ڕه‌نگه‌ك دی بێژین‬ ‫ێ دهێته‌ كرن‪ .‬ئه‌گه‌ر بۆ‬ ‫ئه‌ڤه‌ژی وه‌كه‌ منه‌ته‌كێیه‌ ل ژن������ ‌‬ ‫مێژویێ‌ ڤه‌گه‌رین‪ ،‬د هه‌بونا بلۆكێ‌ سوسیالس������تیدا ژنێ‌‬ ‫هند پێش������كه‌فتن بخۆڤه‌ دیتن بۆ یه‌كس������انیێ‪ ،‬لێ‌ دیسان‬ ‫پشتی وی بلۆكی شكه‌ستن ئینای و ڕژێما سه‌رمایه‌داری‬ ‫كونت������روال پتری������ا جیهانێ‌ كری‪ ،‬جار دن گومان لس������ه‌ر‬ ‫یه‌كسانی و په‌یره‌وكرنا مافێن ژنێ‌ په‌یدابوو‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ بكه‌ین د ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌حس������ێ‌ هه‌رێما كوردس������تان ‌‬ ‫ێ هند‬ ‫بینین دڤان س������الێن داویێ‌دا بزاڤا ژنان ل كوردستان ‌‬ ‫ێ‬ ‫پێشكه‌فتن بخۆڤه‌ دیتیه‌ و شیانه‌ د وه‌رار و ئاڤاكرنا جڤاك ‌‬ ‫ێ ڕۆله‌ك‬ ‫كوردس������تانێدا ئه‌كتیف بن‪ .‬د گه‌له‌ك پۆستاندا ژن ‌‬ ‫ێ‬ ‫باش گێرای‌ه و هه‌ول و بزاڤێن سازی و ڕێكخراوێن جڤاك ‌‬ ‫س������ڤیل د به‌رده‌وامن كو ژن ڕۆله‌ك كاریگه‌ر هه‌بیت د هه‌ر‬ ‫دام و ده‌زگه‌هه‌ك������ێ‌ میری و حزب������ی و جڤاكیدا‪ .‬ئه‌ندامێن‬ ‫ێ‬ ‫په‌رله‌مان������ی و وه‌زیر و بریكارێ������ن وه‌زیران گرۆڤه‌ن‌ه بۆ ڤ ‌‬ ‫یه‌كی‪ .‬سال بسال پتر داخوازیێن ژنان زێده‌دبن ژ بۆ ڕێژا‬ ‫وان د په‌رله‌مان و حكومه‌تێدا‪ .‬كۆتا ژنان ئێكه‌ ژ سیسته‌ما‬ ‫ڕێژه‌یی و ده‌س������تپێكه‌كه‌ بۆ گوهرینێ‌ د هه‌ر جڤاكه‌كێدا ب‬ ‫تایبه‌ت د جڤاكاێن داخستی یانكو یێن بابساالریدا‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م ل ئه‌گه‌ران بگه‌رین كانێ‌ بۆچی ژن نه‌شیانه‌‬ ‫دهه‌لبژارتناندا بێی كۆتا ده‌رباز ببن‪ ،‬یان ل دویف حه‌زا‬ ‫پێتڤی بگه‌هن پۆستێن پایه‌به‌رز‪ .‬تاكو ئیرۆژی ل جڤاكێن‬ ‫ڕۆژهه‌التی زه‌الم هه‌ر تشته‪ ‌،‬ئانكو باب یان برا ژێده‌رێن‬ ‫بریارێنه‌‪ ،‬د هه‌مان ده‌مدا ژێده‌رێن ئابوورینه‌ بۆ خێزان و‬ ‫جڤاكێ‪ .‬یا دی دجڤاكێ‌ مه‌دا پال نه‌زانین و پاش������كه‌فتنا‬ ‫هه‌لبژارتنان زێده‌ت������ره‌ ژ پال ڕوش������نبیریا هه‌لبژارتنان‪،‬‬ ‫كارتێكرنا خه‌لكی و ده‌ردوران هێش������تا یا زاله‌ لسه‌ر وی‬ ‫كه‌سی‪ ،‬ب تایبه‌ت ژنێ‪ ‌،‬ده‌ما بڤێت نوینه‌رێن خۆ هه‌لبژێرن‪،‬‬ ‫ب ئازادانه‌ نه‌ش������یانه‌ هه‌لبژێرن‪ .‬دیسان عه‌شیره‌تگه‌ری‬ ‫یا زال������ه‌ د جڤاكێ‌ م������ه‌دا‪ ،‬ل������ه‌ورا كارتێكرنێ‌ ل هه‌می‬ ‫هه‌لبژارتنان دكه‌ن و ژن قوربانا ئێكێیه‌ د جڤاكێدا‪.‬‬ ‫به‌ل������ێ‌ ب دیتنا من سیس������ته‌مێ‌ كۆتای������ێ‌ ل جڤاكێن‬ ‫پاش������كه‌فتی كاره‌ك باشه‌ داكو ژنژی مل ب ملێ‌ زه‌المی‬ ‫پش������كداریێ‌ د بریاراندا بكه‌ت ب������ۆ ئاڤاكرنا والتی‪ .‬هه‌ر‬ ‫چه‌نده‌ ئه‌ز دگه‌ل ڤێ‌ جودابوونێ‌ نینم‪ ،‬لێ‌ كۆتا باشتره‌ ژ‬ ‫وێ‌ یه‌كێ‌ كو دوور بیت ژ هه‌لبژارتنان و ژ بده‌ستڤه‌ئینانا‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫كورس������یێن جڤ������ات و په‌رله‌مانان‪ .‬دیس������ان باوه‌ری ب‬ ‫خۆبوون������ه‌ك ل ده‌ف ژنێ‌ په‌یدا دبیت ك������و به‌لێ‌ دده‌مێن‬ ‫كاركرن������ێ‌ دكاریت ب ئه‌ركێ‌ خۆ ڕابیت و هیچ جیاوازی‬ ‫دگه‌ل زه‌الم������ی نینه‌ و دیس������ان دێ‌ دچاڤێ‌ جڤاكێداژی‬ ‫مه‌زن بیت‪.‬‬ ‫نه‌بوونا جڤاكه‌ك سڤیل و ئازاد ئه‌گه‌رن بۆ په‌یدابوونا‬ ‫كۆتای������ێ‪ .‬ئه‌و جڤاكێ������ن تۆندوتی������ژی و زالبونا گرۆپ و‬ ‫ته‌یارێن دینی لێ‌ ده‌س������ته‌التدارن‪ ،‬ژن نكارن ب كۆتاژی‬ ‫بگه‌ه������ن پلێن بلن������د و پش������كداریا وان د هه‌لبژارتناندا‬ ‫زۆر ب زه‌حمه‌ت������ه‌‪ .‬تاكو نوكه‌ ل هن������د والتان ژنێ‌ مافێ‌‬ ‫هه‌لبژارتنان نینه‌‪ .‬ئه‌ڤه‌ هه‌می سه‌ده‌من كو كۆتا بۆ ژنان‬ ‫هه‌بیت دهه‌لبژارتناندا‪.‬‬ ‫ب خ������وش حالیڤ������ه‌ ل هه‌لبژارتنێن ڤ������ێ‌ داویێ‌ یێن‬ ‫(پارتی دیموكراتی كوردس������تان) ژی سیسته‌مێ‌ كۆتایێ‌‬ ‫بۆ ژن������ان ژبلی س������ه‌ركردایه‌تیێ‌ د هه‌لبژارتنێن لقانژیدا‬ ‫په‌یره‌و كر‪ ،‬ئه‌ڤه‌ ژی پێنگاڤه‌ك باش������ه‌ كو پتر ڕۆلێ‌ ژنێ‌‬ ‫د داموده‌زگه‌هێ������ن میری و حزبیدا هه‌بیت دناف پارتیدا‪.‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ ئ������ه‌و پێنگاڤن یێن هه‌ول و بزاڤ دهێنه‌ دان كو پتر‬ ‫ژن ڕولێ‌ خۆ دجڤاكێدا ببینی������ت و ببیته‌ ژێده‌رێ‌ بریارا‬ ‫سیاسی و ئابووری د جڤاكێدا‪.‬‬ ‫ده‌م ه������ات ئه‌م هند پێنگاڤان پاڤێژین كو دیموكراتیه‌ت‬ ‫دناف كومه‌لگه‌ها مه‌دا خۆجھ ببیت‪ .‬ئه‌م بۆ وێ چه‌ندێ‬ ‫هه‌فكاربین كو بۆ چه‌ند سالێن دی كۆتایا ژنان نه‌مینیت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و باوه‌ری و ئه‌و ڕوش������نبیری لده‌ف م������ه‌ هه‌بیت ئه‌م‬ ‫ب ئێك چاڤ ته‌ماش������ای ش������یانێن ژن و زه‌المان بكه‌ین‪،‬‬ ‫دهه‌لبژارتاندا ژن ڕێژه‌ك باش بده‌ستڤه‌ بینیت و ژ كۆتایێ‌‬ ‫ڕزگار ببیت‪.‬‬


‫حزبه‌ سیاسییه‌کان‪،‬‬ ‫رێکخراو‌ه ناحکوومی و گرووپه‌ خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان‬ ‫ئاماده‌کردن‪ :‬وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکا‬ ‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬عه‌لی بوداغی‬

‫ئه‌گه‌رچ���ی ناک���رێ ب��� ‌ه زۆره‌مل���ی هی���چ هاوواڵتیی���ه‌ک ناچ���ار‬ ‫ب ‌ه به‌ش���داریی سیاس���ی بکڕێ‪ ،‬به‌اڵم به‌بێ به‌ش���داریی خه‌ڵک ره‌وتی‬ ‫دیموکراسی و ده‌سه‌اڵتی خه‌لکسه‌روه‌ری الواز و بێ گیانه‌‪ .‬ئه‌و ‌ه ئه‌رکی‬ ‫سه‌ره‌کی و بنه‌ڕه‌تیی حکوومه‌تێکی خه‌ڵکسه‌روه‌ر ‌ه ک ‌ه مافی هاوواڵتیان‬ ‫بۆ به‌شداریی دڵخواز و سه‌ربه‌ستانه‌و رێکخستنی کاروباری ژیانیان‬ ‫به‌و جۆره‌ی ک ‌ه خۆیان پێیان باشه‌‪ ،‬له‌به‌رچاو بگرێ‪.‬‬ ‫حزب ‌ه سیاسییه‌کان‬

‫تێکۆش������انی حزب‌ه سیاس������ییه‌کان ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫کاربه‌دس������تانی حکوومه‌ت������‌ه و بۆ ئه‌وه‌ی‌ه ت������ا یه‌ک له‌و‬ ‫دوو الیه‌ن������ه‌ بن‪ :‬ئه‌گه‌ر ل‌ه باڵ������ی زۆرینه‌ن‪ ،‬ئه‌وا ڕێبازی‬ ‫حکووم������ه‌ت دی������اری ده‌ک������ه‌ن و ئه‌گه‌ر ل‌ه باڵ������ی دژ و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنن‪ ،‬ره‌خن‌ه ل‌ه سیاسه‌ته‌کانی حکوومه‌ت ده‌گرن‬ ‫و ب������‌ه هێنان‌ه گۆڕی������ی باس و سیاس������ه‌تی جێگره‌وه ل‌ه‬ ‫جێی سیاس������ه‌تی حکوومه‌ت له‌ بوار‌ه جۆراوجۆره‌کاندا‪،‬‬ ‫له‌ هه‌وڵی کۆکردنه‌وه‌ی پش������تیوانی بۆ خۆیان ل‌ه نێوان‬ ‫گرووپ‌ه خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان������دا ده‌بن و له‌ بواری‬ ‫پرس������‌ه گش������تییه‌کاندا خه‌ڵکی بار دێنن و رێوش������وێن‬ ‫و چوارچێ������و‌ه بۆ باس������‌ه سیاس������ییه‌کان داده‌ڕێژن‪ .‬ل‌ه‬ ‫هیندێک ل‌ه سیستم‌ه سیاسییه‌کاندا ئایدۆلۆژی له‌وانه‌یه‬ ‫کاریگه‌ریی گرینگ له‌س������ه‌ر ڕاکێش������انی ئه‌ندام بۆ الی‬ ‫حزبێک دابنێ و‪ ،‬له‌ سیستمه‌کانی دیکه‌دا له‌وانه‌یه‌ وه‌ک‬ ‫ئامانج‪ ،‬فاکت������ه‌ری ئابووری یان روانگه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫گرینگتر ل‌ه فاکته‌ره‌کانی دیک‌ه بێنه‌ به‌رچاو و کاریگه‌ریی‬ ‫خۆیان دابنێن‪.‬‬ ‫حزبه‌کان رێکخستن و ش������ێوازی کارکردنیان له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌کتر ت������ه‌واو جی������اوازه‌‪ .‬له‌الیه‌کی ئ������ه‌و ڕیزبه‌ندییه‌دا‬

‫حکوومه‌ت و سیستمه‌‌ پاڕلمانییه فره‌حیزبییه‌‌کان ده‌بینین‬ ‫که‌وه‌ک رێکخراوگه‌لێکی ته‌واو رێکوپێک و به‌دیس������یپلین‬ ‫و ب‌ه ش������ێوه‌ی ته‌واوکات له‌الیه‌ن که‌س������انی لێوه‌شاوه‌ و‬ ‫پسپۆڕه‌وه‌ به‌ڕێو‌ه ده‌برێن‪.‬‬ ‫له‌الیه‌ک������ی دیک������ه‌ی ئ������ه‌و دابه‌ش������ینه‌دا ویالیه‌ت������‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ده‌بینین‪ ،‬یانی ئه‌و شوێنه‌ی ک‌ه‬ ‫دوو حیزبی رکه‌به‌ر و سه‌ره‌کیی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬کۆمارییەکان‬ ‫و دیموکرات������ه‌کان ک������‌ه رێکخراوگه‌لێک������ی زۆر به‌هێ������ز‬ ‫و تۆکم������ه‌ن و‌ چاالکییه‌کی به‌رباڵوی������ان له‌ کۆنگرێس و‬ ‫کۆمه‌ڵگەی ئه‌و واڵتەدا‌ هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر چوار س������اڵ جارێک‬ ‫ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردن������ی ڕکه‌به‌ری������ی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا وه‌ک‬ ‫رێکخراوگه‌لێکی نیشتمانیی چاالک خۆیان رێک ده‌خه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ڤڕکیی هه‌ڵبژاردنه‌کان ل‌ه سیستمێکی خه‌ڵکسه‌روه‌ر و‬ ‫دیموکراتدا زۆرجار کاتگر و پڕتێچوو و‪ ،‬هیندێ جاریش‬ ‫گه‌مژان������ه دێت‌ه به‌رچاو‌‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وان‌ه به‌رپرس������یاره‌تی و‬ ‫ئه‌رکێکی گرینگ و جیددییان ل‌ه ئه‌ستۆیه‌‪ ،‬خستنه‌ڕووی‬ ‫شێوازێکی دادپه‌روه‌رانه‌ و ئاشتیخوازانه‌یه‌ که‌ خه‌ڵک له‌و‬ ‫رێگه‌یه‌و‌ه بتوانن رێبه‌رانی خۆیان هه‌ڵبژێرن و سیاسه‌تی‬ ‫گشتیی واڵت دیاری بکه‌ن‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪23‬‬


‫گرووپ ‌ه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی و رێکخراو ‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان‬

‫ل������ه‌ هه‌ر واڵتێکی دیموکرات و خه‌ڵکس������ه‌روه‌ردا هه‌ر‬ ‫هاوواڵتیی������ه‌ک له‌وانه‌یه‌ ئه‌ندام������ی هیندێک له‌ رێکخراوه‬ ‫خۆبه‌خش و تایبه‌ته‌کان و یه‌ک له‌وان ئه‌و گرووپ‌ه خاوه‌ن‬ ‫ب������ه‌ش و خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییانه‌ بێ‪ ،‬ک‌ه تێده‌کۆش������ن ب‌ه‬ ‫جۆرێک کاریگه‌ری له‌ سه‌ر سیاسه‌ت‌ه گشتییه‌کانی واڵت‬ ‫دابنی������ن و کاربه‌ده‌س������تانی واڵت ناچار ب������‌ه گوێگرتن و‬ ‫شوێنکه‌وتوویی خۆیان بکه‌ن‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ره‌خنه‌گران کارتێکه‌ری و ده‌سڕۆیش������توویی‬ ‫"گڕووپ������‌ه تایبه‌ته‌کان" بده‌ن‌ه به‌ر ره‌خن������ه‪ ‌،‬به‌اڵم گرینگ‬ ‫ئه‌وه‌ی������‌ه هه‌موو هاوواڵتیان ده‌زانن که‌ هه‌ر حکوومه‌ت و‬ ‫ده‌سه‌اڵتێکی گه‌لی داکۆکی ل‌ه مافی ئه‌و گرووپه‌ خاوه‌ن‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییان‌ه بۆ رێکخستن و به‌رگری له‌ ئامانجه‌کانیان‬ ‫ده‌کا‪.‬‬ ‫زۆڕێک ل‌ه گرووپ‌ه نه‌ریتییه‌کانی گوشار له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫پرس‌ه ئابووری‪ ،‬بازرگانی و کشتوکاڵه‌کاندا خۆیان رێک‬ ‫ده‌خه‌ن و هه‌روا له‌ زۆربه‌ی ده‌سه‌اڵته‌ خه‌ڵکسه‌روه‌ره‌کاندا‬ ‫یه‌کیه‌تییه‌ کرێکارییه‌کان ده‌س������ه‌اڵت و ده‌سڕۆیشتوویی‬ ‫زۆریان هه‌یه‌‪ .‬له‌ هه‌رحاڵدا چییه‌تی و نێوه‌ڕۆکی گرووپ‌ه‬ ‫خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان و ژماره‌ی ئ������ه‌و گرووپانه‌ له‌‬ ‫ده‌یه‌کان������ی رابردوودا یه‌کجار په‌ره‌ی س������ه‌ندو‌ه و باڵو‬ ‫بۆته‌وه‌‪ ،‬به‌ جۆرێک ده‌کرێ بڵێی که‌ ئه‌وان ده‌س������تیان ب‌ه‬ ‫ته‌واوی بەسەر بواره‌ کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬کولتووری‪ ،‬سیاسی و‬ ‫ته‌نانه‌ت چاالکیی‌ه ئاینیییه‌کانیشدا گرتووه‌‪.‬‬ ‫رێکخراو‌ه پیش������ه‌یی و پڕۆفیشناڵه‌کان وێڕای گرووپ‌ه‬ ‫خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان له‌ سه‌ر ئه‌و ئامانج‌ه تایبه‌ت و‬ ‫دیاریکراوانه‌‪ -‬وه‌ک چاو‌دێرییه‌ پزیشکیی‌ه پێشکه‌وتووه‌کان‬ ‫ب������ۆ بێنە‌نواکان و پارێزگاری ل������‌ه ژینگه‌‌‪ -‬دامه‌زراون ک‌ه‬ ‫داهاته‌ک������ه‌ی له‌وانه‌ی‌ه راس������ته‌وخۆ ب������‌ه ئه‌ندامانی ئه‌و‬ ‫رێکخراون‌ه نه‌ب������ڕێ‪ .‬حکوومه‌ته‌کانی������ش له‌وانه‌ی‌ه وه‌ک‬ ‫گرووپ������‌ه خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان ده‌ربک������ه‌ون‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ئه‌وه‌ی ل������‌ه ویالیه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کان������ی ئه‌مریکا ده‌بینین‬ ‫که‌ ئه‌نجوومه‌نی قایمقامه‌کانی ویالیه‌ته‌کان و سه‌رۆکی‬ ‫ش������اره‌وانیی ش������ار‌ه گ������ه‌وره‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ده‌زگای‬ ‫یاسادانه‌ری ویالیه‌ته‌کان له‌ هیندیک بابه‌تدا راسته‌وخۆ‬ ‫له‌گه‌ڵ کۆنگرێس������ی ئه‌مریکا ده‌که‌ون‌ه کار تا قورس������ایی‬ ‫خۆیان ل‌ه س������ه‌ر یه‌کالکردنه‌وه‌ی پرس‌ه پێوه‌ندیداره‌کان‬ ‫دابنێن‪.‬‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫میکانیزمی سیاس������ه‌تی گرووپه‌کانی گوشار ده‌کرێ‬ ‫و له‌وانه‌ی������‌ه ئاڵ������ۆز بێ و ئ������ه‌وه‌ی گرینگ������ه‌ ئه‌ژمار و‬ ‫ره‌قه‌مه‌کان������ه‌‪ .‬ئ������ه‌و گرووپان‌ه زۆرتر ڕاو و س������ه‌رنجی‬ ‫کاربه‌ده‌س������تان بۆ الی خۆیان راده‌کێشن‪ ،‬که‌ له‌ ئاستی‬ ‫واڵتدا ده‌سڕۆیشتوویی و الیه‌نگری زۆرتریان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆرجاری������ش گرووپه‌ چووکه‌تر یان رێکخراوه‌ تۆکمه‌کان‬ ‫ک‌ه به‌ توندی ده‌روه‌ستی پرسه‌ پێوه‌ندیداره‌کانی خۆیانن‪،‬‬ ‫کاریگه‌رییان ل‌ه س������ه‌ر پرس������‌ه گش������تییه‌کانی کۆمه‌ڵگە‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها کاربه‌ده‌ستان زیاتره‌‪.‬‬ ‫دروستبوونی رێکخراوه‌ ناحکوومییه‌ نێوده‌وڵه‌وتییه‌کان‬ ‫یه‌کێک له‌ پێشکه‌وتنه‌ هه‌ره‌ گرینگ و به‌رچاوه‌کانی چه‌ند‬ ‫ده‌ی������ه‌ی رابردوو بووه‌‪ .‬ئه‌و رێكخراوانه‌ ل‌ه تێکۆش������انی‬ ‫خۆیان ب������ۆ دابینکردن������ی نی������از و پێداویس������تییه‌کانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ه‌ک‪ ،‬کۆمه‌ڵگایه‌ک‪ ،‬یان ئامانجێک تێده‌کۆش������ن‬ ‫که‌ له‌وانه‌ی‌ه پێناس������ه‌یه‌کی جیهان������ی هه‌بێ و‪ ،‬له‌ رێگه‌ی‬ ‫داکۆکی‪ ،‬بارهێنان و په‌روه‌رده‌ کردن‪ ،‬هه‌روه‌ها راکێشانی‬ ‫س������ه‌رنجی گشتی بۆالی پرسه‌ گرینگه‌ نیشتمانییه‌کان و‬ ‫چاو‌دێری ب‌ه س������ه‌ر کارو کرده‌کانی حکوومه‌ت و که‌رتی‬ ‫تایبه‌ت توانیویان������‌ه رۆڵیان ل‌ه ته‌واو کردن و کامڵکردنی‬ ‫پ������ڕۆژه‌ و ئه‌رکه‌کان������ی حکوومه‌ت دا هه‌ب������ێ و ته‌نانه‌ت‬ ‫پرسیار و گومانیان بخه‌نه‌ر سه‌ر‪.‬‬ ‫حکوومه‌ت و رێکخ������راوه‌ ناحکوومییه‌کان گه‌لێ جار‬ ‫وه‌ک شه‌ریک و هاوبه‌شی یه‌کتر هاوکاریی دووالیه‌نه‌یان‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ یه‌کت������ردا هه‌ی������ه‌‪ .‬له‌وانه‌ی‌ه ل������ه‌و پڕۆژانه‌ی ک‌ه‬ ‫حکوومه‌ت ‌کاری وه‌به‌رهێنانیان تێ������دا ده‌کا‪ ،‬رێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان به‌ دابینکردنی هێزی پسپۆڕ و کارامه‌ی‬ ‫پێویست کار بۆ سه‌رخستنی ئه‌و پڕۆژانه‌ بکه‌ن‪.‬‬ ‫رێکخ������راو‌ه ناحکوومیی������ه‌کان له‌وانه‌ی‌ه هی������چ ئینتیما‬ ‫یان به‌س������راوه‌یی سیاسییان به‌ که‌س������ه‌وه‌ نه‌بێ و یان‬ ‫له‌وانه‌یه‌ الیه‌نگری ئامانجه‌ گرووپییه‌کان و پێوش������وێنی‬ ‫ئامانجێک������ی تایبه‌ت یان کۆمه‌ڵ‌ه مه‌به‌س������ت و ئامانجێک‬ ‫بن‪ ،‬که‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی������ی گه‌ل دایه‌‪ .‬به‌اڵم خاڵی گرینگ‬ ‫و بنه‌ڕه‌تی له‌ هه‌ر هه‌لومه‌رجێکدا ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬که‌ رێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومیی������ه‌کان ل‌ه ژێر که‌مترین چاو‌دێریی سیاس������یی‬ ‫حکوومه‌ت و ده‌سه‌اڵتدا درێژ‌ه به‌ کار و چاالکییه‌کانیان‬ ‫ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬دیموكراسی ب‌ه شێوه‌یه‌كی چڕ‬


‫کۆمار‌ه بچکۆاڵنه‌که‌ی‬

‫قوبـــرس‬

‫ئا‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫ئ������ه‌م دوڕگه‌یه‌ ده‌كه‌وێت‌ه رۆژهه‌اڵتی ده‌ریای س������پی‪ .‬ل‌ه‬ ‫باكووره‌و‌ه له‌گه‌ڵ توركیا‪ ،‬ل‌ه باش������ووره‌و‌ه له‌گه‌ڵ میس������ر‪،‬‬ ‫ل‌ه رۆژهه‌اڵته‌وه‌ له‌گه‌ڵ س������ووریا و له‌ رۆژاوا‌شه‌وه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫یووناندا دراوسێیه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌م واڵت‌ه یه‌كێ له‌ گرنگترین‬ ‫سپییه و س������ااڵنه‌ زیاتر ل‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫ش������وێنی گه‌ش������تیاری ده‌ریای‬ ‫‪ 2،4‬ملیۆن گه‌ش������تیار ڕوو له‌م دوڕگه‌ی������ه‌ ده‌كه‌ن‪ .‬قوبرس‬ ‫دوڕگه‌یه‌ك������ی نیو‌ه چیایییه‌‪ ،‬ك‌ه چیاكان������ی زیاتر ده‌كه‌وێت‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی باكوور و باش������ووری رۆژئاوا و‪ ،‬ده‌شتایییه‌كی‬ ‫پان و به‌رینی له‌ ناوچه‌كانی ناوه‌ندیدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م واڵته‌ هاوینێكی گه‌رم و زستانێكی فێنێكی هه‌یه‌‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫‪%12‬ی زه‌وییه‌كانی كشتوكاڵین‌‪ ،‬پیشه‌سازییه‌كی زۆر پێشكه‌وتووی‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‌ پیشه‌س������ازییه‌كه‌ ده‌س������تی و خۆجێییه‌‪ .‬توریس������م به‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ی داهاتی گرنگی ئه‌م واڵته‌ ده‌ژمێردرێت‌‪.‬‬ ‫قوب������رس دوای مالت������ا بچووكتری������ن ئه‌ندام������ی یه‌كێتی‬ ‫ئه‌ورووپایه‌ و ته‌نیا به‌ش������ی یوونانی نش������ینه‌كه‌ ئه‌ندامه‌ ل‌ه‬ ‫یه‌كێتی ئه‌ورووپ������ادا‪ .‬رووبه‌ره‌ك������ه‌ی (‪ )9251‬کیلۆمه‌تری‬ ‫چوارگۆشه‌ی‌ه و ژماره‌ی دانیشتووانی نزیكه‌ی ‪ 800‬هه‌زار‬ ‫كه‌سه‌‪ ،‬له‌م ژماره‌یه‌‪ %84 ،‬یوونانی و ‪ %13‬توركن و ئه‌وه‌ی‬ ‫ماوه‌ كه‌مینه‌ی تر تێیدا ده‌ژین‪.‬‬

‫هه‌رچه‌نده‌ ل‌ه س������اڵی ‪ 1974‬ب������‌ه داگیركردنی باكووری‬ ‫قوبرس له‌الیه‌ن هێز‌ه چه‌كداره‌كان������ی توركیاوه‌‪ ،‬ئه‌م واڵت‌ه‬ ‫لێك جیاكراو‌ه و یه‌ك له‌س������ه‌ر س������ێی دانیشتووانی توركن‪،‬‬ ‫به‌اڵم خه‌ڵكی واڵته‌ك‌ه هه‌وڵیان داوه‌‪ ،‬شوناس������ی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫خۆی������ان وه‌ك قوبرس������ی بپارێ������زن‪ .‬یه‌ك له‌س������ه‌ر چواری‬ ‫گش������ت دانیش������تووانی قوبرس‪ ،‬ل‌ه نیكۆزیا پایته‌ختی ئه‌م‬ ‫واڵت‌ه ده‌ژین‪ .‬ئه‌م شار‌ه به‌س������ه‌ر دوو به‌شی توركنشین و‬ ‫یوونانینش������یندا دابه‌ش بووه‌‪ ،‬ك‌ه ‪ 44‬هه‌زار تورك و زیاتر‬ ‫ل‌ه ‪ 150‬هه‌زار یوونانی تێدا ده‌ژین‪ .‬زمانی فه‌رمی واڵته‌ك‌ه‬ ‫تورك������ی و یوونانییه‌‪ ،‬به‌پێی ئه‌و جیاوازییه‌ی ك‌ه هه‌یه‌ و به‬ ‫‌پێ������ی بۆچوونی زمانه‌وانه‌كان‪ ،‬ئه‌و دیالێكته‌ی كه‌ له‌ قوبرس‬ ‫به‌كار دێت‪ ،‬زیاتر ل‌ه یوونانی كۆنه‌و‌ه نزیكه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م واڵت‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و ده‌ستووره‌ گشتییه‌ی ک‌ه ساڵی‬ ‫‪1960‬ه‌وه‌ متمانه‌ی پێکراوه‌‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتێکی كۆماریی هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌م ده‌ستوور‌ه سه‌ركۆمار ل‌ه الیه‌ن یوونانییه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ده‌سنیشانده‌كرێت و توركه‌كانیش یاریده‌ده‌ری سه‌ركۆمار‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرن‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی قوبرس له‌ ‪ 56‬نوێنه‌ر پێك دێت‪ ،‬كه‌ ‪ 24‬كه‌سیان‬ ‫ده‌بێت له‌الیه‌ن توركه‌كانه‌وه‌ هه‌ڵبژێردرێن‪ .‬به‌اڵم له‌ كرده‌وه‌دا‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪25‬‬


‫ئه‌م واڵته‌ به‌ هۆی دوو سیسته‌می حكوومه‌تییه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪.‬‬ ‫له‌ حاڵێکدا‌ یوونانییه‌كان پش������ت به‌ ده‌ستووری گشتی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٦٠‬ده‌به‌ستن‪ ،‬كه‌ له‌‌و ساڵدا‌ قوبرس سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت‬ ‫و له‌ ژێر ئیداره‌ی بریتانیادا ڕزگاری بوو‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫خۆیان به‌ خاوه‌نی گش������ت واڵت ده‌زانن‪ .‬له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌دا‪،‬‬ ‫توركه‌كانیش پێڕه‌وی یاس������اكانی كۆماری قوبرس������ی باكوور‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬كه‌ له‌ س������اڵی ‪ 1974‬به‌ پاڵپشتی هێزه‌ چه‌كداره‌كانی‬ ‫توركیاوه‌‪ ،‬هه‌بوونی خۆیان راگه‌یاند‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌م به‌ش������ه‌ی قوبرس ل‌ه س������اڵی ‪ 1985‬ب������ووه‌ خاوه‌نی‬ ‫ده‌س������تووری گشتی و به‌پێی ئه‌م ده‌س������تووره‌‪ ،‬خه‌ڵكی ئه‌م‬ ‫به‌ش‌ه راس������ته‌وخۆ س������ه‌ركۆمار و نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫خۆیان بۆ خولی پێنج ساڵ‌ه ده‌سنیشان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی هه‌ندێک به‌ڵگه‌‌‪ ،‬ل������‌ه س������اڵی ‪2500‬ی پێش زایین‪،‬‬ ‫واڵت������ی قوبرس په‌یوه‌ندی������ی بازرگانی له‌گ������ه‌ڵ فینیقییا‪ ،‬كرتا‬ ‫و میس������ردا هه‌بووه‌‪ .‬وش������ه‌ی قوبرس ل������ه‌ زاراوه‌ی یوونانیی‬ ‫(كیپروس ‪ )kypros‬واته‌ (مس)ه‌وه‌ هاتوو‌ه و ئه‌م واڵت‌ه وه‌ك‬ ‫هه‌نارده‌كاری سه‌ره‌كیی مس له‌و سه‌رده‌مدا ده‌ناسرێت‪ .‬له‌ دێر‬ ‫زه‌مانه‌وه‌ ئه‌م دوڕگه‌یه‌ وه‌ك هه‌موو ناوچه‌ ستراتیژی و گرنگ‌ه‬ ‫جوگرافیایییه‌کان‪ ،‬هه‌ر گۆڕه‌پانی شه‌ڕوپێكدادان و ده‌ستدرێژی‬ ‫و داگیركه‌ری ده‌س������ه‌اڵتدار‌ه گ������ه‌وره‌كان بووه‌‪ .‬ب������ۆ نموون‌ه‬ ‫هه‌خامه‌نش������ییه‌كان له‌ سه‌رده‌می گه‌ش������ه‌ی ئیمپراتوورییه‌تی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬چه‌ند س������ه‌ده‌یه‌ك به‌س������ه‌ر ئه‌م واڵته‌دا زاڵبووه‌‪ .‬له‌‬ ‫س������اڵی ‪ ،1878‬قوبرس كه‌وت‌ه ژێر ئی������داره‌ی بریتانیاوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫حكوومه‌تی عوسمانی خاوه‌نی ئه‌م واڵت‌ه بوو‪.‬‬

‫دوای رووخانی عوس������مانییه‌كان‪ ،‬بریتانیا ئه‌م دوڕگه‌ی‬ ‫داگیركرد و ب‌ه خۆیه‌و‌ه لكاند‪ .‬ب‌ه درێژای چه‌ند ده‌یه‌‪ ،‬چه‌ند‬ ‫جار خه‌ڵكی به‌ش������ی یوونانینشینی قوبرس‪ ،‬هه‌وڵیان دا ك‌ه‬ ‫واڵتی خۆیان بكه‌ن‌ه به‌ش������ێك ل‌ه یوونان‪ ،‬به‌اڵم ڕووبه‌ڕووی‬ ‫دژایه‌تی و سه‌ركوتكردن ل‌ه الیه‌ن بریتانیه‌كانه‌وه‌ بوونه‌وه‪.‬‬ ‫هه‌ر چه‌ند‌ه له‌ ساڵی ‪ 1960‬قوبرس به‌ سه‌ربه‌خۆیی گه‌ییشت‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ته‌نیا ب‌ه هاوكاری هێزه‌كانی ئاش������تیپارێزی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌كگرت������ووه‌كان‪ ،‬توانیان رێگه‌ ل‌ه ش������ه‌ڕی ناوخۆیی نێوان‬ ‫توركه‌كان و یوونانییه‌كان بگرن‪ .‬هه‌و‌ڵه‌كانی یه‌كگرتنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ر دوو به‌شی واڵته‌ك‌ه تا ئێستا بێیاکام ماوه‌ته‌وه‌‌‪ .‬واڵتی‬ ‫قوبرس ل‌ه مانگی ئایاری ساڵی ‪ 2004‬وه‌ك ئه‌ندامی یه‌كێتی‬ ‫ئه‌ورووپا قبوڵ كرا‪.‬‬

‫قوبرس‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری قوبرس‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫نیکۆزیا‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 9.251‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 879.723‬که‌س – ئامار ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٧٠،١‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥١،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٨،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪٢٠٠٨ – )%٩٧،٨( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٩٦،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٩٩‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%٢،١‬کشتوکاڵ‪ )%١٩،٦( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٧٨،٣‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪.‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٨ – )%٣،٧‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬


‫به‌راوردی سیسته‌مه‌ فیدراڵییه‌كان‬ ‫بنچین���ه‌ی زاراوه‌‌ی فیدراڵی���زم‪ ،‬وش���ه‌یه‌كی التینیی��� ‌ه (‪ .‌)foedus‬ئه‌م‬ ‫زاراوه‌ی ‌ه ب ‌ه مانای (ڕێککه‌وتن) هاتووه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێ سه‌رچاوه‌ی تر مانای ئه‌م‬ ‫زاراوه‌ی��� ‌ه وه‌ك (كۆبوونه‌و ‌ه ‪( ،)league‬په‌یماننامه‌ی دوو گرووپ یا زۆرتر‬ ‫‪ ،)treaty‬په‌یمان ‪( ،compact‬هاوپه‌یمانی ‪( ،)alliance‬گرێبه‌ست ‪)contract‬‬ ‫یان گرێدانی گرێبه‌ست (‪ )cantract marriage‬باسی لێو ‌ه كراوه‌‪.‬‬ ‫نووسینی‪ :‬بێهزاد خۆشحالی‬ ‫و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬ ‫هاتنه‌كایه‌ی فدراسیۆن‬

‫سیسته‌می فیدراڵی له‌ شکڵی نوێیدا‪ ،‬بۆ ساڵی ‪ ١٧٨٧‬و‬ ‫ئه‌و کاته‌ی که‌ له‌ کۆنفرانسی فیالدێلفیادا (ده‌وڵه‌ته‌کانی‬ ‫ئه‌مریکا) به‌ ناوی (ویالیه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا) له‌‬ ‫پاڵ یه‌کتردا کۆبوونه‌وه‌‪ .‬توێژینه‌وه‌کان وا پیشان ده‌ددن‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌وڵه‌تی فیدراڵ به‌ ڕێگه‌ی یه‌كێک له‌و سێ‌ شێوازانه‌ی‬ ‫به‌ره‌وه‌دا خۆی ده‌رده‌خات‪:‬‬ ‫‪ -١‬رووخان������ی ده‌وڵه‌تێك������ی یه‌كگرت������وو و دوب������اره‌‬ ‫یه‌كگرتنه‌وه‌ی ویالیه‌ته‌كان له‌ س������ه‌ر بنه‌مای یاسایه‌كی‬ ‫فیدراڵی‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬واڵته‌كانی وه‌ك مه‌كزیك له‌ ساڵه‌كانی‬ ‫(‪ 1857‬و ‪ ،)1917‬ئه‌رژه‌نتین له‌ ساڵی ( ‪ ،)1860‬به‌رازیل‬ ‫(‪ )1891‬و یه‌كێتی سوڤیه‌ت و چێکوسڵۆڤاكیای پێشوو‪.‬‬ ‫‪ -٢‬رێككه‌وتنی چه‌ن������د هه‌رێمێك یان چه‌ند ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬بۆ دروس������تكردنی حكوومه‌تێكی فیدراڵی‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬ویالیه‌ت������ه‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مری������كا (‪،)1787‬‬ ‫سویس������را (‪ ،)1874‬ئه‌ڵمانی������ا (‪ )1949‬و ئیمارات������ی‬ ‫یه‌كگرت������ووی عه‌ره‌ب������ی (‪ )1971‬و ‪ ...‬هت������د‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫رێككه‌وتنی س������ووریا و میسر له‌ ده‌یه‌ی په‌نجای زایینی‪،‬‬ ‫به‌ نموونه‌یه‌كی كارله‌س������ه‌رنه‌كراوی سیسته‌می فیدراڵی‬ ‫له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬یه‌كگرتن������ی چه‌ن������د هه‌رێم و ویالیه‌تێ������ك به‌ هۆی‬ ‫پشتیوانی یا هاتنی هێزی ده‌ره‌كی‪.‬‬ ‫نموون����ه‌ی ‪ :1‬ده‌س������تپێكردنی فیدراس������یون ل������ه‌‬ ‫کۆڵۆنیی������ه‌کان‌ له‌الیه‌ن بریتانیا‌‪ ،‬فه‌ره‌نس������ا و هوڵه‌ندا له‌‬ ‫كاتی رووبه‌رووبوونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌‪.‬‬

‫نموونه‌ی ‪ :2‬له‌ باره‌ی فیدراس������یۆنه‌كانی كه‌ له‌ژێر‬ ‫كاریگه‌ری ده‌سه‌اڵتی ده‌ره‌كیدا بوون وه‌ك‪ ،‬فیدراسیۆنی‬ ‫نێ������وان قه‌وقاز و ئازه‌ربایجان‪ ،‬ئه‌رمه‌نس������تان و جورجیا‬ ‫له‌ س������اڵی (‪ ،)1936‬فیدراسیۆنی ئه‌س������یوپیا و ئێریترێ‬ ‫(‪ ،)1950‬مالی و سنێنێگال (‪ )1959‬و‪....‬هتد‪.‬‬ ‫له‌ فیدراڵیزمدا دوو بنه‌مای نایه‌كسان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا‬ ‫كۆ ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك (یه‌كگرتن) و (س������ه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمی)‬ ‫ناوه‌رۆكی ڕاس������ته‌قینه‌ی فیدراڵیزمه‌‪( ،‬ك������ۆی) ئه‌م دوو‬ ‫بنه‌ما نایه‌كسانه‌ له‌ پاڵ یه‌کتردان‪ .‬له‌ (یه‌كگرتن)دا چه‌ند‬ ‫ده‌وڵه‌ت یان ویالیه‌تێك له‌ نێوان خۆیاندا‪ ،‬فیدراس������یۆنێك‬ ‫پێكدێن������ن‪ .‬زۆر ج������ار ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬ب������ه‌ ته‌نیایی توانای‬ ‫به‌رگری کردنی������ان له‌ خۆیان نییه‌‪ ،‬به‌مجۆره‌ یه‌كگرتنێكی‬ ‫سیاس������ی له‌ قالبی فیدراس������یۆندا به‌ هۆی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬له‌ نێوان ویالیه‌ته‌كاندا دروس������ت‬ ‫ده‌بێت‪ .‬فیدراسیۆنی سویسرا له‌ ساڵی (‪)1291‬ی زایینی‬ ‫و فیدراسیۆنی بادێن له‌ ساڵی (‪ )1313‬نموونه‌یه‌كن له‌م‬ ‫بابه‌ته‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌م فیدراس������یۆنه‌دا (یه‌كگرت������ن) له‌ س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫(به‌رژه‌وندی������ی هاوبه‌ش) دروس������ت ده‌بێت‪ ،‬ب������ۆ نموونه‌‬ ‫ده‌س������تپێكردنی فیدراس������یۆنی (زۆلڤێرین ‪)zollverin‬‬ ‫له‌ (س������ه‌رده‌می بیسمارك) كه‌ به‌ س������ه‌ره‌تای یه‌كگرتنی‬ ‫(ئه‌ڵمانیا) له‌قه‌له‌م ده‌درێت‪ ،‬هه‌ر له‌ س������ه‌ره‌تادا له‌ سه‌ر‬ ‫بنه‌م������ای (رێككه‌وتنێكی گومركی) پێ������ك هات‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا و ش������ه‌ش میرنش������ینی‬ ‫ئیمارات������ی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له‌ كه‌نداوی فارس������یش‪،‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪27‬‬


‫په‌یوه‌ندی به‌ به‌رژه‌وه‌ندییه (سیاسی) و (كۆمه‌اڵیه‌تی)یه‌کانه‌وه‌‬ ‫هه‌بووه‌‌‪.‬‬ ‫ناوه‌رۆك������ی سیاس������یی بنه‌م������ای (ئۆتۆنۆم������ی)ش‌ له‌‬ ‫(ڕووخان������ی ده‌وڵه‌تێك������ی یه‌كگرت������وو) ب������ۆ (ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫فیدراڵی)ی������ه‌‪( .‬ده‌وڵه‌تی فیدراڵی)یش ب������ه‌ ئاوێته‌کردنی‬ ‫دوو واتای (یه‌كگرتن ) و (س������ه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمی) و له‌‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كی دیاریكراودایه‌‪.‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ده‌وڵه‌تی فیدراڵ‬

‫له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌ند تایبه‌تمه‌ندییه‌ك‪ ،‬ده‌وڵه‌تی فیدراڵ‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌تی یه‌كگرتوو جیا ده‌بێته‌وه‌‪ -١ :‬یه‌كگرتنی چه‌ند‬ ‫ویالیه‌تێك له‌ چوارچێوه‌ی یه‌ك ده‌وڵه‌تدا‪ -٢ .‬رێككه‌وتنی‬ ‫ویالیه‌ته‌كانی خ������اوه‌ن ئۆتۆنۆمی‪ -٣ .‬به‌ش������داریكردنی‬ ‫ویالیه‌ته‌كان له‌ ده‌سه‌اڵتدا‪.‬‬ ‫‪ -1‬یه‌كگرتن‪:‬‬ ‫بنچینه‌ی (یه‌كگرتن) به‌ردی بناغه‌ی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی‬ ‫و ئامانج������ی ویالیه‌ت و ده‌وڵه‌ته‌كانه‌‪ ،‬كه‌ له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫(ده‌وڵه‌ت)ێک������دا كۆده‌بنه‌وه‌‪ .‬ل������ه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئه‌م‬ ‫یه‌كگرتنه‌‪ ،‬هه‌بوونی سیس������ته‌مێکی سیاس������ی‪ -‬یاساییی‬ ‫سه‌رتاس������ه‌رییه‌‪ ،‬كه‌ له‌ودا نه‌ته‌وه‌‪ ،‬س������وپا‪ ،‬خاك‪ ،‬ڕه‌گه‌ز‌‪،‬‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ و به‌رگریكردن له‌ حكوومه‌تی ناوه‌ندی‪،‬‬ ‫به‌ فه‌رمی ناسراوه‌‪.‬‬ ‫أ‌‪ -‬مافی یاسادانان‪:‬‬ ‫یاس������ادانان له‌ گش������ت واڵته‌ فیدراڵیی������ه‌كان جیا له‌‬ ‫كامێرۆن‪ ،‬له‌ دوو ئه‌نجومه‌ن������دا ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫سیس������ته‌می دوو په‌رله‌مانی‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیی سیس������ته‌می‬ ‫سیاسی‪ ،‬یاسای ده‌وڵه‌تی فیدراڵییه‌‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی یه‌ك������ه‌م ‪ ،‬ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌رانی هه‌موو‬ ‫ئه‌ندامان و (په‌رله‌مانی نه‌ته‌وه‌یی)یه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی (پی������ران ‪ )senat‬و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی‬ ‫واڵته‌‪ ،‬له‌ ئه‌ڵمانیا ئه‌نجومه‌نی ویالیه‌تی (‪،)bundesrat‬‬ ‫له‌ سویس������را ئه‌نجومه‌نی ویالیه‌ته‌كان و له‌ هیندوستان‬ ‫(راجی������ا س������ابها)یه‌ و له‌ یه‌كێتی س������ۆڤیه‌تی پێش������وو‬ ‫(ئه‌نجومه‌نی نه‌ت������ه‌وه‌كان) به‌ (په‌رله‌مانی نه‌ته‌وه‌یی) ناو‬ ‫ده‌برا‪ .‬له‌ (په‌رله‌مانی نه‌ته‌وه‌یی)دا‪ ،‬به‌شداریی به‌رامبه‌ری‬ ‫نوێنه‌ره‌ هه‌ڵبژێردراوه‌کان بێجگه‌ له‌ ده‌سه‌اڵتی ئابووری‬ ‫یان دیموكرات������ی‪ ،‬ده‌بێته‌ هۆی به‌ربه‌س������تی کارتێکه‌ریی‬ ‫یه‌ک یان چه‌ند ویالیه‌تێک له‌س������ه‌ر ویالیه‌ته‌کانی تردا و‬ ‫بواری یه‌کسانیی کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی له‌ فیدراسیۆندا‬ ‫پێکدێنێت‪.‬‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫له‌ جۆری دووه‌می مافی یاسادانان‪ ،‬هه‌موو ویالیه‌ته‌كان‬ ‫نوێن������ه‌ری یه‌كس������انیان نیی������ه‌ و ژماره‌ی نوێن������ه‌ران له‌‬ ‫هه‌رێمێكه‌وه‌ بۆ هه‌رێمێكی تر‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌مای هاوكێشه‌ی‬ ‫دیاریكراو جی������اواز ده‌بێت‪ .‬بۆ نموون������ه‌‪ ،‬له‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پیرانی ئه‌مریكادا‪ ،‬هه‌ر ویالیه‌تێك خاوه‌نی ‪ 10‬نوێنه‌ره‌‪ ،‬له‌‬ ‫سویسرا هه‌ر كانتۆنێك خاوه‌نی ‪ 2‬نوێنه‌ره‌ له‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫سه‌رتاسه‌ریدا‪ ،‬به‌اڵم له‌ هیندوس������تان ژماره‌ی نوێنه‌ران‬ ‫له‌ س������ه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی دانیش������تووانی هه‌ر ویالیه‌تێك‬ ‫جیاوازه‌‪ .‬له‌ ئه‌ڵمانیا هه‌ر ویالیه‌تێك له‌ ‪ ٣‬تا ‪ ٥‬نوێنه‌ریان‬ ‫ل������ه‌ (‪)bandensrat‬دا هه‌یه‌‪ ،‬له‌ كه‌ن������ه‌داش كاتێ كه‌‬ ‫ویالیه‌ته‌كانی (نووا‪...‬كوش������یا) و (نیوپرنس) هه‌ر یه‌ك‬ ‫‪ 24‬ئه‌ندامیان ل������ه‌ په‌رله‌مانی نه‌ته‌وه‌ییدا هه‌یه‌‪ ،‬گش������ت‬ ‫ویالیه‌ته‌كان له‌ نێوان‪ ٤‬ت������ا ‪ ٦‬نوینه‌ر ڕه‌وانه‌ی په‌رله‌مان‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌نجومه‌ن������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی نوێن������ه‌ران له‌ هه‌ر‬ ‫فیدراس������یۆنێكدا‪ ،‬له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رتاسه‌ری و له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ژماره‌ی دانیشتووان هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬له‌ ویالیه‌ته‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪ ،‬له‌ ئه‌ڵمانیا بوندستاگ‬ ‫(‪ )bundestag‬و له‌ سویسرا ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی‪ ،‬له‌‬ ‫هیندوستان ئه‌نجومه‌نی گه‌ل (لوگ سابها) به‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ده‌ژمێردرێن‪ .‬پێویست به‌ وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه‪ ،‬که‌‌‬ ‫شێوه‌ی (پێكهێنانی ئه‌نجومه‌ن)‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ فیدراڵییه‌کاندا‬ ‫جیاوازه‌‪ .‬بۆ نموونه‌ له‌ كه‌ن������ه‌دا‪ ،‬ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ویالیه‌تی‪ ،‬به‌بێ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هه‌ڵده‌بژێردرێن‬ ‫و ماوه‌ی پۆسته‌كانیان هه‌میشه‌یییه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها یاسای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ویالیه‌ته‌کان‪،‬‬ ‫له‌ فیدراسیۆنێكه‌وه‌ بۆ فیدراس������یونێكی تر جیاوازه‌‪ .‬له‌‬ ‫ئه‌مریکا و ئوسترالیا‪ ،‬ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌ن له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رتاس������ه‌ریدا ده‌سنیش������ان ده‌كرێ������ن‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا له‌‬ ‫هیندوستان ‪ 250‬ئه‌ندامی (راجیا سابها) له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گش������تیدا هه‌ڵدبژێردرێن و ‪ 12‬ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نیش له‌‬ ‫الیه‌ن سه‌ركۆماره‌وه‌‌ داده‌مه‌زرێن‪.‬‬ ‫له‌ یاس������ای فیدراڵی س������اڵی ‪1949‬ی ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ئاماژه‌‬ ‫به‌م بابه‌ته‌ دراوه‌ كه‌ هه‌ڵبژێردراوانی ئه‌نجومه‌نی بااڵ له‌‬ ‫نوێنه‌رانی حكوومه‌تی هه‌رێم هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬له‌ ئیماراتی‬ ‫یه‌كگرت������ووی عه‌ره‌ب������ی (ئه‌نجومه‌نی ب������ااڵی یه‌كگرتوو)‬ ‫به‌رزترین سه‌رچاوه‌ی یاسادانانه‌ بۆ هه‌ر شه‌ش میرنشین‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر دوو ئه‌نجومه‌ن له‌ ده‌وڵه‌ته‌ فیدراڵییه‌كان (ئه‌ركێكی‬ ‫گرنگیان) هه‌یه‌‪ .‬بۆ نمووونه‌ ویالیه‌ته‌كانی سویسرا‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫خاوه‌ن هه‌موو ده‌سه‌اڵتێكی (ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی‌)یه‪.‬‬


‫به‌اڵم له‌ ئه‌مریكادا ئه‌نجومه‌نی سنا ده‌سه‌اڵتی زیاتری ل‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران هه‌یه‌‪ ،‬هۆی ئه‌م‌هش‌ ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ‬ ‫كه‌میی ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌ن‪.‬‬ ‫كاتێ������ك له‌ نێوان دوو ئه‌نجومه‌نی (س������نا و نوێنه‌ران)‬ ‫له‌ س������ه‌ر بابه‌تێك ناكۆكی دێته‌ ئاراوه‌‪ ،‬رای ئه‌نجومه‌نی‬ ‫س������نا له‌ ئه‌وله‌وییه‌تدایه‌‪ .‬به‌پێی ماده‌ی ‪81‬ی ده‌ستووری‬ ‫گشتیی ئه‌ڵمانیا په‌سندكراوه‌كانی (بوندسرات) ‪ ،‬به‌سه‌ر‬ ‫په‌سه‌ندكراوه‌كانی (بوندستاگ)دا زاڵتره‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن‪:‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن له‌س������ه‌ر بنه‌مای جۆری رژێم‬ ‫و ڕێژه‌ی پابه‌ندبوونیان به‌ بنه‌ماكان‪ ،‬له‌ سیس������ته‌مێكه‌وه‌‬ ‫بۆ سیس������ته‌مێكی تر جیاوازه‌‪ .‬ده‌وڵه‌ته‌ سه‌رده‌مییه‌کان‬ ‫س������ێ جۆری‌ حكوومه‌تیان هه‌یه‌‪ -١ :‬سیسته‌می ڕێبه‌ری‪.‬‬ ‫‪ -٢‬سیس������ته‌می حكوومه‌تیی په‌رله‌مانی‪ -٣ .‬سیسته‌می‬ ‫په‌رله‌مانی‪.‬‬ ‫له‌ سیسته‌می ڕێبه‌ریدا‪ ،‬وه‌كو ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان‪،‬‬ ‫سه‌رۆك به‌رزترین پله‌ی بڕیاردانه‌‪ .‬له‌م واڵته‌دا سه‌ركۆمار‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆ له‌ ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ ده‌سنیشانده‌كرێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پرۆس������ه‌ی هه‌لبژاردن ل������ه‌ دوو قۆناغدا ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪:‬‬ ‫ل������ه‌ قۆناغی یه‌كه‌مدا‪ ،‬نوێنه‌ران ل������ه‌ الیه‌ن حزبه‌كانه‌وه‌‬ ‫ڕاده‌گه‌یێندرێن‪ .‬له‌ قۆناغی دووه‌م‪ ،‬له‌ هه‌ڵبژاردندا پاڵێوراوه‌‬ ‫ناس������راوه‌كان له‌ الیه‌ن حزبه‌كانه‌وه‌ ڕاسته‌وخۆ ده‌كه‌ونه‌‬ ‫ملمالنێی یه‌كتر‪ ،‬هه‌روه‌ها س������ه‌ركۆمار دوای به‌‌ ده‌سه‌اڵت‬ ‫گه‌ییش������تن‪ ،‬وه‌زیر‪ ،‬راوێژكار و دادوه‌ران������ی دادگه‌ و ‪...‬‬ ‫هه‌ڵده‌بژێریت‪ .‬ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان سه‌رۆكوه‌زیرانی نییه‌‬ ‫و ئاستی به‌رپرسیاره‌تی له‌ سه‌ركۆماره‌وه‌ بۆ یاریده‌ده‌ری‬ ‫سه‌ركۆمار ده‌گۆردرێت‪ .‬گرنگترین تایبه‌تمه‌ندیی سیسته‌می‬ ‫سیاسیی ئه‌مریکا جیاوازیی ده‌سه‌اڵته‌كانه‌ له‌ یه‌كتر‪ ،‬به‌م‬ ‫جۆره‌ كه‌ كۆنگره‌(به‌تایبه‌تی ئه‌نجومه‌نی سنا) و دادگای‬ ‫فیدراڵ‪ ،‬هه‌ر یه‌كه‌ له‌ چوارچیوه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی خۆیدا كار‬ ‫ده‌كات‪ ،‬له‌م بواره‌دا ده‌س������ه‌اڵتی سه‌ركۆماری به‌ ته‌واوی‬ ‫سنووردار كراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ (به‌رازیل) و (مه‌كسیك)یشدا‪ ،‬سه‌ركۆمار به‌ ده‌نگی‬ ‫راس������ته‌وخۆی خه‌ڵ������ك هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬ماوه‌ی پۆس������تی‬ ‫س������ه‌ركۆماری له‌ (به‌رازیل) ‪ 5‬ساڵه‌ و له‌ (مه‌كسیك)یش‬ ‫‪ 6‬س������اڵه‌‪ .‬ب������ه‌ پێچه‌وانه‌ی ویالیه‌ته‌ یه‌كگرت������ووه‌كان که‌‬ ‫س������ه‌ركۆمار ده‌توانێت له‌ خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردنیشدا‬ ‫به‌ش������دار بیت و ببێته‌وه‌ س������ه‌رکۆمار‪ ،‬به‌اڵم له‌ به‌رازیل‬ ‫و مه‌كس������یك‪ ،‬هه‌ر س������ه‌ركۆمارێك ته‌نی������ا جارێك مافی‬

‫به‌شدار بوونی له‌ هه‌لبژاردنی سه‌رکۆماریدا هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫نموونه‌یه‌كی به‌رچاو‪ ،‬حكوومه‌تی په‌رله‌مانی له‌ سویسرایه‌‪.‬‬ ‫له‌م‌ واڵته‌دا ئه‌نجومه‌نی فیدراڵ كه‌ له‌ ‪ 7‬ئه‌ندام پێك دێت‪،‬‬ ‫به‌رزترین پێگ������ه‌ی بڕیاردانه‌‪ .‬له‌ نێوان ئه‌م ‪ 7‬ئه‌ندامه‌دا‌‪،‬‬ ‫هه‌ر س������اڵێ یه‌ك كه‌س وه‌ك سه‌ركۆمار هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫له‌ سویس������را جیابوونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌کان به‌ جۆرێكه‌ كه‌‬ ‫ل������ه‌ ئه‌مریکادا بوونی نییه‌‪ .‬ئ������ه‌م ‪ 7‬ئه‌ندامه‌‪ ،‬به‌ بااڵترین‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ی په‌رله‌مان‪ ،‬به‌ڕێوه‌ب������ردن و دادوه‌ریی واڵت‬ ‫ده‌ژمێردرێن‪.‬‬ ‫ده‌توانی������ن سیس������ته‌مه‌ په‌رله‌مانییه‌كان������ی ئه‌ڵمانی������ا‪،‬‬ ‫ئه‌فریقای باش������وور و هیندوس������تان بكه‌ین������ه‌ نموونه‌‪ .‬له‌‬ ‫ئه‌ڵمانیا سه‌ركۆمار به‌رزترین پێگه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی واڵته‌‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران (بوندستاگ) و ژماره‌یه‌ك‬ ‫ل������ه‌ نوێنه‌ران������ی ئه‌نجومه‌نی یاس������ادانان‪ ،‬س������ه‌ركۆمار‬ ‫ده‌سنیشان ده‌كه‌ن‪ .‬دوای س������ه‌ركۆمار‪ ،‬سه‌رۆكوه‌زیران‬ ‫به‌رزترین پله‌ی به‌ڕێوه‌بردنه‌ له‌ ئه‌ڵمانیادا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ ئه‌فریقای باشووردا ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‪،‬‬ ‫س������ه‌ركۆماری بۆ ماوه‌ی ‪ 7‬س������اڵ هه‌ڵده‌بژێرێت‪ .‬به‌پێی‬ ‫مادده‌ی ‪53‬ی ده‌ستووری گشتیی هندوستان‪ ،‬سه‌رکۆمار‬ ‫سه‌رۆكی فیدراسیۆنیش������ه‌‌‪ ،‬که‌ له‌ الیه‌ن په‌رله‌مانه‌وه‌ بۆ‬ ‫ماوه‌ی ‪ 5‬س������اڵ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ ،‬سه‌رۆكی حكوومه‌تیش‬ ‫كه‌ نوێن������ه‌ری حزبی زۆرینه‌یه‌‪ ،‬ل������ه‌ به‌رامبه‌ر په‌رله‌ماندا‬ ‫وه‌اڵمده‌ره‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی فیدراسیۆن‪:‬‬ ‫دابه‌ش������كردنی پێكهات������ه‌ی هه‌ر س������ێ ده‌س������ه‌اڵت له‌‬ ‫فیدراس������یۆندا به‌ جۆرێك������ه‌‪ ،‬كه‌ ده‌س������ه‌اڵتێك نه‌توانێت‬ ‫ده‌ست له‌ كاروباری ده‌سه‌اڵتێكی تر وه‌ردا‌ت‪ .‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دادوه‌ری ل������ه‌و پێكهاتانه‌یه‌ كه‌ له‌ بڕیاردان و دادوه‌ریدا‪،‬‬ ‫ده‌بێت س������ه‌ربه‌خۆیی ته‌واوی خۆی بپارێزێت‪ .‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دادوه‌ری ل������ه‌ ئه‌مریکا و هیندوس������تان دادگای بااڵیه‌ و‪،‬‬ ‫له‌ سویس������را دادگای فیدراڵیی‌ه و ل������ه‌ ئه‌ڵمانیا دادگای‬ ‫فیدراس������یۆنه‌‪ .‬یه‌كه‌مین جار دادگای بااڵ له‌ ئه‌مریکا له‌‬ ‫ساڵی ‪ 1789‬دامه‌زرا‪ ،‬سه‌رۆك و ئه‌ندامانی دادگا دوای‬ ‫راوێژ له‌ گه‌ڵ ئه‌نجومه‌نی س������نا‪ ،‬له‌ الیه‌ن سه‌ركۆماره‌وه‌‬ ‫هه‌لده‌بژێرێت‪ .‬له‌ ئه‌مریكا دادگای بااڵ دوو ئه‌ركی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪ -١‬چاودێری و كۆنترۆلی دادوه‌ریی له‌س������ه‌ر گش������ت‬ ‫بابه‌ته‌كان������ی په‌یوه‌ندار به‌ باڵوێزخانه‌‪ ،‬کۆنس������ووڵگه‌ری‪،‬‬ ‫كابین������ه‌ و ده‌وڵ������ه‌ت‪ -٢ .‬ئه‌ركی پێداچوون������ه‌وه‌‪ ،‬دادگای‬ ‫بااڵ ک������ه‌ په‌یوه‌نده‌ ب������ه‌ دادوه‌ری له‌ كاروباری دۆس������یه‌‬ ‫گه‌رێندراوه‌کان‌ له‌ الیه‌ن دادگای فیدراڵه‌وه‌‪ .‬سیس������تمی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪29‬‬


‫دادوه‌ری ل������ه‌ هیندوس������تان یه‌كپارچه‌یه‌‪ .‬ل������ه‌م واڵته‌دا‬ ‫سیسته‌می دادگای بااڵ‪ ،‬تێكه‌اڵوه‌ له‌ سیسته‌می دادگای‬ ‫بااڵی ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان و دادگای بااڵی به‌ریتانیا‪،‬‬ ‫گه‌رچی سیس������ته‌می ئه‌مریك������ی له‌ نیزام������ی دادوه‌ریی‬ ‫هیندوستاندا زۆرتر به‌رچاوه‌‪ .‬دادگای بااڵی هیندوستان‪،‬‬ ‫دادگای پێداچوونه‌وه‌ و راوێژكردنه‌‪ .‬چاره‌س������ه‌ركردنی‬ ‫كێش������ه‌ی نێوان ویالیه‌ته‌كان (راوێژكردن) و ده‌رچوونی‬ ‫بڕی������اری كۆتایی له‌ باره‌ی پرس������ه‌ یاس������ایی‪ ،‬مه‌ده‌نی و‬ ‫تاوانی (پێداچوونه‌وه‌)یه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌سنیش������انكردنی دادوه‌ره‌کان گرنگییه‌كی‬ ‫زۆری هه‌یه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردنی دادوه‌ری فیدراڵ له‌ ئه‌ڵمانیا زۆر‬ ‫ئاڵۆز‪ ،‬چونكه‌ هه‌ندێك دادوه‌ر بۆ هه‌میشه‌ هه‌ڵده‌بژێرێن و‬ ‫هه‌ندێكی تر بۆ ماوه‌ی ‪ 8‬ساڵ كاروباری دادوه‌ری به‌ڕێوه‌‬ ‫ده‌به‌ن‌‪ .‬به‌اڵم له‌ سویس������را‪ ،‬دادگای فیدراڵ ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫یاسایی نییه‌ بۆ چاودێری به‌س������ه‌ر یاساكانی فیدراڵدا‪،‬‬ ‫ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌ له‌ یاسای ئه‌م واڵته‌دا راسته‌وخۆ به‌ خه‌ڵك‬ ‫دراوه‌‪.‬‬ ‫بابه‌ته‌كه‌ لێره‌دا كۆتایی نایه‌ت كه‌ ده‌وڵه‌ته‌ فیدراڵییه‌کان‪،‬‬ ‫سیسته‌می دادوه‌ریی فیدراڵییان هه‌یه‌ یان نا‌‪ ،‬به‌ڵكو گرنگ‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدارێتیی دادگای بااڵیه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ سویسرا‬ ‫دادگای فیدراڵ ناتوانێت یاسا ناوه‌ندییه‌کان ره‌تبكا‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ده‌توانێت چاودێری یاس������اكانی هه‌رێمی بكات و‬ ‫به‌ پێی پێویس������ت هه‌ڵیان وه‌شێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی دادگای بااڵ له‌ كۆنگره‌ و ئه‌نجومه‌نی هه‌رێمی‬ ‫یاسادانانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪.‬‬

‫سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمی‬

‫س������ه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمیی ویالیه‌ته‌كانی هه‌ر ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫چه‌ن������د نه‌ژادی و چه‌ند گرووپ������ی (نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬مه‌زهه‌بی‪،‬‬ ‫زمان������ی و‪ )...‬سروش������ت و تایبه‌تمه‌ندیی هه‌ر ویالیه‌تێك‬ ‫ده‌پارێزێت‪.‬‬ ‫كاتێ ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵی له‌ چه‌ند هه‌رێمی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫دروس������ت بێت‪ ،‬ه������ه‌ر هه‌رێمێك ه������ه‌وڵ ده‌دات هه‌بوونی‬ ‫خۆی له‌ به‌رامبه‌ر ده‌س������ه‌اڵتی ئه‌وانی ت������ردا بپارێزێت‪.‬‬ ‫كات������ێ ك������ه‌ ده‌وڵه‌تێكی یه‌كگرت������ووش به‌ ه������ه‌ر هۆیه‌ك‬ ‫تۆشی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬بنه‌مای ناچڕیی به‌سه‌ر‬ ‫سیاس������ه‌تی ویالیه‌ته‌كان������ی پێش������وودا زاڵ ده‌بێت‪ ،‬به‌م‬ ‫هۆیه‌وه‌ هیچ ده‌وڵه‌تێک رێگه‌ نادات‪ ،‬س������ه‌ربه‌خۆیییه‌كه‌ی‬ ‫ك������ز و الواز بێت و داوا له‌ یاس������ا ده‌كات‪ ،‬كه‌ س������نووره‌‬ ‫جوگرافیای������ی و سیاس������ییه‌كه‌ی ده‌سنیش������ان بکات‪ .‬بۆ‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫نموون������ه‌‪ ،‬چێکوس������ڵۆڤاكیا تا س������اڵی ‪ 1969‬كۆمارێكی‬ ‫یه‌كگرتوو بوو‪ .‬له‌ ساڵی ‪ 1969‬تا ناوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی ‪90‬‬ ‫به‌ ش������ێوه‌ی فیدراسیۆنی چێکوسڵۆڤاكیا به‌ڕێوه‌ ده‌چوو‪،‬‬ ‫له‌و كاته‌ به‌ دواوه‌ وه‌ك دوو واڵتی س������ه‌ربه‌خۆ‪ ،‬كۆماری‬ ‫چك و سڵۆڤاكیا راگه‌یێندران‪.‬‬ ‫دامه‌زراندنی س������ه‌ربه‌خۆیی هه‌رێ������م و ویالیه‌ته‌كان‪،‬‬ ‫بوونی ده‌زگایه‌كی یاسایی تایبه‌ته‌‪ ،‬به‌م واتایه‌یه‌ كه‌ نابێت‬ ‫ل������ه‌ ژێر چاودێریی حكوومه‌ت������ی ناوه‌ندیدا بێت و بتوانن‬ ‫كاروب������اری خۆیان به‌ڕێوه‌ به‌رن‪ .‬به‌م پێیه‌‪ ‌،‬هه‌ر هه‌رێمێك‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی خۆی ده‌پارێزێت‪.‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی یاسایی له‌ هه‌لومه‌رجێکدا دێته‌كایه‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫دامه‌زرێنه‌ران به‌ شێوه‌ی ئازادانه‌ و سه‌ربه‌خۆ و‪ ،‬دوور له‌‬ ‫كاریگه‌ریی حكوومه‌تی ناوه‌ندی‪ ،‬یاسایه‌كی ویالیه‌تی پێك‬ ‫بێنن و په‌س������ندی بكه‌ن‪ .‬له‌ ئه‌مریكا ده‌سه‌اڵتی دامه‌زراو‬ ‫یا له‌ په‌رله‌مانی هه‌رێمی‪ ،‬یا ل������ه‌ ده‌وڵه‌ته‌ فیدراڵییه‌كان‪،‬‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیی یاسایی ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬س������ه‌ربه‌خۆیییه‌كی‬ ‫ته‌مه‌نییه‌‪ .‬ل������ه‌ كه‌نه‌دا په‌رله‌مانی هه‌رێمی هه‌ر ویالیه‌تێك‬ ‫توانای گۆڕانكاریی یاس������ایی هه‌رێم������ی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫گۆڕانكارییه‌ ده‌بێت حكوومه‌تی فیدراڵیش په‌سندی بكات‪.‬‬ ‫له‌ بواری پێكهاته‌یییه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ویالیه‌تێك كه‌ سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫هه‌رێمی هه‌بێت‪ ،‬له‌ ڕوانگه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان و‬ ‫دادوه‌رییه‌وه‌ ده‌سه‌اڵتی تایبه‌تیی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی هه‌رێمی‬ ‫(ده‌سه‌اڵتی یاسادانان)‬

‫جیا له‌ په‌رله‌مانی فیدراڵ‪ ،‬له‌ هه‌ر هه‌رێمێك په‌رله‌مانێكی‬ ‫هه‌رێمی نییه‌ كه‌ دانیشتووانی له‌ سه‌ر بنه‌مای یاساكانی‬ ‫هه‌رێمی‪ ،‬ئه‌ندامانی خۆی ده‌سنیش������ان بكا‪ .‬په‌رله‌مانی‬ ‫هه‌رێم������ی‪ ،‬په‌رله‌مانی نوێنه‌رانی دانیش������تووانی هه‌رێمه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ته‌نیا ئه‌م په‌رله‌مانه‌ مافی دانانی یاسا‪ ،‬په‌سندكردنی‬ ‫بودجه‌ و گه‌ش������ه‌ی ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و فه‌رهه‌نگیی‬ ‫هه‌رێمی هه‌ی������ه‌‪ .‬ئه‌م په‌رله‌مانه‌یه‌ كه‌ ب������ه‌ چاودێریكردن‬ ‫و به‌ڕێوه‌بردن������ی ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬خه‌ریك������ی كاروباری باج‬ ‫ده‌بێ������ت‪ .‬له‌ ئه‌مری������كادا‪ ،‬هه‌موو ویالیه‌ت������ه‌كان خاوه‌نی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانانی خۆجێین‌ (جیا له‌ نبراسكا)‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌ر دوو ئه‌نجومه‌نی سنا و نوێنه‌ران ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم له‌‬ ‫هیندوستان هه‌ر ویالیه‌تێك خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتێكی تایبه‌تیی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ه‌‌‪ ،‬كه‌ له‌ هه‌ندێ ویالیه‌تدا له‌ دوو ئه‌نجومه‌ن‬ ‫پێكدێت‌‪( :‬یاسادانان و ئه‌نجومه‌نی یاسادانان)‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ هه‌ندێكیان ته‌نیا یه‌ك ئه‌نجومه‌ن کاری یاسادانانه‌‪.‬‬


‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن‬

‫هه‌ر هه‌رێمێک خاوه‌نی ئه‌نجومه‌نێكی هه‌رێمییه‌ كه‌ وه‌ك‬ ‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن ده‌ناسرێت و له‌ به‌رامبه‌ر په‌رله‌مانی‬ ‫ویالیه‌تدا وه‌اڵمده‌ره‌‪ .‬حكوومه‌تی هه‌رێم به‌رزترین پێگه‌ی‬ ‫به‌ڕێو‌بردن������ی ویالیه‌ته‌ كه‌ كاروباری به‌ڕێوه‌بردنی بودجه‌‬ ‫و باجی له‌ ئه‌س������تۆیدایه‌ و سیاسه‌تی گشتیی هه‌رێم له‌‬ ‫الیه‌نه‌ سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی و فه‌رهه‌نگییه‌کان‬ ‫داده‌ڕێژێت‪ .‬به‌بێ ره‌زامه‌ندیی ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن‪،‬‬ ‫سوپای فیدراڵ مافی نییه‌ بێته‌ هه‌رێمه‌که‌‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن له‌ زۆربه‌ی بواره‌كاندا‬ ‫به‌ هه‌ڵبژاردن ده‌سنیش������ان ده‌كرێن‪ ،‬یان ئه‌نجومه‌نه‌كانی‬ ‫یاسادانانی هه‌رێمی یان خه‌ڵك هه‌ڵیان ده‌بژێرن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫هه‌ندێ جار حكوومه‌تی فیدراڵ‪ ،‬ئه‌ندامانی ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ردن هه‌ڵده‌بژێرێت‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ هیندوس������تان‪،‬‬ ‫س������ه‌ركۆمار‪ ،‬قایمقام������ی ویالیه‌ت ده‌سنیش������ان ده‌كات‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ ئه‌مریكا ئه‌نجومه‌نی یاسادانانی ویالیه‌تی به‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی راسته‌وخۆ قایمقایمی ویالیه‌تی ده‌سنیشان‬ ‫ده‌ك������ه‌ن‪ .‬ل������ه‌ ڤێنێزوئێ���ل��ا پارێ������زگاره‌كان و ئه‌ندامانی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن له‌ الیه‌ن سه‌ركۆماره‌وه‌ بۆ ئه‌م‬ ‫پۆس������ته‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬له‌ مه‌كسیك قایمقامی گشتیی‬ ‫هه‌ر ویالیه‌تێ������ك به‌ ده‌نگی دانیش������تووانی ئه‌و ویالیه‌ته‌‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬به‌م جۆره‌ ده‌بینرێت كه‌ ش������ێوازه‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌ واڵتێكه‌وه‌ بۆ واڵتێكی تر‪ ،‬له‌ سیس������ته‌مێكی‬ ‫فیدراڵییه‌وه‌ بۆ سیسته‌مێكی تر له‌ گۆڕاندایه‌‪.‬‬

‫دادوه‌ریی هه‌رێمی (ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری)‬

‫ه������ه‌ر ویالیه‌تێك له‌ سیس������ته‌می فیدراڵی������دا خاوه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی دادوه‌ریی تایبه‌ت به‌ خۆیه‌‌‪ .‬هێزی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دادوه‌ری له‌ یاساوه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪ .‬بڕیاری دادگای‬ ‫ویالیه‌تی ل������ه‌ ئه‌مریكا‪ ،‬له‌ الیه‌ن هیچ سیس������ته‌مێك یان‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌که‌وه‌ هه‌ڵناوه‌ش������ێته‌وه‌‪ .‬له‌ سویسرا له‌ پاڵ‬ ‫دادگای فیدراسیۆندا‪ ،‬هه‌ر كانتۆنێك دادگه‌ و سیسته‌مێكی‬ ‫دادوه‌ریی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌‪.‬‬

‫بنه‌مای به‌شداریكردن ل ‌ه ده‌وڵه‌تی فیدراڵیدا‬

‫بنه‌مای به‌ش������داریكردن له‌ ده‌وله‌تی فیدراڵدا‪ ،‬بریتیی‌ه‬ ‫له‌ كۆمه‌له‌ هۆكارێك و هاوكێش������ه‌یه‌ك‌‪ ،‬كه‌ (یه‌كگرتن) و‬ ‫(سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمی) ده‌که‌ونه‌ پاڵ یه‌ک و ناوه‌رۆكێکی‬ ‫یه‌كده‌س������ت به‌ ده‌وڵه‌تی فیدرالی ده‌به‌خش������ن‪( .‬جۆرج‬ ‫س������ێل ‪ )G. seelle‬له‌ باره‌ی بنه‌مای به‌ش������داریكردندا‬

‫ده‌ڵێ������ت‪ :‬فیدرالیزم ته‌نیا كاتێك دێته‌ئاراوه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌ندامانی‬ ‫فیدراسیۆن له‌ ڕێگه‌ی نوێنه‌رانی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬له‌ دامه‌زراندنی‬ ‫سیس������ته‌می فیدراڵیدا به‌شدار‌بن و به‌ کۆده‌نگی بگه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ر ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵیدا‪ ،‬بنه‌مای به‌شداریكردن وه‌كو‬ ‫بنه‌مایه‌کی سه‌ره‌تاییی فیدراس������یۆن له‌مانه‌ی به‌ره‌وه‌دا‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‪.‬‬ ‫‪ -١‬هه‌ر ویالیه‌تێك خاوه‌نی ده‌س������ه‌اڵتێكی ده‌وڵه‌تییه‌ و‬ ‫حكوومه‌تی ناوه‌ندی ئیداره‌ی گش������تیی فیدراس������یۆنی له‌‬ ‫ئه‌ستۆدایه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ چه‌ند جۆرێكه‌وه‌ جێبه‌جێ ده‌کرێت‪،‬‬ ‫وه‌ك به‌شداریكردن له‌ یاس������ادانان له‌ ڕێگه‌ی په‌رله‌مانی‬ ‫ویالیه‌ته‌کانی فیدراس������یۆنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م به‌ش������داریكردنه‌ له‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌كاندا ده‌بینرێت كه‌ ویالیه‌ته‌كان به‌ ش������ێوه‌ی‬ ‫یه‌كس������ان نوێنه‌ریان هه‌یه‌ ‪ ،‬وه‌ك سیسته‌می فیدراڵی له‌‬ ‫ئه‌مریکا‪ ،‬سویسرا و ئوسترالیا‪.‬‬ ‫‪ -٢‬له‌ كات������ی گۆڕینی یاس������ای گش������ت ویالیه‌ته‌كان‪،‬‬ ‫بیروبۆچونه‌كانی������ان ده‌رده‌بڕن و ه������اوڕا ده‌بن‪ .‬له‌ هه‌ندێ‬ ‫یاسای فیدراڵیدا ده‌سه‌اڵتی زیاتر به‌ حكوومه‌تی ناوه‌ندی‬ ‫دراوه‌‪ .‬بۆ نموونه‌ له‌ مادده‌ی ‪85‬ی ده‌س������تووری گشتیی‬ ‫سویسرا‪ ،‬مادده‌ی ‪160‬ی ده‌ستووری یوگوساڵڤیا‪ ،‬به‌شی‬ ‫‪8‬ی ده‌ستوری گشتیی ئه‌مریکا‪ ،‬مادده‌ی ‪73‬ی ده‌ستووری‬ ‫ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ژماره‌ ‪7‬ی ده‌ستووری هیندوستان‪ ،‬مادده‌ی ‪51‬ی‬ ‫ده‌ستووری ئوستراڵیا‪ ،‬مادده‌كانی ‪ 27‬و ‪67‬ی ده‌ستووری‬ ‫ئه‌رژه‌نتین‪ ،‬مادده‌كانی ‪ 91‬و ‪92‬ی ده‌س������تووری كه‌نه‌دا و‬ ‫ماده‌ی ‪51‬ی ده‌ستووری نه‌مسا‪ ،‬ئاماژه‌ به‌م بابه‌ته‌ دراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ زۆربه‌ی یاس������اكانی فیدراڵ له‌ بواری گۆڕینی یاس������ا‪،‬‬ ‫ب������اس له‌وه‌ کراوه‌‪ ،‬كه‌ (گۆڕینی یاس������ا) ده‌بێت به‌ ده‌نگی‬ ‫زۆرین������ه‌ی هه‌ر دوو ئه‌نجومه‌نی پی������ران و نوێنه‌ران بێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ندێ یاس������ای فیدراڵیدا به‌پێی پێویست‪ ،‬دوو‬ ‫له‌سه‌ر سێی ده‌نگه‌كانی (ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی) ئاماژه‌ی‬ ‫بۆ كراوه‌‪ ،‬دوای په‌سندكردنی گۆڕینی یاسا له‌ الیه‌ن هه‌ر‬ ‫دوو ئه‌نجومه‌نی (ده‌س������ته‌ی نوێنه‌ران)ه‌وه‌‪ ،‬له‌ كۆتایدا به‌‬ ‫ریفراندۆم ده‌نگ به‌ گۆڕینی یاسا ده‌درێت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬له‌ زۆربه‌ی بواره‌كان������دا میكانیزم و ڕێكوپێكی‪ ،‬بۆ‬ ‫پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ یاسای سیسته‌مه‌ فیدراڵییه‌كاندا‬ ‫نیی������ه‌ و هه‌ڵبژاردن له‌ واڵتدا به‌پێ������ی هه‌لومه‌رج ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ویالیه‌ته‌كانی ئه‌ندام له‌ فیدراسیۆن‪ ،‬له‌ دروسبوونی‬ ‫ده‌وڵه‌تی فیدراڵیدا به‌شداری ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌ركی ویالیه‌ته‌كان‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن و دامه‌زراندنی هێزه‌ی به‌ڕێوه‌بردنه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.aftabir.com :‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪31‬‬


‫چ پێنه‌ڤێت‪..‬‬ ‫*‬ ‫دێ‌ ده‌وله‌تا مه‌ده‌نی هه‌لبژێرم!‬

‫نڤێسین‪ :‬هودا عه‌بدولناسر‬

‫**‬

‫وه‌رگێران‪ :‬عزه‌ت یوسف‬ ‫پشتی ب دوماهی هاتنا گه‌ڕا ئێك ‌ێ یا هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتی ‌ێ‬ ‫بس������ه‌ركه‌فتنا جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د شه‌فیق و دوكتۆر محمد مرسی‪،‬‬ ‫ئه‌زا چاڤدێریا هه‌ڤپه‌یڤینێن سه‌ر شانویا سیاسیا مسرێ‌ دكه‌م‪.‬‬ ‫ێ هزرێ‌ دكه‌م كو ئالوزی و تێكهه‌لكرنه‌ك‬ ‫ئ������ه‌ز دانپێدانێ‌ ب و ‌‬ ‫د په‌یڤان������دا هه‌ی������ه‌‪ ،‬هه‌تا د گه‌هیت‌ه ئاران������د و به‌الفروتنژی‪ .‬ئه‌ز‬ ‫وه‌كو هاوالتیه‌كا مسری و وه‌كو ئه‌ندامه‌كا ده‌سته‌كا وانه‌بێژی ل‬ ‫قاهیره‌ و شاره‌زا د سسته‌مێن سیاسیدا‪ ،‬ئه‌ز پالدام پشكداری ‌ێ‬ ‫د دیالۆگا سیاسیدا بكه‌م‪.‬‬ ‫راسته‌ ئه‌م یێن د قۆناغاكا مێژوویا خۆ یا هه‌ڤچه‌رخدا دبورین؛‬ ‫یا نازك و چاره‌نڤیسداره‌‪ ،‬خۆ لبه‌ر شه‌رێن به‌رژه‌وه‌ندیان و نه‌بوونا‬ ‫دیتنان ڕاناگریت‪ ،‬به‌لكو پێتڤی ب ئێكه‌تیا نیشتمانی و سه‌رخستنا‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیا نه‌ته‌وه‌یی لسه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا تایبه‌ت هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ده‌س������تپێكێ‌ دێ‌ ده‌ست ب ش������رۆڤه‌كرنا خۆ كه‌م؛ ئه‌و‬ ‫ژی رێكه‌فتن و ویفاقا گش������تیه‌ لسه‌ر بنه‌مایێن دیموكراسی پاش‬ ‫شوره‌ش������ا ‪25‬ێ‌ ینایر‪ ،‬كو هه‌تا ژ ناڤبرنا كێش������ه‌یا رژێما به‌رێ‌‬ ‫ب رێكا قه‌زایا ئاس������ایی جێبه‌جێكرن������ا وێ‌ درێژ بوو‪ .‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫من زیاتر ح������ه‌ز دكر ب رێكا دادگه‌ها شوره‌ش������ێ‌ با‪ ،‬هه‌روه‌كو‬ ‫پاش شوره‌ش������ا ‪ 23‬یولیو برێڤه‌چووی كو بتنێ‌ بۆ ماوه‌یێ‌ چوار‬ ‫حه‌فتیان ڤه‌كێشای؛ نه‌خاس������مه‌ نها ره‌وشا ئابووری یا شه‌پرزه‌‬ ‫بووی‪ ،‬دڤیا ده‌م كورتكربا داكو زوی مه‌ به‌ر ب ئاینده‌یڤه‌ پێنگاڤ‬ ‫هاڤێتبان‪.‬‬ ‫رێزبه‌ندیی������ا لوجیك������ی و پراكتیكی پاش ڕێره‌وا شوره‌ش������ ‌ێ‬ ‫ئه‌ڤه‌بوو كو؛ ده‌ست ب پێكئانینا كومیته‌كا دامه‌زرێنه‌ر ژ زانایێن‬ ‫یاسایی و ده‌س������توری و هه‌می ته‌خێن سیاسی بكه‌ن؛ بۆ دانانا‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫ده‌ستوری پێش هه‌لبژارتنێن چڤاتا گه‌ل (په‌رله‌مان) و هه‌لبژارتنێن‬ ‫سه‌رۆكاتیێ‌؛ دڤیا دوكیومێنتا ده‌ستوری و یاسایێن ته‌واوكه‌رێن‬ ‫وێ‌ ژێده‌رێ‌ بنه‌ره‌تی بان بۆ هه‌ر پروسێسه‌كا سیاسی ‪.‬‬ ‫ژ ئالیه‌كێ‌ دی‪ ،‬نه‌بوونا رێكخراوێن سیاسی یێن بهێز داكو جهێ‌‬ ‫پارتا نیشتمانی گرتبان‪ ،‬ئه‌و پارتا ئه‌ندامێن وێ‌ گه‌هشتبوونه‌ پێنج‬ ‫ملیون كه‌سان‪ ،‬ئه‌ڤێ‌ نه‌بوونێ‌ ڕێ خوش كر كو رێكخراوا ئێكانه‌ یا‬ ‫كو ب رێكا ئه‌ندامێن خۆ و ب ئاوایه‌كێ‌ زۆرێ‌ نه‌په‌نی راسپاردین‬ ‫و پاره‌كێ‌ مش������ه‌ پێشكه‌ش������ی هه‌ژاران كرین؛ ئه‌وژی ژ پێخه‌مه‌ت‬ ‫پش������ته‌ڤانیكرن و ڕاكێشانا ئه‌وان هه‌ژاران بۆ ئالیێ‌ خۆ‪ ،‬مه‌به‌ستا‬ ‫من لڤێره‌ ئیخوان مسلمینه‌ ڕێ‌ بۆ خۆ ڤه‌كر ببیته‌ مه‌زنترین هێز ل‬ ‫گۆره‌پانا سیاسی و سه‌رپشك بۆ كارێ‌ سیاسی!‬ ‫ێ ژ هه‌لبژارتنان‪ ،‬من تێبینیا‬ ‫نها ئه‌م گه‌هش������تین‌ه قۆناغ������ا دو ‌‬ ‫ئه‌وان داخۆیان������ی و ره‌فتاران كرن یێن كو هیچ په‌یوه‌ندی نه‌ ب‬ ‫دیموكراسیه‌تێ‌ ن‌ه ب ڤی كارێ‌ سیاسی یێ‌ كو لسه‌ر پێشخستنا‬ ‫پره‌نسیپ و به‌رژه‌وه‌ندیا وه‌التی لسه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن دیترڤه‌ ئاڤا‬ ‫كری نه‌بوون‪ ،‬ژ وان تێبینیێن گرنگ و دیار‪:‬‬ ‫ئێكه‌م‪ :‬داخازا پویچكرنا ده‌ن������گان د هه‌لبژارتناندا‪ ،‬ئه‌ڤه‌ژی‬ ‫خاپاندن������ه‌كا گرێدای������‌ه ب رێزنه‌گرتنا بنه‌مایێ������ن پراكتیزی یێن‬ ‫دیموكراسیێ‌ و سسته‌مێن هه‌لبژارتنێ‌‪ ،‬چونكی ده‌نگێن نه‌راست‬ ‫ێ ئێك ژ‬ ‫د بنه‌ره‌ت������دا ناهێنه‌ هژمارتن‪ ،‬ل دوماهیێ‌ ژی بێگومان د ‌‬ ‫كاندیدێن سه‌رۆكاتیێ‌ سه‌ركه‌ڤیت؛ كه‌واته‌ ئه‌ڤ داخازه‌ ره‌فتاره‌كا‬ ‫هه‌لچوونی یا بێ‌ مفایه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬كۆمڤه‌بوونا س������ه‌رنه‌كه‌فتیێن قۆناغ������ا ئێكێ‌‪ ،‬ئه‌ڤان‌ه‬ ‫ش������انازی ب كۆما ده‌نگێن بده‌س������تخۆڤه‌ ئیناین دبرن‪ ،‬هه‌روه‌كو‬ ‫خودانێن ئه‌وان ده‌نگان بۆ خۆ ده‌سته‌س������ه‌ركرین‪ ،‬ژ بیر كرن كو‬ ‫ێ‬ ‫ئه‌ڤێ‌ هه‌می ‌ێ د فه‌رهه‌نگا دیموكراسیه‌تێدا بهایێ‌ خۆ نینه‌‪ ،‬ئه‌ر ‌‬ ‫باشتر نه‌بوو ئه‌وان به‌ری هه‌لبژارتنان ئێكه‌تیه‌ك چێكربان؟‬ ‫نها دێ‌ ئاوڕیه‌كی ل كاندیدێ‌ ده‌وله‌تا مه‌ده‌نی ده‌م؛ جه‌نه‌رال‬ ‫ئه‌حمه‌د شه‌فیق‪ ،‬بۆچی بڤی ئاوایی ره‌تكرن؟!‬ ‫سێیه‌م‪ :‬دژواری هێرشكرنه‌ س������ه‌ر؛ چونكی سه‌رۆك وه‌زیرێن‬ ‫دوماهیكا س������ه‌رده‌مێ‌ س������ه‌رۆك موباره‌كی بۆ‪ ،‬بتنێ‌ بۆ ده‌مێ‌ ‪34‬‬ ‫رۆژان‪ .‬لڤێره‌ دێ‌ پرس������یاركه‌م‪ ..‬ئه‌رێ‌ هه‌ر كه‌سێ‌ دگه‌ل سه‌رۆك‬ ‫موباره‌كی كار ل ده‌وله‌تێ‌ كری دێ‌ ژ خزمه‌تا نیشتمانی كه‌ڤیت؟!‬ ‫ێ ئێكێ‌ ی ‌ێ‬ ‫سه‌رۆك موباره‌ك ب درێژاهیا ‪ 30‬ساالن سه‌ركرد ‌‬ ‫ێ بوو‪ ،‬سه‌رۆك موباره‌ك به‌رپرسێ‌ ئێك ‌ێ ی ‌ێ‬ ‫هه‌می سوپای ‌ێ مسر ‌‬


‫ئه‌حمه‌د شه‌فیق‬ ‫هه‌می ده‌زگه‌ه ‌ێ جێبه‌جێكرن ‌ێ بوو‪ ،‬پرانیا كه‌سێن ل ده‌ستهه‌التا‬ ‫ته‌شریعی ژ پارتا موباره‌كی بوون‪ ،‬هه‌می ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندن ‌ێ‬ ‫په‌س������ن و پشته‌ڤانیا هه‌می سیاس������ه‌تێن موباره‌كی دكرن؛ پاش‬ ‫شوره‌شێژی ره‌خن‌ه لێگرتن! ئێك تشت بتن ‌ێ بێالیه‌ن ما؛ ئه‌و ژی‬ ‫«دادوه‌ری» بوو‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬هێرشكرنه‌ سه‌ر جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د شه‌فیق؛ چونكی‬ ‫ده‌مێ‌ رودانا «موقعة الجمل» س������ه‌رۆك وه‌زیرێن میسرێ‌ بوو ؛‬ ‫به‌رپرس������یاره‌تیا روودان ‌ێ ئێخستن‌ه ستۆیێ‌ وی‪ .‬لڤێره‌ دڤێت ئه‌م‬ ‫ێ چێكرنا بریاردانا سیاسی‬ ‫راستگۆ بین؛ بۆ ڤان كاران سه‌نته‌ر ‌‬ ‫یا دویری چڤاتا وه‌زیران بوو‪ ،‬ده‌س������تهه‌الت ل وی سه‌رده‌می ب‬ ‫ده‌ستێ‌ وه‌زیرێ‌ كاروبارێن سه‌رۆكاتیا كوماری‪ ،‬وه‌زیرێ‌ ناڤخۆ‪،‬‬ ‫س������ه‌رۆك ‌ێ موخابه‌راتا گشتی‪ ،‬سه‌رۆكێ‌ چڤاتا گه‌ل‪ ،‬سه‌ركردێن‬ ‫پارتا نیشتمانی و كومیتا سیاسه‌تان بوو‪ .‬ئه‌ڤه‌ ژی ب شاهده‌ییا‬ ‫دكتۆر كه‌مال ئه‌لجه‌نزور ده‌م ‌ێ لس������ه‌ر پوستێ‌ سه‌رۆك وزیران‬ ‫لسه‌رده‌مێ سه‌رۆك موباره‌كی ئاخفتی‪.‬‬ ‫به‌لێ‌‪ ،‬ئه‌م یێ‌ ل به‌رامبه‌ر قۆناغه‌كا مودێرن‪ ،‬ب س������ه‌قایه‌ك ‌ێ‬ ‫سیاسی مودێرن‪ ،‬ب ئارمانجێن ئاشكه‌را و ب ئاالفێن سیاسی یێن‬ ‫توخیبدار‪ .‬قه‌ده‌رێ جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د ش������ه‌فیق به‌رامبه‌ری ئه‌ڤان‬ ‫به‌رپرسیارێن مه‌زن دانا و میلله‌تیژی داخازێن خۆ هه‌نه‌‪..‬‬ ‫میلله‌تی‪ ،‬پاش س������ال و نیڤان ژ ئاس������ێبوونێ‌؛ سه‌قامگیری و‬ ‫دیسپلین دڤێت‪ ،‬زڤرینا توریزم و سه‌یرانێ‌ دڤێت‪ ،‬ئه‌رێ‌ جه‌نه‌رال‬ ‫ئه‌حمه‌د ش������ه‌فیق دكاریت ئه‌ڤان ئه‌نجامبده‌ت؟ به‌لێ‌‪ ..‬ئه‌ڤه‌ژی ل‬ ‫ده‌ستپێكا به‌رنامێ‌ وی یێ‌ هه‌وا هه‌لبژارتنان یێ‌ روونه‌‪.‬‬ ‫میلله‌تی‪ ،‬گه‌ش������بوونا ئابووری دڤێت‪ ،‬ئه‌رێ‌ جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د‬ ‫ش������ه‌فیق ب ئاقل ‌ێ خ������ۆ یێ‌ ئی������داری ی ‌ێ س������ه‌ركه‌فتی دكاریت‬ ‫شاره‌زایێن ئابووری یێن مسری یان یێن جیهانی بۆ ئه‌نجامدانا‬ ‫ئه‌ڤی كاری ل دور خۆ كومبكه‌ت؟ به‌لێ‌‪ ..‬دشێت‪.‬‬ ‫میلله‌تی‪ ،‬ئه‌من و ئاساییش دڤێت‪ ،‬ئه‌رێ‌ جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د شه‌فیق‬ ‫نه‌ش������ێت بجهبینیت؟ به‌ل ‌ێ دش������ێت‪ ..‬ئه‌و خۆدان باكگراوه‌نده‌كێ‌‬ ‫له‌شكه‌رییه‌ و ڕامانا زه‌بكرن و دیسپلینێ‌ باش دزانیت‪.‬‬ ‫دبیت هنده‌ك پرس������یار بكه‌ن‪ ..‬ئ������ه‌رێ‌ ئه‌گه‌ر چنه‌ هه‌تا ئه‌ڤی‬

‫ڕادده‌ی ت‌ه باوه‌ری ب س������وزێن جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د شه‌فیق هه‌بن؟‬ ‫ێ ئه‌و ژ سوزێن خۆ ناهێته‌ خوار؟!‬ ‫ئه‌ر ‌‬ ‫ئه‌ز وه‌كو كه‌س������ایه‌تی جه‌نه‌رالی نانیاسم‪ ،‬لێ‌ ئه‌ز دزانم ئه‌و‬ ‫كاندیدێ‌ ئێكانه‌ی ‌ێ حكومه‌تا مه‌ده‌نییه‌‪ .‬ئه‌و تشتێ‌ ده‌عما تاگیریا‬ ‫من دكه‌ت گه‌رانتیێن ده‌س������توری و سیاسیێن پاش شوره‌شا ‪23‬‬ ‫یونایرن‪..‬‬ ‫ی���ا ئێكێ‌‪ :‬پێرابوونا په‌رله‌مان������ی ب كارێ‌ خۆ یێ‌ چاڤدێری‬ ‫لس������ه‌ر حكومه‌ت ‌ێ ب باشترین شێوه‌؛ هه‌رچه‌نده‌ ژ زۆرینا ره‌وت ‌ێ‬ ‫ئایینی پێكدهێت‪ ،‬لێ‌ هه‌می ئالیێن سیاس������یێن سه‌ره‌ك ‌ێ نوێنه‌رێن‬ ‫خ������ۆ تێدا هه‌نه‌‪ .‬زێده‌باری ده‌س������تهه‌التا په‌رله‌مانی بۆ وه‌رگرتنا‬ ‫بریاران ب پتریا دوو ژ سێ‌ بۆ دادگه‌هكرنا سه‌رۆكی ب خیانه‌تا‬ ‫مه‌زن»الخیان������ة العظمی «‪ ،‬و دامه‌زراندنا دادگه‌هه‌كا تایبه‌ت بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانێ‌‪.‬‬ ‫یا دوێ‌‪ :‬ئۆپۆزسیۆن ژ ده‌رڤه‌ی په‌رله‌مانی‪ ،‬كو ژ هه‌می هێزێن‬ ‫نیشتمانی پێكدهێت؛ چ ژحزبا یان سه‌ندیكا یان ژی كومه‌الن‪.‬‬ ‫یا س���یێ‌‪ :‬میدیا ئ������ازاد ژ رۆژنامه‌یێن نه‌ته‌وه‌یی و تایبه‌ت‪ ،‬ژ‬ ‫كه‌نالێن ئاسمانی یێن فه‌رمی و تایبه‌ت‪.‬‬ ‫یا چ���وارێ‌‪ :‬مه‌یدانا ته‌حریر وه‌ك������و دوماهیك په‌ناگه‌ھ‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫دووباره‌ و چه‌ندباره‌ خۆنیشادان و كۆمبوون و خۆئاسێكرن ‌‬ ‫ێ دهه‌ژینیت‪ ،‬به‌رژه‌وه‌ندیا نیشتمانی به‌رز‌ه‬ ‫ێ سه‌قامگیری ‌‬ ‫بار ‌‬ ‫ێ بهێت‬ ‫دكه‌ت‪ .‬شوره‌شا ‪ 23‬ینایر دیار كر كو هه‌ر سه‌رۆكه‌ك ‌‬ ‫نكاریت خواس������ت و ئیرادا خه‌لكی پشتگوھ بێخیت‪ ،‬ژبلی كو‬ ‫ئه‌گه‌ر تیرۆرست بیت!‬ ‫ب كورتی‪ ..‬قه‌ده‌رێ‌ وه‌س������ا خواس������ت جه‌ن������ه‌رال ئه‌حمه‌د‬ ‫ش������ه‌فیق روی ب روی ئه‌ڤێ‌ هه‌لس������ه‌نگاندنا زه‌حمه‌ت ببیت‪ ،‬ب‬ ‫دیتنا من دڤێت ئه‌م هه‌می پش������ته‌ڤانێن وی بی������ن؛ داكو ده‌وله‌تا‬ ‫مه‌ده‌نیا مسری كو پتر ژ دوو چه‌رخان ڤه‌كێشای بپارێزین‪ ،‬داكو‬ ‫ێ كو شكه‌س������تنێ‌ نزانن بجھ بینین‪ ،‬یێن كو‬ ‫هیڤیێن گه‌ل ‌ێ مس������ر ‌‬ ‫زه‌لیلكرن ‌ێ و كویله‌تی ‌ێ ب ناڤێ‌ دینی قه‌بیل ناكه‌ن‪ .‬مه‌ نه‌ڤێت ئه‌م‬ ‫د شوپا ئه‌زمۆنا ئێرانێدا بچین یا كو م‌ه دویڤچوونا وێ‌ ب هیری‬ ‫كری؛ ده‌م ‌ێ كه‌س������انێن نیشمانی و ماركسی پشتگیریا شوره‌شا‬ ‫خومه‌ینی دژی شاهێ‌ ئیرانێ‌ كرین هه‌تا نها ژی ده‌وله‌تا مه‌ده‌نی‬ ‫به‌رزه‌كری!‬ ‫ئ������ه‌ز گازی دكه‌م ك������و هه‌لچوونا خۆ دانین������ه‌ ره‌خه‌كی و ب‬ ‫ته‌ناهی هزرا خۆ د به‌رژه‌وه‌ندیا وه‌التێ‌ خۆ و چاره‌نڤێس������ا وێدا‬ ‫ێ دكارین؛ ب گه‌شبینی به‌رێ خۆ‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ئه‌م وه‌كو گه‌ل ‌ێ مس������ر ‌‬ ‫بده‌ین������ه‌ ئایینده‌ی و ئه‌ركێ‌ خۆ یێ‌ نه‌ته‌وه‌یی بجھ بینین ئه‌و ژی‬ ‫ب هه‌لبژارتن������ا ده‌وله‌تا مه‌ده‌نی كو ئاالیێ‌ وێ‌ جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د‬ ‫شه‌فیق بلند ڕاكری‪.‬‬ ‫* ژێده‌ر‪ :‬رۆژناما «االهرام» یا مسری ‪2012/06/03‬‬ ‫** ه������ودا كچا س������ه‌رۆك ‌ێ مس������رێ‌ ی ‌ێ كۆچك������ری جه‌مال‬ ‫عه‌بدولناصره‌‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪33‬‬


‫ڕاگه‌یاند‌نه‌ ئازاد و سه‌ربه‌خۆکان‬ ‫ئاماده‌کردن‪ :‬وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکا‬ ‫ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬م‪ .‬ساماڵ ئه‌حمه‌دی‬ ‫هاوهه‌ن������گاو له‌گه‌ڵ گه‌ش������ه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ س������ه‌رده‌مییه‌کان ل‌ه‬ ‫ڕوانگه‌ی هه‌ژم������ار و پێچه‌اڵوپێچییه‌وه‌‪ ،‬به‌س������تێنی پێوه‌ندی و‬ ‫لێدوانه‌ گشتییه‌کانیش که‌وتوونه‌ته‌ ژێر ده‌سه‌اڵتی ڕاگه‌یه‌نگه‌لی‬ ‫وه‌کوو ڕادی������ۆ و ته‌له‌ڤزیۆن‪ ،‬ڕۆژنام������ه‌کان‪ ،‬گۆڤار و کتێب‪...‬و‬ ‫ڕاگه‌یه‌نه‌ گشتییه‌ نوێباوه‌کانی وه‌کوو ڕایه‌ڵه‌ی ئینترنێت و که‌ناڵه‌‬ ‫ته‌له‌ڤزیۆنییه‌ ئاس������مانییه‌کانه‌وه‌‪ .‬له‌ نیزامێک������ی دێموکراتیکدا‬ ‫ڕاگه‌یه‌نه‌کان چ به‌ شێوه‌ی وێبالگ (که‌ به‌ باڵگ ناسراون) و چ‬ ‫به‌ شێوه‌ی کتێبی چاپکراو‪ ،‬خاوه‌نی کرده‌وه‌گه‌لێکن که‌ زۆرجار‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌کتر تێکه‌اڵو ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر جوداوازن و له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌‬ ‫به‌ نه‌گۆڕی ده‌مێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێ������ک له‌وان������ه‌ ئاگادارکردن������ه‌وه‌ و ڕاهێنان������ه‌‪ .‬به‌مه‌س������تی‬ ‫ساغبوونه‌وه‌ له‌سه‌ر هه‌ڵوێستێکی وش������یارانه‌ له‌باره‌ی سیاسه‌ته‌‬ ‫گشتییه‌کانی واڵته‌وه‌‪ ،‬خه‌ڵک پێویس������تیان به‌ زانیاریگه‌لێکی ورده‌‬ ‫که‌ له‌ کاتی خۆیدا به‌ ده‌س������تیان بگات و به‌دووریش بن له‌ فێڵ و‬ ‫دهۆ‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ده‌کرێ پارێزگاریکردن ڕۆڵێکی تر بێ له‌‬ ‫ئه‌رکه‌کانی ڕاگه‌یه‌نه‌کان‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی که‌ خۆیان به‌ ڕاستینه‌بینییه‌وه‌‬ ‫هه‌ڵواس������ن‪ .‬ڕه‌نگه‌ به‌رده‌نگی ڕاگه‌یه‌ن������ه‌کان‪ ،‬زۆر بیر و بۆچوونی‬ ‫جوداواز و دژبه‌یه‌ک به‌کاربێنن بۆ ئه‌وه‌ی که‌ ده‌ستیان به‌ کۆمه‌ڵێکی‬ ‫به‌رینتر له‌ ڕوانگه‌کان ڕاب������گات‪ .‬ئه‌م ڕۆڵه‌ی ڕاگه‌یاندن به‌ تایبه‌ت‬ ‫له‌ کاتی به‌ڕێوه‌چوون و تێکۆش������انی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬گرینگایه‌تییه‌کی‬ ‫تایبه‌تی هه‌یه‌؛ ئه‌و کاته‌ی که‌ ڕاده‌یه‌کی که‌متری ده‌نگده‌ران هه‌لی‬ ‫ئه‌وه‌یان بۆ ده‌ڕه‌خس������ێ که‌ له‌ نزیکه‌وه‌ چاوی������ان به‌ پاڵێوراوانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن بکه‌وێ و ته‌نیا هه‌ژمارێکی که‌می ئه‌وان ده‌توانن له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌ربژێران ڕاوڕاوێژ بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌رکێک������ی ت������ری ڕاگه‌یه‌ن������ه‌کان؛ چاوه‌دێریکردنه‌ به‌س������ه‌ر‬ ‫کرده‌وه‌کان������ی ده‌وڵه‌ت و هه‌موو دامه‌زراوه‌ ده‌س������ه‌اڵتداره‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵدا‪ .‬به‌ جۆرێک که‌ ڕاگه‌یه‌نه‌ هه‌واڵده‌رییه‌کان به‌ پاراستنی‬ ‫پێوانه‌کانی سه‌ربه‌خۆیی و ڕاستینه‌خوازی‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ی که‌ بلوێ‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ که‌ به‌ شێوه‌یه‌کی ناته‌واویش بێ‪ ،‬ده‌توانن ڕاسته‌قینه‌‬ ‫ش������اراوه‌کانی ئه‌وبه‌ری هه‌اڵ و هه‌نگامه‌کان������ی ده‌وڵه‌ت له‌ قاو‬ ‫بده‌ن و کاربه‌ده‌س������تانی به‌رپرسیار ناچار بکه‌ن که‌ له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫کرده‌وه‌کانی خۆیاندا واڵمده‌ر بن‪.‬‬ ‫ڕاگه‌یه‌ن������ه‌کان هه‌روه‌ها له‌ ڕێگای چ������اپ و باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌روتار و ڕاپۆرته‌ لێکۆڵینه‌وه‌ییه‌کانه‌وه‌ ده‌توانن له‌ ڕاوڕاوێژه‌‬ ‫گش������تییه‌کاندا ڕۆڵی کارامه‌تر بگێڕن و بب������ن به‌ تریبوونێک بۆ‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫گ������رووپ و تاکه‌کان تاکوو ئه‌وانیش ب������ه‌ ناردنی نامه‌ و وتار و‬ ‫بابه‌تی خۆیان بۆ وێبالگه‌کان‪ ،‬بیروبۆچوونی خۆیان ده‌رببڕن‪.‬‬ ‫ش������یکه‌ره‌وان باس������ی ڕۆڵێکی تری ڕاگه‌یه‌نه‌کان ده‌که‌ن که‌‬ ‫بایه‌خێک������ی یه‌کجار گرینگ������ی هه‌یه‌ و ئه‌وی������ش «دابینکردنی‬ ‫ده‌ستووری کار»ه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ڕاگه‌یه‌نه‌ هه‌واڵده‌رییه‌کان‬ ‫ناتوانن له‌باره‌ی هه‌موو ش������تێکه‌وه‌ ه������ه‌واڵ دابین بکه‌ن‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫خۆیان سه‌رپش������ک بن ک������ه‌ چ بابه‌تگه‌لێک بخن������ه‌ ڕۆژه‌ڤه‌وه‌ و‬ ‫کامان������ه‌ش له‌به‌ر چاو نه‌گرن‪ .‬به‌ کورتی هه‌ر ئه‌وانن که‌ دیاری‬ ‫ده‌که‌ن چ شتێک هه‌واڵه‌ و چ شتێکیش هه‌واڵ نییه‌‪ .‬ساغبوونه‌وه‌‬ ‫له‌س������ه‌ر ته‌مایه‌کی ئاوا له‌خۆی������دا کاریگه‌ریی ده‌بێ له‌س������ه‌ر‬ ‫تێگه‌یشتنی گشتی له‌باره‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌وه‌ که‌ بایه‌خدارن‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێ������ک بێ‪ ،‬ب������ه‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و واڵتان������ه‌ی که‌ تێیاندا‬ ‫هه‌واڵه‌کان له‌بن ده‌ستی ده‌وڵه‌تدان‪ ،‬له‌ کۆمه‌ڵگا دێموکراتیکه‌کاندا‬ ‫هیچ ڕاگه‌یه‌نێک ناتوانێ به‌ که‌یفی خۆی و به‌ سانایی بابه‌ته‌کان‬ ‫هه‌ڵگێڕێته‌وه‌ یان خۆیان لێ نه‌بان بکات‪ .‬چونکه‌ ڕکه‌به‌ره‌کانیان‬ ‫به‌ ئازادی ده‌توانن که‌ س������ه‌رنجان ڕاکێشن به‌ الی لیزگه‌ی ئه‌و‬ ‫بابه‌تانه‌دا که‌ خۆیان کۆیان کردوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی الیه‌نگری دیموکراس������یدا هه‌ر‬ ‫ب������ه‌ ئه‌و دڵنیایی������ه‌وه‌ ده‌ژین که‌ له‌ ڕێگای ئاڵووێری ئاش������کرای‬ ‫بیروبۆچوونه‌کانه‌وه‌‪ ،‬له‌ کۆتاییدا هه‌ر ڕاس������تی به‌س������ه‌ر دهۆ و‬ ‫ناڕاس������تیدا س������ه‌ر س������ه‌رده‌که‌وێ‪ ،‬بایه‌خی ئه‌وانی تر پتر فام‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬به‌س������تێنه‌کانی پێکه‌وه‌ هه‌ڵکردن به‌ ڕوونی پێناس������ه‌‬ ‫ده‌کرێن و ڕێگای پێش������که‌وتن نه‌رم و خۆشتر ده‌بێ‪ .‬ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫ک������ه‌ ڕاده‌ی ئه‌و ئاڵووێرانه‌ زیاتر ب������ن‪ ،‬هه‌ر به‌و پێیه‌ش ئاکامی‬ ‫باشتریان لێ ده‌که‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫نووس������ه‌رێک به‌ ناوی ب������ی‪ .‬ئی‪ .‬وایت جارێکی������ان له‌باره‌ی ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌وه‌ نووس������یبووی‪« :‬باڵوکراوه‌کانی واڵت������ی ئازادی ئێمه‌ هه‌م‬ ‫جێگای باوه‌ڕن و هه‌م به‌که‌لکیشن‪ .‬ئه‌وه‌ش هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ نییه‌ که‌‬ ‫خاونی تایبه‌تمه‌ندی باش������ن‪ ،‬بگره‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ یه‌کجار زۆر و‬ ‫زه‌وند و جۆراوجۆرن‪ .‬تاکوو ئه‌و کاته‌ی که‌ خاوه‌نی باڵوکراوه‌کان که‌‬ ‫هه‌ر یه‌که‌یان له‌ ڕوانگه‌ی خۆیانه‌وه‌ به‌ دوای ڕاسته‌قینه‌دا ده‌گه‌ڕێن‬ ‫ئه‌مه‌ن������ده‌ زۆر بن‪ ،‬ئه‌و هه‌له‌ش هه‌ر له‌به‌ر ده‌س������تی خه‌ڵکه‌که‌ماندا‬ ‫ده‌بێ که‌ ده‌س������تیان به‌ ڕاس������ته‌قینه‌ ڕابگات و هه‌ر له‌ ڕووناکاییدا‬ ‫بژین‪ ...‬ئاسایش و حه‌سانه‌وه‌ له‌ زۆر و زه‌وه‌ندی دایه‌»‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬دیموکراسی به‌شێوه‌یه‌کی چڕ‬


‫ده‌وڵه‌مه‌ندترین سه‌رۆكه‌كانی دنیا‬ ‫ل���ه‌ ژمار ‌ه ‪20‬ی گۆڤ���اری هه‌ڵبژاردن بابه‌تێكم���ان باڵوكرده‌و ‌ه‬ ‫له‌ژێر ناوی (هه‌ژارترین سه‌ركۆماره‌كانی دنیا)‪ ،‬لێره‌دا پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئ���ه‌و بابه‌ت���ه‌‪ ،‬بابه‌تێكتان پێش���كه‌ش ده‌كه‌ین‪ ،‬ئه‌مج���ار ‌ه له‌ژێر ناوی‬ ‫(ده‌وڵه‌مه‌ندترین سه‌ركرده‌كانی دنیا)‪ .‬ئه‌و بابه‌ته‌ش ته‌نها هه‌ندێك‬ ‫ه (ئه‌میر‪ ،‬سوڵتان‪ ،‬شا و شاژن) و هه‌ندێك له‌ سه‌ركۆماره‌كانی ئه‌و‬ ‫ل‌‬ ‫ه تا مردن سه‌رۆكایه‌تیی واڵته‌كانیان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫واڵتانه‌ ده‌گرێته‌و ‌ه ك ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن‬ ‫‪( -1‬بومیبول ئادولیادج)‬ ‫پاش������ای تایله‌ن������د‪ 32 ،‬ملیار‬ ‫دۆالر‪ .‬ده‌توانی������ن پاش������ای‬ ‫تایله‌ن������د وه‌ك������و كۆنتری������ن‬ ‫پاش������ای جیهان بناس������ێنین‪،‬‬ ‫كه‌ ل������ه‌ ته‌مه‌نی ‪ 82‬س������اڵیدا‬ ‫پێگه‌ی یه‌كه‌م ل������ه‌ ڕیزبه‌ندی‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندترین سه‌رۆكه‌كانی دنیادا وه‌ربگرێت‪ .‬فروبس‬ ‫له‌ ساڵی ڕابردووش������دا ناوبراوی وه‌كو ده‌وڵه‌مه‌ندترین‬ ‫پاشای جیهان ناوبردبوو‪ .‬داراییه‌ ڕاگه‌یێندراوه‌كه‌ی له‌‬ ‫ساڵی ڕابردوو ‪ 35‬ملیار دۆالر بوو‪.‬‬ ‫‪( -2‬حه‌سه‌ن ئه‌لبلقییه‌)‬ ‫پاش������ای برۆنئی‪ 21 ،‬میلیار‬ ‫و ‪ 750‬ملی������ۆن دۆالر‪ .‬واڵتی‬ ‫برۆنئ������ی یه‌ده‌گ������ی ن������ه‌وت و‬ ‫گازێكی زۆری هه‌یه‌‪ .‬ش������ای‬ ‫ئه‌و واڵته‌ له‌ په‌نجایه‌مین ساڵی‬ ‫له‌دایكبوون������ی‪ ،‬بانگهێش������تی‬ ‫مایكل جه‌كسۆن ئه‌ستێره‌ی (پاپ) جیهانی كردبوو‪.‬‬

‫‪( -3‬ش���ێخ خه‌لیف��� ‌ه ب���ن‬ ‫زاید ئال نهیان) س������ه‌رۆكی‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئیمارات‪ 19 ،‬ملیار و‬ ‫‪ 200‬ملی������ۆن دۆالر‪ .‬ناوبراو ب‌ه‬ ‫هه‌وڵدان بۆ په‌ره‌پێدانی ئیمارات‬ ‫و ئه‌بوزه‌بی به‌بێ پشتبه‌س������تن‬ ‫ب‌ه س������ه‌رچاوه‌ی ن������ه‌وت و گاز‬ ‫به‌ناوبانگه‌‪.‬‬ ‫‪( -4‬مه‌لی����ك عه‌بدوڵاڵ‬ ‫ب����ن عه‌بدولعه‌زی����ز ئال‬ ‫سعود) شای عه‌ره‌بستانی‬ ‫س������عودی‪ 18 ،‬ملی������ار و‬ ‫‪ 500‬ملیۆن دۆالر‪ .‬ئێس������تا‬ ‫عه‌ره‌بس������تانی س������عودی‪،‬‬ ‫دروس������تكردنی ش������اری‬ ‫دارای������ی مه‌لی������ك عه‌بدوڵاڵ‬ ‫له‌ كه‌نارئاوییه‌كانی خۆرئ������اوای ئه‌و واڵته‌ به‌خۆیه‌وه‌‬ ‫ده‌بینێ‪ .‬عه‌ره‌بستان گه‌وره‌ترین هه‌نارده‌كاری نه‌وتی‬ ‫خاوه‌ له‌ جیهاندا‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪35‬‬


‫‪( -5‬س���یلیۆ برلسكۆنی)‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیرانی ئیتالیا‪ 9 ،‬ملیار‬ ‫و ‪ 600‬ملی������ۆن دۆالر‪ .‬ناوبراو‬ ‫ئیمپراتۆریه‌تێكی هه‌واڵنێری و‬ ‫وه‌رزشیی به‌هێزی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪( -6‬هانس ئادامی دووه‌م)‬ ‫شازاده‌ی لیختنشتاین‪ ،‬چوار ملیار‬ ‫دۆالر‪ .‬س������ه‌رچاوه‌ی دارایی ئه‌و‪،‬‬ ‫خاوه‌نداریه‌تی������ی بنه‌ماڵه‌كه‌یه‌تی‬ ‫به‌س������ه‌ر گه‌وره‌تری������ن ناوچ������ه‌ی‬ ‫لیختنش������تاین‪ ،‬وات������ه‌ ‪.LGT‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌و شازاده‌یه‌‪ ،‬خاوه‌نی‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ كۆشك و زه‌وییه‌ له‌ نه‌مسا‪ .‬ناوبراو له‌ ساڵی‬ ‫‪ 2003‬له‌ ڕاپرسییێكدا توانی ده‌سه‌اڵتی خۆی زیاد بكات‪.‬‬ ‫‪( -7‬ش���ێخ حه‌م���ه‌د ب���ن‬ ‫خه‌لیف ‌ه ئال دووه‌م) ئه‌میری‬ ‫قه‌ت������ه‌ر‪ ،‬دوو ملی������ار و ‪240‬‬ ‫ملیۆن دۆالر‪ .‬قه‌ته‌ر سێیه‌مین‬ ‫گ������ه‌ور‌ه هه‌ن������ارده‌كاری گاز‌ه‬ ‫له‌ جیهان������دا‪ .‬ئه‌میری قه‌ته‌ر‪،‬‬ ‫حه‌زی له‌ كڕینی تابلۆی گرانبه‌ها‪ ،‬ئه‌س������په‌ ڕه‌سه‌نه‌كان و‬ ‫كێبڕكێی حوش������تره‌كانه‌‪ .‬ڕایه‌ڵه‌ی هه‌واڵنێری ئه‌لجه‌زیره‌ ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪ 1996‬ب‌ه مه‌بله‌غی ‪ 137‬ملی������ۆن دۆالر ك‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫ناوبراوه‌وه‌ ته‌رخان كرابوو ده‌ستی ب‌ه كار كرد‪.‬‬ ‫‪( -8‬ئاسف عه‌لی زه‌رداری)‬ ‫س������ه‌ركۆماری پاكس������تان‪ ،‬یه‌ك‬ ‫ملی������ارد و ‪ 920‬ملی������ۆن دۆالر‪.‬‬ ‫ناوبراو هاوسه‌ری بینه‌زیر بۆتۆ‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیرانی كۆچكردووی‬ ‫پاكستانه‌ كه‌ چه‌ندینجار به‌ گه‌نده‌ڵیی دارایی تۆمه‌تبار كراوه‌‪.‬‬ ‫‪( -9‬ئالبێرت���ی دووه‌م)‬ ‫ش������ازاده‌ی مۆناك������ۆ‪ ،‬ی������ه‌ك‬ ‫ملی������ارد و ‪ 120‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫زۆرتری������ن كۆمپانیا دارایی و‬ ‫بازرگانییه‌كان له‌ موناكو هی‬ ‫ئه‌و و بنه‌ماڵه‌كه‌یه‌تی‪.‬‬ ‫‪( -10‬سێباستیان بینیرا)‬ ‫سه‌ركۆماری شیلی‪ ،‬ملیاردێك و‬ ‫‪ 120‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫ئه‌و ملیاردێره‌ی ش������یلی‪ ،‬ل‌ه‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری ئه‌و واڵت‌ه كه‌ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی‬ ‫دیموكراتیكی واڵتی ش������یلی بوو ل‌ه ماوه‌ی ‪ 52‬ساڵی ڕابردوو‪،‬‬ ‫س������ه‌ركه‌وت و به‌ڵێنی دا ك‌ه واڵتی ش������یلی بۆ باشترین واڵتی‬ ‫جیهان بگۆڕێت‪.‬‬ ‫‪( -11‬قاب���وس) س������وڵتانی‬ ‫عوم������ان‪ 752 ،‬ملی������ۆن دۆالر‪.‬‬ ‫س������وڵتان قابوس كه‌ ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪ 1970‬سه‌رۆكایه‌تیی عومانی گرت‌ه‬ ‫ده‌ست‪ ،‬له‌و قه‌یرانه‌ داراییه‌ی ئه‌م‬ ‫دواییه‌ زه‌ره‌رێكی زۆری لێ كه‌وت‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێشتا ل‌ه ڕیزی سه‌ركرده‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی جیهاندایه‌‪.‬‬ ‫‪( -12‬تی���ۆدۆری ئۆبیان���گ‬ ‫مۆباسوگۆ) سه‌ركۆماری گینای‬ ‫ئیس������تیوایی‪ 640 ،‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫ناوبراو ل‌ه ڕۆژئاوا وه‌كو خراپترین‬ ‫دیكتاتۆری ئه‌فریقایی ده‌ناسرێت‪.‬‬ ‫ده‌ڵێن ل‌ه س������اڵی ‪ 2003‬نیو ملیۆن‬ ‫دۆالری له‌ بودجه‌ی گشتی له‌ژێر ناوی به‌ره‌نگاربوونه‌ی گه‌نده‌ڵیی‬ ‫دارایی بۆ نیو حیسابی تایبه‌تیی بنه‌ماڵه‌كه‌ی گواسته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪( -13‬ئه‌لیزابێتی دووه‌م)‬ ‫ش������اژنی بریتانیا‪ 480 ،‬ملیۆن‬ ‫دۆالر‪ .‬ئ������ه‌و مه‌بله‌غ������‌ه جیا ل‌ه‬ ‫خانوو‪ ،‬كۆش������كه‌كان‪ ،‬پش������ك‌ه‬ ‫بازرگانیی������ه‌كان‪ ،‬ئه‌س������په‌كان‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك ل‌ه كار‌ه هونه‌رییه‌كان و خشله‌كانیه‌تی‪.‬‬ ‫‪( -14‬سه‌باح ئه‌ڵئه‌حمه‌د)‬ ‫ئه‌میری كوێ������ت‪ 432 ،‬ملیۆن‬ ‫دۆالر‪ .‬پێچه‌وان������ه‌ی زۆربه‌ی‬ ‫سه‌ركرده‌ی واڵت‌ه عه‌ره‌بییه‌كانی‬ ‫ناوچه‌‪ ،‬ناوبراو مانگان‌ه مووچ‌ه‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ .‬ل������ه‌و كاته‌ی ك‌ه پۆس������تی ئه‌میری كوێتی ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪ 2006‬وه‌رگرتووه‌‪ ،‬توانیویه‌تی مووچه‌ی مانگانه‌ی‬ ‫خۆی ل‌ه ‪ 25‬ملیۆن دۆالر له‌ س������اڵێكدا بۆ ‪ 188‬ملیۆن دۆالر‬ ‫به‌رز بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪( -15‬پیاتریس) شاژنی‬ ‫هۆڵه‌ندا‪ 215 ،‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫ناوب������راو س������ااڵن‌ه مه‌بله‌غی‬ ‫پێن������ج ملی������ۆن دۆالر مووچ‌ه‬ ‫ل������‌ه كابین������ه‌ی هۆڵه‌ن������دا‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪.‬‬


‫پێشه‌كییه‌ك بۆ‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‬ ‫نووسینی‪ :‬دیڤید ئی بووتله‌ر‬ ‫ و‪ :‬هێلن‬

‫*‬

‫ده‌‌س������ته‌واژه‌ی ملمالنێ ی������ا ڕكابه‌ریی هه‌ڵب������ژاردن بۆ‬ ‫ناس������اندنی ئه‌و چاالكییانه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه ب‌ه مه‌به‌س������تی هاندانی‬ ‫ده‌نگده‌ران ل‌ه قۆناغی پێش هه‌ڵب������ژاردن ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫كورت‌ه مێ������ژووی ملمالنێی هه‌ڵبژاردنه‌كان‪ ،‬بۆ س������ه‌ره‌تای‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی دیموكراس������ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪( .‬وا وێناچێت ك‌ه‬ ‫زاراوه‌ی مڵمالنێ������ی هه‌ڵب������ژاردن تا پێش س������اڵی ‪1870‬ی‬ ‫زایینی به‌كار هێنرا بێ������ت)‪ .‬پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردن كه‌ ب‌ه‬ ‫دوای به‌ده‌س������تهێنانی ده‌نگه‌كانن‪ ،‬خۆیان یا به‌ هاوكاریی‬ ‫هاوڕێكانیان یا به‌كارهێنانی كه‌س������انی تره‌وه‌‪ ،‬هه‌میش������‌ه‬ ‫ش������ێوازه‌كانی بنچینه‌یی و سیس������تماتیك ب������ه‌كار دێنن‪ ،‬تا‬ ‫به‌مجوره‌ به‌ ئامانجی خۆیان بگه‌ن‪.‬‬ ‫كۆكردن������ه‌وه‌ی ده‌نگ������ه‌كان ب������ه‌ بانگه‌ش������‌ه و هاندانی‬ ‫ڕوو‌ب������ه‌ڕوو‪ ،‬وتاربێژی و نووس������راوه‌كانی س������ه‌ر دیوار‪ ،‬ل‌ه‬ ‫سه‌رده‌می ئه‌سینای دێریندا ئاسایی بووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫هه‌ژده‌هه‌م به‌دواوه‌‪ ،‬گۆڕانكاریی هه‌س������تپێكراو و به‌رده‌وام‬ ‫كه‌ ب������‌ه خه‌رجییه‌كی زۆر ئ������ه‌م پرۆس������ه‌یه‌ ئه‌نجامدرا‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ملمالنێی هه‌ڵبژاردندا به‌رچاو ده‌كه‌وێت‪ .‬هه‌روه‌ها کۆمه‌ڵ‌ه‬ ‫یاسایه‌کیش بۆ به‌رگرتن به‌ خراپ به‌كارهێنان دانراوه‌‪.‬‬ ‫ڕكابه‌ره‌كان������ی هه‌ڵب������ژاردن بریتی������ ‌ن ل‌ه س������ێ گرووپی‬

‫دیاریكراو ل‌ه یاریكه‌ر‪ ،‬ك‌ه هه‌ر یه‌كه‌یان ئامانجی جیاوازیان‬ ‫هه‌یه‌‪ :‬به‌ڕێوه‌به‌رانی كێبڕكێی هه‌ڵبژاردنه‌كان (پاڵێوراوانی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬به‌ڕێوه‌ب������ه‌ره‌كان و فه‌رمانبه‌رانی حزبی) ك‌ه‬ ‫به‌ نی������ازی هاندان و چاالككردن������ی ده‌نگده‌رانن‪ .‬میدیاكان‬ ‫كه‌ خه‌ریك������ی كاری گواس������تنه‌وه‌ی په‌یام������ی پاڵێوراوانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنن و‪ ،‬ده‌نگده‌رانیش بڕیار ده‌ده‌ن‪ ،‬که‌ چۆن به‌شی‬ ‫كه‌می خۆیان ل‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسیدا به‌كار بێنن‪.‬‬ ‫أ‌‪ -‬چوارچێ���و ‌ه و م���اوه‌ی كات���ی هه‌ڵمه‌ت���ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪:‬‬ ‫ه������ه‌ر له‌وه‌و‌ه ک‌ه مه‌یل بۆ هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه له‌ تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫سیاس������ه‌توانانه‌‪ ،‬ل‌ه كرده‌وه‌دا ده‌کرێت هه‌موو هه‌وڵدانیان‬ ‫بۆ‌ ملمالنێی له‌س������ه‌ر ده‌س������ه‌اڵت بگه‌ڕێته‌وه‌‌‪ .‬وا نییه‌ ک‌ه ب‌ه‬ ‫کۆتاییهاتنی هه‌ڵبژاردنێک نوێنه‌ران و ڕکابه‌ره‌کانیان واز ل‌ه‬ ‫پۆسته‌کانیان بێنن و لێی خۆش بن‪.‬‬ ‫به‌مجۆر‌ه خولی ڕكابه‌رایه‌تی������ی هه‌ڵبژاردن زۆر كورته‌‪.‬‬ ‫ل‌ه زۆربه‌ی سیس������ته‌م‌ه سیاس������یی‌ه په‌رله‌مانییه‌کاندا‪ ،‬زیاتر‬ ‫له‌ مانگێك نێوان كۆتایی خولی ئه‌نجومه‌نی یاس������ادانان و‬ ‫ده‌س������تپێكردنی هه‌ڵبژاردن بۆ خول������ی دواتر مه‌ودای نییه‌‪،‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪37‬‬


‫ب������ۆ نموون‌ه كه‌نه‌دا (ب������‌ه له‌ به‌رچاوگرتن������ی النیکه‌می ‪54‬‬ ‫ڕۆژ م������ه‌ودای نێوان دوو خولی ئه‌نجوم������ه‌ن) ك‌ه زۆرترین‬ ‫ماوه‌ی������ه‌ و مالیزیا ب‌ه (‪ 14‬ڕۆژ مه‌ودا) كه‌مترین ماوه‌ی بۆ‬ ‫خۆی داناوه‌‌‪ .‬له‌ زۆربه‌ی واڵتان‪ ،‬ڕكابه‌ر‌ه س������ه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ل‌ه ‪ 2‬هه‌فته‌دا چڕ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه ئه‌مریكادا‬ ‫ئ������ه‌م ماوه‌ی‌ه درێژتره‌‪ .‬زۆربه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی هه‌رێمی ل‌ه‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬له‌ ڕۆژێكی دیاریكراو و له‌ مانگی ئاداردا به‌ڕێو‌ه‬ ‫ده‌چ������ن‪ .‬به‌اڵم ملمالنێی قۆناغی س������ه‌ره‌تایی‪ ،‬هه‌ندێ جار‬ ‫ی هه‌یه‌‪ .‬له‌ ملمالنێی‬ ‫ت������ا ‪ 9‬مانگ پێش هه‌ڵبژاردن درێ������ژه‌ ‌‬ ‫س������ه‌ركۆماری‪ ،‬قۆناغی چاالكیی ملمالنێی كۆتایی‪ ،‬النیکه‌م‬ ‫‪ 2‬مان������گ ده‌خایه‌نێت‪ .‬ملمالنێی هه‌ڵبژاردن له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫یاس������ای تایب������ه‌ت ده‌بێ������ت و پاڵێوراوانی هه‌ڵب������ژاردن ل‌ه‬ ‫بانگه‌ش������ه‌كردندا‪ ،‬په‌یبه‌س������تن به‌ ڕه‌چاوكردنی یاس������ا و‬ ‫ڕێساكا ‌ن و سنووری كاره‌كانیان ده‌سنیشان ده‌كرێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫یاسایانه‌ خه‌رجییه‌كانیش ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها یاس������ایه‌كی پوخت بۆ چۆنییه‌تی هه‌ژماردن و‬ ‫كۆكردن������ه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان دانراوه‌‪ ،‬كه‌ كاریگه‌ریی به‌رچاوی‬ ‫له‌س������ه‌ر پرۆس������ه‌ی هه‌ڵب������ژاردن هه‌یه‌‪ .‬سیس������ته‌مه‌كانی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬دیاركردنی ش������ێوه‌ و چۆنییه‌ت������ی ملمالنێی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه ل������‌ه سیس������ته‌می زۆرینه‌یی ك‌ه‬ ‫ل‌ه واڵتان������ی وه‌ك بریتانیا و كه‌نه‌دا بره‌وی������ان هه‌یه‌‪ ،‬حزب‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌كییه‌كان به‌ دوای ئه‌وه‌دان ك‌ه س������ه‌ركه‌وتنێكی بێ‬ ‫ئه‌مالوئه‌وال به‌ده‌ست بێنن‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌وان هه‌موو ده‌سه‌اڵت‬ ‫بگرنه‌ ده‌س������ت‪ ،‬ده‌بێت وه‌اڵمده‌ری په‌یم������ان و به‌ڵێنه‌كانیان‬ ‫بن‪ .‬له‌سه‌ر بنه‌مای سیسته‌می زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی كه‌ به‌سه‌ر‬ ‫واڵتانی‌س������كاندیناڤیا و هه‌ندێ واڵتی بچووكی تردا زاڵه‌‪،‬‬ ‫حزبه‌كان كه‌متر به‌ دوای به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی ڕه‌هان‪،‬‬ ‫زیات������ر هه‌وڵ و كۆشش������یان بۆ ئه‌و پل������ه‌ و پایه‌یه‌‪ ،‬كه‌ له‌و‬ ‫هاوپه‌یمانییانه‌ی دوای هه‌ڵبژاردندا دێن‌ه کایه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫سیسته‌می زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی شێوازی جۆراوجۆری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫لیس������ت‌ه نه‌ته‌وه‌یییه‌کان ل‌ه سویس������را و ئیس������رائیل ک‌ه‬ ‫پێکهێن������ه‌ری ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردنه‌کان������ن‪ ،‬مه‌یلیان به‌ره‌و‬ ‫ناوه‌ند هه‌یه‌‪ .‬سیسته‌می (تاک‌ه ده‌نگێک ک‌ه ده‌گوازرێته‌وه‌)‬ ‫له‌ ئیرله‌ندا‪ ،‬گرووپه‌ دامه‌زراو‌ه ڕه‌س������مییه‌كان له‌ فه‌ره‌نسا‬ ‫(گرووپی جیاک������راوه‌ی حزبه‌کان ل������‌ه وه‌زاره‌تخانه‌کاندا)‪،‬‬ ‫زه‌مینه‌خۆش������كه‌ر بوو‌ه ب������ۆ ملمالنێی هه‌ڵبژاردن له‌س������ه‌ر‬ ‫ئاس������تی خۆجێییدا‪ .‬ئاڵوگۆڕ ل‌ه سیسته‌می هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫س������ه‌خت و هه‌راوهوریا خۆڵقێنه‌‪ .‬له‌ فه‌ره‌نس������ا ڕێس������ای‬ ‫هه‌ڵبژاردن هه‌میش������‌ه به‌پێی به‌رژه‌وه‌ندیی حزبه‌كان سه‌نگ‬ ‫و س������ووك ده‌کرێت‪ ،‬به‌اڵم له‌ ئیتالیا و نیۆزیله‌ندا‪ ،‬له‌س������ه‌ر‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫گۆڕانكاری و چونییه‌تی ئه‌م یاسایانه‌ گفتوگۆ و مشتومڕی‬ ‫لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ـ ئامانج و شێوازه‌كان‪:‬‬ ‫ل‌ه زۆربه‌ی واڵتان‪ ،‬ملمالنێی هه‌ڵبژاردن وه‌کو پێویس������ت‬ ‫بۆ البردنی ڕكابه‌ره‌كان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌ مه‌به‌س������تی هێنانی‬ ‫الیه‌نگرانه‌ بۆ س������ه‌ر س������ندووقی ده‌نگدان‪ .‬ل‌ه واڵتانی وه‌ك‬ ‫ئه‌مریكا و هیندوس������تان‪ ،‬ك‌ه نزیكه‌ی نیوه‌ی خه‌ڵك ئاماده‌ی‬ ‫ده‌نگ������دان نین‪ ،‬ب������ه‌اڵم ده‌رفه‌تێكی زۆر هه‌ی������ه‌ كه‌ به‌ هۆی‬ ‫چاالكیی پاڵێوراوان������ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ئه‌نجام������ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫بگۆڕدرێ������ت‪ .‬به‌اڵم له‌ واڵتان������ی وه‌ك (ئیتالی������ا‪ ،‬به‌لژیكا و‬ ‫ئوس������ترالیا) كه‌ ده‌نگدان ئیجباری یا نی������وه‌ ئیجبارییه‌ و‪،‬‬ ‫مامناوه‌ندیی به‌ش������داربووانی گشتی له‌ س������ه‌رووی (‪)%90‬ـه‌‌‪،‬‬ ‫مه‌به‌س������تیان به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان نییه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌م������وو واڵتان ملمالنێی هه‌ڵبژاردن������ه‌کان‪ ،‬زیاتر ده‌بن‌ه‬ ‫هۆی خراپ به‌كارهێنانی وه‌ك ڕازیكردن و هه‌ڕه‌ش������ه‌كردن‪،‬‬ ‫خه‌رجی زۆر و خراپكاری‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل‌ه زۆربه‌ی واڵته‌ دیموکراته‌ پێشكه‌وتووه‌کاندا‪،‬‬ ‫ئه‌م جور‌ه خراپ به‌كارهێنان‌ه ب‌ه دانانی یاسایه‌كی سنووردار‬ ‫و گۆڕانكاریی فه‌رهه‌نگی‪ ،‬ل‌ه ژێر چاودێریكردندای‌ه و كۆنترۆڵ‬ ‫كراوه‌‪ .‬ده‌نگدانی نهێنی و چاودێریكردنێكی ورد‪ ،‬ده‌رفه‌تی‬ ‫هه‌ڕه‌شه ‌و ناچارکردنی كه‌س������ه‌کانی زۆر كه‌م كردۆته‌وه‌‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها تۆماركردنی كۆمه‌ڵێ یاس������ا له‌ باره‌ی شێوه‌كانی‬ ‫ڕێگه‌پێدراو‪ ،‬ده‌رفه‌تێکی زۆری ل������‌ه خراپ به‌کارهێنانه‌کان‬ ‫له‌به‌ی������ن ب������ردووه‌‪ .‬ئ������ه‌و س������نووردارێتییه‌ی ک‌ه به‌س������ه‌ر‬ ‫خه‌رجییه‌کانی هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردندا کراوه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌رفه‌ت‌ه‬ ‫بێ ژم������اره‌ی که‌ ده‌بو‌ه هۆی دزی و خ������راپ به‌کارهێنانی‬ ‫دارایی‪ ،‬که‌م بۆته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها بێزاریی خه‌ڵک به‌گش������تی ل‌ه‬ ‫گه‌نده‌ڵیی سیاس������ی بۆت‌ه هۆی ئه‌و‌ه ک‌ه سیاس������ه‌توانان ل‌ه‬ ‫ترس������ی ئابڕووچوون‪ ،‬زۆر که‌م په‌نا بۆ کرده‌وه‌ی ناش������یاو‬ ‫ببه‌ن‪ .‬پێش هه‌بوونی ته‌له‌ڤزیۆن و په‌خش������ی ڕاس������ته‌وخۆ‪،‬‬ ‫ده‌ستپێراگه‌یشتن ب‌ه ژماره‌یه‌کی به‌رفراوان ل‌ه ده‌نگده‌ران‪،‬‬ ‫ته‌نیا ل‌ه ڕێگه‌ی گرووپێك������ی زۆر ل‌ه چاالكوانانی ملمالنێی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ك‌ه هه‌ڵمه‌تی ماڵ ب‌ه ماڵ ئه‌نجام ده‌درا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پێداویس������تییه‌كانی هه‌ڵقواڵوی ملمالنێی هه‌ڵبژاردن بوو ب‌ه‬ ‫ی حزبی (جه‌ماوه‌ری)‪.‬‬ ‫هۆكاری پێكهاتن ‌‬ ‫(ژوزێف چامبرلین) پیشانی داو‌ه كه‌ چۆن ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫خۆبه‌خشان‌ه كار بۆ ملمالنێی هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردن بگۆڕن‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌سه‌اڵتدارانی شاره‌كان‬ ‫له‌ ئه‌مریكا ئه‌وه‌یان پیشاندا ك‌ه چۆن گرووپێكی به‌رچاوی‬


‫چاالكوانانی سیاسی پێكهاتوونه‌ ك‌ه له‌ كۆتاییدا ده‌بن‌ه هۆی‬ ‫پێكهاتنی حزب‌ه جه‌ماوه‌ریی‌ه پێش������كه‌وتووه‌کان‪ .‬الیه‌نگرانی‬ ‫به‌ هه‌ست و سوز هێشتا سه‌ره‌كیترین ڕۆڵیان له‌ ملمالنێی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا ل‌ه ئه‌س������تۆدایه‌‪ ،‬به‌اڵم ژماره‌ی ئه‌وان به‌ هۆی‬ ‫هاتنی ته‌كنه‌لۆژیای نوێ ڕوو له‌ كه‌م بوونه‌‪.‬‬ ‫ب‌ه درێژایی مێژوو ملمالنێی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هه‌میش������‌ه له‌ناو‬ ‫توندوتیژی و ئاژاوه‌دا بووه‌‪ .‬زۆربه‌ی ڕۆماننووسانی سه‌ده‌ی‬ ‫نوزده‌ه������ه‌م وه‌ك (چارلز دیكێنز) و (مارك تواین) نموونه‌ی‬ ‫كردۆته بابه‌تی‬ ‫‌‌‬ ‫ل‌ه ملمالنێی توندوتیژان������‌ه و ئاژاوه‌گێڕییان‬ ‫ڕۆمانه‌كانی������ان‪ .‬له‌ هه‌ندێ واڵتان ئێس������تاکه‌ش توندوتیژی‬ ‫له‌س������ه‌ر گۆڕه‌پانی هه‌ڵبژاردندا هه‌ر زاڵ������ه‪ .‬له‌ دوای هه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی گش������تی له‌ هیندوستان كه‌ گه‌وره‌ترین واڵتی‬ ‫دیموكراتی جیهانه‌‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر ده‌کوژرێن‪ ،‬هه‌روه‌ها ل‌ه‬ ‫واڵتانی ئه‌مریكای التین كه‌م هه‌ڵبژاردن هه‌ن‌ كه‌ ب‌ه ئارامیی‬ ‫به‌ڕێوه‌بچن‪ .‬ب������ه‌اڵم توندوتیژی ل‌ه ئه‌ورووپ������ا و ئه‌مریكای‬ ‫باشوور تا ڕاده‌یه‌كی زۆر كه‌م بۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا زۆربه‌ی خراپ به‌كارهێنانه‌كان به‌ تایبه‌ت‬ ‫له‌و واڵتانه‌ی كه‌ نه‌ریتی دیموكراتیكیان تێدا پێك نه‌هاتووه‌‪،‬‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ .‬بۆیه‌ چاودێری و په‌س������ه‌ندكردنی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫ی ب‌ه ش������ێوه‌یه‌کی‬ ‫له‌ژێر كۆنترۆڵ������ی ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫ئاس������ایی و گونجاوی لێهاتووه‌‪ .‬بۆ نموون‌ه ل‌ه س������ه‌ره‌تای‬ ‫ده‌یه‌ی ‪ ،90‬پرۆس������ه‌یه‌کی به‌رفراوان له‌ژێر سه‌رپه‌رشتیی‬ ‫نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان و یه‌كێت������ی ئه‌ورووپادا به‌ڕێوه‌چوو‪،‬‬ ‫تا له‌ واڵتانی كۆمۆنیس������تی پێش������وو و ڕژێمی ئاپارتاید ل‌ه‬ ‫ئه‌فریقای باش������ووردا هه‌ڵبژاردن به‌ پێوه‌ری‌ قه‌بووڵكراو و‬ ‫دیموكراتیك له‌ ڕه‌وتی ملمالنێی هه‌ڵبژاردن و كۆكردنه‌و‌ه و‬ ‫هه‌ژماردنی ده‌نگه‌كان یه‌كسان بن‪.‬‬ ‫ج‪ -‬تێچووه‌كان‪:‬‬ ‫گه‌رچی ل‌ه زۆربه‌ی واڵتان چاودێریكردن به‌سه‌ر هه‌ڕه‌ش‌ه‬ ‫و به‌رتیلی ده‌نگده‌ران‪ ،‬هه‌روه‌ها س������اخته‌كاری له‌ ده‌نگدان‬ ‫تا ڕاده‌یه‌ك ئاس������انه‌‪ ،‬به‌اڵم خه‌رجییه‌كی زۆر و نابه‌رامبه‌ر‬ ‫له‌ به‌كارهێنانی میدیاكان ناتوانرێت وا به‌ ئاسانی كۆنترۆڵ‬ ‫بكرێ������ت‪ .‬ئه‌م بابه‌ت‌ه له‌ واڵت‌ه جۆراوجۆره‌کاندا‪ ،‬جیاوازییان‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ یه‌كتردا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم تێچوو بۆ هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‬ ‫و ڕاگه‌یاندن‪ ،‬النیکه‌م ل‌ه هه‌موو ش������وێنێك ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫نادادپه‌روه‌ران‌ه دابه‌ش������کراوه‌‌‪ .‬له‌ بریتانیا له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ی‬ ‫یاسای هه‌مواركراوی ساڵی ‪1883‬ی زایینی ئه‌م ده‌سكه‌وته‌ ‌‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬كه‌ ئاستی خه‌رجییه‌كان سنووردار بێت‪.‬‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌مای ئه‌م یاس������ایه‌‪ ،‬هیچ كه‌س������ێك بێجگه‌ له‌‬

‫نوێنه‌ری یاسایی پاڵێوراوی نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬مافی خاوه‌ندارێتی‬ ‫تێچووه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن������ی نیی������ه‌‪ .‬ه������ه‌ر ئ������ه‌م چه‌ش������نه‌‬ ‫قه‌ده‌غه‌کردنه‌ له‌ ده‌ستێوه‌ردان له‌الیه‌ن که‌سه‌ ڕاسته‌قینه‌کان‬ ‫و یاس������ایییه‌کانه‌وه‌ له‌ وه‌رگرتنی تێچ������ووی هه‌ڵبژاردنه‌کان‪،‬‬ ‫له‌ یه‌که‌مین چاکسازیی ده‌س������تووری گشتیی ئه‌مریکا و له‌‬ ‫کۆمه‌ڵێک یاسای ژماره‌یه‌ک له‌ واڵتانی تریشدا هاتووه‌‪.‬‬ ‫له‌ بریتانیا‪ ،‬گه‌ش‌ه و گۆڕانكاریی ملمالنێی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رتاسه‌ری‪ ،‬كوسپێکی زۆری له‌سه‌ر ڕێگه‌ی ئه‌م یاسای‌ه‬ ‫دان������اوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ن������د‌ه ڕوونكردنه‌وه‌ی یاس������ایی هه‌ن كه‌ هیچ‬ ‫س������نوورداریێه‌تی له‌خۆ ناگرێت‪ .‬بۆ نموونه‪ ‌،‬بانگه‌شه‌كردن‬ ‫ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رتاس������ه‌ری ل‌ه ڕێگ������ه‌ی چاپه‌مه‌نی و‬ ‫پۆس������ته‌ره‌كانی پڕوپاگه‌نده‌ییی������ه‌و‌ه ڕێگه‌پێدراوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫خه‌رجییه‌كانی هاتووچۆی په‌یوه‌ندار ب‌ه ملمالنێی هه‌ڵبژاردن‬ ‫كه‌ له‌الیه‌ن سه‌ركرده‌كانی حزبییه‌وه‌ ڕێك ده‌خرێت‪ ،‬ل‌ه ڕیزی‬ ‫ئه‌م سنوورداریه‌تیی‌ه دانانرێت‪ .‬ل‌ه ئه‌مریكا كۆمیسیۆنه‌كانی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ریی سیاسی ل‌ه زۆربه‌ی بواره‌كاندا سه‌رپێچی ل‌ه‬ ‫ڕێوشوێنه‌كانی په‌یوه‌ندار به‌ س������نوورداریه‌تیی تێچووه‌كان‬ ‫ده‌ک������ه‌ن‪ ،‬ل������‌ه هه‌ن������دێ واڵت‪ ،‬چوارچێ������وه‌ی دیاریكراوی‬ ‫خه‌رجییه‌كان به‌س������ه‌ر تێچووی حزبه‌کان ده‌س������ه‌پێنرێت و‬ ‫یاس������ایه‌كی تایبه‌ت بۆ باڵوکردنه‌وه‌ی لیستی خه‌رجییه‌كان‬ ‫دانراوه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا هێش������تا بازاڕی فرتوفێڵ هه‌ر‬ ‫گه‌رمه‌‪ .‬ل‌ه ‪ 1950‬به‌مالوه‌‪ ،‬كێشه‌یه‌كی زۆر ل‌ه ژمێریاری و‬ ‫تێچووه‌كانی هه‌ڵبژاردن په‌یدابووه‌‪ .‬بۆیه‌ جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫دراوه‌ی ك‌ه ب‌ه حزب������ه‌كان ده‌گات‪ ،‬له‌و خه‌رجییانه‌ی ك‌ه بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردن ته‌رخان ده‌کرێت‪ ،‬سه‌خته‌‪ .‬ئه‌م بابه‌ته‌ ل‌ه ئه‌مریكا‬ ‫و كه‌نه‌دا (ل‌ه هه‌ڵبژاردنی كۆماری) زۆر كێشه‌دار بووه‪.‬‬ ‫د‪ -‬شكل و ناوه‌ڕۆك‪:‬‬ ‫ملمالنێ������ی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬زۆرت������ر وه‌ك زاراوه‌ی ش������ه‌ڕ‬ ‫وای������ه‌‪ ،‬وه‌ك‪ :‬س������تراتیژی‪ ،‬تاكتیك و بنك������ه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌ک‬ ‫ده‌س������ته‌واژه‌ی دادگه‌ی یاس������ایی باس������ی لێو‌ه ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران وه‌ك������و لێژنه‌یه‌كی دادوه‌ری‌ له‌ب������اره‌ی به‌دیل‌ه‬ ‫جۆراوج������ۆره‌کان ك‌ه حزبه‌كان ئاراس������ته‌ی ده‌که‌ن‪ ،‬بڕیار‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬زۆرب������ه‌ی ئه‌و به‌ڵگانه‌ی ك������‌ه ده‌خرێن‌ه ڕوو‪ ،‬كه‌ڵك‬ ‫زاراوانه ك‌ه په‌یوه‌ندیان ب‌ه به‌دواداچوونی دادوه‌ری و‬ ‫‌‌‬ ‫ل������ه‌و‬ ‫به‌رگری ل‌ه مافه‌‪ ،‬وه‌رده‌گیرێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا به‌داخه‌و‌ه‬ ‫�����نه لێكچوواندنان‌ه به‌ الڕێدابردنه‌‪ .‬ل‌ه ڕاس������تیدا‬ ‫ئه‌م چه‌ش� ‌‌‬ ‫ده‌نگده‌ران لێژن������ه‌ی دادوه‌ری نین‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زۆربه‌یان‬ ‫پێش������تر له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه بڕی������اری ته‌واو و نه‌گۆڕیان‬ ‫داوه‌‪ .‬ل‌ه چه‌ند س������اڵی دواییدا پرسی میراتی یا گرێدراوی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪39‬‬


‫چینایه‌تی یا ئه‌زموونی سیاسی‪ ،‬به‌ڵێندارێتیی حزبیی به‌هێز‬ ‫و مانه‌وه‌ی‪ ،‬بۆیان دروس������ت كردووه‌‌‪ .‬هه‌روه‌ها پاڵێوراوانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی������ش وه‌ك پارێزه‌ر‪ ،‬به‌ڵگه‌ی گونجاو و له‌س������ه‌ر‬ ‫بنه‌مای ڕێوشوێنی دادوه‌ری‪ ،‬ڕاده‌ستی دادگا ناكه‌ن‪.‬‬ ‫ره‌وتی ملمالنێی هه‌ڵبژاردن به‌جۆرێكه‌ كه‌ په‌یامه‌كان زۆر‬ ‫ساد‌ه ده‌كه‌ن و زۆرتر ئامانجی سه‌ره‌كییان ڕاكێشانی بیری‬ ‫ده‌نگده‌را ‌ن ب‌ه دروش������مێكی یه‌كگرتوو وه‌ك (ده‌وڵه‌تی پاك)‪،‬‬ ‫(که‌مکردنه‌وه‌ی باجه‌كان) یا (البردنی كه‌سانی خراپكار)ـه‌‌‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا‌‪ ،‬به‌ڵگه‌كانیان ئه‌وه‌ند‌ه بێسه‌روبه‌ر نین‌ و‬ ‫ل‌ه چوارچێ������وه‌ی تایبه‌ت وه‌ك پێ������ڕه‌وی ناوخۆی حزبی یا‬ ‫به‌یاننامه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌خرێته‌ ڕوو و‪ ،‬پڕ‌ه له‌ په‌یمان و به‌ڵێن‬ ‫ك‌ه ل‌ه كاتی س������ه‌ركه‌وتن ل‌ه هه‌ڵبژاردندا جێبه‌جێی ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫سه‌ركرده‌ حزبییه‌کان ل‌ه وتاره‌ ل‌ه پێشدا ئاماده‌کراوه‌کانیاندا‬ ‫سیاس������ه‌ته‌كانیان ش������ی ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ش������ێوه‌ی‬ ‫به‌رفراوان له‌ چاوپێكه‌وتنه‌كانیاندا له‌ ڕاگه‌یاندن و مێزگرد‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌کاندا به‌ش������داری ده‌ک������ه‌ن‪ ،‬ک‌ه له‌وێدا به‌ وردی‬ ‫ب������اس له‌ به‌رنامه‌ و پێش������نیازه‌کانیان ده‌که‌ن‪ .‬به‌م جۆره‌ی‌ه‬ ‫كه‌ هه‌ڵبژاردن شێوه‌ی ڕیفراندۆم له‌خۆ ده‌گرێت ك‌ه له‌ودا‪،‬‬ ‫ڕكابه‌ره‌کان������ی هه‌ڵبژاردن داوا له‌ ده‌نگ������ده‌ران ده‌كه‌ن ك‌ه‬ ‫به‌ ده‌نگی خۆیان‪ ،‬یارمه‌تی به‌وان بده‌ن تا ئه‌و سیاس������ه‌ت‌ه‬ ‫تایبه‌تییانه‌ی هه‌یانه‌‪ ،‬جێبه‌جێی بکه‌ن‪.‬‬ ‫ل‌ه س������ااڵنی دواییدا‪ ،‬زۆربه‌ی ئه‌و كه‌س������انه‌ی ك‌ه له‌نا‌و‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت و له‌نێو به‌رهه‌ڵس������تكاره‌کانیاندا ب‌ه ده‌س������ه‌اڵت‬ ‫گه‌ییشتن و‪ ،‬له‌س������ه‌ر بنه‌مای به‌ڵێنه‌كانیان كه‌ به‌ درێژایی‬ ‫ڕكابه‌رایه‌تی������ی هه‌ڵب������ژاردن دابوویان‪ ،‬به‌جێی������ان هێناوه‌‪.‬‬ ‫ملمالنێی هه‌ڵبژاردن پشتی به‌ بابه‌تی جۆراوجۆر به‌ستووه‌‪،‬‬ ‫ك������ه‌ جار ڕێكوپێك و له‌ پێش دیاریكراوه‌ و جاریش ناڕوون‬ ‫و چاوه‌ڕوان نه‌كراوه‪ ‌.‬له‌وانه‌یه‌ پاڵێوراوێک له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫جیاوازیی قووڵی ئیدیۆلۆژیکی������ی خۆیه‌و‌ه ئه‌و ده‌رفه‌ت یان‬ ‫پێچه‌وانه‌ و به‌هۆی ده‌نگۆیه‌کی تایبه‌تی‪ ،‬بابه‌تێکی ڕێکه‌وت‬ ‫یا ته‌نانه‌ت هه‌ڵه‌یه‌ک که‌ ل‌ه کۆڕێکی گشتیدا لێی ڕووده‌دات‪،‬‬ ‫له‌به‌ر چاوی خه‌ڵک بکه‌وێت‪ .‬ل‌ه زۆربه‌ی واڵتان مه‌س������ه‌له‌ی‬ ‫ئابووری بابه‌تی س������ه‌ره‌کیی سیاسه‌ت‪ ،‬به‌تایبه‌ت هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌‌‪ .‬س������ه‌رۆكوه‌زیرێكی ئوسترالی‪ ،‬دوای شكستی‬ ‫خۆی ل‌ه ساڵی ‪ 1949‬به‌وه‌ گه‌یشت‪ ،‬كه‌ ده‌نگده‌ران ب‌ه هۆی‬ ‫ده‌ستكورتیی متمانه‌یان لێوه‌رگرتبوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئابووری ڕووی جۆراوجۆری هه‌یه‌‪ :‬ئه‌و به‌ش������ه‌ی‬ ‫ئاب������ووری ك‌ه په‌یوه‌ندی ب‌ه ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫زۆرتر به‌ چه‌ند الیه‌نی سه‌ره‌كی وه‌ك‪ :‬ڕێژه‌ی گه‌شه‌‪ ،‬ئاوسان‪،‬‬ ‫بێكاری‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاستی باج و هاوسه‌نگیی خه‌رجییه‌كان‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫كه‌م ده‌كرێت������ه‌وه‌‪ .‬ناوه‌رۆكی زۆربه‌ی په‌یامه‌كان كه‌ ده‌گات‌ه‬ ‫ده‌نگده‌ران‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‌‪ ،‬ك‌ه (س������ه‌ركه‌وتنی ئێم‌ه له‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی ئێوه‌دایه‌‌)‪ .‬له‌م ڕو‌وه‌وه‌‪ ،‬باشترین په‌یام ك‌ه‬ ‫سیاسه‌توانان ده‌ستنیشانی ده‌كه‌ن و به‌دوایدان‌‪ ،‬ك‌ه به‌ زۆر‬ ‫به‌ ده‌نگده‌رانی بسه‌لمێنن‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌مای پێوه‌ری ئابووری‬ ‫له‌ كاتی ملمالنێی هه‌ڵبژاردندا خۆ ده‌درده‌خه‌ن‪.‬‬ ‫ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردن ل‌ه س������ه‌ره‌تادا زیاتر وتاربێژی و‬ ‫كۆكردن������ه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان ل‌ه ڕێگه‌ی پڕوپاگه‌نده‌ی ڕووبه‌ڕوو‬ ‫ب������وو‪ .‬هه‌ندێ جاری������ش خۆپێش������اندانیان بۆ س������ه‌رنجی‬ ‫ده‌نگده‌ران ڕێكده‌خست‪ .‬ل‌ه دواییدا باڵوكردنه‌وه‌ی ڕێكالمی‬ ‫ده‌س������تی و كورت‌ه په‌یامی هه‌ڵبژاردن بوو ب‌ه باو‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ چاپه‌مه‌نییه‌كانیش������دا هه‌ندێک ڕێکار باڵو ده‌کرانه‌وه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫سه‌ده‌ی نوزده‌هه‌میشدا‪ ،‬هاتووچۆی هه‌ڵبژاردن و كۆبونه‌وه‬ ‫به‌رفراوان������ه‌کان‪ ،‬جێگ������ه‌ی خۆی������ان له‌ن������او ڕكابه‌ره‌كانی‬ ‫ی ڕه‌نگاوڕه‌نگ و ڕازاوه‌یان‬ ‫هه‌ڵبژاردندا كرده‌و‌ه و پۆسته‌ر ‌‬ ‫به‌كار ده‌هێنا‪.‬‬ ‫له‌ س������ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪ ،‬وه‌ش������انی به‌رنامه‌كانی ڕادیو و‬ ‫ته‌له‌فزیون زیاتر ل‌ه هه‌ر شتێكی تر بوون‌ه هۆی گۆڕانكاری‬ ‫له‌ ملمالنێی هه‌ڵبژاردندا‪ .‬ل‌ه هه‌ندێ واڵتاندا‪ ،‬ڕێكالمه‌كانی‬ ‫ڕادیو و ته‌له‌فزیۆن زۆرترین خه‌رجیی هه‌ڵبژاردنی به‌رکه‌وت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ندێک واڵتی تر‪ ،‬حزبه‌كان زۆرترین هه‌وڵی خۆیان بۆ‬ ‫خس������تنه‌ڕووی بابه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردن له‌ مێزگرده‌کان یا ل‌ه‬ ‫چاوپێكه‌وتنی میدیاییدا ئه‌نجام ده‌دا‪ .‬پێویست‌ه بگوترێت ك‌ه‬ ‫پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردن له‌ ڕێگ������ه‌ی ڕادیو و ته‌له‌فزیونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانن له‌گه‌ڵ كه‌سانێكی زۆر په‌یوه‌ندییان هه‌بێت‪.‬‬ ‫هـ‪ -‬ته‌كنیكه‌كان‪:‬‬ ‫شێوازه‌كانی ملمالنێی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬له‌ ساڵی ‪1950‬ی زایینی‬ ‫ب‌ه دواوه‌ له‌ ئه‌مریكادا گه‌شه‌ی‌ كرد و گۆڕانكاری به‌ سه‌ردا‬ ‫هات و‪ ،‬له‌وێوه‌ به‌ره‌و ش������وێنی تری جیهان په‌ره‌ی‌سه‌ند‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها په‌ره‌سه‌ندنی زیادبوونی شێوازه‌كانی پڕوپاگه‌ند‌ه‬ ‫و په‌یوه‌ندییه‌ گش������تییه‌كان یارمه‌تیی سیاس������ه‌توانانی دا و‬ ‫کرده پیش������ه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫ڕاوێژکاران������ی ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردنی ‌‌‬ ‫دیارده‌یه‌ ل‌ه ملمالنێی تاكێتیی ئه‌مریكایی‪ ،‬به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫پێكهاته‌ی حزبیی ب‌ه ڕێژه‌یه‌ک ل‌ه ئه‌ورووپا به‌رچاوتره‌‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌مووی ئه‌مان‌ه كه‌ره‌س������ه‌ی نوێ وه‌ك‪ :‬ڕاپرسیی تایبه‌تی‬ ‫و كۆنفه‌ره‌نس������ا چاپه‌مه‌نییه‌کان ك‌ه له‌ پێشدا ڕێکخرابوون‪،‬‬ ‫ته‌كنیكه‌كان������ی تایبه‌ت ب‌ه ده‌ن������گ و ڕه‌نگ له‌ پرۆگرامه‌كانی‬ ‫ته‌له‌فزیونی‪ ،‬هون������ه‌ری فۆتۆگرافی و كۆبوونه‌و‌ه گش������تیی‌ه‬ ‫ده‌س������تكرده‌کان‪ ،‬بوو به‌ به‌شێکی جیا نه‌کراوه‌ ل‌ه ملمالنێی‬


‫هه‌ڵبژاردنه‌کان ل‌ه سه‌رانس������ه‌ری جیهاندا‪ .‬كامپیوته‌‌ریش‬ ‫یارمه‌ت������ی ب������‌ه ڕێکخراوه‌کان������ی په‌یوه‌نددار ب������‌ه ملمالنێی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان داوه‌‪ ،‬ک‌ه به‌ڕێگه‌ی پۆس������تی ڕاسته‌وخۆو‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندی ب‌ه ده‌نگده‌رانی ده‌ستنیشانکراوه‌وه‌ بکه‌ن‪.‬‬ ‫یه‌كێ له‌ كاردانه‌وه‌كانی ئه‌م گۆڕانكارییانه‌ له‌ ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫په‌یوه‌ست به‌ ملمالنێی هه‌ڵبژاردن ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬كه‌ ب‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫گشتی پرۆسه‌ی ملمالنێی هه‌ڵبژاردن زۆر وشیارانه‌تر بووه‌‌‪.‬‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی میدیایی ل‌ه جێگ������ه‌ی وتاربێژیی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی چاالكیی‬ ‫ب‌ه شێوه‌یه‌کی فراوان‪ ،‬سه‌رنجی خۆی ئاراسته‌ ‌‬ ‫الیه‌نگران������ی پاڵێوراوان ک������ردووه‌‌‪ .‬به‌مج������ۆر‌ه هه‌ریه‌ك ل‌ه‬ ‫ڕكابه‌ره‌كان هه‌وڵ ده‌ده‌ن ده‌سپێشخه‌ریی ئه‌نجامدانی كار‬ ‫له‌ الیه‌نی به‌رامبه‌ر وه‌ربگرن و س������ه‌ركه‌وتن ل‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫بۆ خۆیان مسۆگه‌ر بكه‌ن‪ ،‬ئه‌م ئاڵۆزییه‌ ل‌ه ڕاده‌به‌ده‌ره‌‪ ،‬بۆت‌ه‬ ‫هۆی پێکهێنانی پڕوپاگه‌نده‌ی نه‌رێنی‪.‬‬ ‫‌مێژه هه‌ستیان به‌وه‌ كردووه‌‪ ،‬له‌قاو‌دان‬ ‫سیاسه‌توانان له ‌‌‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ كاره‌ ناڕه‌وایییه‌كانی الیه‌نی به‌رامبه‌ر‪ ،‬زۆر‬ ‫ساده‌تر‌ه ل‌ه باش پێش������اندانی خۆیان‪ ،‬به‌م هۆیه‌وه‌ ڕێژه‌ی‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌ی نه‌رێنی له‌چاو پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌رێنی له‌ سااڵنی‬ ‫دواییدا گه‌ش������ه‌ی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌‪ .‬ب‌ه واتایه‌كی‬ ‫تر‪ ،‬ئه‌و هۆیانه‌ی ك‌ه ب������ۆ قه‌بوڵنه‌كردنی لێهاتوویی ڕكابه‌ر‬ ‫دێنه‌ گۆڕێ‪ ،‬زۆر جار زیاتر له‌‌و هۆیانه‌ن‌ كه‌ بۆ سه‌لماندنی‬ ‫توانای خۆی باسی لێو‌ه ده‌کرێت‪.‬‬ ‫کاری که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندنیش له‌ هه‌ڵبژاردندا ئاڵوگۆڕی‬ ‫به‌س������ه‌ردا هاتووه‌‪ .‬زۆربه‌ی هه‌وڵی ڕكابه‌رانی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫گرێدراوه‌ ب‌ه دروستكردنی وێنه‌ی سه‌رنجڕاكێش و به‌رچاو‬ ‫كه‌ كاتێكی زۆری مونتاژكارانی ده‌نگوباس������ی ته‌له‌فزیونی‬ ‫ده‌گرێت و زیاتر ل‌ه هه‌ر شتێكی تر بیروڕاكان بۆ الی خۆی‬ ‫ڕاده‌كێش������ێت‪ .‬چاپه‌مه‌نی و ته‌له‌فزیون له‌ ڕابردوودا‪ ،‬زیاتر‬ ‫جه‌ختیان له‌س������ه‌ر وتاردان ده‌ک������رده‌وه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆكه‌ بنه‌مای‬ ‫سه‌رنجیان بۆت‌ه س������ه‌ردێڕ‌ه هه‌ڵبژێردراوه‌کانی ده‌نگوباس‪.‬‬ ‫وا ده‌رده‌كه‌وێ������ت ك‌ه میدی������اكان له‌ گۆڕه‌پان������ی كێبڕكێدا‬ ‫به‌ش������داریان كردووه‌‪ ،‬ك‌ه له‌ هه‌ر چرکه‌یه‌کدا به‌ ڕاپرسیی‬ ‫نوێ������ی په‌یوه‌نددار ب������ه‌ بۆچوونی ده‌نگ������ده‌ران ل‌ه هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬س������ه‌ردێڕی ده‌نگوباس������ه‌کانیان ده‌گۆڕن‪ .‬ل‌ه‬ ‫هه‌ن������دێ واڵتدا باڵوکردنه‌وه‌ی ئه‌نجامی ڕاپرس������ییه‌كان ل‌ه‬ ‫هه‌فته‌كانی كۆتاییدا ملمالنێی هه‌ڵبژاردندا قه‌ده‌غه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كۆتایییه‌كان������ی س������ه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا (مویس������ی‬ ‫سترۆگۆرس������كی) لێكۆڵینه‌وه‌یه‌کی بابه‌تیان������ه‌ی ل‌ه باره‌ی‬ ‫پرۆس������ه‌ی دیموكراس������ی له‌ بریتانیا و ئه‌مریكا ئه‌نجام دا‌‪،‬‬ ‫ل������ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا‪ ،‬ش������ێوازی جۆراوج������ۆری ملمالنێی‬

‫هه‌ڵبژاردنی به‌ وردی خس������تۆته‌ڕوو‪ .‬دوای س������ه‌د س������اڵ‪،‬‬ ‫زانای زانس������ت‌ه سیاس������ییه‌کان (الری بارتێل) پیشانی دا‬ ‫كه‌ چۆن هێش������تا هه‌ندێ له‌ ش������یكردنه‌وه‌كان و تێگه‌یشتن‌ه‬ ‫ڕه‌ش������بینه‌كانی (سترۆگۆرس������كی) ل������ه‌ ده‌روونناس������یی‬ ‫بڕواپێهێنانی سیاس������ی‪ ،‬متمانه‌ی خۆی له‌ده‌س������ت نه‌داوه‌‪.‬‬ ‫زۆرب������ه‌ی ج������ار‪ ،‬ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردنه‌کان ب������ه‌ گوێره‌ی‬ ‫ئاکامی به‌ده‌س������تهاتوو هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێت‪ .‬په‌سنی هه‌وڵی‬ ‫براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن و س������ه‌ركۆنه‌ی دۆڕاوه‌كانیش‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬به‌ب������ێ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌م‌ه ك‌ه ئایا ل‌ه ڕاس������تیدا‬ ‫براوه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پێگ������ه‌ی جه‌ماوه‌رییان هه‌یه‌ یا نا‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا ئه‌و چاوه‌ڕوانیانه‌ی ك������ه‌ ده‌نگده‌ران ل‌ه‬ ‫نوێنه‌رانی ده‌سنیشانكراوی خۆیان هه‌یانه‌‌‪ ،‬گرنگترین ڕۆڵی‬ ‫ل‌ه نرخاندن له‌سه‌ر ملمالنێیه‌کانی هه‌ڵبژاردندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫پرس������یاری تری ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ئای������ا ملمالنێی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫ده‌نگ������ی ده‌نگده‌ران ده‌گۆڕێت؟ ل‌ه زۆربه‌ی واڵتان‪ ،‬ئه‌نجامی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن نزیك ب‌ه هه‌مان ش������ته‌ ك‌ه چه‌ن������د مانگ پێش‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ل‌ه ڕاپرس������ییه‌كاندا هاتووه‌‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رتاسه‌ریدا (ئاستی نه‌ته‌وه‌یی) هه‌ندێ‬ ‫ڕیزپه‌ڕ له‌ چوارچێو‌ه گشتییه‌كاندا ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫له‌ نموونه‌ به‌رچاوه‌كانی ئه‌م تێگه‌ییش������تنه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رکۆماری ئه‌مریکای‌ه له‌ ساڵی ‪ ١٩٤٨‬که‌ تێیدا چاوه‌ڕاون‬ ‫ده‌ک������را "تووماس دیووبی" س������ه‌رکه‌وتن به‌ده‌س������ت بێنێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم "هێری تروومه‌ن" سه‌رکه‌وت‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتیی‬ ‫س������اڵی ‪ ١٩٧٠‬ل‌ه بریتانیا ئه‌گه‌ری سه‌رکه‌وتنی پارێزکاران‬ ‫‪ ٢٠‬تا ‪ ٢١‬له‌ س������ه‌د بوو‪ ،‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ده‌وڵه‌تی‬ ‫کرێکارانیان له‌ مه‌یدانی کێبڕکێ وه‌ده‌ر نا‪.‬‬ ‫به‌ش������ێکی به‌رچاو ل‌ه ملمالنێی هه‌ڵبژاردن بێ سووده‌‪.‬‬ ‫ڕكابه‌ره‌كانی هه‌ڵبژاردن وه‌ك ڕاوێژ‌كاره‌کانیان ده‌زانن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫نیوه‌ی خه‌رجییه‌كانی په‌یوه‌ست ب‌ه پڕوپاگه‌نده‌‪ ،‬ب‌ه فیڕۆدانی‬ ‫پار‌ه و سه‌رمایه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی ڕوون نییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ ك‌ه نازانن‬ ‫كام نیوه‌كه‌ی بێ س������ووده‌! ملمالنێی هه‌ڵبژاردن زانستێكی‬ ‫ورد و یه‌کالکه‌ره‌و‌ه نیی‌ه و زۆربه‌ی جار ئه‌نجامی پێشبینی‬ ‫نه‌ك������راو ڕوو ده‌دات‪ ،‬به‌ تایبه‌تی كاتێ به‌ڕێوه‌به‌رانی كۆن و‬ ‫ب‌ه ئه‌زموون ل‌ه بواری ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌ هه‌بوونی‬ ‫مه‌بله‌غێك������ی زۆر و ده‌رفه‌ت������ی فره‌‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا به‌ بوونی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای پێش������كه‌وتوو‪ ،‬ناتوانن سه‌ركه‌وتنی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن‪.‬‬ ‫* تێبین���ی‪ :‬ئه‌م بابه‌ت‌ه ل‌ه فارس������ییه‌و‌ه وه‌رگێڕداوه‌ت‌ه‬ ‫سه‌ر زمانی كوردی‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪41‬‬


‫مالتا؛‬

‫بچووكترین ئه‌ندامی یه‌كێتی ئه‌ورووپا‬

‫ئا‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬

‫ئه‌م دوڕگ������ه‌ بچکۆاڵنه‌یه‌ که‌ له‌ ناوه‌ڕاس������تی ده‌ریای‬ ‫سپیدا هه‌ڵکه‌وتووه‌‪ ،‬بچووکترین واڵتی یه‌کێتیی ئه‌ورووپایه‌‬ ‫و‪ ،‬توریسم گه‌وره‌ترین سه‌رچاوه‌ی داهاتی ئه‌و واڵته‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیای������ی‪ ،‬ئه‌و واڵته‌ پردی نێوان‬ ‫ئه‌ورووپا و ئه‌فریقایه‌‪.‬‬ ‫ماڵتا بچووكترین واڵته‌ له‌ پانتایی یه‌كێتی ئه‌ورووپادا‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا له‌ كۆمه‌ڵه‌ دوڕگه‌یه‌كی بچووك و گه‌وره‌ پێك‬ ‫هاتووه‌‪ .‬ئه‌م واڵته‌ به‌ ناوی گه‌وره‌ترین دوڕگه‌كه‌ی‪ ،‬مالت‬ ‫ناونراوه‌ و سه‌رجه‌م ڕووبه‌ره‌كه‌ی ته‌نیا ‪ ٣١٦‬کیلۆمه‌تری‬ ‫چوارگۆش������ه‌یه‌ و زیاتر له‌ ‪ 400‬هه‌زار دانیشتووی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌ی زۆربه‌ی واڵتان������ی جیهان‪ ،‬ته‌نیا ‪ 9‬هه‌زار‬ ‫كه‌س له‌ پایته‌خته‌كه‌ی (ڤاللێتتا ‪)Valletta‬دا ده‌ژین‪ .‬له‌‬ ‫بنچینه‌دا مالتا له‌ پاشماوه‌كانی ڕێگه‌ی وشكایی دروست‬ ‫بووه‌ كه‌ به‌ به‌س������تنی ناوچه‌ی سیس������یل ب������ه‌ باكووری‬ ‫ئه‌فریقاوه‌‪ ،‬دوو كیش������وه‌ری به‌ یه‌كه‌وه‌ گرێداوه‌‌ و ئاو و‬ ‫هه‌وایه‌كی فێنێك و ده‌ریایی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫خاكێكی ڕێك و ته‌ختانی هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ به‌رزترین شوێنه‌كه‌ی‬ ‫له‌ ئاس������تی ده‌ریادا ته‌نیا ‪ ٢٥٣‬مه‌تره‌‪ ،‬هاوینێكی وشك و‬ ‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫زستانه‌كه‌ی فێنك‪ ،‬به‌اڵم بارانییه‌‌‪ .‬به‌پێی دۆخی گۆنجاوی‬ ‫ئه‌و كه‌ش������وهه‌وایه‌‌ی كه‌ هه‌یه‌تی‪ ،‬هێش������تا یه‌ك له‌س������ه‌ر‬ ‫س������ێی زه‌وییه‌كانی ئه‌م واڵته‌‪ ،‬له‌ زه‌وییه‌كانی كشتۆكاڵی‬ ‫ده‌ژمێردرێ������ت‪ ،‬به‌اڵم ب������ه‌ هۆی كه‌میی ئاوی ش������یرین و‬ ‫س������ه‌رنجی له‌ ڕاده‌ب������ه‌ده‌ری خه‌ڵك ب������ه‌ خزمه‌تگوزاریی‬ ‫گه‌شتیاری و كاری پیشه‌س������ازی‪ ،‬كشتۆكاڵ له‌م واڵته‌دا‬ ‫ڕوو له‌ كه‌مبووندایه‌‪.‬‬ ‫ته‌نیا (‪)%2‬ی هه‌موو دانیش������تووانی واڵته‌كه‌ خه‌ریكی‬ ‫كاری كشتوكاڵن‪ ،‬به‌اڵم (‪ )%72‬به‌ كاروباری خزمه‌تگوزاری‬ ‫و (‪)%26‬یش به‌ كاری پیشه‌سازیییه‌وه‌ خه‌ریكن‌‪ .‬مالتا له‌‬ ‫ده‌گمه‌نه‌ واڵتانی دونیایه‌‪ ،‬كه‌ قه‌یرانی ئابووریی سااڵنه‌ی‬ ‫نییه‌ و گه‌ش������ه‌ ئابوورییه‌كه‌ی به‌ ش������ێوه‌ی مامناوه‌ندی‬ ‫(‪)%5‬ـه‌‪ .‬س������ااڵنه‌ زیاتر له‌ یه‌ك ملی������ۆن كه‌س بۆ بینینی‬ ‫ش������وێنه‌واری مێژووی������ی و دێرینی ئه‌م واڵته‌ س������ه‌ردانی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ داهاته‌كه‌ی نزیكه‌ی ‪ 200‬ملیۆن یۆرۆیه‌‌‪.‬‬ ‫سیس������ته‌می حكوومه‌تیی مالتا‪ ،‬كۆماری په‌رله‌مانییه‌ و‬ ‫په‌رله‌مانه‌كه‌ی‌ ‪ 65‬تا ‪ 69‬نوێنه‌ری هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌‬ ‫بۆ ماوه‌ی ‪ 5‬س������اڵ له‌م واڵته‌ بچووكه‌دا هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬


‫خوێندن ئیجب������اری و خۆرایییه‌ و به‌پێی ئاماره‌كانی ئه‌م‬ ‫دوایییه‌ (‪)%92‬ی خه‌ڵكه‌كه‌ی خوێنده‌وارن‪.‬‬ ‫مالتا پێشینه‌یه‌کی ‪ 6‬هه‌زار ساڵه‌ی هه‌یه‌‪ .‬مێژوونووسان‬ ‫و دێرینناسه‌كان باس������ی‌ قۆناغی پێشكه‌وتنی ئابووری و‬ ‫فه‌رهه‌نگی ئه‌م واڵته پێش ‪ ٣‬هه‌زار س������اڵ به‌ر له‌ ئایینی‬ ‫مه‌س������یح ده‌ک������ه‌ن و په‌رس������تگه‌ ڕازاوه‌كانی ئ������ه‌و واڵته‌‬ ‫وه‌ك به‌ڵگه‌ دێننه‌وه‌‌‪ .‬ڕازاوه‌ترینی ئه‌وان په‌رس������تگه‌كه‌ی‬ ‫(گانتیجا)ی������ه‌ كه‌ له‌ به‌رده‌ ئاگرینه‌كان دروس������تكراوه‌ و‬ ‫هێشتا هه‌ر له‌و شوێنه‌دا ماون‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ده‌ی هه‌ش������ته‌می پێش زایین‪ ،‬فینیقییه‌كان ئه‌م‬ ‫كۆمه‌ڵ������ه‌ دووڕگه‌ی������ان داگیر كراد‌ و ناوی������ان نا (مێلێت‬ ‫‪ )Melet‬ك������ه‌ مانای (په‌ن������اگا)ی هه‌ی������ه‌‌‪ ،‬دواتر له‌ژێر‬ ‫كاریگه‌ریی ئاواره‌كان و زمانی عه‌ره‌بیدا‪ ،‬ناوه‌که‌ گۆڕدرا‬ ‫و بوو به‌‌ مالتا‪.‬‬ ‫مالتا هه‌رده‌م گۆڕه‌پانی ش������ه‌ڕ و پێكدادانی ده‌سه‌اڵته‌‬ ‫ناوچه‌یی و ئیمپراتۆره‌ سه‌رکه‌وتووه‌کان بووه‌ و چه‌ندین‬ ‫سه‌ده‌ به‌ش������ێک له‌ ئیمپڕاتووریه‌تی ڕۆم و بیزانس بووه‌‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی (‪ )870‬تا ساڵی (‪)1091‬ی زایینی عه‌ره‌به‌كان‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای������ی ئ������ه‌م واڵته‌ی������ان‌ كردووه‌‪ ،‬بۆی������ه‌ زمان و‬ ‫دابونه‌ریتی ئه‌مڕۆی مالتا تێكه‌اڵوێكه‌ له‌ عه‌ره‌بی و ئیتالی‬ ‫و یوونانی‪ .‬له‌ س������اڵی (‪ )1800‬ب������ه‌دواوه‌‪ ،‬ئه‌م واڵته‌ به‌‬ ‫یه‌کێک له‌ كۆلۆنییه‌کانی بریتانیا‌ ده‌ژمێردرا‪ .‬‬ ‫ب������ه‌ درێژایی ش������ه‌ڕی دووه‌می جیهانی ئ������ه‌م واڵته‌ وه‌ك‬ ‫ده‌روازه‌ی نێ������وان ئه‌ورووپا و ئه‌فریق������ا‪ ،‬ڕۆلێكی گرنگی له‌‬

‫گه‌یاندنی هێ������ز و كه‌ره‌س������ته‌كانی هاوپه‌یماناندا هه‌بووه‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها دوای ش������ه‌ڕی دووه‌می جیهانی‪ ،‬له‌ گه‌رماوگه‌رمی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ س������ه‌ربه‌خۆییخوازه‌كان له‌ سه‌رتاسه‌ری جیهان‪،‬‬ ‫مالتا له‌ ساڵی ‪1947‬دا بوو به‌ خاوه‌ن ئۆتۆنۆمی ناوخۆیی‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كۆتایی������دا‪ ،‬له‌ س������اڵی ‪ 1962‬له‌ ژێ������ر ئیداره‌ی‬ ‫بریتانیادا هاته‌ ده‌ر و له‌ س������اڵی ‪ 1964‬س������ه‌ربه‌خۆیی‬ ‫وه‌رگرت‪ .‬هه‌ر له‌و كاتدا ده‌وڵه‌تی مالتا گرێبه‌س������تێکی‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ بریتانیادا واژۆ کرد و به‌پێی ئه‌م گرێبه‌س������ته‌‪،‬‬ ‫بریتانیی������ه‌كان له‌ به‌رامبه‌ر هاوكارییه‌ ماڵییه‌كانی مالتا‪،‬‬ ‫ئه‌و ئیزنه‌ی پێدرا که‌ پێگه‌ نیزامییه‌كانی خۆ له‌م واڵته‌دا‬ ‫بپارێزێت‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1974‬ك‌ه حزبی كرێكار ل‌ه مالتا هات‌ه سه‌ر‬ ‫كار و به‌فه‌رم������ی ئه‌م واڵته‌ی به‌ كۆم������اری مالتا ڕاگه‌یاند‬ ‫و‪ ،‬ورد‌ه ورد‌ه هه‌وڵ������ی ده‌ركردن������ی هێزه‌كانی بریتانیای ل‌ه‬ ‫مالتا دا‪ .‬تا ناوه‌ڕاس������ته‌کانی ده‌یه‌ی ‪1980‬ی زایینی‪ ،‬مالتا‬ ‫واڵته بێالیه‌نانه‌ی دور ل‌ه جه‌مس������ه‌ری ڕۆژاوا و‬ ‫یه‌كێك له‌و ‌‌‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت بوو و‪ ،‬هاوكارییه‌کی نزیكیشی ل‌ه بوار‌ه سیاسی‬ ‫و ئابوورییه‌كان له‌گه‌ڵ لیبیادا هه‌بوو‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كۆتایییه‌كانی ده‌یه‌ی ‪ 1980‬ب������ه‌ دواوه‌‪ ،‬ئه‌م واڵته‌‬ ‫مه‌یلی ب������ه‌ره‌و ڕۆژاوا په‌ی������دا كرد‪ .‬ت������ا دوای ئه‌وه‌ كه‌‬ ‫بووه‌ ئه‌ندام له‌ بازاری هاوبه‌ش������ی ئه‌ورووپادا‪ ،‬دوو جار‬ ‫داواكاری������ی ئه‌ندامییه‌تی له‌ یه‌كێتی ئه‌ورووپادا خس������ته‌‬ ‫ڕوو‪ .‬له‌ س������اڵی ‪ ،٢٠٠٤‬مالتا ب������وو به‌ ئه‌ندام له‌ یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپادا‪.‬‬

‫مالتا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری مالتا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ڤاللێتتا‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ ٣١٦‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 417.700‬که‌س‪ .‬ئامار سالی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٩٤،٥‬ئامار‪٢٠٠٩ -‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥٠،٢‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪ )%٩٢،٤( :‬ئامار ‪٢٠٠٥‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٩٣،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٩١،٢‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%2‬كشتۆكاڵ‪ )%72( ،‬خزمه‌تگوزاری و (‪)%26‬یش پیشه‌سازییه‌‌‪.‬‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪43‬‬


‫به‌نگالدێش؛‬

‫سه‌ربه‌خۆیی و هه‌ژاری‬

‫واڵت���ی به‌نگالدێ���ش‪ ،‬یه‌كێكه‌ له‌و واڵتانه‌ی ك���ه‌ پانتاییه‌كی زۆری هه‌یه‌ و ڕێژه‌یه‌ك���ی زۆری باران لێی‬ ‫ده‌بارێ���ت‪ ،‬به‌اڵم س���ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ده‌بینی���ن كه‌ خه‌ڵكی ئه‌و واڵته‌ بۆ به‌ده‌س���تهێنانی كار ڕوویان له‌‬ ‫زۆربه‌ی واڵتانی جیهان كردووه‌‪ .‬له‌وانه‌ش ڕێژه‌یه‌كی زۆری خه‌ڵكی به‌نگالدێش له‌ هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی نێر‬ ‫و مێ ڕوویان له‌ كوردستان كردووه‌ و هه‌ندێكیان به‌ داهاتێكی كه‌م ده‌ستیان به‌ كار كردووه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌ به‌دواداچوونێك���دا ده‌ركه‌وت كه‌ زۆریی ڕێژه‌ی دانیش���توان و هه‌ژاریی له‌الیه‌ك و ناس���ه‌قامگیریی‬ ‫سیاسیی له‌و واڵته‌‪ ،‬بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ خه‌ڵك بۆ به‌ده‌ستهێنانی كار ڕوو له‌ واڵتانی دیكه‌ی جیهان‬ ‫بكه‌ن‌‪.‬‬ ‫كۆم���اری گه‌ل���ی به‌نگالدێ���ش (‪ )People's Republic of Bangladesh‬واڵتێكه‌ كه‌وتۆته‌ باش���ووری‬ ‫كیشوه‌ری ئاسیا و ڕۆژهه‌اڵتی هیندوستان و پایته‌خته‌كه‌ی شاری (داكا)یه‌‪ .‬ئه‌م واڵت ‌ه له‌ ساڵی ‪1971‬‬ ‫وات ‌ه (‪ 41‬ساڵ به‌ر له‌ ئێستا) سه‌ربه‌خۆیی خۆی ڕاگه‌یاند‪.‬‬ ‫ئاماده‌كردنی‪ :‬شه‌یدا ع‪.‬ع‬ ‫مێژووی به‌نگالدێش‬ ‫دوای دابه‌ش������بوونی (نیمچه‌ كیشوه‌ری هیند) له‌ ساڵی ‪1947‬‬ ‫و دروس������تبوونی واڵتی پاكس������تان‪ ،‬ناوچه‌ی به‌ن������گال بوو به‌ دوو‬ ‫ب������ه‌ش‪ :‬به‌نگالی خۆرئاوا كه‌ بوو ب������ه‌ ویالیه‌تێكی هیند و‪ ،‬به‌نگالی‬ ‫خۆرهه‌اڵت به‌ناوی پاكس������تانی خۆره������ه‌اڵت‪ ،‬بوو به‌ یه‌كێ له‌ پێنج‬ ‫ویالیه‌تی پاكستان‪.‬‬ ‫واڵتی هیند‪ ،‬پاكستانی خۆرهه‌اڵتی له‌ چوار ویالیه‌ته‌كه‌ی تر‌ی‬ ‫واڵتی پاكس������تان جیا ده‌كرده‌وه‌‪ .‬خه‌ڵكی پاكس������تانی خۆرهه‌اڵت‪،‬‬ ‫جگ������ه‌ له‌ دینی هاوب������ه‌ش كه‌ ئه‌ویش (ئیس���ل��ام)ـه‌‪ ،‬له‌ بواره‌كانی‬ ‫دیكه‌دا به‌تایبه‌ت زمان‪ ،‬له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی به‌شی خۆرئاوای پاكستان‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫جیابوو‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زیاتر له‌ نیوه‌ی دانیش������توانی پاكستان ل‌ه‬ ‫به‌ش������ی خۆرهه‌اڵت بوون ته‌نها یه‌ك له‌س������ه‌ر چواری بودجه‌ی بۆ‬ ‫دیاری كرابوو و داهاتی تاك س������ێ له‌سه‌ر پێنجی به‌شی خۆرائاو‬ ‫بوو‪ .‬گرنگیی حكوومه‌ت‪ ،‬ئابووری و هێزی س������ه‌ربازی له‌ به‌ش������ی‬ ‫خۆرئاوا‪ ،‬جیاوازی له‌ نێوان ئه‌و دووبه‌شه‌ی زیاتر ده‌كرد‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ،1952‬له‌گه‌ڵ ڕاگه‌یاندنی زمانی ئۆردوو وه‌كو زمانی‬ ‫فه‌رمیی واڵت‪ ،‬ناڕه‌زایی خه‌ڵكی پاكس������تانی خۆرهه‌اڵت زیاتر بوو‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1955‬پێكهاته‌ی سیاس������یی پاكستان وه‌كو دوو به‌شی‬ ‫خۆرهه‌اڵت و خۆرئاوا ب������ه‌ دانانی ژماره‌ی نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫یاسادانانی ناوه‌ندی وه‌كو یه‌ك‪ ،‬دووباره‌ ڕێكخرایه‌وه‌‪.‬‬


‫حزبی (عوامی لیگ)‪ ،‬حزبی به‌رچاوی پاكس������تانی خۆرهه‌اڵت‪،‬‬ ‫به‌ سه‌رۆكایه‌تیی ش������ێخ موجیبولڕه‌حمان داوای خۆبه‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫وروژاند‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتیی ساڵی ‪ ،1970‬ئه‌و حزبه‌ زۆرینه‌ی‬ ‫كورس������ییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی پاكس������تانی به‌ده‌ست هێنا‬ ‫و ش������ێخ موجیب به‌ س������ه‌رۆكوه‌زیران هه‌ڵبژێ������ردرا؛ به‌اڵم ژنڕاڵ‬ ‫یه‌حیاخان‪ ،‬سه‌ركۆماری پاكستان‪ ،‬سه‌رۆكوه‌زیریی موجیبی قبول‬ ‫نه‌كرد و یه‌كه‌مین دانیشتنی ئه‌نجومه‌نی پاش خست‪.‬‬ ‫دوابه‌دوای ئه‌وه‌ له‌ س������اڵی ‪ 1971‬ناڕه‌زایه‌ت������ی و توندوتیژی‬ ‫ڕووی دا‪ ،‬حزبی (عوامی لیگ) بڕیاری دا له‌ ویالیه‌تی پاكس������تانی‬ ‫خۆرهه‌اڵت یه‌كالیه‌نه‌ سه‌ربه‌خۆیی ڕابگه‌یێنێت و له‌ نیسانی ‪،1971‬‬ ‫موجیب سه‌ربه‌خۆیی پاكستانی خۆرهه‌اڵتی له‌ژێر ناوی به‌نگالدێشی‬ ‫ڕاگه‌یاند‪ .‬هه‌ر زوو ش������ه‌ڕی ناوخۆ ڕووی دا‪ .‬یه‌حیاخان‪( ،‬عوامی‬ ‫لیگ)ی به‌ نایاس������ایی له‌قه‌ڵه‌م دا و سه‌ركرده‌كانی ده‌سگیر كرد و‬ ‫سوپای پاكستان ده‌ستی به‌سه‌ر ویالیه‌تی به‌نگالدا گرت‪.‬‬ ‫به‌رگریی خه‌ڵكی پاكستانی خۆرهه‌اڵت به‌ دروستبوونی سوپای‬ ‫ڕزگاریخ������وازی به‌نگالی خۆرهه‌اڵت درێژه‌ی پێدرا‪ .‬ئه‌و س������وپایه‌‪،‬‬ ‫هێرش������ێكی به‌رباڵوی له‌ دژی سوپای پاكس������تان ده‌ست پێ كرد‪.‬‬ ‫به‌هۆی ئه‌و شه‌ڕه‌وه‌ نزیكه‌ی ‪ 9.5‬ملیۆن كه‌س به‌ره‌و هیند هه‌اڵتن‪.‬‬ ‫له‌ كانوونی یه‌كه‌می ساڵی ‪ 1971‬هیند به‌رامبه‌ر به‌ پاكستان شه‌ڕی‬ ‫ڕاگه‌یاند و بۆ پاڵپش������تی له‌ س������وپای ڕزگاریخواز ده‌ستی به‌ شه‌ڕ‬ ‫كرد‪ .‬هێزی هاوپه‌یمانی له‌ ‪16‬ی كانوونی یه‌كه‌م هێزه‌كانی پاكستانی‬ ‫گه‌مارۆ دا و سه‌ربه‌خۆیی به‌نگالدێش هاته‌ دی‪ .‬له‌ كانوونی دووه‌می‬ ‫‪ 1972‬شێخ موجیب بوو به‌ سه‌رۆكوه‌زیرانی به‌نگالدێش‪.‬‬ ‫به‌پێی ده‌س������تووری كاتی������ی‪ ،‬به‌نگالدێش واڵتێكی س������ه‌ربه‌خۆ‬ ‫به‌ حكوومه‌تێكی (س������كوالر) و سیس������تمی سیاس������یی په‌رله‌مانی‬ ‫ڕاگه‌یێندرا‪ .‬له‌ س������اڵی ‪ 1974‬ئه‌و واڵته‌ بووه‌ ئه‌ندام له‌ ڕێكخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‪ .‬دوای س������ه‌ربه‌خۆیی به‌نگالدێش‪ :‬بێشوێنیی‬ ‫ملیۆنها كه‌س‪ ،‬كه‌میی ناوه‌نده‌كانی ته‌ندروس������تی‪ ،‬خۆپاراس������تن‪،‬‬ ‫پیشه‌س������ازی‪ ،‬فێركاری‪ ،‬ڕێگاوبان و هێڵی به‌یه‌ك گه‌یشتنی گشتی‪،‬‬ ‫سه‌ره‌كیترین گیروگرفته‌كانی ئه‌و واڵته‌ بوون‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ ،1975‬ته‌واوكاریی ده‌س������تووری هه‌میش������ه‌یی كه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنی ته‌واو به‌ سه‌ركۆمار ده‌دا‪ ،‬په‌سه‌ند كرا‬ ‫و موجیبولڕه‌حم������ان بوو به‌ یه‌كه‌مین س������ه‌ركۆماری به‌نگالدێش‪.‬‬ ‫ناوبراو هه‌موو حزبه‌كانی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ و سیستمی تاك حزبی‬ ‫ڕاگه‌یاند‪ .‬له‌ س������اڵی ‪ 1975‬شێخ موجیبولڕه‌حمان له‌ كۆده‌تایه‌كی‬ ‫ئه‌فسه‌ره‌ ئیسالمییه‌كاندا كوژرا‪ .‬دوای چه‌ند مانگێك‪ ،‬دژه‌كۆده‌تا‬ ‫و كۆده‌تای������ه‌ك له‌الیه‌ن هێزی س������ه‌ربازیی ڕێكخرا و له‌ ئه‌نجامدا‬ ‫فه‌رمانده‌كانی سه‌ربازی له‌ژێر چاودێریی سه‌ركۆمارێكی مه‌ده‌نی‪،‬‬ ‫ئه‌بوس������ادات محه‌مه‌د س������ایم (دادوه‌ری دادگای دیوانی گشتی)‬ ‫ده‌سه‌اڵتی گرته‌ ده‌ست‪.‬‬

‫ل������ه‌ س������اڵی ‪ 1976‬ژن������ڕاڵ زیائولڕه‌حمان به‌رپرس������یاریه‌تیی‬ ‫فه‌رمانده‌یی و س������ه‌رۆكایه‌تیی حكوومه‌تێكی سه‌ربازیی وه‌رگرت و‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1977‬بوو به‌ سه‌ركۆمار‪ .‬له‌ ساڵی ‪ 1979‬سه‌ركرده‌كانی‬ ‫س������وپا كۆتاییان به‌ حكوومه‌تی سه‌ربازی هێنا و خه‌ڵك ئه‌ندامانی‬ ‫په‌رله‌مانی نوێیان هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا حزبی نه‌ته‌وه‌یی به‌نگالدێش‪ ،‬به‌ سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫زیائولڕه‌حمان‪ ،‬زۆرترین كورس������ییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ،1981‬به‌رهه‌ڵستكاران سه‌ركۆماریان تیرۆر كرد‪ .‬دوای‬ ‫ئه‌وه‌‪ ،‬جێگری سه‌ركۆمار (عه‌بدولس������ه‌تار) پۆستی سه‌ركۆماری‬ ‫وه‌رگرت‪ .‬له‌ ساڵی ‪ 1982‬سه‌ركرده‌كانی سوپا دووباره‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫حكوومه‌تیان گرته‌وه‌ ده‌ست‪.‬‬ ‫ژنڕاڵ محه‌مه‌د ئیرش������اد ده‌ستووری هه‌میشه‌یی هه‌ڵپه‌سارد و‬ ‫باری نائاسایی راگه‌یاند و چااڵكیی سیاسیی قه‌ده‌غه‌ كرد‪ .‬ناوبراو‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1983‬خۆی كرده‌ س������ه‌ركۆمار‪ .‬ل������ه‌ كانوونی یه‌كه‌می‬ ‫‪ 1991‬له‌گه‌ڵ فراوانبوونی ناڕه‌زایه‌تیی گرووپه‌ نه‌یاره‌كان‪ ،‬ئیرشاد‬ ‫ده‌ست له‌كاركێشانه‌وه‌ی خۆی ڕاگه‌یاند‪ .‬له‌ شوباتی ‪ 1991‬حزبی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی به‌نگالدێش ده‌ستی به‌سه‌ر په‌رله‌ماندا گرت و سه‌رۆكی‬ ‫ئ������ه‌و حزبه‌ (بێگم خال������ده‌ زیاء) بێوه‌ژن������ی زیائولڕه‌حمان‪ ،‬بوو به‌‬ ‫سه‌رۆك وه‌زیر‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌یلولی ‪ ،1991‬دوای چاكسازی له‌ ده‌ستووری هه‌میشه‌یی‬ ‫به‌نگالدێش‪ ،‬به‌رپرس������یاریه‌تیی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێ������كار درایه‌‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیر و به‌و پێیه‌ش سه‌ركۆمار بوو ب‌ه پۆستێكی ته‌شریفاتی‪.‬‬ ‫له‌ هه‌مان س������اڵدا‪ ،‬عه‌بدولڕه‌حمان بیسواس له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نه‌وه‌‬ ‫به‌ سه‌ركۆمار هه‌ڵبژێردرا‪ .‬گرووپه‌ نه‌یاره‌كان به‌ گشتی (عه‌وامی‬ ‫لی������گ) دژی هه‌نگاوه‌كانی ئابووری������ی ده‌وڵه‌تی خالیده‌ زیاء له‌وانه‌‬ ‫به‌تایبه‌تكردن������ی ئابووریی واڵت‪ ،‬ڕاوه‌س������تان‪ .‬ئیس���ل��امییه‌كانیش‬ ‫ڕه‌خن������ه‌ی توندیان له‌ هه‌ندێ له‌ هه‌نگاوه‌كانی ده‌وڵه‌ت ده‌گرت‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌ندێجاریش خۆپێشاندانی لێ ده‌كه‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و بیروبۆچوونه‌ دژه‌ ئایینیانه‌ی (تس������لیمه‌ نه‌س������رین) كه‌ له‌‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌كانی به‌نگالدێش له‌ س������اڵی ‪1993‬دا باڵوكرایه‌وه‌ و به‌‬ ‫هۆی ئاسانكاریی ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌ت له‌ واڵت هه‌اڵت‪ ،‬هه‌ستی‬ ‫ئایینی و توڕه‌یی موسلمانانی لێكه‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫مانگرت������ن و خۆپێش������اندانه‌كان ل‌ه زیادبووندا ب������وون‪ .‬به‌هۆی‬ ‫زۆربوونی ناڕه‌زایه‌تییه‌كان‪ ،‬له‌ س������اڵی ‪ 1996‬خالیده‌ زیاء ده‌ستی‬ ‫له‌ پۆس������تی س������ه‌رۆكوه‌زیران كێش������ایه‌وه‌ و ده‌وڵه‌تێكی بێالیه‌ن‬ ‫ب������ه‌ س������ه‌رۆكایه‌تیی محه‌م������ه‌د موجیبولڕه‌حمان ڕاس������پێردرا بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن‪ .‬له‌ هه‌مان س������اڵدا‪ ،‬حوسێنه‌ واجد‪ ،‬كچی‬ ‫شێخ موجیبولڕه‌حمان‪ ،‬بوو به‌ سه‌رۆكوه‌زیر و دادوه‌ر شه‌هابودین‬ ‫ئه‌حمه‌د بوو به‌ سه‌ركۆمار‪ .‬‬ ‫سیاس������ه‌ته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی به‌نگالدێش به‌ گشتی كه‌وتۆته‌ ژێر‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪45‬‬


‫كاریگه‌ری������ی ناوخۆیی وه‌كو‪ :‬حزبه‌كان‪ ،‬ئابووریێكی الواز‪ ،‬هۆكار‌ه‬ ‫سرووش������تییه‌كان و كاریگه‌ریی ده‌ره‌كی وه‌كو دراوس������ێی له‌گه‌ڵ‬ ‫هیند وه‌كو هێزێكی گه‌وره‌ی ناوچه‌یی و ڕێكخراوه‌كانی هاریكاری‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫سیاسه‌ت‬ ‫حزبی ناسیۆنالیس������تی به‌نگالدێش له‌ ساڵی ‪ 1991‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫گرته‌ ده‌ست و س������ه‌رۆكی ئه‌و حزبه‌ "عبدولڕه‌حمان بیسواس" له‌‬ ‫هه‌مان ساڵ بوو به‌ سه‌ركۆماری به‌نگالدێش‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی ساڵی‬ ‫‪2002‬ی زایین������ی "تاجه‌دین ئه‌حمه‌د" به‌ به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی‬ ‫ده‌نگه‌كان پۆستی سه‌ركۆماری وه‌رگرت‪ ،‬خاتوو "خالیده‌ زیاء"یش‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 2001‬وه‌كو سه‌رۆكوه‌زیران هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬ ‫جوگرافیا‬ ‫پایته‌ختی ئه‌و واڵته‌ شاری داكا (‪ )Dhaka‬یه‌ كه‌ ‪12.295.728‬‬ ‫كه‌س دانیش������تووی هه‌یه‌‪ .‬پانتایی ئ������ه‌و واڵته‌ ‪ 147.570‬كیلۆمه‌تر‬ ‫دووجایه‌ و دانیش������تووانی ئه‌و واڵته‌ش ‪ 150.448.340‬كه‌سه‌ كه‌‬ ‫به‌پێی پانتایی‪ ،‬ڕێژه‌ی دانیشتوانی زۆره‌‪.‬‬ ‫له‌ گه‌وره‌ترین شاره‌كانی واڵتی به‌نگالدێش ده‌توانین "چیتاگونگ‬ ‫ب������ه‌ ‪ "2.532.421‬كه‌س‪" ،‬خولنا به‌ ‪ "842.995‬و "راجش������اهی به‌‬ ‫‪ "727.083‬كه‌س ناو ببه‌ین‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ڕووی كه‌ش و هه‌واوه‌‪ ،‬به‌نگالدێ������ش ئاووهه‌وایه‌كی گه‌رم‬ ‫و ش������ێداری هه‌یه‌ و به‌هۆی ئ������ه‌وه‌ی كه‌ كه‌وتۆته‌ لێواری كه‌نداوی‬ ‫به‌ن������گال و زه‌ریای هیند‪ ،‬له‌ وه‌رزی هاوین������دا ئه‌و واڵته‌ ده‌كه‌وێته‌‬ ‫به‌ر هێرشی ئه‌و الفاوانه‌ی كه‌ به‌هۆی گۆڕانی ئاووهه‌وای زه‌ریای‬

‫هینده‌و‌ه دروس������ت ده‌بن و سااڵنه‌ به‌ سه‌دان كه‌س به‌هۆی بارینی‬ ‫بارانێكی به‌خوڕی وه‌رزیی گیانیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫به‌نگالدێش یه‌كێكه‌ له‌و واڵتانه‌ی كه‌ زۆرترین دانیشتووی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌ژارترین واڵتی جیهانیشه‌‪ .‬به‌شی باشووری ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ به‌ دارستانه‌كانی داری حه‌یزه‌ران داپۆشراوه‌‪.‬‬ ‫رووباره‌كانی "گنگ" و "براهماپوت������را" كه‌ له‌ زنجیره‌ چیاكانی‬ ‫هیمالیاوه‌ س������ه‌رچاوه‌ ده‌گرن و دڕژێنه‌ نێو كه‌نداوی به‌نگال‪ ،‬ئه‌و‬ ‫واڵت������ه‌ به‌راو ده‌ك������ه‌ن‪ .‬به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬ئه‌و واڵت������ه‌‪ ،‬واڵتێكی به‌ پیت و‬ ‫به‌ره‌كه‌ته‌ و بوار بۆ ژیانی خه‌ڵكێكی زۆر ڕه‌خساوه‌‪.‬‬ ‫ئاووهه‌وای به‌نگالدێش ئیس������توایییه‌ و كش������توكاڵیش پش������ت‬ ‫ب������ه‌ با‌رانه‌كانی وه‌رزیی ده‌به‌س������تێت‪%82 .‬ی خه‌ڵكی به‌نگالدێش‬ ‫خه‌ریكی كشتوكاڵن و برنج و كه‌نه‌ف له‌ به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌و واڵته‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌م دواییانه‌شدا‪ ،‬له‌ قواڵیی كه‌نداوی به‌نگالیش سه‌رچاوه‌ی "گازی‬ ‫سروش������تی" دۆزراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌و واڵته‌ هیچ جۆره‌ س������ه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫كانزایی نییه‌ و (پاشه‌كه‌وت)ی ژێرزه‌ویی ئه‌وتۆشی نییه‌‪.‬‬ ‫‪%97‬ی خه‌ڵك������ی ئه‌و واڵته‌ له‌ ن������ه‌ژادی به‌نگاڵینه‌‪ %85 .‬ئایینی‬ ‫ئیسالمیان هه‌یه‌ كه‌ ئایینی فه‌رمی واڵته‌‪%15 ،‬یش ئایینی هیندۆسیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬زمانی فه‌رمی واڵت به‌نگاڵییه‌‪ ،‬زمانی ئینگلیزیش هه‌رچه‌نده‌‬ ‫زمانی فه‌رمی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم وه‌كو زمانی دووه‌می واڵت ناسراوه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه به‌نگالدێ������ش زۆربه‌ی موس������ڵمانه‌كان س������وننی مه‌زهه‌بن و‬ ‫شیعه‌مه‌زهه‌به‌كانیش كه‌من‪ ،‬به‌اڵم موسڵمانه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتری ته‌با و‬ ‫یه‌كگرتوون‌ه و وه‌هابییه‌كانیش زۆر كه‌من‪ .‬موسڵمانه‌كانی به‌نگالدێش‬ ‫له‌گه‌ڵ مه‌زهه‌به‌كانی دیكه‌ ب‌ه ته‌بایی ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن‪.‬‬

‫به‌نگالدێش‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری گه‌لی به‌نگالدێش‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫داکا‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 147.570‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 146.425.491‬که‌س‪ .‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٢٧،٦‬ئامار – ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٥٠،٦‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪ )%٥٥( :‬ئامار – ‪٢٠٠٨‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٦٠‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١٨،٧‬کشتوکاڵ‪ )%٢٨،٧( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٥٢،٦‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪http://fa.wikipedia.org‬‬ ‫‪http://keshvarshenasi.persianblog.ir‬‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫‪http://www.encyclopaediaislamica.com‬‬ ‫‪http://www.hamshahrionline.ir/news‬‬


‫سیسته‌می یه‌ك ده‌‌نگی گوازراوه‬ ‫‪)STV) ‌The Single Transferable Vote‬‬ ‫ئا‪ :‬عمران حه‌م‬ ‫بۆ چه‌ند ساڵ زانایانی سیاسه‌ت به‌رگرییان ل‌ه سیسته‌می‬ ‫یه‌ك ده‌نگی گوازراو‌ه وه‌ك سه‌رنجراكێش������ترین سیسته‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌ك������رد‪ .‬كه‌چی كاركردن به‌م سیس������ته‌م‌ه بۆ‬ ‫رێكخستنی هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌كان ل‌ه چه‌ند حاڵه‌تێكی‬ ‫سنوردار تێناپه‌ڕێت وه‌ك‪ :‬كۆماری ئێرله‌ندا (هه‌ر ل‌ه ساڵی‬ ‫‪1921‬ه‌وه‌)‪ ،‬ماڵتا (ل‌ه ساڵی ‪1947‬ه‌وه‌)‪ ،‬بۆ ته‌نها جارێكیش‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی گش������تی له‌ ئس������تۆنیا (ئێستله‌ند) ل‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1990‬كاری پێكراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م سیس������ته‌م‌ه ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن������ی پیرانی‬ ‫ئۆس������ترالی و هه‌ڵبژاردنی هه‌ندێ ل������‌ه كه‌رته‌كانی واڵته‌ك‌ه‬ ‫كاری پێده‌كرێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ رێكخس������تنی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپی و هه‌ڵبژاردن������ی خۆجێیی ئێرله‌ندای‬ ‫باكوور پشتی پێده‌به‌سترێت‪.‬‬ ‫هه‌ر یه‌ك ل������ه‌ تۆماس هاری له‌ بریتانیا و كارل ئه‌ندرێی‬ ‫ل‌ه دانمارك ل‌ه س������ه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا به‌جیا هه‌ڵس������اون ب‌ه‬ ‫داڕشتنی پێكهاته‌كانی ئه‌و سیسته‌مه‌‪.‬‬ ‫سیسته‌می یه‌ك ده‌نگی گوازراو‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌بوونی‬ ‫بازنه‌ی فره‌نوێنه‌ر دامه‌زراوه‌‪ .‬ده‌نگده‌ران هه‌ڵده‌س������تن ب‌ه‬ ‫رێزبه‌ندكردنی پاڵێوراوان (به‌پێی ریزبه‌ندیی په‌سه‌نده‌کان)‬ ‫له‌س������ه‌ر فۆڕمی ده‌نگدان‪ ،‬هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی ل‌ه سیس������ته‌می‬ ‫ده‌نگی جێگره‌وه‌دا ئه‌نجام ده‌درێت‪ .‬ل‌ه زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا‬ ‫ئه‌و ریزبه‌ندكردن‌ه دڵخوازانه‌ ده‌بێت و ده‌نگده‌ر په‌یبه‌س������ت‬ ‫ناكرێت به‌ ریزكردنی گش������ت پاڵێوراوان‪ ،‬به‌ڵكو بۆی هه‌ی‌ه‬ ‫ته‌نها ی‌ه ‌ك پاڵێوراو هه‌ڵبژێرێت‪.‬‬ ‫دوای كۆتاییهات������ن ب������‌ه جیاكردن������ه‌و‌ه و ئه‌ژماركردنی‬ ‫په‌سه‌ندکراو‌ه یه‌كه‌مه‌كانی سه‌ر فۆڕمی ده‌نگدان‪ ،‬ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‌ه پێویس������ته‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی تاكه‌ پاڵێوراوێك دیاری‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی ل‌ه رێگه‌ی پشكی‬ ‫درووپ (‪)Droop quota‬ه‌وه‌ ئه‌نج������ام ده‌درێ������ت‪ ،‬كه‌ ل‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی ئه‌و هاوكێش‌ه ساده‌یه‌و‌ه ده‌رده‌هێنرێت‪:‬‬ ‫پشك= [ژماره‌ی ده‌نگه‌كان‪(/‬ژماره‌ی كورسییه‌كان‪1+])1+‬‬

‫ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردن ل‌ه سایه‌ی سیسته‌می یه‌ك‬ ‫ده‌نگ������ی گوازراوه‌ له‌ رێگه‌ی چه‌ن������د كردارێكی ژماردنه‌و‌ه‬ ‫‌ندکراوه‬ ‫‌‌‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬ل‌ه ژماردنی یه‌كه‌مدا كۆی ده‌نگ‌ه په‌سه‬ ‫یه‌كه‌مه‌كانی هه‌ر پاڵێوراوێك ئه‌ژمار ده‌كرێن‪ ،‬راسته‌وخۆ ئه‌و‬ ‫پاڵێوراوان‌ه ده‌رده‌چن ك‌ه ده‌نگه‌ په‌سه‌ندکراوه‌‌ یه‌كه‌مه‌كانیان‬ ‫یه‌كس������ان یاخ������ود زیاتر بێت له‌و ڕێژه‌ی������ه‌ی كه‌ به‌پێی ئه‌و‬ ‫كرداره‌ی‌ س������ه‌ره‌و‌ه ده‌رده‌چێت (وات‌ه ده‌نگی پێویس������ت بۆ‬ ‫سه‌ركه‌وتنی هه‌ر پاڵێوراوێك)‪.‬‬ ‫دوای ئه‌و‌ه ژماردنی دووه‌م دێت‪ ،‬تیایدا ده‌نگه‌ زیاده‌كان‬ ‫(ئه‌و ده‌نگانه‌ی ك‌ه ل‌ه ژماردنی یه‌كه‌مدا ل‌ه رێژه‌ی پێویست‬ ‫بۆ س������ه‌ركه‌وتنی ه������ه‌ر پاڵێوراوێك زیاتر ب������وون) دووبار‌ه‬ ‫به‌سه‌ر ئه‌و پاڵێوراوانه‌دا دابه‌ش ده‌كرێنه‌وه ك‌ه ل‌ه ژماردنی‬ ‫یه‌كه‌مدا رێژه‌ی پێویستی ده‌نگه‌كانیان به‌ده‌ست نه‌هێناوه‌‌‪،‬‬ ‫به‌ پش������ت به‌ستن ب‌ه ژماره‌ی په‌س������ه‌ندکراوه‌‌ دووه‌مه‌كانی‬ ‫سه‌ر فۆڕمی ده‌نگدان‪.‬‬ ‫به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی به‌رزترین ئاستی دادپه‌روه‌ری‬ ‫له‌ كرداری دووباره‌ دابه‌ش������كردنه‌وه‌دا‪ ،‬فۆڕمه‌كانی گشت‬ ‫پاڵێوراوان دابه‌ش ده‌كرێنه‌وه‪ ،‬ب������ه‌اڵم هه‌ر یه‌كه‌یان به‌پێی‬ ‫رێ������ژه‌ی كه‌رتی س������ه‌دی هه‌ر ده‌نگێك‪ ،‬ب‌ه ش������ێوه‌یه‌ك كۆی‬ ‫ده‌نگ‌ه دابه‌ش������كراوه‌‌كان یه‌كس������ان بێت به‌ زیاده‌ی ده‌نگی‬ ‫پاڵێوراوه‌ك������ه‌‌‪ ،‬بۆ نموون������‌ه ئه‌گه‌ر پاڵێوراوێ������ك ‪100‬ده‌نگی‬ ‫به‌ده‌ستهێنا بێت و زیاده‌ی ده‌نگه‌كانی پێنج ده‌نگ بوو‪ ،‬له‌و‬ ‫كاته‌دا هه‌ر فۆڕمێكی ده‌نگدان ب‌ه به‌های یه‌ک له‌سه‌ر بیست‬ ‫(‪)20\1‬ی ده‌نگه‌كان دابه‌ش ده‌كرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای ه������ه‌ر كردارێك������ی دووباره‌كردن������ه‌و‌ه ئه‌گه‌ر هیچ‬ ‫كام ل������‌ه پاڵێوراوه‌كان زیاده‌ی ده‌نگه‌كانی یه‌كس������ان نه‌بوو‬ ‫ب‌ه رێژه‌ی پێویس������ت‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و پاڵێوراوه‌ی كه‌مترین ده‌نگی‬ ‫به‌ده‌س������تهێناو‌ه دوورده‌خرێت������ه‌وه‌ و ده‌نگه‌كانی به‌س������ه‌ر‬ ‫پاڵێوراو‌ه ماوه‌كاندا دابه‌ش������ده‌كرێته‌وه‌ ب‌ه پشتبه‌س������تن ب‌ه‬ ‫په‌سه‌ندکراو‌ه دووه‌مه‌كان‪.‬‬ ‫به‌م ش������ێوه‌ی‌ه كرداره‌كان به‌رده‌وام ده‌بن و له‌ ئه‌نجامی‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪47‬‬


‫هه‌ر كردارێكیش������دا یان ئه‌وه‌تا ده‌نگ������ه‌ زیاده‌كان دووبار‌ه‬ ‫دابه‌ش������ده‌كرێنه‌وه‌ یاخ������ۆد پاڵێوراوێ������ك دوور ده‌خرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫تاوه‌كو ئه‌و ڕێژه‌ی������ه‌ی پاڵێوراوان هه‌ڵده‌بژێردرێن تا له‌گه‌ڵ‬ ‫ژماره‌ی کورسییه‌کاندا یه‌كسان بن‪.‬‬ ‫له‌ حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر گش������ت كورسییه‌كان پڕ نه‌كرانه‌وه‌ و‬ ‫هی������چ پاڵێوراوێكیش جگه‌ له‌ دوورخ������راوه‌كان نه‌مابووه‌وه‌‌ و‬ ‫به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ژماره‌ی كورس������ییه‌ م������اوه‌كان ته‌نها یه‌ك‬ ‫پاڵێوراوی������ش زیاد بوو‪ ،‬ئه‌وا گش������ت پاڵێ������وراوه‌كان جگه‌ له‌‬ ‫یه‌كێكیان س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی رێژه‌ی پێویس������تی ده‌نگه‌كانیان‬ ‫به‌ده‌ست نه‌هێناوه‌ به‌ سه‌ركه‌وتوو و هه‌ڵبژێردراو داده‌نرێن‪.‬‬

‫خاڵ ‌ه به‌هێز و الوازه‌كانی ئه‌م سیسته‌مه‌‪:‬‬ ‫خاڵ ‌ه به‌هێزه‌كانی‪:‬‬ ‫ده‌توانی������ن بڵێی������ن جیاوگه‌ گش������تییه‌كانی سیس������ته‌می‬ ‫نوێنه‌رایه‌ت������ی رێژه‌یی به‌س������ه‌ر سیس������ته‌می ی������ه‌ك ده‌نگی‬ ‫گ������وازراوه‌‌دا جێبه‌ج������ێ ده‌كرێ������ن‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ل‌ه گش������ت‬ ‫سیسته‌مه‌كانی دیكه‌ی هه‌ڵبژارد ‌ن ئاڵوزتره‪ ،‬به‌اڵم‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئه‌م سیس������ته‌مه‌ رێگا له‌ب������ه‌رده‌م ده‌نگده‌ردا خۆش‬ ‫ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی هه‌م پارت‌ه سیاسییه‌كان هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬هه‌م‬ ‫پاڵێوراوانی‌ ئه‌و پارته‌ سیاسییانه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬ده‌رئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان ل‌ه رێگه‌ی ئه‌م سیسته‌مه‌و‌ه‬ ‫تا ڕاده‌یه‌كی زۆر گونجانی تێدا به‌دی ده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬قه‌باره‌ی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن فره‌نوێنه‌ر و بچووكن‪،‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ش واده‌كات په‌یوه‌ندییه‌ك������ی ڕاس������ته‌وخۆ له‌نێوان‬ ‫ده‌نگده‌ر و پاڵێوراواندا هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬به‌هۆی ئه‌و سیس������ته‌مه‌وه‪ ‌،‬ده‌نگ������ده‌ر ده‌توانێت كاریگه‌ری‬ ‫هه‌بێت له‌س������ه‌ر ئه‌و هاوپه‌یمانییان������ه‌ی دوای هه‌ڵبژاردن پێكدێن‪،‬‬ ‫ه������ه‌روه‌ك ئ������ه‌وه‌ی ل‌ه كۆم������اری ئێرله‌ن������دا روویدا‪ ،‬وا ل������ه‌ پارت‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كان ده‌كات له‌ رێگه‌ی گۆڕینه‌وه‌ی ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌‬ ‫ده‌نگده‌ران هه‌ڵیان بژاردوون‪ ،‬هه‌وڵی هاوكاریكردنی یه‌كتر بده‌ن‪.‬‬ ‫‪ -5‬ب������ه‌ به‌راوورد له‌گه‌ڵ سیس������ته‌می لیس������تی رێژه‌یی‬ ‫(لیستی داخراو)‪ ،‬ئه‌م سیسته‌م‌ه چانسی زیاتر ب‌ه پاڵێوراو‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆكان ده‌دات بۆ س������ه‌ركه‌وتن‪ ،‬چونكه‌ ده‌نگده‌ر ل‌ه‬ ‫جیاتی ئه‌وه‌ی ده‌نگ به‌ لیست بدات‪ ،‬ده‌نگ به‌ پاڵێوراوه‌كان‬ ‫ده‌دات (هه‌رچه‌نده‌ ده‌كرێ ل‌ه رێگه‌ی ئه‌م سیسته‌مه‌و‌ه كار‬ ‫به‌ لیس������تی رێژه‌ییش بكرێت‪ ،‬وه‌ك ئ������ه‌وه‌ی بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پیرانی ئوسترالیا ئه‌نجام ده‌درێت)‪.‬‬ ‫خاڵ ‌ه الوازه‌كانی‪:‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌و خاڵ‌ه الوازانه‌ی كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫له‌ناو س������یته‌می نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌ییدا هه‌ن‪ ،‬ئه‌م سیسته‌م‌ه‬ ‫چه‌ند خاڵێكی دیكه‌ی الوازی تێدایه‌ ئه‌وانیش‪:‬‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫‪ -1‬ره‌خنه‌ی������ه‌ك كه‌ له‌و سیس������ته‌مه‌ ده‌گیرێ������ت ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬ئه‌و‬ ‫سیس������ته‌مانه‌ی ده‌نگێك له‌ ده‌نگێكی دیكه‌ به‌ باش������تر داده‌نێن‬ ‫سیس������ته‌مێكی نام������ۆن و الی زۆرێك له‌ كۆمه‌ڵ������گاكان كارێكی‬ ‫تازه‌یه‌ و پێویس������تی به‌ ئاستێكی به‌رزی هوشیاریی رۆشنبیری‬ ‫و مه‌عریفی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬له‌م سیس������ته‌مه‌دا ورده‌كارییه‌كان������ی جیاكردنه‌وه‌ و‬ ‫ژماردنی ده‌نگ������ه‌كان ئاڵۆزییه‌ك������ی زۆری تێدایه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌و‬ ‫هۆی������ه‌ش وای له‌ واڵتی ئس������تۆنیا كرد پاش������گه‌ز ببێته‌و‌ه‬ ‫ل������‌ه په‌یڕه‌وكردنی سیس������ته‌مه‌ك‌ه دوای ئ������ه‌وه‌ی ل‌ه یه‌كه‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردندا كاری پێكرد‪.‬‬ ‫ئه‌م سیسته‌مه‌ پێویس������تی به‌ چه‌ندین كرداری ئه‌ژماركردن‬ ‫و دابه‌ش������كردنی ده‌نگه‌ زیاده‌كان هه‌یه‌‪ ،‬بۆی������ه‌ جیاكردنه‌وه‌ و‬ ‫ژماردنی ده‌نگه‌كان له‌ بنك������ه‌ی تایبه‌ت ئه‌نجام ده‌درێن‪ ،‬نه‌ك له‌‬ ‫بنكه‌كانی ده‌نگدان‪ .‬لێره‌دا بابه‌تی پاكیی هه‌ڵبژاردن دێته‌ پێشه‌وه‌‬ ‫و ڕه‌نگ������ه‌ جیاكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان له‌ن������او بنكه‌ی ده‌نگداندا بۆ‬ ‫شه‌رعییه‌تدان به‌ هه‌ڵبژاردن پێویس������ت بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش واده‌كات‬ ‫به‌دوای ئه‌و سیسته‌مه‌دا بگه‌ڕێن كه‌ ئه‌و ئامانجه‌ ده‌پێكێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬ب‌ه پێچه‌وانه‌ی سیس������ته‌می لیستی ڕێژه‌یی‪ ،‬ده‌كرێ‬ ‫سیس������ته‌می یه‌ك ده‌نگی گ������وازراو‌ه ببێته‌ هۆی كه‌رتبوونی‬ ‫پارت‌ه سیاس������ییه‌كان‪ ،‬چونك‌ه پاڵێوراوانی پارتێكی سیاسی‬ ‫ركابه‌رایه‌ت������ی یه‌كتری ده‌كه‌ن بۆ س������ه‌ركه‌وتن‪ ،‬ئه‌م‌ه جگ‌ه‬ ‫ل‌ه ركابه‌رایه‌تیكردن له‌گ������ه‌ڵ پاڵێوراوانی پارته‌كانی دیكه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش سیاسه‌تی ئاگرخۆشكردن به‌رهه‌م دێنێت ك‌ه تیایدا‬ ‫پاڵێوراوان په‌نا ده‌به‌ن‌ه به‌ر كڕینی ده‌نگی كۆمه‌ڵ و گرووپی‬ ‫دیاریكراوی ده‌نگده‌ران‪.‬‬ ‫‪ -4‬به‌هۆی ئه‌و سیس������ته‌مه‌و‌ه له‌وانه‌ی‌ه پارتێك سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌ی ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی ل������ه‌ ركابه‌ره‌كه‌ی زیاتره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كورسی كه‌متری به‌ركه‌وێت؛ بۆ نموون‌ه ماڵتا له‌ ناوه‌ڕاستی‬ ‫هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوودا هه‌ڵسا ب‌ه هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫یاسای هه‌ڵبژاردنی واڵت به‌مه‌به‌ستی بواردان ب‌ه دابینكردنی‬ ‫هه‌ندێك ل‌ه كورس������ی زیاد‌ه ب������ۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی پارتی‬ ‫زه‌ره‌رمه‌ند‪ ،‬ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و حاڵه‌ت‌ه روویدا‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو ڕه‌خنانه‌ی ئاڕاسته‌ی سیسته‌می‬ ‫ی������ه‌ك ده‌نگی گوازراو‌ه ده‌كرێن‪ ،‬له‌ كات������ی جێبه‌جێكردنیدا‬ ‫دیارك������ه‌وت ك‌ه زۆربه‌ی ئه‌و ره‌خنان‌ه كێش������ه‌ی الوه‌كین و‬ ‫كار ناكات‌ه سه‌ر پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ .‬ل‌ه ئێرله‌ندا و ماڵتا‪،‬‬ ‫په‌یڕه‌وكردنی ئه‌و سیس������ته‌م‌ه ب������ۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫بوو‌ه مایه‌ی س������ه‌قامگیری و هێنانه‌ ئ������ارای حكوومه‌تێكی‬ ‫سه‌قامگیر‪ ،‬هه‌روه‌ها تاڕاده‌یه‌كی باش شه‌رعییه‌تیان هه‌ی‌ه‬ ‫و ل������ه‌ زۆربه‌ی كات������دا حکوومه‌ت ل‌ه یه‌ك ی������ان دوو پارتی‬ ‫سه‌ره‌كی پێك دێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪aceproject.org :‬‬


‫تابووری‬ ‫پێنجه‌م‬

‫ن‪ :‬سه‌كوان ئه‌رگوشی‬ ‫ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ بۆ یه‌كه‌م جار له‌كاتی شه‌ڕی ناوخۆی‬ ‫ئیسپانیا ل‌ه ساڵی ‪1936‬دا ده‌ركه‌وت‪ .‬ئه‌و هێزانه‌ی به‌ره‌و‬ ‫مه‌درید پێش������ڕه‌وییان ده‌كرد‪ ،‬له‌ چوار تابوور پێكهاتبوون‪.‬‬ ‫تابوورێكی دیك‌ه له‌ناو هێزه‌كانی به‌رامبه‌ردا ب‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫نهێنی كاری ده‌كرد و ب������‌ه پڕوپاگه‌نده‌‪ ،‬ترس و دڵه‌ڕاوكێی‬ ‫له‌ ناو هێزه‌كه‌دا باڵو ده‌ك������رده‌وه‌‪ ،‬لەبەر ئەو‌ه به‌ تابووری‬ ‫پێنجه‌م ناونران‪.‬‬ ‫له‌كاتی جه‌نگی سارددا ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ بۆ كاری سیخۆڕی‬ ‫و به‌كرێگیراوی به‌كار ده‌هێنرا‪ .‬له‌ سه‌رده‌می ئێستادا بازنه‌ی‬ ‫به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی تابووری پێنجه‌م فراوانتر بووه‌ و‬ ‫ئه‌و كۆمه‌ڵ و گرووپانه‌ش ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ به‌ ناوی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی یان خێرخوازی یان هه‌ر ناوێكی دیكه‌ هه‌ڵده‌س������تن‬ ‫ب������ه‌ باڵوكردنه‌وه‌ی ده‌نگۆی ناڕاس������ت و پڕوپاگه‌نده‌كردن له‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی الیه‌نێك دژی الیه‌نێكی دیكه‌‪.‬‬ ‫پارت‌ه سیاس������ییه‌كانیش ئه‌وانه‌ی به‌ خواست و هاوكاری‬ ‫واڵتانی نه‌یار دامه‌زراون‪ ،‬ڕۆڵی تابووری پێنجه‌م ده‌بینن ل‌ه‬ ‫واڵته‌كه‌ی خۆیاندا‪ .‬زۆر جاریش ئه‌و پارت‌ه سیاس������ییانه‌ی‬ ‫كه‌ خۆڕسكن و له‌س������ه‌ر بنه‌مایه‌كی نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫دام������ه‌زراون‪ ،‬به‌اڵم ملمالنێ سیاس������ییه‌كان ب������‌ه ئاقارێكی‬ ‫نادروس������تدا ده‌به‌ن و ئه‌و كاره‌ ئه‌نجام ده‌ده‌ن كه‌ نه‌یارانی‬

‫واڵت هه‌وڵی ب������ۆ ده‌ده‌ن‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌رنامه‌س������ازی بۆ‬ ‫كراب������ێ یاخود مه‌به‌س������تیان بێت ئه‌جیندای ئ������ه‌و نه‌یاران‌ه‬ ‫جێبه‌ج������ێ بكه‌ن‪ ،‬ب������ه‌ ش������ێوه‌یه‌كی ناڕاس������ته‌وخۆ ده‌چن‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی تابووری پێنجه‌مه‌و‌ه (بێگومان ئه‌گه‌ر كاره‌ك‌ه‬ ‫له‌ به‌رژه‌وه‌ندی چه‌ند كه‌س������ێك یان گرووپێكدا بێت و دژ ب‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی واڵت بێت)‪.‬‬ ‫ئه‌ركی تابووری پێنجه‌م هێنانه‌دی ئاژاوه‌ و باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌‪ ،‬ترس و دڵه‌ڕاوكێیه‌ له‌ ناوخۆی واڵتدا‪ .‬بۆیه‌ هه‌ر‬ ‫الیه‌نێك ئه‌و كاره‌ ئه‌نجام بدات چ به‌ مه‌بەست بێت و بۆ ئه‌و‬ ‫ئه‌ركه‌ دامه‌زرا بێت‪ ،‬یاخود مه‌به‌ستیان به‌ده‌ستهێنانی هه‌ندێك‬ ‫ده‌ستكه‌وت و به‌رژه‌وه‌ندیی ناڕه‌وا بێت‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ دووریش‬ ‫بێت له‌ ده‌س������تێوه‌ردانی ده‌ره‌كی‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌مان‬ ‫ئامانج ده‌پێكن‪ ،‬ئه‌وا ئه‌ركی تابووری پێنجه‌م ده‌بینن‪.‬‬ ‫مه‌رج نیی������ه‌ ته‌نها ئه‌وانه‌ی له‌ ده‌س������ه‌اڵتدا نه‌بن هه‌وڵی‬ ‫ئاژاوه‌نانه‌وه و توقاندن بده‌ن‪ ،‬به‌ڵكو زۆر جار ده‌سه‌اڵتدارانیش‬ ‫ل������ه‌ پێناو مانه‌وه‌ی خۆیاندا په‌نا بۆ ئه‌و كاره‌ ده‌به‌ن‪ .‬ئامانج‬ ‫له‌م جۆره‌ سیاسه‌ته مانه‌وه‌ له‌ ده‌سه‌اڵته‌‪ ،‬به‌اڵم ئاكامه‌كه‌ی‬ ‫الوازكردن������ی واڵت و لێكترازان������ی كۆمه‌ڵگایه‌ و‪ ،‬ده‌رئه‌نجام‬ ‫داگیركردنیه‌تی له‌الیه‌ن واڵتانی دیكه‌وه‌‪ .‬وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ عێراق‬ ‫روویاندا‪ ،‬كاتێك ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانانی هێرش������یان كرده‌‬

‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪49‬‬


‫سه‌ری و داگیریان كرد‪ ،‬زۆرینه‌ی خه‌ڵكی عێراق خوازیاری‬ ‫له‌ناوچون������ی رژێمه‌كه‌‌بوون‌‪ .‬كه‌وات������ه‌ چ جیاوازییه‌ك هه‌یه‌‬ ‫له‌نێوان ئه‌وانه‌ی به‌مه‌به‌س������تی تابووری پێنجه‌م دامه‌زرابن‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی بۆ مه‌به‌ستێكی دیكه‌ واڵت به‌ هه‌مان ئاقاردا‬ ‫بەرن‪ ،‬كه‌ تابووری پینجه‌م هه‌وڵی بۆ ده‌دات‪.‬‬ ‫له‌ سه‌رده‌می ئه‌مڕۆی ته‌كنۆلۆژیادا هۆیه‌كانی كارتێكردن له‬ ‫‌كۆمه‌ڵگادا فراوان و جۆراوجۆرن‪ .‬ره‌نگه‌ ئه‌و ئه‌ركه‌ی جاران‬ ‫به‌ سوپایه‌ك ئه‌نجام ده‌درا وه‌ك تابووری پێنجه‌م‪ ،‬ئێستا تاكه‌‬ ‫كه‌ناڵێكی راگه‌یاندن بیكات و بگره‌ كاریگه‌رتریش بێت‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه ئامانج و خواس������تی تابووری پێنجه‌م‬ ‫له‌ چوارچێوه‌ی جه‌نگ ده‌رچووه‌ و گش������ت بواره‌كانی ژیان‬ ‫ده‌كات‌ه ئامانج‪ ،‬چ ب������واری كۆمه‌اڵیه‌تی بێت یان ئایینی یان‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی یاخ������ود هه‌ر بوارێكی دیكه‌ی ژی������ان‪ .‬بواره‌كان‬ ‫جی������ان‪ ،‬به‌اڵم ئامانج و مه‌رام یه‌ك������ن ئه‌ویش الوازكردن و‬ ‫له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگایه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌رێمی كوردستان مه‌ترسییه‌كانی تابووری پێنجه‌م و‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی زۆرن‪ ،‬له‌به‌ر چه‌ند هۆیه‌ك له‌وانه‌ش‪:‬‬ ‫‪ -1‬هه‌رێم������ی كوردس������تان به‌چه‌ند واڵتێكی دراوس������ێ‬ ‫به‌س������تراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه جگه‌ ل‌ه به‌رژه‌وه‌ندی������ی ئابووری هیچ‬ ‫په‌یوه‌ندیێكی دیك‌ه به‌ ڕه‌وا نابینن‪ .‬لێره‌دا ئه‌و واڵتان‌ه نایانه‌وێ‬ ‫ئه‌و قازانجه‌ ئابوورییه‌ی له‌ ڕێگای كوردستانه‌و‌ه ده‌ستیان‬ ‫ده‌كه‌وێت ل‌ه ده‌ستی بده‌ن‪ ،‬به‌اڵم به‌گشت شێوه‌یه‌ك رێگری‬ ‫ل������‌ه به‌هێزبوونی هه‌رێم ده‌كه‌ن‪ .‬چ به‌ هه‌نارده‌كردنی مادد‌ه‬ ‫هوش������به‌ره‌كانه‌وه‌ بێت یاخود له‌ رێگه‌ی تێكدانی ئاسایشی‬ ‫‌یانهێننه ناوه‌وه‌ی‬ ‫‌‌‬ ‫خۆراكه‌و‌ه بێت‪ ،‬ك‌ه بازرگانه‌كانی ئێمه ده‬ ‫واڵت یاخود چه‌ندین رێگای دیكه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬هه‌رێمی كوردستان تاوه‌كو ئێستا خاوه‌ن سه‌روه‌ریی‬ ‫خ������ۆی نییه ‌و نه‌ب������ووه‌ ب������ه‌ ده‌وڵه‌تێكی س������ه‌ربه‌خۆ‌‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫كارتێكردن������ه‌كان كاریگ������ه‌ر ده‌بن‪ .‬ل‌ه قۆناغ������ی په‌ڕینه‌و‌ه و‬ ‫هه‌نگاونان به‌ره‌و ده‌وڵه‌تی س������ه‌ربه‌خۆ‪ ،‬هه‌وڵ و تێكۆشینی‬ ‫نه‌یاران بۆ دامه‌زراندن و فراوانكردنی تابووری پێنجه‌م چڕ‬ ‫ده‌كرێنه‌و‌ه و گشت شێوازه‌كانی ده‌گرنه‌ به‌ر‪.‬‬ ‫‪ -3‬بوونی فره‌ حزبی و ملمالنێی به‌هێزی سیاس������ی بۆ‬ ‫گرتن‌ه ده‌س������تی ده‌س������ه‌اڵت له‌ هه‌رێمێكی وه‌ك كوردستان‬ ‫ك‌ه ل������‌ه س������ه‌ره‌تای هه‌نگاونانه‌ به‌ره‌و دیموكراس������ییه‌ت و‬ ‫به‌مه‌ده‌نیكردنی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬هۆكارێكی دیكه‌ی‌ه بۆ سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫تابووری پێنجه‌م‪ .‬ره‌نگه‌ زۆرجا به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ده‌سكه‌وتێكی سیاسی‪ ،‬به‌رژه‌وه‌ندییه‌ بااڵكان وه‌ال بنرێن و‬ ‫هه‌ندێك الیه‌ن ببن ب������ه‌ بزوێنه‌ری كار و به‌رنامه‌ی واڵتێكی‬ ‫دیكه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ل‌ه دنیای سیاسه‌تدا كارێكی ئه‌سته‌م نییه‌‪.‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬

‫محه‌مه‌د مورسی‬

‫یه‌كه‌م سه‌رۆكی مه‌ده‌نیی میسر‬

‫پ������اش تێپه‌ڕبوونی هه‌فته‌یه‌ك به‌س������ه‌ر ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكایه‌تی له‌ میس������ر‪ ،‬لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫س������ه‌ڕۆكایه‌تی له‌ میس������ر له‌ ڕۆژی یه‌ك ش������ه‌ممه‌ ڕێكه‌وتی‬ ‫‪ 2012/6/24‬سه‌ركه‌وتنی محه‌مه‌د مورسی سه‌رۆكی پارتی‬ ‫ئ������ازادی و دادپ������ه‌روه‌ری كه‌ هه‌ڵق������واڵوی كومه‌ڵی ئیخوان‬ ‫موس������لمینه‪ ،‬به‌سه‌ر ڕكابه‌ره‌كه‌ی ئه‌حمه‌د شه‌فیق دواهه‌مین‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیرانی میسر له‌ س������ه‌رده‌می حوسنی موباره‌كدا‬ ‫ڕاگه‌یاند‪.‬‬ ‫به‌پێی‌ ئه‌نجامه‌كانی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكایه‌تی‪،‬‬ ‫محه‌م������ه‌د مورس������ی ‪%51.7‬ی ده‌نگه‌كان������ی ك������ه‌ ده‌كاته‬ ‫‌‪ 13230131‬ده‌نگ به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬له‌ به‌رامبه‌ردا ‪%48.3‬ی‬ ‫ده‌نگه‌كان كه‌ ده‌كاته‌ ‪ 12347380‬بۆ ئه‌حمه‌د شه‌فیق بوون‪.‬‬ ‫رێژه‌ی به‌شداریكردن له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا گه‌یشته‌‪.%51.7‬‬ ‫دوای شۆڕشی‌ ‪23‬ی ته‌ممۆزی ‪ 1952‬كه‌ كۆتایی هێنا‬ ‫به‌ رژێمی پاش������ایه‌تی له‌ میسر‪ ،‬سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م واڵته‌‬ ‫كه‌وته‌ ده‌ست چه‌ند سه‌ركرده‌یه‌كه‌وه‌ كه‌ گشتیان سه‌ر به‌‬ ‫دامه‌زراوه‌ سه‌ربازییه‌كان‌ بوون‪ ،‬محه‌مه‌د نه‌جیب‪ ،‬جه‌مال‬ ‫عه‌بدولناس������ر‪ ،‬ئه‌نوه‌ر س������ادات و دواهه‌مینیان حوسنی‬ ‫موباره‌ك بوو‪ ،‬كه‌ له‌ ‪11‬ی شوباتی ‪ 2011‬به‌هۆی گۆشاری‬ ‫شۆڕشی ‪25‬ی یه‌نایه‌ره‌وه‌ ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی خۆی‬ ‫ڕاگه‌یاند‪ .‬له‌ یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی دوای شۆڕش‪ ،‬مورسی‬ ‫وه‌ك یه‌كه‌م سه‌رۆكی مه‌ده‌نیی میسر هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬ ‫محه‌مه‌د مورسی له‌دایكبووی ساڵی ‪1951‬ه‌ و بڕوانامه‌ی‬ ‫دكتۆرای له‌ ساڵی ‪ 1982‬ل‌ه زانكۆی ‪South California‬‬ ‫به‌ده‌س������تهێناوه‌‪ .‬ل‌ه ماوه‌ی نێوان سااڵنی ‪ 2000‬تا ‪2005‬‬ ‫كاتێك ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی گه‌ل بوو له‌س������ه‌ر فراكسیۆنی‬ ‫ئیخ������وان موس������لمین‪ ،‬وه‌ك باش������ترین ئه‌ن������دام په‌رله‌مان‬ ‫ده‌ستنیش������انكرا‪ .‬ل������‌ه ‪30‬ی نیس������انی ‪ 2011‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫شورای ئیخوان‪ ،‬دكتۆر مورس������یان وه‌ك سه‌رۆكی پارتی‬ ‫ئازادی و دادپه‌روه‌ری هه‌ڵبژارد‪.‬‬


‫حوزه‌یرانی ‪2012‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)22‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.