ته‌مووزی 2012
1
2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
ڕێکخستن و به‌یاساییکردنی ئازادی و
که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن له بواری جیهانیدا
سپێك ده
له‌م س������ه‌رده‌مه‌دا ،ش������ه‌پۆلی ده‌ستاوده‌س������تکردنی زانی������اری ،هه‌روه‌ها فره‌یی و چه‌ند چه‌ش������نه‌یی له که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندندا ،سنووری نه‌ته‌وه‌یییان به‌زاندوو‌ه و که‌ره‌سه‌کان و ئازادیی ڕاده‌ربڕین بوونه‌ت‌ه به‌شێکی دانه‌بڕاو له ژیانی هاوواڵتیان. ته‌قینه‌وه‌ی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی و هاتنه‌کایه‌وه‌ی ش������ه‌پۆلی دیجیتالی ،گۆی زه‌وی وا لێک گرێ داوه ،هاوواڵتیانی له س������ووچێکی ئه‌م جیهانه‌دا کردۆت‌ه هاوکێش������ه‌یه‌ک ،که ل������ه پانتایییه‌کی به‌رفراواندا و له ده‌ره‌وه‌ی س������نووره نه‌ته‌وه‌یییه‌کانیش ده‌س������تیان به زانیاری ڕاده‌گات .ڕێکخستن و به‌یاساییکردنی ئ������ه‌م ئازادیی ڕاده‌ربڕینه بۆته کارێکی ڕۆژانه‌ی نێوخۆیی و ده‌ره‌کی ،که دامهزراوه زل و به‌رپرس������ه‌کانی بهخۆیهوه سه‌رقاڵ کردووه. هه‌ر له‌و مانگ������ه‌دا بوو ( )٢٠١٢/٧/٥که ئه‌نجومه‌نی مافی مرۆڤی نه‌ت������هوه یه‌کگرتووه‌کان بڕیارنامه‌ی به‌رگری له ئازادیی ڕاده‌ربڕینی له ئینترنێتدا په‌سند کرد .ئه‌نجومه‌نی مافی مرۆڤی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان گرینگترین دامه‌زراوه‌ی مافی مرۆڤی جیهانییه ،که بۆ یه‌که‌مین جار جه‌ختی له‌س������ه‌ر پێویس������تیی ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ڕاگه‌یاندنی ئازادانه‌ی بیروڕا له پانتایی ئینترنێتدا کرده‌وه. ب������ه بڕوای ئه‌م ئه‌نجومه‌نه« :ئازادیی ڕاده‌ربڕین له ئینترنێتدا و ئازادی ئه‌و ڕایهڵهیه ،مافێکه که ده‌بێ له‌الی������هن ته‌واوی واڵتانه‌وه ڕێزی لێ بگیرێت ».به‌پێی ئه‌م بڕیارنامه‌ی������ه ،واڵتانی ئهندام له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا «ئهرکیانه که ده‌سپێڕاگه‌ییشتنی سه‌ربه‌ستانه‌ی هاوواڵتیان به ئینترنێت دابین بکه‌ن». ئه‌گه‌ر له ماوهی ئه‌م بیس������ت س������اڵه‌دا ،ئه‌م ش������ه‌پۆل‌ه ڕووی له که‌لێن و قوژبنی ئه‌م جیهانه ده‌کرد و گه‌یێنه‌ری زانیاری بوو ،له‌م سه‌رده‌مه‌دا لهالیهن نهتهوه یه‌کگرتووه‌کانه‌و‌ه و له بواری جیهانیدا ،دابینکردنی ئینترنێت و ئازادییه‌که‌ی قۆناغی یاس������ایی بهخۆیهوه ده‌گرێت و ده‌وڵه‌تان «ناچار ده‌کات» ،که پاراس������تن و دابینکردنی زلترین که‌ره‌س������هی ڕاگه‌یاندن (ئینترنێت) وه‌کو ئه‌رکێکی نه‌ته‌وه‌یی و جیهانی س������ه‌یر بکه‌ن و هه‌وڵیش بۆ دابینکردنی بده‌ن .له ڕابردوودا ،ئازادیی ڕاده‌ربڕین و که‌ره‌س������ه‌کان س������نووری نه‌ته‌وه‌یییان هه‌بوو و یاس������اکانیش زۆرتر بواری نه‌ته‌وه‌یییان ده‌گرته‌وه ،به‌اڵم له‌م س������ه‌رده‌مه‌دا ،به هۆی پێش������که‌وتنی خێرا ،یه‌که‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی به هۆی که‌ره‌سه هاوبه‌ش و جیهانییه‌ک‌ه له جوگرافیایه‌کی به‌ربه‌رینی جیهانیدا گرێ������دراوه و ،هاوکات که ده‌بێ ده‌وڵه‌ت������ه‌کان له بواری ناوخۆییدا چاالک و وه‌اڵمده‌ربن ،به‌و پێیه ده‌بێ له بواری جیهانیشدا وه‌اڵمده‌ر و به‌رپرس بن. ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ئینترنێت ،وه‌کو هێزێکی بزوێنه‌ر بۆ پێش������که‌وتن و گه‌ش������هی کۆمهڵگه پێویس������تن. ئه‌م که‌ره‌س������هیه چێکه‌ری پێوه‌ندی������ی نێوان ده‌وڵه‌ت و هاوواڵتیانه ،هه‌روه‌ها پله‌ی وش������یاری و داخوازیی هاوواڵتیانیش به‌رز ده‌کاته‌وه.
سه‌رنووسه‌ر
ته‌مووزی 2012
3
حکوومه‌تی لێهاتووه‌کان
ن :قه‌ره‌نی قادری
دیموکراسی‌باتێکی ڕێژه‌یییه ،به‌اڵم له ته‌مه‌نی زیاتر له دوو هه‌زار س������اڵیی خۆیدا به‌رده‌وام ڕووی له گه‌شه‌س������ه‌ندندا بووه .حوکمڕانیی سه‌ر به‌م چه‌مکه‌ش ههمیشه جێی باس و لێدوان بووه ،که سیسته‌می دیموکراسی له واڵتێکدا چۆن بهڕێوه بچێت .شێوه‌ی داڕشتنی ده‌سه‌اڵت و میکانیزم ،هه‌روه‌ها ئه‌و چه‌مکانه‌ی که له کات و شوێنێکی دیاریکراودا ده‌س������ه‌اڵتی دیموکراتیک پێناس������ه ده‌که‌ن ،کامانه‌ن؟ له کۆتاییدا به چ شێوه‌یه‌ک ئه‌م سیستهمه ده‌توانێت باش������ترین به‌ڕێوه‌به‌ریی له واڵیدا سه‌قامگیر بکات ،تا کۆمهڵگه له گشت بواره‌کانیدا گهشه بستێنێت؟
دوو بۆچوون له‌م بواره‌دا ههمیشه جێی مشتومڕ بوونه، که ئاخۆ حکوومه‌تێکی تێکنۆکرات بێت که به ڕێگه‌ی چه‌ند پس������پۆر و فیله‌س������ووفه‌و‌ه واڵت ئیدار‌ه بکات ،یا به ڕێگه‌ی که‌سانی لێهاتوو و ش������اره‌زاو‌ه واڵت بهڕێوه بچێت؟ ئه‌گه‌ر باس له (حکوومه‌تی تێکنۆکراتی) ده‌که‌ین ،پێویسته باس له ته‌مه‌ن و سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه بکه‌ین که ته‌مه‌نی وه به سه‌د سال ناگات و ،لهالیهن ڕۆشنبیران و نووسه‌رانه هاتۆته ناو زانست‌ه سیاس������ییه‌کانه‌و‌ه و گه‌اڵڵه‌ی فکری بۆ داڕێژراوه. وه حکوومه‌تی ( )Technocracyبه‌و مانایه لێکدراوه‌ته که سیسته‌می سیاسی ،ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بێ به‌هۆی که‌س������انی تێکنۆکراته‌وه بهڕێوه بچێت ،که پێکهاته‌ی ئهمانه بریتی له ئه‌ندازیاران ،ڕۆشنبیران ،پیتۆڵ‌‌و کارناسان ده‌بن. به‌اڵم له جیهانی دیموکراسیی ناڕاسته‌وخۆدا (دیموکراسی نوێن������ه‌ران) ،حکوومه‌تی تێکنۆکرات تووش������ی ملمالنێیه‌کی قورس بوو ،که ئاخ������ۆ (حکومه‌تی تێکنۆکراتیک) ده‌توانێت جێگه‌ی (حکومه‌تی دیموکراتیک) بگرێته‌وه؟ پێش������ینه‌ی (تێکنۆکراسی) بۆ س������ه‌رده‌می یوونانییه‌کان ده‌گه‌ڕێت������هوه ،که ئه‌و کات به ناوی ( )technoتێکنۆ واته (هونه‌ر و زی������ره‌ک)ی و ( )kratosبه مانای ده‌س������ه‌اڵت لێکدرای������هوه و ب������ه (ده‌س������ه‌اڵتی زیره‌ک������ه‌کان و هونه‌ری به‌ڕێوه‌به‌ری) ناوی ده‌ر کرد .یه‌کێک لهوانه ئه‌فالتوون (428
4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
– 348پ .زایین ) پێی وابوو ،که "ده‌سه‌اڵت ده‌بێت لهالیهن (ئێلی������ت) واته هه‌ڵبژارده‌کانی کۆمه‌ڵگ������هوه بهڕێوه بچێت، هه‌روه‌ها پێویسته ئه‌وا ن به‌باشیی سه‌ریان له فه‌لسه‌فه‌ش ده‌ربچێت ".ئه‌فالتوون نه‌ک ته‌نی������ا له‌م بواره‌دا ئاڵقه‌یه‌کی گه‌لێک ته‌س������کی بۆ چین و توێژه‌کانی سه‌رده‌می خۆی له په‌یوه‌ند له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدا دروست کردبوو ،به‌ڵکو ته‌نانه‌ت له بواری فه‌له‌س������ه‌فه و فێرکردنیش������دا ئه‌م بازن‌ه ته‌سکه‌ی پاراستبوو و گرینگییه‌کی تایبه‌تی به (ئێلیت)ـه‌کانی کۆمهڵگه ده‌دا .له‌س������ه‌ر ده‌رگه‌ی فێرگ‌ه به‌ناوبانگه‌که‌ی (ئه‌کادێمی) دروش������می (که‌س������ێک که بیرکاری نه‌زانێت بۆی نییه بێت‌ه ژووره‌وه) چه‌مک������ی به‌هێزی پاوان ل������ه‌الی ئه‌فالتوون بوو، که هه‌م له بواری ده‌سه‌اڵتداریه‌تییه‌و‌ه و هه‌میش له بواری فێربوون و فێرکردندا خۆی نیشان ده‌دا. له ڕه‌وتی زه‌ماندا ئه‌م تێڕوانینه‌ی ئه‌فالتوون جێی باس بوو و ،هاوکاتیش په‌ره‌ی پێ ده‌درا( .س������هن س������یموون)ی فه‌ڕانس������ه‌وی ( )1825-1760سۆسیالیستی پێش مارکس باس������ی لهوه ده‌کرد ،که له داهاتوودا ،ده‌سه‌اڵت ده‌که‌وێت‌ه ده‌ست (پیتۆاڵن) و (ئه‌ندازیاران)ی کۆمه‌ڵگه‌وه. له س������اڵی 1932و له س������ه‌رده‌می قه‌یران������ی ئابووری ل������ه ئه‌مریکادا ،له زانس������تگه‌ی کۆلۆمبیا ل������ه الیه‌ن چه‌ند ڕۆش������بێرێکه‌وه کۆمیت������هی تێکنۆکراس������ی ڕاگه‌یێندرا .ئه‌م کۆمیته‌ی‌ه پێ������ی وابوو ،بۆ ئ������ه‌وه‌ی ئه‌مریکا ل������ه‌م قهیرانه
ئابوورییه ڕزگاری بێت ،پێویسته تێکنۆکراته‌کان واڵت بهڕێوه به‌رن .حکوومه‌تی تێکنۆکراتیی ئه‌م نووسه‌رانه په‌یوه‌ندی به قه‌یرانی ئابوورییهوه هه‌بوو که ئه‌ویش ده‌بێ ،ئه‌ندازیاران و کارناسان واڵت بهڕێوه به‌رن .ئهمه ته‌نیا گه‌اڵڵه‌یه‌کی فکری بوو و به‌س .پێویس������ته ئه‌مه‌ش بگوترێت ،که ئه‌م گهاڵڵهیه به ته‌واوه‌تی له‌الی������هن حوکمڕانانی ئه‌مریکاوه وه‌ال نه‌ندرا، به‌ڵكو له بواری ئابوورییهوه به داڕشتنی پالن و ڕاوێژکردن که‌ڵک له تێکنۆکرات������ه‌کان وه‌رگیرا ،به‌اڵم حکوومه‌ت هه‌روا لهالیهن سیاسه‌توانانه‌وه بهڕێوه چوو. به‌م هۆیه‌وه ،جارێکی تر ملمالنێ له نێوان ده‌س������ه‌اڵتی ئه‌ندازی������اران (حکوومه‌تی تێکنۆکراس������ی) و (حکوومه‌تی دیموکراس������ی) س������هری هه‌ڵدایه‌وه و ئه‌و باسه‌ش هاته‌و‌ه گۆڕێ ،که کاتێک حکوومه‌تی دیموکراس������ی له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ڵبژاردن پێک دێت و ئه‌م حکوومه‌ته‌ش ده‌بێ له به‌رامبه‌ر هاوواڵتیاندا واڵمده‌ر و به‌رپرسیار بێت ،هه‌روه‌ها حکوومه‌تی دیموکرات که ده‌بێ گوێ له هه‌موو چین و توێژێکی کۆمهڵگه بگرێت ،ئایا (حکوومه‌تی تێکنۆکراسی) ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی ههن؟ ئه‌م باسه به زه‌ره‌ری تێکنۆکراته‌کان شکایه‌وه. دیموکراسیی ناڕاسته‌و خۆ و ده‌سه‌اڵتی لێهاتووه‌کان له سیسته‌می دیموکراسیی ناڕاسته‌وخۆ (دیموکراسی نوێنه‌ران) ک������ه لهالیهن حیزب و الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کانه‌و‌ه به‌ڕێ������وه ده‌چێت و له‌م سه‌رده‌مه‌ش������دا ،به‌ڕێ������ژ‌ه و پله‌ی جۆراوجۆر له واڵت������ه دیموکراته‌کاندا به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن .ئه‌م ش������ێوه حوکمڕانییه له‌س������ه‌ر بنه‌مای پێن������ج خالی گرینگ، سیسته‌می سیاسیی واڵت بهڕێوه ده‌بات. -1سیسته‌می ملمالنێی حیزبی بۆ گه‌ییشتن به ده‌سه‌اڵت که زۆرینه و که‌مینه‌ی لێده‌که‌وێته‌وه( .ده‌سه‌اڵتی زۆرینه و پاراستنی مافی که‌مینه) -2هه‌ڵبژاردن������ی ڕێکوپێک (له کاتی خۆی������دا) ،ڕه‌وا و ئازاد. -3ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆ. -4ڕاگه‌یاندنی ئازاد. -5پشتیوانی له مافی مرۆڤ. ب������ه گوێره‌ی ئه‌م سیس������ته‌م و پێناس������انه( ،حکوومه‌تی تێکنۆکراس������ی) ناتوانێت ده‌سه‌اڵتی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی بهڕێوه به‌ڕێت ،به‌ڵكو له مێژووی مودێرنی ئه‌م چه‌ند ده‌یه‌دا شێوه‌یه‌ک له حکوومه‌ت له واڵته پێشکه‌وتووکانی ئه‌ورووپا و ئه‌مریکا و ش������وێنه‌کانیتری پێکهاتووه ،که به حکوومه‌تی ( )Meritocracyواته حکوومه‌تی لێزان و لێوه‌ش������اوه‌کان ناوی ده‌رکردووه .له حکوومه‌ت������ی (لێزان و لێهاتووه‌کان)دا
که‌س������انی خاون توانا و لێوه‌ش������اوه به‌ڕێوه‌به‌رن .مێژووی خزم������ه‌ت و پله‌ی خوێنده‌واری له دام������هزراوه حکوومی و ناحکوومیی������ه‌کان ،هه‌روه‌ه������ا لێوه‌ش������اوه‌یییان بنه‌مایه بۆ گه‌ییشتن به ده‌س������ه‌اڵت .پله‌ی خوێنده‌واری و ئه‌زموون له بواری کاروباری سیاسی ،دوو کۆڵه‌که‌ی سه‌ره‌کین بۆ شێوه حکوومه‌ت������ی ( )Meritocracyکه له‌مێ������ژ‌ه له ئه‌ورووپادا حوکمڕانی ده‌کات. هۆکاره‌که‌ش������ی ڕێک بۆ ئهوه ده‌گه‌ڕێت������هوه که له کاتی هه‌ڵبژاردندا ،کاتێک حیزب و الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کان به‌رنامه‌ی کاریان بۆ چوار س������اڵی داهاتوو پێش������که‌ش به هاوواڵتیان ده‌که‌ن ،کۆمهڵه که‌س������ی به‌تواناش له‌ناو حیزبه‌که‌یاندا بۆ ده‌س������ه‌اڵتی سیاسی ئاماده ده‌که‌ن .چاوخشاندنێکی خێرا به جوگرافیای سیاس������یی ئه‌ورووپا ئه‌م������ه ده‌رده‌خات ،که وه‌زی������ر ،جێگر و س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌م واڵتانه گش������تیان س������ه‌رۆک و ئه‌ندامانی حزب و الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کانن ،که ئاڵق������هی س������ه‌ره‌کیی به‌ڕێوه‌به‌ریی واڵت له‌ده‌س������ت ئه‌وان دایه .له بواری ڕاوێژکاریش������دا له‌سه‌ر بنه‌مای (زیره‌کی، لێوه‌شاوه‌یی و توانایی) که‌س������ه‌کانی خۆیان ده‌ستنیشان ده‌که‌ن. ب������ه‌اڵم له پ������اڵ ئه‌مه‌ش������دا ،س������ه‌رتاپای دام������هزراوه حکوومیی������ه‌کان به‌حیزب������ی ناکه‌ن ،به‌ڵکو ل������ه پل‌ه و پاپه‌ی ب������ه‌ره‌وه‌ی دامه‌زراوه‌کان������دا ده‌ور به که‌س������انی پس������پۆر، کارناس������ان ،هه‌روه‌ها له بواری ئابووریش������دا ،ش������وێن به ئه‌ندازیاران ده‌درێت .واته که‌س������ێکی لێوهشاوه و گونجاو بۆ شوێنێکی گونجاو. بێش������ک ناکرێت مێژووی دیموکراس������ی ،پێشکه‌وتن و گهشه جیهانییه‌که‌ی له هه‌رێمی کوردستان گرێ بده‌ین، ی������ا وێکچووی بکه‌ین و له کۆتاییدا ده‌قاوده‌ق له هه‌رێمی کوردستان پیاده‌ی بکه‌ین .پێویسته و ده‌بێ دیموکراسی به گوێره‌ی ڕێژه و ڕهوته مێژوویییه‌که‌ی سه‌یری بکرێت، به‌اڵم ده‌کرێت و پێویس������ته له واڵتی ئێمه‌ش������دا گش������ت دامهزراوه حکوومیی������ه‌کان به ڕاوێژکاره‌کانیش������یانه‌وه بیرێکی ج������ددی له (لێوه‌ش������اوه‌یی ،زیره‌کی و توانا)یی ئه‌و که‌س������انه بکه‌نه‌وه ،که له داموده‌زگه حکوومییه‌کاندا داده‌مه‌زرێن. مه‌رجی س������ه‌ره‌کی بۆ به‌ڕێوه‌بردنی سیاسه‌تی ژیرانه، (لێوه‌ش������اوه‌یی ،زیره‌ک������ی و توانا)یی ئه‌و که‌س������انه‌ی‌ه که حوکمڕانیی واڵت ده‌که‌ن .به‌رپرسیاره‌تی له‌به‌رامبه‌ر کاره‌کان و وه‌اڵمده‌ریی له به‌رامبه‌ر هاوواڵتیاندا ،دوو بنه‌مای هه‌ر‌ه سه‌ره‌کین له حکوومه‌تی لێهاتوو و لێوه‌شاوه‌کاندا.
ته‌مووزی 2012
5
حزبی شیوعی كوردستان ل ه پێنجه‌مین كۆنگره‌یدا
ئا :هه‌ڵبژاردن دوای چه‌ندی������ن مانگ له ئام������اده‌كاری و ئاماده‌كردنی ت������ه‌واوی پێداویس������تییه‌كان ،ڕۆژی ،2012/7/11له هۆڵی ئازادی له باره‌گای حزبی شیوعی كوردستان ،به‌دروشمی (دیموكراس������ی -داپه‌روه‌ریی كۆمه‌اڵیه‌تی -مافی مرۆڤ)، پێنجه‌مین كۆنگرهی حزبی شیوعی كوردستان به به‌شداریی زیات������ر له 200ئهندام ده‌س������تی به‌كاره‌كانی كرد و ڕۆژی ،2012/7/14كۆتایی به‌كاره‌كانی هێنا. "دوابه‌دوای كردنه‌وه‌ی كۆنگره ڕۆژانی 12و 13و 14ی مانگ ،ته‌واوی كاروباره‌كانی كۆنگرهی پێنجه‌می حزب به‌پێی ئه‌و سیس������ته‌مه‌ی بڕیاری له س������ه‌ر دراوه ،به هه‌ڵبژاردنی كۆمیته‌ی سه‌ركردایه‌تی نوێشه‌وه ،ئه‌نجام درا. ل������ه‌و كۆنگره‌یه‌دا بڕی������اردرا كۆمیت������هی ناوه‌ندی له23 ئهندام������هوه بكرێت‌ه 25ئهندام و ب������ۆ یه‌كه‌مین جاریش 5 ئافره‌ت ل������ه یه‌كه‌مین خول بگه‌ن‌ه كۆمیت������هی ناوه‌ندی ئه‌و حزبه. ی كوردس������تان له ی ش������یوع ی حزب " كۆنگ������رهی پێنجه‌م ی خ������ۆی به‌ڕێوه‌برد .ئه‌و ڕاپۆرت ی 4ڕۆژدا كاره‌كان ماوه ی و پێشنیارانه‌ی كه هاتبوونه به‌رده‌ستی كۆنگره ،ئه‌ندامان ی كۆنگره گفتوگۆیان له‌باره‌وه كرد ،كه هه‌ندێكیان گۆڕانكار ی به‌سه‌ردا هاتوو و هه‌ندێكیان بڕیاری له‌سه‌ر درا .ئه‌وانه ی كۆنگره ك������ه زۆر تێبین������ی ده‌كرێت ئه‌وه‌یه ،ك������ه ئه‌ندامان
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
ی زۆر به جدیه‌و‌ه گفتوگۆ و هه‌ڵس������ه‌نگاندنیان بۆ سیاسه‌ت ی ناوخۆ و به‌رنامه‌ی حزبدا ی حزب كرد و له په‌یڕه‌و ت������ازه ی هه‌ندێك ش������ت گۆڕانكاریان به‌س������ه‌ردا هاتوو و ئه‌ندامان كۆنگ������ره له‌گه ڵ ئه‌و بۆچوونه سیاس������ییان‌ه بوون ،كه حزب ی بڕیوه ،به‌اڵم بۆ داهاتوو پێویسته ی ڕابردوودا ده‌ر له‌ماوه ی به‌دواداچوون������ی زیاتری بۆ بكرێت و ئ������ه‌رك و ماندوبوون ی ده‌بێت. ی جه‌ماوه‌ر داهاتوو له‌سه‌ر كار ی ی كۆمیته ی كوردستان له‌نێو كۆبوونه‌وه حزبی ش������یوع ناوه‌ندیدا س������كرتێر و مه‌كته‌بی سیاسی هه‌ڵده‌بژێردرێت و ی دیك������ه نییه كه له كۆنگره‌دا هه‌ڵبژێردرێت. وه‌ك حزبه‌كان ی ی كۆمیته بۆیه كه‌مال ش������اكر پاڵێورا و لهالیهن ئه‌ندامان ی پێ������درا" و بوو به س������كرتێری حزبی ناوه‌ندیی������هوه ده‌نگ شیوعی كوردستان. ی كوردس������تان پاش جێ������گای ئاماژه‌یه ،حزبی ش������یوع ڕاگه‌یاندنی جیابوونه‌وه‌ی له حزبی شیوعی عێراق له /30 1993/6دامهزراوه و تاكو ئێستا پێنج كۆنگرهی بهستووه ی به ی پێنجه‌م ی ئه‌م مانگه‌ش������دا كۆنگ������ره ی 11 و له ڕۆژ ی هه‌ولێر سازكرد. ی 200ئهندام له شار به‌شدار حزبی ش������یوعی كوردس������تان به وه‌زیرێك بهش������داری ل������ه حكوومه‌تی هه‌رێم������دا كردووه و ئهندام������ی په‌رله‌مانی كوردستانیشی ههیه. سه‌رچاوهhttp://www.regaykurdistan.com :
بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی ل ه ده‌یه‌مین كۆنگره‌یدا
ئا :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی سێشه‌ممه 10ی ته‌مموزی ،2012به به‌شدار ی 640ئه‌ن������دام ده‌یه‌مین كۆنگرهی بزوتنه‌وه‌ی ئیس���ل��امی له‌ش������اری هه‌ولێر ده‌ستی به‌كاره‌كانی كرد ،كه دوو ڕۆژی ی ئه‌و ئه‌ندامانه‌ش ئافره‌ت خایاند و یه‌ك له‌س������ه‌ر شه‌ش������ بوون. له 1985/8/11لهالیهن ئه‌و مامۆستا و زانایانه‌ی كه له‌به‌ر زوڵم و زۆرداریی ڕژێمی به‌عس چووبونه ئێران ،بزووتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی ئیس���ل��امی (رابیته‌ی ئیس���ل��امی)یان دامه‌زراند و م������ه‌ال محه‌مه‌د به‌رزنجی ب������ه ڕابه‌ری ئ������ه‌و بزووتنه‌وه‌یه هه‌ڵبژێردرا ،پاش������ان له حوزه‌یرانی ساڵی 1987له شاری س������نه له كۆنفرانس������ێكدا كه لهالیهن كۆمه‌ڵێك زانای ئایینی به‌س������ترا ،ناوی بزووتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی ئیسالمی (رابیته‌ی ئیس���ل��امی) گۆڕدرا بۆ بزوتنه‌وه‌ی ئیسالمی له كوردستانی عێراق و وه‌ك حزبێكی چه‌كدار ده‌ستی به كار و چااڵكی كرد و مه‌ال عوس������مان عه‌بدولعه‌زیز وه‌ك یه‌كه‌مین ڕابه‌ری گشتی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه هه‌ڵبژێردرا تاكو س������اڵی 1998و له ساڵی 1999كۆچی دوایی كرد .له ساڵی 1998تاكو ساڵی 2007 مه‌ال عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز و له س������اڵی 2007تاكو به‌س������تنی
كۆنگرهی ده‌یه‌م ،مه‌ال س������ه‌دیق عه‌بدولعه‌زیز ڕابه‌رایه‌تی ئه‌و بزوتنه‌وه‌یان كردووه .تاكو ئێس������تا نۆ كۆنگرهی بهستووه و ئهمه ده‌یه‌مین كۆنگرهی ئه‌و حزبه‌یه. بزووتنه‌وه‌ی ئیس���ل��امی ل������ه په‌رله‌مانی كوردس������تاندا خاوه‌نی دوو كورس������ییه و كاملی حاجی عه‌لی كه ئهندامه له‌و بزووتنه‌وه‌یه‌دا ،له حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردس������تاندا پۆستی وه‌زیری ئه‌وقاف و كاروباری ئایینی پێدراوه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی یه‌ك له‌س������ه‌ر شه‌ش������ی بهش������داربووانی كۆنگرهی بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی ئافره‌تن ،به‌اڵم مافی خۆ كاندیدكردنیان بۆ پۆستی ڕابه‌ری گشتی نییه.
بڕیاره‌كانی كۆنگره
ی ئیس���ل��امیدا ل������ه یه‌ك������ه‌م ڕۆژی كۆنگرهی بزووتنهوه بڕیاردرا ماوهی به‌س������تنی كۆنگره له چوار ساڵه‌وه كه‌م بكرێته‌وه بۆ سێ ساڵ ،كه به‌پێی پرۆگرامی پێشووی ئه‌و حیزبه ماوهی نێوان دوو كۆنگره‌كه‌ی چوار ساڵ بوو. هه‌ڵبژاردنی ڕابه‌ری بزووتنهوه و ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی شورا له ڕێگای ده‌نگدانه‌وه ده‌بێت ،كه پێشتر به‌و شێوه‌یه نه‌بوو.
ته‌مووزی 2012
7
هه‌روه‌ها له كۆنگره‌دا ئه‌ندامانی مه‌كته‌به‌كان و ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی شۆرا كه‌م كراونه‌ته‌وه. هه‌ر له‌م كۆنگره‌یه‌دا بڕیار له‌س������ه‌ر دامه‌زراندنی چه‌ند ده‌زگای������ه‌ك درا ،لهوانه ده‌زگای هه‌ڵبژاردن ،پێش������مه‌رگه دێرینه‌كان و ده‌زگای شه‌هیدان ،هه‌روه‌ها بڕیاردرا ڕابه‌ری گشتی ته‌نیا بۆ دوو خول خۆی كاندید بكات. ی ئافره‌تان له‌ناو بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا هه‌تا سه‌رکردایه‌ت پله‌یان ڕۆیش������تووه ،ئه‌گه‌ر ده‌نگیش بهێن������ن ده‌توانن ببنه ی ی ڕابه‌ری گشت ی سیاسی ،به‌اڵم بۆ پۆست ی مه‌کته‌ب ئهندام تا ئێستا ئافره‌ت له‌به‌رنامه‌یاندا نه‌بووه ببێته ڕابه‌ر.
كاندیده‌كانی پۆستی ڕابه‌ری گشتی
هه‌ریه‌ك������ه له (س������دیق عه‌بدولعه‌زی������ز و عیرفان عه‌ل ی عه‌بدولعه‌زیز و كامیل حاجی عه‌لی و محه‌مه‌د مه‌ال عومه‌ر) خۆیان بۆ پۆس������تی ڕابه‌ری گشتیی بزوتنه‌وه كاندید كرد، كه ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن به‌م شێوه‌ی خواره‌وه بوو: ناوی كاندید
ژماره‌ی ده‌نگ
شێخ عیرفان عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز
326
مامۆستا محه‌مه‌دی وه‌زیر
143
كامیلی حاجی عه‌لی
61
شێخ سدیق عه‌بدولعه‌زیز
46
ی ی ده‌نگه‌كان ی و ڕێژه ی كۆتای ئه‌نجام ی ئیسالمی ی بزووتنهوه شورا
ئه‌نجام������ی كۆتای������ی ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی ش������ورای نوێ ی بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی له كۆی 70كاندید 2 ،كاندید پێش پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن پاشه‌كش������ه‌یان كرد و 21ئه‌ندامی نوێ بۆ سه‌ركردایه‌تی و 2ئه‌ندامی یه‌ده‌گ .به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه هه‌ڵبژێردران: -1ئه‌حمه‌د كاره‌با 332ده‌نگ -2شوان قه‌اڵدزێی 316ده‌نگ -3مونیره عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز 298ده‌نگ -4عه‌بدولاڵ وه‌رتی 248ده‌نگ -5ڕزگار عه‌بدوره‌حمان (سه‌رسپی) 247ده‌نگ -6محه‌مه‌د خۆشناو 208 -7محه‌مه‌د عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز 207ده‌نگ -8مه‌ال نیعمه‌ت 198ده‌نگ -9كامیلی حاجی عه‌لی 193ده‌نگ -10شه‌هال حسێن 192 -11ناسیح مه‌جید 190ده‌نگ -12ئه‌نوه‌ر عه‌نه‌بی 188ده‌نگ -13عیرفان ئه‌حمه‌د كاكه 187ده‌نگ -14مه‌ال عوسمان سه‌ید ئه‌حمه‌د 175ده‌نگ -15كه‌مال ڕه‌حیم 167ده‌نگ -16مه‌ال سالح هه‌ركی 166ده‌نگ -17كامیل مه‌حموود 165ده‌نگ -18حاجی موحسین 165ده‌نگ -19ئیحسان عه‌لی عه‌بدلعه‌زیز 162ده‌نگ -20محه‌مه‌د عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز 149ده‌نگ -21ئاسۆ كه‌نه‌دی 149ده‌نگ هه‌روه‌ها حسێن حه‌سه‌ن و وه‌هبه ناسر وه‌ك ئه‌ندامانی یه‌ده‌گ ده‌ستنیشان ده‌كرێن.
سه‌رچاوه:
شێخ عیرفان عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز ڕابه‌ری گشتی
8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
http://bzotnawa.co ڕاپۆرتێك له‌سه‌ر ژیانی شێخ عوسمان عه‌بدولعه‌زیز كه له ته‌له‌فزیۆنی په‌یام باڵوكراوه‌ته‌وه. http://www.hawlati.co/babetekan/22267
یه‌كه‌مین كۆنگره ی حزبی ئاینده‌ى كوردستان ئا :هه‌ڵبژاردن له به‌هارى 2009حزبى زه‌حمه‌تكێشانى كوردستان دوو پارچ‌ه بوو ،ئه‌و بهش������ه‌ى قادر عه‌زیز سه‌رپه‌رشتى ده‌كرد له‌ژێر ناوى حزبى زه‌حمه‌تكێش������انى سه‌ربه‌خۆ كارى ده‌كرد ،دواتر به‌ناوى (حزبى ئاینده‌ى كوردستان) له ڕۆژى 2012/1/2مۆڵه‌تى وه‌رگرت ،كه ئێستا خاوه‌نى په‌رله‌مانتارێكه و یه‌كێكه له‌هێزه ئۆپۆزسیۆنه‌كان. یه‌ك������ه‌م كۆنگرهی حزبی ئاینده‌ی كوردس������تان ڕۆژی ( )2012/7/14له‌هۆڵ������ی (ئه‌ك������وا پ������ارك) له‌ش������اری سلێمانی له‌ژێر دروشمی (له‌پێناو ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌روه‌ریی یاسا ،چاكسازیی ڕیشه‌یی ،دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌اڵیه‌تی و كاراكردنی ڕۆڵی حزب له‌گۆڕه‌پانه‌كه‌دا تێده‌كۆشین) ،به‌به‌شداری ()351 ئهندام سازكرا و ماوهی دوو ڕۆژیش به‌رده‌وامبوو. له‌ڕاپۆرتی سیاس������یی كۆنگره‌دا ،شه‌ش خاڵی گرنگ گفتوگۆی������ان له‌باره‌وه ك������را ،ئه‌وانی������ش (گۆڕانكاریی ناوچه‌كه ،بارودۆخی عێراق ،بارودۆخی سیاسیی هه‌رێمی كوردستان ،پرسی پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی كوردستان ،پرسی نه‌ته‌وه‌یی ،به‌ستنی كۆنفرانسی نه‌ته‌وه‌یی و بارودۆخی حزبی ئاینده) بوون. ی كوردستان‌و ی زه‌حمه‌تكێشان له‌دوای له‌تبوونی حزب ڕاگه‌یاندنی حزبی ئاینده‌ی كوردستان ،له‌مساڵدا ئهمه
یه‌كه‌مین كۆنگرهی ئه‌و حزبه تازه‌یه‌یه. ل������ه‌دوا ڕۆژی كۆنگ������رهی یه‌كه‌می حزب������ی ئاینده‌ی كوردس������تاندا ،پاش ئه‌وه‌ی به‌ئاماده‌بوونی دادوه‌رێك و نوێنه‌ری پارێزگای س������لێمانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ب������ااڵی ئه‌و حزبه ده‌س������تیپێكرد )42( ،كه‌س خۆیان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورسیه‌كانی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه پااڵوت)25( ، كه‌س توانییان زۆرینهی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ستبێنن ،كه ()5 یان ئافره‌تن. 1ـ بڵند عومه‌ر ( )176ده‌نگ 2ـ هێمن سه‌عدی گچكه ( )169ده‌نگ 3ـ قاسپه سابیر عه‌زیز ( )169ده‌نگ 4ـ مهاباد محه‌مه‌د ( )167ده‌نگ 5ـ مه‌ال ئاریان ( )160ده‌نگ 6ـ مامۆستا نه‌سروڵاڵ سورچی ( )159ده‌نگ 7ـ یاسین نه‌بی ( )157ده‌نگ 8ـ ئاسۆ قازی ( )151ده‌نگ 9ـ ئارام عه‌بدوڵاڵ ( )150ده‌نگ 10ـ سه‌ره‌تا محه‌مه‌د ( )140ده‌نگ 11ـ سوپا سه‌الم ( )133ده‌نگ 12ـ هه‌ڵۆی كه‌ركووك ( )129ده‌نگ 13ـ په‌خشانی كه‌ركووك ( )121ده‌نگ
ته‌مووزی 2012
9
14ـ به‌یان ناسیح ( )119ده‌نگ 15ـ ڕزگاری ئاكرێ ( )118ده‌نگ 16ـ زه‌رده‌شت عومه‌ر ( )118ده‌نگ 17ـ زێڕۆ حه‌وێز ( )113ده‌نگ 18ـ مام جه‌وهه‌ر ( )112ده‌نگ 19ـ هێرش زرار ( )107ده‌نگ 20ـ ئاسۆ مه‌جید ( )101ده‌نگ 21ـ دڵسۆز حوسێن ( )100ده‌نگ 22ـ نه‌جات ناسیح ( )99ده‌نگ 23ـ چنار محمود ( )92ده‌نگ 24ـ ئازاد محه‌مه‌د خورشید ( )82ده‌نگ 25ـ ئاواره مام وسوو ( )79ده‌نگ هه‌روه‌ها له‌كاتی ده‌ستپێكردنی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن و به‌ئاماده‌بوونی دادوه‌رێك‌‌و نوێنه‌ری پارێزگای سلێمانی، به‌تێكڕای ده‌نگ������ی ئه‌ندامانی كۆنگ������ره( ،قادر عه‌زیز) به‌سكرتێری گشتیی حزبی ئاینده هه‌ڵبژێردرایه‌وه. له یه‌كه‌مین كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێی بااڵی حزبی ئاینده‌ی كوردستاندا جگه له‌هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانی نوێی سه‌ركردایه‌تی ،هاوكات ئه‌ندامانی مه‌كته‌بی سیاسیش هه‌ڵده‌بژێردرێن. (فه‌تاح زاخۆیی) كه به كه‌س������ی دووه‌می ئه‌و حزبه داده‌نرێت ،به‌شدار نه‌بوو و ئه‌و كۆنگره‌یه‌ی بایكۆت كرد.
ی ئاینده كوردستان ی حزب ی گشتی قادر عه‌زیز سكرتێر
سه‌رچاوه:
http://rudaw.net http://www.radionawxo.org
10هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
()%٧٥ی دانیشتووانی گۆی زه‌وی خاوه‌نی (مۆبایل)ن
هه‌ڵبژاردن ب������ه پێی دوایین ڕاپۆرتی بانکی جهانی ،هه‌ر ئێس������تا نزیک به ()%٧٥ی دانیش������تووانی گۆی زه‌وی خاوه‌نی (مۆبایل) ته‌له‌فۆنی ده‌ستین. ل������ه ڕاپۆرته‌ک������ه‌دا هاتووه :له س������اڵی ٢٠٠٠دا نزیک به ١ ملیارد که‌س خاوه‌نی مۆبایل بووه ،به‌اڵم هه‌ر ئێس������تا نزیک به ٦ملیارد که‌س ده‌س������تیان به مۆبای������ل ڕاده‌گات ،که ٥ میلی������ارد له‌و ژماره‌یه په‌یوه‌ندی ب������ه واڵتانه‌وه ههیه که له قۆناغی په‌ره‌گرتن دان. له ڕاپۆرتی بانگی جیهانیدا و له‌سه‌ر بنه‌مای زانیارییه‌کانی س������اڵی ،٢٠١٠به پێی هه‌ر بنه‌ماڵه‌یه‌کش که النیکه‌م یه‌ک مۆبایلی������ان هه‌بێ������ت ،عێراق به ڕێژه‌ی ( ،)%٩٤ڕووس������یا ( ،)٩٠،١٧کۆماری ئازه‌ربایجان ( )%٨٠،١و پاکستانیش به ڕێژه‌ی ( )%٤٨،١له کۆتاییه‌کانی لیسته‌که‌دا هاتووه. هه‌بوونی چه‌ند س������یم کارت له الی ژماره‌یه‌کی بهرچاو له به‌کارهێنه‌رانی مۆبایل تا ڕاده‌یه‌کی زۆر ڕووی له زیادبوون ک������ردووه ،ئه‌گه‌ر بێتوو ئه‌م ڕهوته ه������ه‌روا درێژه‌ی هه‌بێت، به‌مزوانه ژماره‌ی خاوه‌نانی مۆبایل له ژماره‌ی دانیشتووانی تۆپی زه‌وی زیاتر ده‌بێت. له ڕاپۆرته‌که‌دا هاتووه که زۆرترین ڕێژه‌ی به‌کارهێنه‌رانی مۆبای������ل له واڵتانی له حاڵی په‌ره‌گرتندان .هاوواڵتیانی ئه‌و واڵتانه به ش������ێوه‌یه‌کی بهرچاو بۆ دۆزین������ه‌وه‌ی ده‌رفه‌تی ن������وێ بۆ ژی������ان و بژێویی باش������تر که‌ڵک له‌و که‌ره‌س������هیه وه‌رده‌گ������رن .هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌ته‌کانیش بۆ گه‌یاندنی هه‌ندێک ل������ه خزمه‌تگوزارییه‌کان ،ئه‌م ش������ێوه په‌یوه‌ندیکردنه به‌کار دێنن.
كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی چییه؟
ئا :هه‌ڵبژاردن
گه‌ڕان به‌دوای دۆزینه‌وه‌ی پێناسه‌كردنێكی تایبه‌ت بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،كارێكی سه‌خت و دژواره .ئه‌وه‌ش له‌وه‌وه دێت كه زۆربه‌ی ج������ار له‌جیاتی پێناس������ه‌یه‌كی تایبه‌ت بۆ كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی وه‌كو چه‌مك ،باس له ڕوونكردنه‌وه‌و شیكردنه‌وه‌ی ڕاستییه‌كانی ده‌كه‌ن. ئه‌و ڕاس������تییانه‌ی كه هیچی������ه‌ك به مانایه‌ك������ی ته‌واوه‌و‌ه ناتوانێت پێناسه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بووبێت. ڕاستییه‌كان فۆڕم و شێوه‌یه‌كن كه له الپه‌ڕ‌ه تایبه‌تییه‌كانی مێژووی������ی و كولتوورییه‌كانی������ان س������ه‌رچاوه‌ی گرت������وو‌ه و پێگه‌یشتووه. ب������ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و پێش������ڤه‌چوونه ناڕێكه‌ی كۆمه‌ڵه‌كانی مرۆڤ و جۆراوجۆری له شێوه‌ی كولتوور و بواری مێژوویی ،ئه‌و ڕاس������تییانه ته‌نها ده‌توانن له جوگرافیای كولتوورێكی تایبه‌ت به خۆیان ،پێناسه‌یه‌كی په‌سه‌ندكراو بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بووبێت. ب������ۆ نموونه :هابز كه پارێزه‌رێكی پڕ جموجۆڵی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیی‌ه و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له به‌رامبه‌ر جۆری سروشتی پێناس������ه ده‌كات و ده‌وڵه‌ت وه‌كو به‌رچاوترین نیشانه‌ی بوونی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌ن������ی ده‌زانێت .به بۆچوون������ی هابز ،چوونی م������رۆڤ بۆ قۆناغی مه‌ده‌نیی������ه‌ت و بوونی (لۆیاتان) ،ده‌وڵه‌تی ڕه‌ها و ئیڕاده‌یه‌كی بااڵتر‌ه كه به‌بێ ڕه‌چاوكردنی خواست و ئیڕاده‌ی كه‌سه‌كان هه‌ڵده‌ستێت به ڕێكوپێككردنی كاروباری ئه‌وان ،به‌بێ ئه‌وه‌ی له به‌رامبه‌ر هیچ كه‌س وه‌اڵمده‌ر بێت. هابز نوێنه‌ری س������ه‌رده‌مێك‌ه كه كۆمه‌ڵگ������هی ئه‌ورووپا به قۆناغی سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست تێده‌په‌ڕێت .قۆناغێك كه پاشایی وه‌كو پاداشتێكی خواوه‌ند ئه‌ژمار ده‌كرێت و مافی پاشایه‌تیی خواوه‌ند و یاساكانی ئاسمان ،بنه‌مای شه‌رعیه‌تی حكوومه‌ت پێكدێنێت ،به‌بێ ئه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان ل������ه دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت و پێكهێنانی حكوومه‌ت و ئیڕاده‌ی سیاس������یی هیچ ڕۆڵێكیان هه‌بێت .له به‌رامبه‌ر (هابز)یش������دا ،ڕۆسۆ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه ستایش������ی باری سروش������تی ده‌كات و ب������اری مه‌ده‌نی به شێوه‌یه‌ك ده‌زانێت كه مرۆڤه‌كان ناچارن قبولی بكه‌ن .چونكه مومكین نییه بگه‌ڕێنه‌وه باری سروشتی .باری مه‌ده‌نی له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێككه‌وتنی ،كۆمه‌ڵ شی دهكاتهوه و هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش شه‌رعیه‌ت دهداته دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت. له ئێس������تادا ئ������ه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ باس ل������ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ده‌كرێت ،شێوازێكی نوێی‌ه كه هابز و ڕۆسۆ و هاوچاخه‌كانیان، نه‌یانده‌توانی وێنه‌یه‌ك له پێناسه‌ی ئه‌مڕۆ ،كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی، كۆمهڵگه یان ئه‌و بهش������ه له په‌یوه‌ندیی‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،كه خه‌ڵك جیا له ئیراده‌ی ده‌وڵه‌ت و دامه‌زراوه‌كانی ده‌س������ه‌اڵتی
سیاس������ی و س������ه‌ربه‌خۆ له‌وان ،ماف و هه‌لی ڕێكخستنه‌و‌ه و ڕێكخستنی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی خۆیان هه‌بێت و تاكالیه‌نان‌ه و كاریگه‌ران������ه ،له‌ژێر ئیراد‌ه و كاریگه‌ری ده‌وڵه‌تدا نه‌بن .له‌و ڕوانگه‌ی������هوه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ملمالن������ێ له‌گه‌ڵ حكوومهته تۆتالیتاره تاكئاژۆه‌كان مانا ده‌دات هه‌ر وه‌كو لۆیاتانی هابز، وه‌ك������و ئیڕاده‌یه‌كی زاڵ له هه‌وڵ������ی به‌رفراوانكردنی پانتایی حه‌ش������یمه‌تی خۆیدایه .له‌و پێناسه‌یه‌دا ئهوه ده‌رده‌كه‌وێت كه هیچ ده‌وڵه‌تێك نابێته سیما و نوێنه‌ری ڕه‌های خه‌ڵك و خه‌ڵك هه‌موو ئیراده‌ی خۆی ،به یه‌كجاری و ده‌ربه‌ست ناگوازێته‌و‌ه بۆ ده‌وڵت ،به‌ڵكو بهش������ێكی بۆخۆی ڕاده‌گرێت تاكو ڕێگری له گردبوونه‌وه‌ی هێز بگرێت و سنوورداری بكات. بێگومان ئه‌و پێناس������هیه نابێته دوایین شوناسی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی .ئامانج له‌وه‌ی كه باس������مان كرد ئه‌وه‌بوو كه له كاتی پێناس������ه‌كردنی كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی ،خۆمان ل������ه ڕه‌هابوونی بپاڕێزین و ڕێژه‌ی پرسه‌كه‌ش له‌یاد نه‌كه‌ین .دووه‌م ئه‌وه‌یه كه: ڕاستییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی به پێداچوونهوه به تێگه‌یشتنی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی پێناس������ه بكه‌ین ن������ه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه .به‌و ش������ێوه‌یه‌یه كه كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی تێگه‌یش������تنێكی زیندوو و دینامیك������ی به‌خۆی������هوه ده‌بینێ و به‌كاربردن������ی له كۆمهڵگه جۆراوج������ۆره‌كان و پانتاییێك������ی جۆراوج������ۆری كولتووریی و كۆمه‌اڵیه‌ت������ی توش������ی گرفت نابێ������ت .م������رۆڤ بونه‌وه‌رێكه له تێگه‌یش������تن و به مێژووبوونی بهش������ه‌ر هه‌ر ئه‌و بوونه‌وه‌ره‌یه. ب������ه‌اڵم مرۆڤه‌كان به‌پێ������ی هۆكاره جۆراوج������ۆره‌كان له‌و ڕێگا دورودرێژه‌یدا هیچكاتێك نه‌یتوانیوه پێ به پێ و هاوده‌نگ له‌گه‌ڵ یه‌كتری قۆناغه‌كانی پێگه‌یش������تنی خۆی تێپه‌ڕێنێت .پرس������ه‌كه خۆی له خۆیدا بۆته هۆی ئه‌وه‌ی كه مرۆڤه‌كان چ له ناس������ینی پێداویستییه س������ه‌ره‌كییه‌كانی خۆیان و چ له دابینكردنی ئه‌و پێداویستییانه سوود له توانایییه یه‌كسانه‌كانی وه‌ربگرن. ئه‌گه‌ر ئهوه قبول بكه‌ین كه ناتوانین به قاچه‌كانی دراوسێ بچین‌ه به‌هه‌ش������ت و ئه‌گه‌ر قبولمان كردبێت كه پێگه‌یش������تنی كۆمه‌ڵگ������هی مرۆڤایه‌ت������ی هه‌روه‌ك������و پێگه‌یش������تنی مرۆڤێك ناگوازرێته‌وه ،واته پێگه‌یش������تنه نه‌ك پێدان .ده‌بێ ئهوه قبول بكه‌ین كه به‌ها مه‌ده‌نییه‌كان بۆ الساییكردنه‌و‌ه نابن و ههنارده ناكرێ������ن .ئێمه ناچارین درك به كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیی تایبه‌تیی خۆمان بكه‌ین و بیناس������ین و ئه‌و كاره‌ش به پێداچوونهوه به پێناسه و ناوه‌ڕۆكی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی جێبه‌جێ بكه‌ین ،نه‌ك به فۆڕم و نموونه و ڕاستییه‌كانی. سه‌رچاوهhttp://www.acsf.af/articles :
ته‌مووزی 2012
11
ئۆالفور گریمسۆن ،بۆ جاری پێنجه‌م ب ه سه‌ركۆماری ئایسله‌ندا هه‌ڵبژێردرایه‌وه ئۆالف������ور ڕاگن������ار گریمس������ۆن Olafur Ragnar Grimssonسه‌ركۆماری ئێس������تای ئایسله‌ندا به‌پێی
هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری كه ڕۆژی شه‌مم‌ه 2012/6/30 له‌و واڵته ئه‌نجام درا ،بۆ جاری پێنجه‌م بۆ ئه‌و پۆس������ته هه‌ڵبژێردرایه‌وه. رۆژی شه‌مم‌ه 2012/6/30هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری له ئایس������له‌ندا ئه‌نجام درا و له كۆتایی ده‌نگدانیش������دا ئۆالفور گریمسۆن به به‌ده‌س������تهێنانی 52.4له سه‌دی ده‌نگه‌كان ،سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا. ڕكابه‌ری س������ه‌ره‌كیی ڕاگنار گریمس������ۆنی 69ساڵه، خاتوو "تورا ئارنورس دوتێر" Thora Arnorsdottir ئوالفۆر ڕاگنار گریمسون سه‌ركۆماری ئێستای ئایسله‌ندا پێشكه‌شكاری 37ساڵه‌ی ته‌له‌فزیۆنی ئه‌و واڵته بوو. به‌پێی ڕاپۆرته‌كان س������ه‌ركۆماری ئێستا له سه‌ره‌تادا بڕیارنه‌بوو بۆ جاری پێنجه‌م به‌شداری له هه‌ڵبژاردندا بكات ،به‌اڵم دوای ئه‌وه‌ی نزیكه‌ی 30هه‌زار كه‌س له الیه‌نگرانی ئیمزایان له‌س������ه‌ر داواكارییه‌ك كرد ،بهش������داری له هه‌ڵبژاردندا كرد و بۆ جاری پێنجه‌م سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێنا. 230هه‌زار كه‌س له‌وانه‌ی مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،به‌شدارییان له هه‌ڵبژاردنی ئایسله‌ندا كرد. ڕاگنار گریمس������ۆن ،س������ه‌ركۆماری ئێستا ،به‌هۆی ئه‌وه‌ی دژی ئهوه بوو كه سوود له پاره‌ی باج وه‌ربگیرێت بۆ هاوكاری ئه‌وانه‌ی كه له ساڵی 2008پاره‌یان له بانكه‌كانی بریتانیا و هۆله‌ندا دانابوو و تووشی قه‌یرانی دارایی بوون ،خۆشه‌ویستییه‌كی زۆری له‌الی خه‌ڵكه‌وه به‌ده‌ست هێنابوو. ئایسله‌ندا به 320هه‌زار كه‌س دانیشتوو له ساڵی 2008تووشی قه‌یرانێكی زۆری دارایی بووه‌وه.
كۆماری ئایسله‌ندا
وهرگێڕان :هه‌ڵبژاردن كۆماری ئایس������له‌ندا كهوتۆته باكووری ئه‌ورووپا و زه‌ریای ئه‌تله‌س������ی و له كۆمهڵه دوڕگه‌یه‌ك پێكهاتووه .پایته‌خت و گه‌وره‌ترین ش������اری ئه‌و واڵته ش������اری (ڕیكیاڤیك)ـه ،ژماره‌ی دانیشتوانی ئه‌و واڵته نزیكه‌ی 320هه‌زار كه‌س������ه .دراوی ناوی (كرۆنی ئایسله‌ندییه) و زمانی فه‌رمی ئایسله‌ندییه. %93.36خه‌ڵكی ئه‌و واڵته ئایسله‌ندین كه نه‌ژادیان (ژێرمه‌ن)ییه و ئه‌وانی دیكه‌ش به گشتی كۆچبه‌ری واڵته‌كانی دیكه‌ی ئه‌ورووپا پێك دێنن .نزیكه‌ی %88خه‌ڵكی ئه‌و واڵته ئایینی مه‌سحییان ههیه و زۆربه‌شیان شوێنكه‌وتوی ئایینی (لۆتێر)ینه.
12هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
واڵتی ئایسله‌ندا له 1918 /12/1له دانیمارك جیابۆو‌ه و سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرتووه. ئایسله‌ندا تاكو سه‌ده‌ی 18یه‌كێك بووه له هه‌ژارترین واڵتان������ی دنیا ،له س������اڵه‌كانی دوای ش������ه‌ڕی دووه‌می جیهانی به پیشه‌س������ازیكردنی ڕاوه‌ماسی و وه‌رگرتنی هاوكاری له پڕۆژه‌ی (مارش������ال) توان������ی له قه‌یرانی ه������ه‌ژاری ده‌ربازی بێت و له ده‌یه‌ی 1990بووه یه‌كێك له ده‌وڵه‌مه‌ندترین واڵتان������ی دنیا و به‌تایبه‌تی له ڕووی داهاتی تاكه‌وه و له ساڵی 2005دا پله‌ی یه‌كه‌می له‌نێو واڵتانی جیهاندا به‌ده‌س������ت هێنا .ئایسله‌ندا بازاڕێكی ئ������ازادی ههیه و ڕێژه‌ی وه‌رگرتنی باج له‌و واڵته له‌چاو واڵتانی دیكه‌ی ئهندام له ڕێكخراوی هاوكاریی ئابووری و په‌ره‌پێدان كه‌متره. له ساڵی 2008سیستمی بانكه‌كانی ئه‌و واڵته تووشی قه‌یرانێك������ی گهوره هات و ئه‌وه‌ش بووه هۆی پش������ێوی له سیاس������ه‌ت و كاریگه‌ریی ئه‌و قهیرانه هێش������تا به ته‌واوی له‌ناو نه‌چووه .س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان، له ساڵی 2011ئایس������له‌ندای له پله‌ی چوارده‌هه‌می ئه‌و واڵتانه‌ی كه له جیهاندا پێشڤه‌چوونیان بهخۆیهوه بینیوه، داناوه. پانتای������ی ئایس������له‌ندا نزیك������هی 103.000كیلۆمه‌تری دووجایه و دوو له‌س������ه‌ر س������ێی دانیش������تووانی ئه‌و واڵته كه‌وتوونه‌ته باش������ووری ڕۆژئاوای دووڕگه‌ی ئایس������له‌ندا. خاكی ئه‌و واڵته گڕكاناوییه و كانیاوێكی زۆری ئاوپڕژێنی تێدا ده‌بینرێت و سه‌رچاوه‌یه‌كی زۆری وزه‌ی گه‌رمای تێدا ده‌ست ده‌كه‌وێت. ناوچ������هی ئایس������له‌ندا ك������ه كهوتۆته خ������وار هێلی به‌س������ته‌ڵه‌كی باك������وور ،ئ������او و هه‌وایه‌كی س������اردی به‌سته‌ڵه‌كی ههیه ،به‌اڵم بوونی پاڵه‌په‌ستۆیه‌كی هه‌وای هاوسه‌نگ له س������ه‌رمای ئه‌و دووڕگه‌یه كه‌م دهكاتهوه. ناوچه‌كانی ناوه‌وه‌ی ئه‌و دووڕگه‌یه زیاتر له س������ه‌حرا پێكهاتووه كه به لم داپۆش������راوه و كێو و چاڵه‌به‌فرێكی زۆری تێدای������ه .ژماره‌یه‌ك������ی زۆر له ڕووب������ار كه له‌و چاڵه‌به‌فرانه س������ه‌رچاوه ده‌گرن به تێپه‌ڕبوون به‌سه‌ر شوێنه نزمه‌كاندا دڕژێنه نێو دهریاوه. ژیانی مرۆڤ له‌س������ه‌ر ئه‌و دووڕگه‌یه له س������اڵی 874ی زایین������ی ده‌س������تی پێك������رد ،وات������ه كاتێك ك������ه (ئیگولفور ئارنارس������ۆن) س������ه‌رۆك خێلێكی نه‌رویجی له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی خۆی چووه ئه‌و دووڕگه‌یه و به یه‌كجاری له‌وێ نیشته‌جێ
بوون .دوای ئه‌ویش كه‌سانێكی دیكه‌ش له وه‌رزی تایبه‌ت و به‌شێوه‌یه‌كی كاتی ده‌هاتنه نێو ئه‌و دووڕگه‌یه‌وه. ئایسله‌ندا له ساڵی 1262تاكو ساڵی 1918به‌شێك بووه له شانش������ینی نه‌رویج و شانشینی دانیمارك و له ساڵی 1918به‌دواوه س������ه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرتووه .ئێستا ئایس������له‌ندا یه‌كێكه ل������ه واڵتانی ئهندام ل������ه هاوپه‌یمانی باكووری ئه‌تله‌سی (ناتۆ) كه كه‌مترین ڕێژه‌ی دانیشتووی هه‌ی������ه و ته‌نه������ا ئه‌ندامی ئ������ه‌و ڕێكخراوه‌ی������ه كه هێزی سه‌ربازیی هه‌میشه‌یی نییه.
مێژوو
ناسیۆنالیسمی ئایسله‌ندا له س������ه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مه‌و‌ه پ������ه‌ره‌ی س������ه‌ند و ل������ه 1918ئ������ه‌و واڵته ل������ه دانیمارك س������ه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت .هه‌رچه‌نده ئه‌و دوو واڵته به‌هۆی پاش������اوه په‌یوه‌ندییان پێكه‌وه هه‌بوو .له شه‌ڕی دووه‌می
جیهانییه‌وه په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ دانیمارك پچڕا و له ساڵی 1944ده‌وڵه‌ت������ی كۆماری ڕاگه‌یێن������درا .له ده‌یه‌ی 1950 و ،1970به‌هۆی كێش������هی ڕاوه‌ماسی له كه‌نارئاوه‌كانی ئایس������له‌ندا له‌گه‌ڵ هێزی ده‌ریای������ی بریتانیا ڕووبه‌ڕووی چه‌ندین ش������ه‌ڕ بۆوه .ئه‌و شه‌ڕانه كه به‌ناوی شه‌ڕه‌كانی كاد ( )Cod warsناوبانگ������ی ده‌رك������رد ،بریتی بوون له سێ شه‌ڕ: • شه‌ڕی یه‌كه‌م 1958 • شه‌ڕی دووه‌م 1972-1973 • شه‌ڕی سێیه‌م 1972-1976
ته‌مووزی 2012
13
سیاسه‌ت
حكوومه‌تی ئایس������له‌ندا كۆمارییه و به ئه‌نجوومه‌نێكی یاسادانان ،كه نوێنه‌ره‌كانی به ده‌نگی ڕاسته‌وخۆی خه‌ڵك و بۆ خولێكی چوار ساڵه هه‌ڵده‌بژێردرێن .ئه‌و ئه‌نجومه‌نه كه به زمانی ئایس������له‌ندی (ئێلس������ینگ)ی پێ ده‌گوترێت، یه‌كه‌مجار له س������اڵی 1845ی زایینی ده‌ستی به‌كار كرد. س������ه‌ركۆمار ڕۆڵێكی ئه‌وتۆی له به‌ڕێوه‌بردنی واڵتدا نییه، هه‌رچه‌نده كه هه‌ندێ ماف وه‌كو مافی ڤێتۆی بڕیاره‌كانی ئه‌نجومه‌ن و ماف������ی دووباره ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردنی ههیه .سه‌ركۆمار ده‌بێ دوای هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك ،كابینه‌ی خۆی پێكبهێنێت .س������ه‌رۆكایه‌تیی ده‌وڵه‌ت له ئه‌س������تۆی سه‌رۆكوه‌زیرانه.
جوگرافیا
واڵتی ئایسله‌ندا به پانتایی 102.819كیلۆمه‌تری دووجا له ڕووی پانتاییه‌و‌ه دووه‌مین دوڕگه‌ی ئه‌ورووپایه. ئه‌و واڵته له دوڕگه‌یه‌كی گهوره و چه‌ندین دووڕگه‌ی بچوك پێكهاتووه و كهوتۆته زه‌ریای ئه‌تله‌س������ی باكوور (كه‌مێك له خواره‌وه‌ی هێلی جه‌مس������هری باكوور) .دووریی ئایسله‌ندا له نه‌رویج 970كیلۆمه‌تر ،له سكۆتله‌ندا 798كیلۆمه‌تر ،له گرینله‌ند 287كیلۆمه‌تره .ئایسله‌ندا ناوچه‌یه‌كی گڕكانییه، ك������ه كانیاوێكی زۆری ئ������اوی گه‌رمی ههیه و س������ه‌هۆل و خۆڵه‌مێشی گڕكانه‌كان ئه‌و دوڕگه‌یه‌ی داپۆشیوه.
14هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
هه‌رێم و ئاو و هه‌وا
زیاتر له نیوه‌ی پانتایی دووڕگه‌ی سه‌ره‌كیی ئایسله‌ندا، س������ه‌حرایه كه 400مه‌تر له دهریاوه به‌رزتره و هیچ جۆره ڕوه‌كێك تێیدا بهرچاو ناكه‌وێت%12 .ی پانتایی ئایس������له‌ندا به كێوه‌به‌فرینه‌كان داپۆشراوه ،كه له بارینی به‌فری زستان‌ه دروس������تبوونه .یه‌ك له‌سه‌ر ده‌ی ئه‌و واڵته به پاشماوه‌كانی گڕكانێك داپۆشراوه كه نزیكه‌ی 10هه‌زار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ڕوویداوه 25 .گڕكان له ئایس������له‌ندا ههیه كه گرنگترینیان بریتین له :ئۆرایێفا یۆكۆل ( )Oraefa Jokullبه به‌رزایی 2119مه‌تر ،هێل������كا ( )Helkaبه به‌رزایی 1520مه‌تر و س������نایفێڵس یۆكۆل ( .)Snaefells Jokullنزیكه‌ی 300 بیری هه‌ڵم له‌و واڵته‌دا ههیه ،كه س������ه‌رچاوه‌یه‌كی به‌هێزی گه‌رم������ای زه‌ویی‌ه و ب������ۆ به‌رهه‌می كاره‌ب������ا و وزه‌ی گه‌رما سوودی لێ وه‌رده‌گیرێت. له ئایس������له‌ندا 1800ده‌ریای بچووكی ههیه كه ده‌ریای پینگڤالڤاتێن ( )Pingvallavatenبه پانتایی 84كیلۆمه‌تری دووجا و قوڵیی 114مه‌تر گه‌وره‌ترینیه‌تی .هه‌روه‌ها زیاتر له 250ڕووباری ههیه كه درێژترینیان ڕووباری پیورس������ا ( )Pjorsaكه درێژییه‌كه‌ی 237كیلۆمه‌تره. ئایس������له‌ندا ئاو و هه‌وایه‌كی سارد و به‌سته‌ڵه‌كی ههیه، ب������ه‌اڵم كاریگه‌ریی پاڵه‌په‌س������تۆی هه‌وایه‌كی هاوس������ه‌نگی له‌س������ه‌ره .هاتنی ش������ه‌پۆڵی ئاو و هه‌وای گه‌رمی (گۆلف ئێستریم) له كه‌ناره‌كانی باشووری ئایسله‌ندا دهبێته هۆی
زیادبوون������ی ڕێ������ژه‌ی پله‌ی گه‌رمی و ڕێ له س������ه‌هۆڵبه‌ند‌ه به‌رباڵوه‌كانی زستان‌ه ده‌گرێت. ئابووریی ئایسله‌ندا له‌سه‌ر ڕاوه‌ماسی و پیشه‌سازیی ڕاوه‌ماسی ،كش������توكاڵ ،گه‌شتوگوزار ،س������ه‌رچاوه‌كانی وزه‌ی سروش������تیی هایدرۆلیك������ی و ژئوترم������ال دانراوه. په‌تاته ،گرنگترین به‌رهه‌می كش������توكالی ئایس������له‌ندایه. به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی ئایسله‌ندا له ساڵی 2007ی زایینی 11.89دۆالره بووه كه به به‌راورد له‌گه‌ڵ س������اڵی پێشتر %1.8هه‌ڵكشاوه .هه‌نارده‌ی ئایس������له‌ندا ،زۆرتر بریتییه له :ماس������ی ،كانزای ئه‌له‌مینیۆم ،به‌رهه‌مه‌كانی ئاژه‌ڵی و (كانی سیلیس)ـه كه زۆربه‌ی ئه‌و به‌رهه‌مانه بۆ واڵتانی: هۆله‌ن������دا ،بریتانیا ،ئیس������پانیا ،ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌ڵمانی������ا ههنارده ده‌كرێت .هه‌روه‌ها له واڵتانی ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كان ،ئه‌ڵمانیا ،چین ،دانیمارك ،سوێد ،ژاپۆن و هۆله‌ندا ،ئامێری ئاسنی ،به‌رهه‌مه‌كانی نه‌فتی ،خۆراك و جلوبه‌رگ هاورده ده‌كات. كولت������وری ئایس������له‌ندا له كۆچبه‌ران������ی وایكینگی س������ه‌ده‌ی نۆیه‌م بۆ ئه‌و ناوچه‌ی‌ه سه‌رچاوه ده‌گرێت. ئایس������له‌ندییه‌كان ش������انازی ب������ه میرات������ی باوان������ه وایكینگییه‌كان������ی خۆیان ده‌كه‌ن و ش������ه‌جه‌ره‌نامه‌ی زۆربه‌یان بۆ یه‌كه‌مین كۆچب������ه‌ر دهگهڕێتهوه .زمانی ئایس������له‌ندی له زمانی وایكینگیی������ه‌كان واته (زمانی نورس������ی كۆن) نزیك������ه و هه‌ربۆی‌ه ئایس������له‌ندییه‌كان
ده‌توانن س������اگاها (مێژوو و فۆلكل������ۆری كۆچبه‌رانی سه‌ره‌تایی ئایسله‌ندا) كه هی سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاسته به ڕه‌وانی بیخوێننه‌وه. دووره‌ده‌ستی و دووره‌په‌رێزیی سه‌دان ساڵه بۆته هۆی ئه‌وه‌ی كولتوری باكووری ئه‌و واڵته به ده‌ست لێ نه‌دراوه‌یی بمێنێته‌و‌ه و زمانی ئایس������له‌ندیش (جگه له زمانی فارۆئی) زیاتر له زمانه‌كانی س������كاندیناڤی له زمانی نورس������ی كۆن نزیكتر بێت. ئایس������له‌ندییه‌كان ل������ه به‌رامب������ه‌ر واڵتان������ی دیكه‌ی س������كاندیناڤی و ئه‌ورووپ������ا گرنگییه‌ك������ی زیات������ر ب������ه س������ه‌ربه‌خۆیی و بێنیازیی ده‌ده‌ن ،له ڕاپرس������ییه‌ك كه لهالیهن كۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپایی ئه‌نجام درا%85 ،ی ئایسله‌ندییه‌كان س������ه‌ربه‌خۆییان زۆر به گرنگ زانیوه، ل������ه حاڵێكدا ئه‌و ڕێژه‌یه ب������ۆ نه‌رویجییه‌كان %47و بۆ دانیماركییه‌كان %49و له‌نێو واڵتانی یه‌كێتی ئه‌ورووپاش له نێوان %53بوو .ئایسله‌ندییه‌كان هه‌روه‌ها پابه‌ندی كارێكی قورس������ن و كاتژمێره‌كان������ی كاری ڕۆژانه‌یان درێژترین كاتژمێری كاره له‌نێو واڵتانی پیشه‌سازیدا. یه‌كس������انخوازی ل������ه ئایس������له‌ندا گرنگییه‌كی زۆری هه‌ی������ه و جیاوازیی داهات له‌نێ������و خه‌ڵكدا كه‌مترینه له جیهاندا .یه‌كسانی له نێو ژن و پیاوانیش له‌و واڵته له بارودۆخێكی زۆر باشدایه و ئایسله‌ندا یه‌كێكه له سێ واڵتی جیهانه له‌و باره‌وه.
ئایسله‌ندا ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری ئیسله‌ندا
پایته‌خت:
ریکیاڤیک
پانتایی خاک:
103.020کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره دانیشتووان:
318.450که‌س – ئامار ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی شارنشینی:
(٢٠٠٨ – )%٩٢،٣
ڕێژه‌ی ژنان:
()%٤٨،٨
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٥١،٢
به‌کارهێنه‌رانی ته‌له‌فوونی ده‌ستی (موبایل):
له هه‌ر ١٠٠که‌س ١٠٩که‌س خاوه‌نی ته‌له‌فوونه .ئامار – ٢٠٠٩
به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت:
له هه‌ر ١٠٠که‌س ٩٠ ،که‌س گرێدراوی ئینترنێته .ئامار ٢٠٠٨
ئابووری:
( )%٦،٤کش������توکاڵ )%٢٧،٣( ،پیشه‌س������ازی و ()%٦٦،٣یش بهش������ی خزمهتگوزارییه ٢٠٠٨ -
سه‌رچاوه: ته‌مووزی 2012
15
حزب چییه و کارکرده‌کانی کامانه‌ن؟ ن :ئه‌لند زاگرۆس
کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی له ڕه‌وتی پێش������که‌وتن و دابه‌شبوونی پیشه ،ئه‌رک و کاره‌کانیدا ،چه‌ندین هاوکێشه‌ی ناوخۆیی بهخۆیهوه بینیوه .یه‌کێک لهوانه سه‌رهه‌ڵدانی حزبی سیاسییه ،که زانایان مێژووه‌که‌ی بۆ گه‌شه‌ی سه‌رمایه‌داری و دیموکراسی ده‌گه‌ڕێننه‌وه. کاتێ������ک باس له حزب و ڕێکخراوی سیاس������ی ده‌گرێت ،ده‌بێ باس له خه‌بات ،تێکۆش������ان ،به‌رژه‌وه‌ندی ،ڕێکخستی کۆمهڵگه، هه‌ڵبژاردن ،ده‌س������ه‌اڵت و دیموکراس������ی بکرێته‌وه .له جیهانی ئه‌مڕۆدا ،دیموکراس������ی ،حزب ،ڕێکخراوی سیاسی و ده‌سه‌اڵت پێکهوه مانا ده‌ده‌ن .هه‌ر له س������ه‌ر بنه‌مای ئ������ه‌م بۆچوونه ،باس له ڕێکخس������تی کۆمه‌ڵگ������ه ده‌کرێت ،که ئه‌ویش به ڕێگه‌ی دیموکراس������یی ناڕاس������ته‌خۆوه به‌ڕێوه‌ده‌چێت .بۆ گه‌یش������تن به دیموكراسیی ناڕاس������ته‌وخۆ حزب������ی سیاس������ی و هه‌ڵب������ژاردن ده‌وری یه‌كالكه‌ره‌وه ده‌گێڕن. هاوواڵتیان به‌پێی ڕێککه‌وتنێکی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی، هه‌ر چوار ساڵ جارێک له هه‌ڵبژاردنێکی گشتیدا ،کۆمهڵه نوێنه‌رێ������ک ڕه‌وانه‌ی چه‌قی ده‌س������ه‌اڵت و داموده‌زگه حکوومییه‌کان ده‌که‌ن ،تا پرۆس������هی دیموکراس������یی ناڕاس������ته‌وخۆ به ئه‌نجام بگه‌یێنن .ڕێک لێره‌دایه که گرینگیی حزب و ڕێکخراوی سیاسی بۆ ڕێکخستن و ئاڕاسته‌کردنی کۆمهڵگه ده‌رده‌که‌وێت. به‌اڵم حزبی سیاسی چییه که ده‌ورێکی ئاوا گرینگ له کۆمه‌ڵگه‌دا ده‌گێڕێت؟ هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌وه ده‌وری هاوواڵتیان و ڕاگه‌یاندن ده‌بێ چی بێت و چاوه‌ڕوانییه‌کان کامانه‌ن؟ س������ه‌باره‌ت به حزب و ڕێکخراوی سیاس������ی ڕاوبۆچوونی جی������اواز ههیه ،به‌اڵم گش������تیان له خاڵێکدا یه‌کده‌گرنه‌وه ،ئه‌ویش گه‌ییشتن به دهسهاڵته .ڕابێرت میخلز پێی وایه که "دیموکراسی به‌بێ بوونی حزب و ڕێکخراوی سیاسی مانا نادات( ".ماکس وێبێر)یش حزب و ڕێکخراوه سیاسییه نوێیه‌کان به "مندااڵنی دیموکراسیی نوێ ده‌شوپهێنێت".
16هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
حزب (پارتی) چییه؟
واتای باو و کالس������یک له ح������زب ئه‌وه‌یه ،که کۆمهڵه خه‌ڵکێک له‌س������ه‌ر بنه‌مای هاوبه‌ش و کۆده‌نگی له‌س������ه‌ر چه‌ند خاڵی س������ه‌ره‌کی (س������تراتێژی) ک������ۆ ده‌بنه‌وه و ڕێکخراوێ������ک پێک دێنن .به‌اڵم ئه‌م واتا کالس������یکییه له ڕوانگه‌ی جیاوازه‌وه لێ������ک ده‌درێته‌وه و ده‌رئه‌نجامی تا ڕاده‌یه‌ک جیاوازیش دهداته ده‌ست. ئ������ه‌م گرووپ������ه خه‌ڵکه (ح������زب یا پارتی) ل������ه زمانی ئینگلیس������یدا به ( ،)Partyله فرانسه‌ویدا به ()Parti له زمانی ڕووسیش������دا به ( )партияواته (پارتیا) و له زمانی عه‌ره‌بیشدا به حزب ناسراوه .به‌اڵم له زمانی کوردیدا به (حزب) یان پارت ( )Partناوی ده‌رکردووه! وه‌کو حزبه سیاس������ییه‌کان ،یا پارته سیاس������ییه‌کان .له زمانی ئینگلیسیش������دا ( )Partب������ه مانای (بهش) دێت، نه‌ک پارته‌کی سیاسی. ئێدمۆند بێرگ ده‌ڵێت" :پارتی ،لێژنه‌یه‌که له خه‌ڵک که بۆ پێشوه‌چوونی به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی و به ڕێگه‌ی هاوکاریی هاوبه‌شه‌وه و ،له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ندێک بنچینه‌ی سیاسی ڕێکده‌که‌ون ".له ڕوانگه‌ی (گێتێل)هوه ،پارتی ،بریتییه له گرووپێک له هاوواڵتیان که تا ڕاده‌یه‌ک ڕێکخراون و وه‌کو یه‌که‌یه‌کی سیاس������ی ڕه‌فتار ده‌ک������هن و ،به که‌ڵکوه‌رگرتن له مافی ده‌نگی خۆیان ،ده‌خوازن به ده‌س������ه‌اڵت بگه‌ن و سیاسهته گشتییه‌کانیان له کۆمه‌ڵگه‌دا بهڕێوه ببن". (جیل کریست)یش به ئاماژه به گه‌ییشن به ده‌سه‌اڵت و ڕێکخس������تنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان ده‌نووس������ێت" :پارتی، گرووپێک له هاوواڵتیانی پۆشته و ڕێکخراوه ،که خاوه‌نی بیروڕای هاوبه‌شن و له‌سه‌ر بنه‌مای کرده‌وه‌ی هاوبه‌شیان تێده‌کۆشن به ده‌سه‌اڵت بگه‌ن". مۆری������س دوورژێ ل������ه کتێب������ی (پارتیی سیاس������ی)دا ده‌نووس������ێت" :پارتییه‌کی سیاس������ی ،کۆیه‌ک������ه له ژماره خه‌ڵکێک������ی پ������ه‌راوازه‌ی ناو واڵت ،ک������ه به‌ڕێگه‌ی کۆمهڵه ڕێکخراوێک������هوه ک������ۆ ده‌کرێنه‌وه ".دوورژێ ئ������ه‌م واتایه به‌رفراوانت������ر ده‌کات������هوه ب������ه‌و ئاکام������ه ده‌گات" :پارتی، ڕێکخراوێکی سیاسییه که له‌ودا ،گرووپێک له هاوواڵتیان به مه‌به‌س������تی گه‌ییشتن به ده‌س������ه‌اڵت و به‌ده‌ستهێنانی ژماره‌یه‌ک له کورسییه‌کانی په‌رله‌مان و ،بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ئامان������ج و به‌رنامه سیاس������ییه‌کانیان ،ک������ۆ بوونه‌ته‌وه و چاالکیی ده‌نوێنن".
(لیکاک) به ش������ێوه‌یه‌کی کورت و چڕ ئاوا پێناس������هی پارتی ده‌کات" :پارت������ی ،گرووپێکی تا ڕاده‌یه‌ک ڕێکوپێک و ڕێکخراوه له هاوواڵتیان ،که وه‌کو یه‌که‌یه‌کی سیاسی پێکهوه هه‌وڵ و تێکۆشان ده‌که‌ن". واتا و زاراوی (پارتی) به مانای ده‌س������ته و گرووپی سیاس������ی به‌رهه‌می گه‌شه‌ی ڕه‌وتی سیاسی ،ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تیی ڕۆژاوایه و هه‌ر له س������ه‌ره‌تاکانی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مه‌وه له ئه‌مریکا س������هری هه‌ڵ������دا .له بریتانیاش له س������ااڵنی ١٨٣٠به‌والوه ،پارتییه سیاس������ییه‌کانی ئه‌و واڵته له گۆڕه‌پانی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیدا چاالک بوون، گه‌یش������تن به ده‌سه‌اڵت و ڕێکخس������تنی کۆمهڵگه بوو به ئامانجی سه‌ره‌کییان. هه‌ندێک له کارناس������ان ،فکری (پارتیی سیاس������ی) بۆ ئه‌مری������کا ده‌گه‌ڕێننه‌وه ،به‌اڵم هه‌ندێکیش پێیان وایه که له بریتانیادا سه‌ری هه‌ڵداوه .به‌اڵم ئه‌وه‌ی ڕوونه ،فکر ،شێواز و پێکهاته‌ی پارتی و ڕێکخراوی سیاسی له‌و واڵتانه‌وه بۆ ده‌ڤه‌ری ئێمه( ،ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت به کوردستانه‌وه) گوێزراوهتهوه ،به‌اڵم له هه‌ر واڵتێکدا هه‌ندێک تایبه‌تمه‌ندیی خۆجێیش������ی پێوه دیاره .ئ������ه‌م تایبه‌تمه‌ندیی������ه له واڵتی ئێمه‌ش������دا دیار و به‌رچاوه .مه‌یل و شێوازی ڕێکخستنی حزب و ڕێکخراوی سیاس������ی له واڵته‌که‌ماندا تا ئێستاش، له‌سه‌ر بنه‌مای حزبی لێنینی (حزبی ستوونی)یه. ب������ه‌و پێی������ه ،ده‌بێ دیموکراس������ی و حزبی سیاس������ی ته‌واوکه‌ری یه‌کتر بن .ئه‌گه‌ر دیموکراس������ی گهشه بکات، ئه‌وا حزب و ڕێکخراوه سیاس������ییه‌کانیش گه‌شه‌‌ده‌که‌ن. له الیه‌کی تریش������هوه ،حزب و ڕێکخراوه سیاسییه‌کان، هه‌روه‌ه������ا ڕێکخراوه‌کان������ی کۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نیش که بنه‌مایه‌ک������ی گونجاویان له فکر و ئاکاری دیموکراس������ی ده‌س������ته‌به‌ر کردبێت ،به نۆره‌ی خۆیانه‌وه دیموکراس������ی به‌هێز و سه‌قامگیر ده‌که‌ن. ب������ۆ ئ������ه‌وه‌ی ئ������ه‌م ڕهوته ل������ه کۆمه‌ڵگ������ه‌دا وه‌گه‌ڕ که‌وێت و خورت بێت ،پێویس������ته ح������زب و ڕێکخراوی سیاسی ،کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،ڕاگه‌یاندن و هاوواڵتیان سه‌ره‌ڕای بوونی ڕه‌نگی جیاواز و پاراستنی مه‌ودا و بۆچوونه‌کانیان ،هه‌روه‌ها به پێی ڕێوش������وێنی یاسایی له پرۆس������هی بنیاتن������ان و ئاوه‌دانکردنه‌وه‌دا هاوکار و به‌شدار بن.
ته‌مووزی 2012
17
زنجیره‌یه‌ک هه‌ڵبژاردن ل ه مه‌كسیكدا
هه‌ڵبژاردن ڕۆژی یه‌کشه‌ممه ( )٢٠١٢/٧/١زنجیره هه‌ڵبژاردنێک ل������ه مه‌كس������یكدا به‌ڕێ������وه چ������وو .ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه بۆ ده‌ستنیش������انکردنی سه‌رکۆمار ،هه‌ڵبژاردنی ٥١٣ئهندام په‌رله‌مان ١٢٨ ،سێناتۆر و ٦پارێزگار ئه‌نجام درا. ملمالنێی سه‌ره‌کی له نێوان حزبی دیموکرات مه‌سیحیی ده‌س������ه‌اڵتدار و پارتی شۆڕشگێڕیی دامه‌زراوه‌یی که به "سۆسیالیست" ناسراوه ،چڕ بۆوه .به‌ربه‌ره‌کانی له دژی قاچاغی مادده‌سڕکه‌ره‌كان و تاقمه چه‌کداره‌کان ،هه‌روه‌ها باش������کردنی بارودۆخ������ی ئابووریی مێکزێک ،دروش������می پروپاگه‌نده‌ی گشت حزب و ڕێکخراوه‌کان بوو. له ساڵی ()٢٠٠٠ـه‌وه که حزبی دیموکرات مه‌سیحی حوکمڕانی مه‌كس������یكا ده‌کات ،به هۆی شه‌ڕ و پێکدادان ل������ه نێوان هێزه ئه‌مییه‌کانی ئ������ه‌و واڵته له‌گه‌ڵ ئه‌و تاقمه زالن������هی که بازرگانی به مادده‌س������ڕکه‌ره‌کانه‌وه ده‌که‌ن، زیاتر له ٥٥هه‌زار که‌س گیانیان له‌ده‌ستداوه. پرسی باشکردنی باری ئابووریش بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه ک������ه م������ه‌ودای نێوان ه������ه‌ژار و ده‌وڵه‌مه‌ن������ده‌کان که‌می نه‌کردووه و ،نزیک به ()%٤٧ی هاوواڵتیانی مه‌كسیكی له دۆخێکی هه‌ژاریدا ده‌ژین.
18هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
پارتی شۆڕشگێڕیی دامه‌زراوه‌یی ( )PRIکه ئه‌ندامی ئه‌نترناسیۆنالیس������تی سۆسیالیس������تییه ،له ساڵی ١٩٢٩ تا س������اڵی ٢٠٠٠واته ٧١س������اڵ ده‌س������ه‌اڵتی له‌و واڵته له‌ده‌س������تدابوو ،به "حزبی دایناسۆره‌کان"یش ناسراوه. کارناسانی کاروباری مه‌كسیك پێیان وایه که ئه‌م حزبه له ماوهی ٧١ساڵ ده‌سه‌اڵتدارێتیی خۆیدا ،به گرتنه‌به‌ری شێوازی ده‌س������ه‌اڵتخوازی ،فرتوفێڵ له هه‌ڵبژاردنه‌کان و دانی به‌رتیل ناسراوه ،به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئهمانه ،ئه‌م حزبه هه‌میش������ه ڕووی له چین و توێژی ه������ه‌ژاری کۆمه‌ڵگه‌دا بووه. به پێی دوایین ئاماری هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری ،پارتی شۆڕش������گێڕیی دامه‌زراوه‌یی ( )PRIبه س������ه‌رۆکایه‌تیی ئێنریکێ پێنیا نێتۆ ،به به‌ده‌ستهێنانی ()%٣٨ی ده‌نگه‌کان براوی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری ڕاگه‌یێندار ،مانووئێل لۆپێ������ز ئووبرادۆر له حزب������ی ( )PRDچه‌پ ( )%٣١و خۆزێفینا واسکۆیێس مۆتا له حزبی دیموکرات مه‌سیحیی ده‌سه‌اڵتداریش ()%٢٥ی ده‌نگی مسۆگه‌ر کرد. دوای ڕاگه‌یاندنی کۆتایی ژماردنی ده‌نگه‌کان ،مانووئێل لۆپێز ئووبرادۆر له حزبی چه‌پ گوتی" :من ناتوانم ئاکامی
ده‌نگ������ه‌کان قبووڵ بکه‌م و ده‌بێ ئه‌و متمانه‌یه به‌ده‌س������ت بێنم که ده‌نگ������ی هاوواڵتیان ڕێزی لێ گیراوه و فرتوفێڵ له گۆڕێدا نه‌بووه". لۆپێ������ز ئووب������رادۆر ئه‌وه‌ش������ی ده‌ربڕی ک������ه" :به‌پێی لێکۆڵینه‌وه‌کانی ئێمه له کۆی ١٤٣هه‌زار بنکه‌ی ده‌نگدان، له ١١٣هه‌زار بنکه‌دا بێسه‌روبه‌ری و پێشێلکردنی یاسا ڕوویداوه". به‌دوای ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییه‌دا ،کۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردنی مه‌كس������یك له سه‌ر داوای لۆپێز ئووبرادۆر جارێکی تر زیاتر له ()%٥٠ی ده‌نگه‌کانی ژمارده‌وه و ڕایگه‌یاند،
که ئه‌م ژماردنه‌وه‌یه هیچ ئاڵوگۆڕێکی له‌س������ه‌ر ئاکامی ده‌نگه‌کان������دا ب������ه زه‌ره‌ری ئێنریکێ پێنی������ا نێتۆ پێک نه‌هێنا. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )%٦١بهش������دار بوون و نزیک به ٣٠هه‌زار چاودێریش سه‌رپه‌رش������تیی هه‌ڵبژاردنه‌کانیان ده‌ک������رد .ماوهی س������ه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا ٦س������اڵ‌ه و س������ه‌رکۆماریش ناتوانێت بۆ جاری دووه‌م خۆی بۆ ئه‌م پۆسته کاندید بکاته‌وه .مه‌كسیك به ژماره‌ی دانیشتووانی خۆی������هوه که نزیک به ١١٠میلیۆن که‌س������ه و یه‌کێک له گرینگترین واڵته‌کانی ئه‌مریکای التین.
ئێنریکێ پێنیا نێتۆ سه‌ركۆماری هه‌ڵبژێردراو
مه‌كسیك ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری مه‌كسیك
پایته‌خت:
مه‌كسیكۆ سیتی
پانتایی خاک:
1.958.201کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره دانیشتووان:
108.523.000که‌س
ڕێژه‌ی شارنشینی:
( )%٧٧،٧ئامار – ٢٠٠٩
ڕێژه‌ی ژنان:
()%٥٠،٨
ڕێژه‌ی پیاوان:
()%٤٩،٢
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین):
( )%٩٢،٩ئامار ٢٠٠٨ -
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
()%٩١،٥
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%٩٤،٦
ڕێژه‌ی به‌کارهێنه‌رانی ته‌له‌فوونی ده‌ستی (مۆبایل) :له هه‌ر ١٠٠که‌س ٧٠ ،که‌س خاوه‌نی مۆبایل‌ه – ئامار ٢٠٠٩ ئابووری:
( )%٤،٣کش������توکاڵ )%٣٤،٨( ،پیشه‌س������ازی و ()%٦٠،٩یش بهش������ی خزمهتگوزارییه.
ڕێژه‌ی هه‌ژاریی:
()%۴7
ته‌مووزی 2012
19
كۆمه‌ڵگ ه ی مه‌ده‌نی :دیموكراسی ی به‌هێ���ز، ی له‌نێ���وان دیموكراس���ی ی حاش���اهه‌ڵنه‌گر مێ���ژوو ،په‌یوه‌ندییه‌ك��� ی ،1988 ی نه‌ته‌وه‌ییدا نیشان داوه .تا ساڵ ی چاالك و كامه‌رانی ی مه‌ده‌نی كۆمهڵگه ی ده‌وڵه‌تان ،ل ه ی ده‌وڵه‌تان تاکڕه‌و بوون .ئه‌مڕۆ له‌س���ه‌دا حه‌فتا دوو له‌س���ه‌ر س���ێ ی دیموكراسی .بۆ یه‌كه‌مین جار ل ه ی جیهاندا كه‌وتوونه‌ت ه سه‌ر ڕێ هه‌ر ناوچه‌یه‌ك ی سیاسیدا ی جۆرێك ل ه سیسته‌م ی جیهان ل ه سایه ی هاوواڵتیان مێژوودا ،زۆرینه ی خه‌ڵك به‌سه‌ر خه‌ڵكدا. ده‌ژین ،ك ه پشتئه‌ستوور ه ب ه فه‌رمانڕه‌وایی وه‌رگێڕانی :ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین
دیموكراسی چییه؟
ی هاوواڵتیبوون له‌خۆگری كۆمهڵه به‌رپرس������یارێتییه‌ك زۆره .هاوواڵتی������ان ده‌بێ ئاگاداری ئه‌و ڕۆڵه گرنگه‌ی كه ی ی دیموكراتیدا ده‌ی گێڕن و هه‌روه‌ها گرنگی له پڕۆسه ێ به‌شداریكردنی هاوواڵتیان به‌شداریكردن تیایدا بن .به‌ب ی ناتوانی������ن واڵتێك به دیموكراتیك ن������او ببه‌ین .به‌رله‌وه كه هاوواڵتیان بهش������دارییه‌كی كاریگه‌ر بنوێنن ،پێویسته ئاگایی و لێهاتوویی‌ه به‌راییه‌كانیان هه‌بێت. پێناس������ه‌یه‌كی س������اده‌ی دیموكراس������ی ئه‌مه‌ی������ه: "دیموكراس������ی سیس������ته‌مێكی حكومڕانییه ك������ه تیایدا هاوواڵتیان ،سه‌ركرده‌كانیان له ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئازاد، دادوه‌رانه و پشتبه‌س������توو به ڕكابه‌رێتی هه‌ڵده‌بژێرن". هه‌ندێ كه‌س به ڕه‌چاوكردنی پڕه‌نس������یپه چاودێره‌كانی س������ه‌ر داكۆكیكردن له ئازادییه مرۆییه‌كان ،مافه‌كان و ده‌سه‌اڵتی یاس������ا وا بهڵگه ده‌هێننه‌وه كه دیموكراسی ئالۆزتره له‌م شتانه. ی جیهانیی������ه. ئه‌مڕۆك������ه ،دیموكراس������ی دیارده‌یه‌ك������ ژماره‌یه‌كی زۆر و زۆرتر له واڵتان عه‌وداڵی ئازادییه‌كان ی ی نیشانده‌ر ی دیموكراسین .ئهمه خۆ و پڕه‌نس������یپه‌كان ی ی سیاس������ی ئ������ه‌و گرنگییه‌یه كه ده‌درێت‌ه سیس������ته‌مێك پشتبه‌ستوو به دیموكراسی.
20هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
ی چ پێشینه‌یه‌كی ههیه؟ دیموكراس
دیموكراس������ی به درێژاییی ماوه‌یه‌كی زیاتر له 2500 س������اڵ خراوهته به‌ر باس و خواس������هوه ،به‌اڵم ته‌نیا له ی دواییدا له ئاس������تی جیهانیدا خراوهته ی س������ااڵن ماوه ی ی جێبه‌جێكردن������هوه .هزری واڵتێك كه حكومه‌ته‌ك‌ه وار له‌ده‌ست خه‌ڵكدا بێت 500 ،ساڵ پێش زایینی مه‌سیح له ی ئه‌سینا له‌دایك بوو .ڕۆمی كه‌وناراش هزری دیموكراسی ێ ك������ه‌س له‌و خس������ته واری جێبه‌جێكردن������هوه .ههن������د ی دیموكراس������ی له جیهاندا باوه‌ڕه‌دان كه باڵوبوونه‌وه ی ی گرتووه .دوو شه‌پۆل به حاڵه‌تێكی شه‌پۆڵئاسا شێوه ی یه‌كه‌می ،له سه‌ده‌ی نۆزده‌مدا ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كان ی خس������ته ژێر كاریگهرییهوه و پاش������ان ئه‌ورووپا و دوا ی گرته‌وه. ی دووه‌می جیهانی ژاپۆن جه‌نگ ی 1979و 1985دا بوونی نیزامییه‌كان له نێوان سااڵن ی التین)دا كاڵ ب������ووه‌وه و نانیزامییه‌كان له (ئه‌مری������كا ی له سه‌رانس������هری ناوچه‌كه‌دا بۆ گرتنه‌ده‌س������تی جڵه‌و ده‌سه‌اڵت هه‌ڵبژێردران .له 1989دا دوو ڕووداوی گرنگ- ی ی بێرلی������ن و ناڕه‌زاییه‌كانی قوتابیان ی دی������وار ڕووخان زانك������ۆ له چین كه س������ه‌رهه‌ڵدان ی گۆڕه‌پانی (تین ئان مین)ی ی دیموكراسی له لێ كه‌وته‌وه -گوزارش������تیان له گرنگی ی جیهانیدا كرد. ئاست
ئه‌م ڕهوته جیهانییه‌ی به ئاراس������ته‌ی دیموكراس������یدا له ی بنین و ی 1990ب������ۆ ئه‌فریقا ،یه‌كه‌م جار ل������ه واڵت س������اڵ ی كرد .به‌ر لهوه له ئه‌فریقا ئه‌فریقای باشووردا ته‌ش������ه‌نه ی مۆریس- سێ دیموكراسی -له بۆتسوانا ،گامبیا و دوورگه ی ی ئه‌فریقای بوونیان هه‌بوو .به‌اڵم له 1997ته‌نیا چوار واڵت ی ڕكابه‌رانه‌یان به ی ژێر بیابان������دا هه‌ڵبژاردن������ ل������ه ناوچه بهش������داریی پارته جیایاكان نه‌بوو و ،له زیاتر له ده واڵتدا حكومهته ته‌مام عه‌یار‌ه دیموكراتیكه‌كان سه‌قامگیر ببوون.
دیموكراسی چه‌ند جۆری ههیه؟
ێ دوو ج������ۆر پێكهات������هی هه‌بێ: ی ده‌توان������ دیموكراس������ ی ی به‌ه������ۆ ی ڕاس������ته‌وخۆ و دیموكراس������ی دیموكراس������ی نوێنه‌رانه‌وه. ی ڕاس������ته‌وخۆ كاتێك������ه ك������ه هاوواڵتیان، دیموكراس������ی ی یاساكان و خۆیان به ش������ێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ له داڕشتن ی سیاسه‌تداناندا ده‌س������تیان ههیه .ئه‌وان له هه‌ر قۆناغێك ئه‌م پڕۆسه‌یه‌دا به‌شداری ده‌كه‌ن .ئه‌م جۆره دیموكراسییه بۆ كۆمه‌ڵگ������ه بچووكتره‌كان گونجاوه ،به‌اڵم له ئاس������ت و ی فراواندا پراكتیكی نییه. ئه‌ندازه ی باشییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه كه هاوواڵتیان ده‌توانن به شێوه‌یه‌ك ڕووبه‌ڕوو پرسه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا بخه‌نه به‌رباس. ل������ه دیموكراس������ی به‌ه������ۆی نوێنه‌ران������هوه ،هاوواڵتیان نوێنه‌ره‌كانیان هه‌ڵده‌بژێرن .نوێنه‌ران له ئاستی حكوومیدا ێ ده‌كه‌ن .خه‌ڵك لهالیهن خه‌ڵكه‌وه ئه‌ركی خۆی������ان جێبه‌ج ی ی هه‌ڵبژاردن������دا ،به‌اڵم مه‌رج نییه له ڕه‌تكردنه‌وه له ڕه‌وت ی هه‌ڵبژاردنیان ههیه .هاوواڵتیان ده‌نگ به بڕیارداندا ،ماف ی ی بۆ ده‌چن باشتر نوێنه‌رایه‌تی ێ ده‌ده‌ن كه وا هه‌ر كه‌س������ ی كه نوێنه‌ران به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان ده‌كات ،به‌اڵم ئه‌م بابه‌ته ی خه‌ڵك ده‌نگ بده‌ن س������ه‌باره‌ت به پرسه‌كان به‌پێی خواست ههمیشه گرێنتیكراو نییه.
ی باشترین فۆرمی حكوومهته؟ ی دیموكراس بۆچ
ی نه‌بێت ،به‌اڵم دیموكراس������ی لهوانهیه ب������ێ كه‌موك������وڕ ی ئه‌و ی نییه .دیموكراس جێگره‌و‌ه (ئه‌لته‌رناتیڤ)ێكی باشتر ی كه زۆربه‌ی ج������ار له فۆرمه‌كانی تری حكوومه‌تدا مافانه ی ی له ئازادی ی ده‌كات .ئه‌م مافانه پشتگیر نائاماده‌ن گرێنت ی یه‌كسان ی كۆڕوكۆمه‌ڵه‌كان و داكۆكیكردن ده‌ربڕین ،ئازادی ی تردا ده‌كه‌ن. له‌هه‌مبه‌ر یاسا و ئازادییه‌كان ی حكوومه‌ت (ده‌سه‌اڵت)ی دیموكراسی ،هه‌روه‌ها له‌خۆگر زنجیره باش������ییه‌كه .ئه‌م جۆره له حكوومه‌ت بهش������داری، ی سیاسی هان ی و یه‌كسانی ی مرۆی گه‌ش������ه و بانهه‌ڵكێشان ی گه‌شانه‌و‌ه و ی دیموكراسییه‌كاندا ئه‌گه‌ر ده‌دات .له سایه ی زیاتره. ی و به‌خته‌وه‌ر ی كامه‌ران باڵوبوونه‌وه ی ی گش������تی ،دیموكراس������ییه‌كان فه‌زایه‌ك بهش������ێوه‌یه‌ك ی بازاڕ و گه‌ش������ه، قبووڵكه‌رتر (ئاماده‌تر) بۆ ئابوورییه‌كان ێ ده‌كه‌وێت������هوه ده‌هێننه دی. ی ل ی زیاتر ك������ه كامه‌رانییه‌ك ی كه دیموكراسییه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا شه‌ڕ ی ئهوه ئه‌گه‌ر ی بكه‌ن كه‌متره ،چونكه بهشێوهی باو ،سوود و به‌ربه‌ره‌كان ی په‌یمانه‌كان ی سازش ،دانوستاندن و به‌ستن له شێوازه‌كان ی خۆیان وه‌ر ده‌گرن. ی ناكۆكییه‌كان بۆ نه‌هێشتن
چۆن ده‌توانین دیموكراسی جیا بكه‌ینه‌وه؟
ی له دیموكراس������ییه‌كدا ،ده‌وڵه‌ت تاكه ڕه‌گه‌ز له پێكهاته كۆمه‌اڵیه‌تی������دا نانێت .ئه‌م پێكهاته كۆمه‌اڵیه‌تییه تێكه‌ڵه‌یه‌ك‌ه له دام������ه‌زراوه‌كان ،پارته سیاس������ییه‌كان ،ڕێكخراوه‌كان و ی دیموكراسییه‌ك ی دیار كۆمهڵه جۆراوجۆرهكان .نیش������انه ئاماده‌ییی ڕێكخراوه جۆراوج������ۆره تایبه‌تییه‌كانه كه وه‌كو چاودێر و واسته‌ی نێوان خه‌ڵك و دامهزراوه ده‌وڵه‌تییه‌كان ی ی هه‌وره‌ها له ڕێگه ی دیموكراس������ ڕۆڵ ده‌گێڕن .كۆمهڵگه ی پرس������ه‌كان، ی بیروهزره‌كان ،خستنه‌به‌رباس������ گۆڕینه‌وه ی ی ئازادان������ه به‌رژه‌وه‌ندیی������ه گش������تییه‌كان و بهش������داری ی كۆمه‌ڵگه‌كانی خۆیاندا، هاوواڵتیان له هه‌ڵب������ژاردن و ژیان ی ده‌كرێت. دیار دیموكراس������ی هه‌روه‌ه������ا ماف������ی حكومه‌ت ب������ۆ زۆرینه ی كه‌مین‌ه گرێنتی ده‌كات. ی پارێزگاریكردن له ماف سه‌ره‌ڕا ی ی و كۆنترۆڵیان له‌سه‌ر كار تیایدا نانیزامییه‌كان چاودێر ی نیزامییه‌كان ههیه ،فه‌رماند‌ه س������ه‌ربازییه‌كان به‌رپرس������ ی بێالیه‌ن و جیا له ی دادوه‌ر هه‌ڵبژێردراو نین و سیس������ته‌م ی تری حكوومییه. ڕێكخراوه‌كان سه‌رچاوه :یوو .ئێس .ئینفۆ
ته‌مووزی 2012
21
سیسته‌می په‌رله‌مانی و سه‌رۆكایه‌تی
و :ئاران جه‌مال ڕه‌شید سیسته‌می په‌رله‌مانی هه‌بوون������ی په‌رله‌م������ان تاكه تایبه‌تمه‌ندیی������ه‌ك نییه كه سیس������ته‌می په‌رله‌مانی جیا دهكاتهوه ،به‌ڵكو ش������ێوازی جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كانه ئه‌و سیستهمه جیاده‌كاته‌وه. جیاكردنه‌وه‌كه‌ش به مانای ئهوه نییه جیاكردنه‌وه‌یه‌كی ته‌واو بێت ،به‌اڵم ئه‌و جیاكردنه‌وه‌ی‌ه به (جیاكردنه‌وه‌یه‌كی نه‌رم) له نێوان ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان و جێبه‌جێكاریدا، به‌پێ������ی ئ������ه‌و په‌یوه‌ندیی‌ه هاوكاریی������ه و چاودێرییه‌ی كه هه‌یانه ،به‌رامبه‌ر به یه‌كتر پێناس������ه ده‌كرێن .هه‌روه‌ها تایبه‌تمه‌ندییه‌کی دیكه ههیه كه سیسته‌می په‌رله‌مانی له سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تی جیا دهكاتهوه ،ئه‌ویش دوانه‌یی ده‌س������ه‌اڵتی جێبهجێكارییه .ئه‌و دهسهاڵته له سیسته‌می په‌رله‌مانیدا ل������ه دوو ئهندام پێكدێت ،ن������ه‌ك یه‌ك ئهندام یاخود ده‌سته‌یه‌ك. بنه‌ماكانی سیسته‌می په‌رله‌مانی: یه‌كه‌م :دوانه‌یی ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری: له دوو ئه‌ندامی سه‌ره‌كی پێكدێن ئه‌وانیش بریتین له:
22هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت له ڕوی سیاس������ییه‌وه به‌رپرسیاریه‌تی هه‌ڵناگرێ له به‌رده‌م په‌رله‌ماندا ،چونكه به ش������ێوه‌یه‌ك ی كارا ده‌س������ه‌اڵتی (جێبه‌جێكاری) په‌یڕه‌و ناكات ،به‌ڵكو له ڕێی ئه‌و وه‌زاره‌تانه‌وه‌ی‌ه كه به‌رپرس������یارن له ب������ه‌رده‌م په‌رله‌مان ،بۆیه ده‌س������ه‌اڵتی س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌اڵتێكی ش������ێوه‌كاریی‌ه (شكلیه). وه‌زاره‌ت له ڕووی سیاسییه‌وه ،وه‌زاره‌ت به‌رپرسیاره له بهرامبهرپهرلهماندا. له ناو سیسته‌می په‌رله‌مانیدا ،وه‌زاره‌ت ئه‌ندامێكی كارایهله ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاریدا ،به‌شێوه‌یه‌كی كارا و له کرده‌وه‌دا پسپۆرایه‌تیی ده‌س������تووری بۆ ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری په‌یڕه‌و ده‌كات . كاروباری ده‌وڵه‌ت له‌ژێر ده‌ستی ئه‌نجومه‌نی وهزیراندایهو ئه‌ویش سیاسهته گشتییه‌كان داده‌ڕێژێ و جێبه‌جێ ده‌كات، نه‌ك سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت. بۆ ئه‌وه‌ی بریاره‌كانی س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت جێبه‌جێ بكرێن، پێویس������ته س������ه‌رۆكوه‌زیران و ئ������ه‌و وزیرانه‌ی ل������ه‌و بواره‌دا
په‌یوه‌نددار و پسپۆرن ،واژووی له‌سه‌ر بكه‌ن .ئه‌م پابه‌ندبوون‌ه به شێوه‌یه‌كی ڕوون له ده‌ستووری په‌رله‌مانیدا هاتووه. دووه���ه‌م :ه������اوكاری و چاودێری له نێوان ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێ������كاری و ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان :ئ������ه‌و په‌یوه‌ندیی‌ه هاوكاریی و چاودێرییه ئاڵوگۆڕه‌ی له نێوان ئه‌و دوو دهسهاڵته ده‌ستوورییه‌دا ههیه (ده‌سه‌اڵتی جیبه‌جێكاری) و (ده‌سه‌اڵتی شێوه پێكدێن : یاسادانان) به دوو أ -شێوه‌ی هاوكاری له نێوان ئه‌و دوو دهسهاڵته: .1ڕێگه پێ������دان ب������ه‌وه‌رگرتنی هه‌ردوو پۆس������تی ئهندام په‌رله‌مان و وه‌زاره‌ت بۆ تاكه كه‌سێك. .2وه‌زی������ره‌كان مافی چوون‌ه ناو هۆڵ������ی په‌رله‌مانیان ههیه ب������ه بێ ئه‌وه‌ی بانگهێش������تێكی تایبه‌تیان ئاڕاس������ته بكه‌ن (بۆ ئه‌وه‌ی سیاسه‌تی حكومه‌ت شی بكهنهوه و به‌رگری لێ بكه‌ن) هه‌روه‌ها هه‌ر كاتێك بیانه‌وێ مافی قسه‌كردنیان ههیه. .3مافی پێشنیاركردنی یاسا له به‌رده‌م په‌رله‌مان. .4خستنه‌ڕووی پرۆژه یاسای بوودجه. ب -ش������ێوه‌ی چاودێری������ی ئاڵوگۆڕ له نێوان ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان و ده‌سه‌اڵتی جیبه‌جێكاریدا: چاودێریی ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان له س������ه‌ر ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری -1مافی لێپرس���ینه‌وه :واته هه‌ر ئه‌ندامێك مافی ئه‌وه‌ی ههیه لێپرسینه‌وه ئاڕاس������ته‌ی وه‌زیر یاخود وه‌زاره‌تێك بكات، ئه‌و لێپرس������ینه‌وه‌یه‌ش به مه‌به‌ستی ڕوونكردنه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی وه‌زیرێك یاخود وه‌زاره‌تێك ده‌رباره‌ی پرسێكی دیاریكراو ،یان بابه‌تێكی‌تایبه‌ت. – ئه‌و لێپرس������ینهوهیه به مه‌به‌ستی تۆمه‌تباركردن یا خود ڕه‌خنه‌گرتن و لێپێچینه‌وه نییه. – ئه‌و لێپرس������ینهوهیه په‌یوه‌ندییه‌كی سنوورداره له نێوان ئه‌و ئهندام په‌رله‌مانه‌ی كه لێپرس������ینه‌وه‌ی پێشكه‌ش كردووه و ئه‌و وه‌زیره‌ی لێپرسینه‌وه‌كه‌ی ئاراست‌ه كراوه. – هیچ ئه‌ندامێكی تر بۆی نییه س������ه‌رنج بدات له سه‌ر ئه‌و لێپرسینه‌وه‌ی ئاماژه‌ی پێ كراوه. -2ماف���ی لێپێچین���هوه :به مانای س������زادانی وه‌زیرێك یاخود سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ته‌كه به هۆی سیاسه‌تێكی نادروست، یان پرۆژه‌یه‌كی سه‌رنه‌كه‌وتوو كه مه‌ترسی لێده‌كه‌وێته‌وه .واته لێپێچینه‌وه و سزادان و ڕهخنه و تۆمه‌تباركردنی وه‌زیرێك یان وه‌زاره‌تێك له خۆ ده‌گرێته‌وه. وه – بۆیه هه‌ر ئهندام په‌رله‌مانێك مافی ئه‌وه‌ی ههیه لێپێچینه ئاڕاسته‌ی وه‌زاره‌تێك و ئه‌ندامه‌كانی بكات.
– له حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر پێشكه‌شكاری لێپێچینه‌وه‌كه بڕیاریدا پاش������گه‌ز ببێته‌وه ،ده‌كرێت هه‌ر ئه‌ندامێك������ی تر لێپێچینه‌وه‌كه بگرێته ئه‌س������تۆی خۆی و ب������ه‌رده‌وام بێت له گفتۆگۆ دژی ئه‌و وهزارهته. – له‌به‌ر مه‌ترس������یداریی ئه‌م ش������ێواز‌ه له شێوازه‌كانی چاودێ������ری ،ده‌س������تووره په‌رله‌مانیی������ه‌كان بۆ پاراس������تنی حكووم������ه‌ت چه‌ند زه‌مانه‌تێكیان ده‌دات������ی بۆ نموونه(نابێ گفتۆگۆ له س������ه‌ر ئ������ه‌و لێپێچینه‌وه‌یه بكرێ������ت پێش ئه‌وه‌ی موڵه‌تێكی كاتی (هه‌فته‌یه‌ك یان زیاتر) نه‌‌درێته ئه‌و وه‌زیره، یان ئه‌و وه‌زاره‌ته‌ی لێپێچینه‌وه‌كه‌ی ئاڕاس������ته كراوه ،تاكو حكووم������ه‌ت بتوانێت وه‌اڵم و بهڵگه بۆ به‌رگریكردن له خۆی ئاماده بكات. -3مافی ئه‌نجامدانی لێكوڵینه‌وه: بۆ هه‌ڵس������ه‌نگاندن و زانینی كار و چاالكیی ش������وێنه گشتی و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی������ه‌كان ،هه‌روه‌ها زانین������ی كه‌موكورتییه‌كان و سه‌رپێچی و الدان له‌و شوینانه‌ی ئاماژه‌یان پێدراوه ،بۆیه په‌رله‌مان هه‌ڵده‌ستێت به پێكهێنانی چه‌ند لیژنه‌یه‌كی به‌دواداچوونی شاره‌زا له ئه‌ندامه‌كانی بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌و كاره. -4به‌رپرسیاریه‌تیی وه‌زاری: به‌مان������ای ورووژاندن������ی به‌رپرس������یاریه‌تیی سیاس������ی ئه‌و وهزارهته له س������ه‌ر پێشنیاری ژماره‌یه‌كی دیاریكراو له ئهندام په‌رله‌مانه‌كان ،كه به پێی ده‌ستوور ده‌ستنیشان ده‌كرێن. – چه‌ند وێنه‌یه‌ك له به‌رپرس������یاریه‌تیی سیاسیی وه‌زاره‌ت به‌رامبه‌ر په‌رله‌مان: -1به‌رپرس������یاریه‌تیی تاكه وه‌زیرێك :له‌و حاڵه‌ته‌دا متمانه له‌و وه‌زیره ده‌س������ه‌ندرێته‌و‌ه ئه‌ویش ناچار ده‌بێ ده‌ست له‌كار كێشانه‌وه‌ی خۆی پێشكه‌شی سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت بكات. -2به‌رپرسیاریه‌تیی تێكڕایی :ئه‌و به‌رپرسیاریه‌تییه سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ته‌كا ن ده‌گرێته‌وه ،واته سه‌رجه‌م ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران. – س������ه‌رۆكوه‌زیران مافی گۆڕینی به‌رپرسیاریه‌تیی تاك بۆ به‌رپرس������یاریه‌تیی تێكڕایی ههیه بۆ قورسكردنی سه‌ندنه‌وه‌ی متمانه له وه‌زاره‌ت. چاودێریی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكاری له‌س������ه‌ر ده‌سه‌اڵتی یاسادانان -1مافی بانگهێشتنی په‌رله‌مانیان هه‌ی ه ب ه مه‌به‌ستی كۆبوونه‌وه‌ی���ه‌ك یاخ���ود ڕه‌تكردنه‌و ه و دواخس���تنی، ئ���ه‌و مافه‌ش ب ه پێی ده‌س���توور س���نووردار ه و چه‌ند به‌ربه‌ستێكی ههیه ،بۆ نموونه:
ته‌مووزی 2012
23
مافی ده‌س������ه‌اڵتی جێبهجێكارییه بانگهێش������تی پهرلهمانبكات بۆ خولی دانیش������تنی س������ااڵنه و دانیشتنی ئاسایی ،ئه‌و مافه‌ش گرێدراوه به: أ -نابێت بانگهێشتنه‌كه‌له كاتی دیاریكراویدا دوا بخرێت. ب -نابێ������ت ئه‌و دانیش������تنه له ڕێی هێزی یاس������اوه به بێ بانگهێشتكردن ئه‌نجام بدرێت. ج -ماف������ی كۆتایی پێهێنانی خولی دانیش������تنی س������ااڵنه و دانیش������تنی ئاس������ایی .ئه‌و مافه‌ش گرێدراوه به به‌ربه‌ستێكی گرنگ ئه‌ویش (نابێت ئه‌و خولی دانیشتن‌ه به بێ په‌سه‌ندكردنی بودجه‌ی گشتی كۆتایی پێ بهێنریت) بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆژه و شوێنه خزمه‌تگوزارییه‌كانی ده‌وڵه‌ت ڕانه‌گیرێن. -2مافی ناڕه‌زایی ده‌ربڕێن به‌رامبه‌ر یاساكان: ئه‌و مافه‌ش تایبه‌ته به س������ه‌رۆكی ده‌وڵ������ه‌ت كه ده‌توانێت ه������ه‌ر بڕیارێك كه په‌رله‌مان په‌س������ه‌ندی كردبێ ڕه‌تی بكاتهوه و واژووی ن������ه‌كات ،كه به بۆچوون������ی ئه‌و له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی واڵت ناگونجێت. -3مافی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان: مافی حكومهته که به پێی ده‌س������توور و پێش واده‌ی خۆی، په‌رله‌مان هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه. – ئه‌و مافه‌ش وه‌ك هاوس������ه‌نگییه‌كه له نێوان په‌رله‌مان و وه‌زاره‌ت. – هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌م������ان دوو وێن������هی ههیه ،كه یه‌كه‌میان گرنگتره ،ئه‌ویش (هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان له الیه‌ن وه‌زاره‌ته‌و‌ه و دووهه‌میان ،هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان له الیه‌ن سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ته‌وه). – نابێ������ت دوو ج������ار ب������ه هه‌م������ان ه������ۆ په‌رله‌م������ان هه‌ڵبوه‌شێندرێته‌وه. – له‌وانه‌ی������ه داوای هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان بكات بۆ ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردنێكی پێش وه‌خت بۆ به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینهی كاتیی.
سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تی
سیسته‌می ویالیه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مه‌ریكا وه‌ك نموونهله سه‌ر ئه‌و سیستهمه باس ده‌كه‌ین. ئه‌و سیس������تهمه به(جیاكردنه‌وه‌یه‌كی ت������ه‌واو) له نێواندهسهاڵتهكاندا جیا ده‌كرێته‌وه ،به‌اڵم چه‌ند حاڵه‌تێكی تایبه‌تی ههیه كه ناچنه چوارچێوه‌ی ئه‌و جیاكردنه‌وه ڕه‌هایه‌ی له نێوان ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن و یاساداناندا ههیه. بنه‌ماكانی سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تی: یه‌ك���ه‌م :تاكڕه‌ویی ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری كه دهكهوێتهژێر ده‌ستی سه‌ركۆمار:
24هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
-١سه‌ركۆمار له‌و سیسته‌مه‌دا ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری له ئه‌ستۆ ده‌گرێت و به پێی ده‌ستوور په‌یڕه‌وی ده‌كات. -2له‌و سیسته‌مه‌دا ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و سه‌رۆكوه‌زیران بوونیان نییه. -٣ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری له ژێر ده‌ستی تاكه كه‌سێكه، ئه‌ویش سه‌ركۆماره. -4سه‌ركۆمار هه‌ڵده‌ستێت به دانانی سیاسهته گشتییه‌كانی ده‌وڵه‌ت و سه‌رپه‌رشتی و جێبه‌جێكردنی. -5كه‌س������انێك ههن ك������ه هاوكاری س������ه‌ركۆمار ده‌كه‌ن بۆ جێبه‌جێكردنی سیاس������هته گشتییه‌كان ،كه سه‌ركۆمار دایناون و ناوی لێناون (وه‌زیره‌كان) ،به‌اڵم له ڕاس������تیدا و به‌شێویه‌كی دروست ئه‌وان سكرتاریه‌تی سه‌ركۆمارن. -6ئ������ه‌و س������كرتاریه‌ته‌ی به ن������او وه‌زیره‌كان و س������ه‌ر به سه‌ركۆمارن و هیج سه‌ربه‌خۆیه‌كیان نییه له سه‌ركۆمار. -7ل������ه سیس������ته‌می س������ه‌رۆكایه‌تیدا ،وه‌زی������ره‌كان هیچ به‌رپرس������یاریه‌تیی سیاس������ییان له‌س������ه‌ر نیی������ه ل������ه به‌رده‌م په‌رله‌ماندا. -8س������كرتاریه‌تی س������ه‌رۆك یاخ������ود وه‌زی������ره‌كان ئه‌گه‌ر كۆبونه‌وه‌یه‌كی������ان ئه‌نجامدا ،ئه‌و كۆبونه‌وه‌ی������ه به كۆبونه‌وه‌ی (ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران) ناو نابریت به مانایه‌كی دروست. -9س������ه‌ركۆمار له‌و سیس������ته‌مه‌دا ده‌بێ له الیه‌ن گه‌له‌و‌ه هه‌ڵبژێردرا بێت. دووهه‌م :جیاكردنه‌وه‌ی ته‌واو له نێوان ده‌سه‌اڵته‌كاندا: شێوه‌ی ئه‌و جیاوازیی‌ه له‌نێوان ده‌سه‌اڵتی جێبهجێكاریو ده‌سه‌اڵتی یاسادانان: -1پۆستێكی وه‌زاری و ئه‌ندامیه‌تی په‌رله‌مان پێكه‌وه نابێت بدرێته تاكه كه‌سێك. -2وه‌زیره‌كان بۆیان نییه بچنه ناو په‌رله‌مان بۆ ڕونكردنه‌وه‌ی سیاسه‌تی سه‌ركومار ،یان به‌رگریكردن له‌و. -3سه‌ركۆمار مافی ئه‌وه‌ی نییه پێشنیاری یاساكان بخات‌ه به‌ر ده‌م په‌رله‌مانه‌وه ،ئه‌گه‌ر ئه‌و یاسایه سه‌باره‌ت به یاسای بودجه‌‌شه‌وه بێت. - 4س������ه‌ركۆمار و وه‌زیره‌كان له الی������هن په‌رله‌مانه‌وه هیچ چاودێرییه‌كیان له سه‌ر نییه. -5ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری هیچ چاودێریه‌كی نییه له سه‌ر په‌رله‌مان. چه‌ند حاڵه‌تێك ههن بۆ ئه‌وه‌ی جیاكردنه‌وه‌ی ده‌س������هاڵتیجێبهجێكاری و ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان به شێوه‌یه‌كی زانستی ئه‌نجام بدرێت و به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كالكه‌ره‌وه جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵتان‌ه كه‌م بكرێته‌وه:
-1سه‌ركۆمار مافی ئه‌وه‌ی نییه پیشنیاری یاساكان بخات‌ه به‌ر ده‌م په‌رله‌مانه‌وه ،به‌اڵم مافی پێشكه‌شكردنی ڕاسپارده‌ی ههیه له‌سه‌ر كاروباری یاس������ایی كه به تێڕوانین و بۆچوونی ئه‌و گرنگن. -2س������ه‌ركۆماری ئه‌مری������كا مافی هه‌ی������ه ناره‌زایی خۆی ده‌رببڕێت له‌س������ه‌ر ئه‌و یاسایانه‌ی كه ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پیران په‌سه‌ندیان كردووه ،ئه‌و حاڵه‌ته ناو ده‌بری به(ماف������ی ناره‌زایی ڕاگرتنی كاتی) ،ئه‌م������ه‌ش دوو حاڵه‌تی ههیه: أ -كاتی هه‌مواركردنی ئه‌و یاس������ایه كه هاوكات بێت له‌گه‌ڵ ناره‌زایی س������ه‌ركۆمار ،لێره‌دا یاسایه‌كی نوێ ده‌رده‌كرێت ،به مه‌رجێك ده‌بێت ڕه‌زامه‌ندی ()1+%50ی هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نی یاسادانانی له سه‌ر بێ. ب -س������ووربوونی هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نی یاس������ادانان له‌سه‌ر كاركردن به‌و یاس������ایه .لێ������ره‌دا پێویس������ته ڕه‌زامه‌ندی (دوو له‌سه‌ر سێی) ئه‌ندامانی هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ی له‌سه‌ر بێ بۆ به‌رده‌وامبوونی كاری ئه‌و یاسایه .له‌م حاڵه‌ته‌دا ناڕه‌زایییه‌ك‌ه كاری پێ ناكرێت و س������ه‌ركۆمار و ئیداره‌كه‌ی پابه‌ند ده‌بن به جێبه‌جێكردنی ئه‌و یاسایه. -3ئه‌گه‌ر س������ه‌ركۆمار مافی بانگهێش������تكردنی په‌رله‌مانی نه‌بێت بۆ دانیشتنی خولی سااڵن‌ه و دانیشتنی ئاسایی یاخود دواخس������تنی و كۆتایی پێهێنانی ،ئه‌وا ده‌ستوور ڕێی پێ داوه له حاڵه‌تی گرنگ و پێویس������تدا بانگهێشتی په‌رله‌مان بكات بۆ خولی دانیشتنی (نائاسایی). -4به‌رامبه‌ر ئه‌و ده‌س������هاڵته جیاوازانه ،چه‌ند ده‌سه‌اڵتێك دراوه‌ته ئه‌نجومه‌نی پیران بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێ������كاری ك������ه س������ه‌ركۆمار هه‌یه‌تی ،له‌و ده‌س������ه‌اڵتان‌ه (ره‌زامه‌ندیی ئه‌نجومه‌نی پیران له‌س������ه‌ر ده‌ستنیش������انكردنی گهوره به‌رپرس������انی واڵت وه‌كو باڵیۆز ،وه‌زیر ،کۆنس������ووڵ و دادوه‌ره‌كانی دادگای ئیتیحادی) به پێی (نه‌ریت) هه‌ڵبژاردنی وه‌زیره‌كان مافی سه‌ركۆماره. -5ئه‌نجومه‌ن������ی پیران ڕۆڵ������ی چاودێریان ههیه له‌س������ه‌ر سیاس������هته ده‌ره‌كییه‌كان كه سه‌ركۆمار دایده‌نێ ،بۆیه ده‌بێت ڕه‌زامه‌ندیی (س������ێ بهش������ی) ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی پیران له سه‌ر ئه‌و په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تییانه‌ی كه سه‌ركۆمار ئه‌نجامی داون ،هه‌بێت.
شه‌ڕ و پێكدادان له‌نێو په‌رله‌مانی هه‌ندێ له واڵتانی جیهاندا
كۆریای باشوور
ئوكراینا
توركیا
سه‌رچاوهfaculty.ksu.edu.sa :
ئیتالیا ته‌مووزی 2012
25
ی ل ه فارسییه‌وه :شه‌یدا عه‌زیز وهرگێڕان له دیموكراسییه‌كانی ساخڵه‌م و ڕێكوپێكدا هاوواڵتیان به‌رپرسیارن .به‌اڵم به‌رپرسیاره‌تییه‌كانی هاوواڵتی چییه؟ ده‌كرێ به‌رپرس������یاره‌تی وه‌كو كار یان ناچاركردن بۆ ئه‌نجامدانی كارێك پێناسه بكرێت .ئه‌م وشه‌یه به‌و مانایه‌ش دێت كه ئێمه توانای هه‌ڵبژاردنی كاره‌كانی خۆمان ،وه‌كو به‌شداریكردن له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتیمان ههیه .بریار بۆ بهش������داریكردن ،یه‌كه‌مین ههن������گاوه بۆ جێبه‌جێكردنی مافه له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراسیدا. ل������ه كۆمه‌ڵگ������ه دیموكراتییه‌كان������دا ،ه������ه‌ر هاوواڵتیێك به‌رپرس������یاره له كرداری كه‌س������ایه‌تیی خۆی .هاوواڵتیان ده‌بێ ب������ه خزمه‌تكردن به‌كۆمه‌ڵگه‌ی خ������ۆی و ژینگه‌پارێز ببێته نموونه‌یه‌كی باش بۆ كه‌س������انی دیك������ه .هاوواڵتیی به‌رپرسیار واته به‌شداریكردن له سێ شت: ڕێزگرتن له پابه‌ندبوون و یاسای كۆمهڵگه ئاگاداربوون له پرس و بیروڕای كه‌سانی دیكه. بهش������داریكردن له ڕێگای ده‌نگ������دان و گفتوگۆكردنلهسهر پرسه‌كان له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه. ل������ه ده‌وڵه‌تێك������ی دیموكراتیكدا ،ڕێز بۆ یاس������ا و مافی هاوواڵتی������ان ،بهش������ێكه ل������ه به‌رپرس������یاره‌تییه‌كانی هه‌ر هاوواڵتیێك. ته‌واوی ئه‌و كه‌س������انه له به‌رامبه‌ر یاس������ادا یه‌كسانن، ده‌بێت ل������ه هه‌موو ڕوێكه‌وه ڕێز له یاس������ا بگرن و كاری پێ بك������هن .هاوواڵتیان هه‌روه‌ها ڕێز ل������ه دامه‌زراوه‌كانی یاسادانه‌ر ده‌گرن .له ڕووێكی دیكه‌شه‌وه ،به‌رپرسیاریه‌تی
26هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
به مان������ای ڕێزگرتن له بیروبۆچوونی هاوواڵتیانی دیكه‌یه. بیرۆكه‌ی له‌خۆبوردن له به‌رامبه‌ر بیروڕا جۆراوجۆرهكان بنه‌مای كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتیكه. دیموكراسییه سه‌ركه‌وتووه‌كان پێویستییان به زانیاریی هاوواڵتیانی خۆیه .خه‌ڵك ته‌نیا كاتێك ده‌توانن به‌رپرسیار بن كه به‌پێی ده‌ستووری هه‌میش������ه‌یی زانیارییان له‌سه‌ر مافی خۆیان هه‌بێت و هه‌س������تی پێ بك������هن .ئاگاداربوون له چۆنیه‌ت������ی كاری دام������هزراوه ده‌وڵه‌تییه‌كانیش جێی گرنگ������ی پێدانه .ئه‌مه‌ش به‌و مانایه دێ������ت كه هاوواڵتیان ئاگاداری كاره یاساییه‌كانن بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن پارێزگاری له مافی خۆیان بكه‌ن .هاوواڵتیان به‌رپرسیارن كه له ڕێی پێداچوونهوه به پرس������ه خۆجێیی ،نه‌ته‌وه‌یی و‌نێوده‌وڵه‌تی زانس������تی خۆییان پێش������بخه‌ن و بهش������داری ل������ه گفتوگۆ خۆجێییه‌كاندا بكه‌ن. بریاره سیاس������ییه‌كان ڕاس������ته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ ژیانی هاوواڵتی������ان ده‌خاته ژێر كاریگهرییهوه .هاوواڵتیان ب������ه هوش������یاری و ڕێ������زه‌وه ده‌توانن به بهش������داریكردن، كۆمه‌ڵگه‌كان������ی خۆی������ان بگ������ۆرن .تاك بۆ بهش������داربوون پێویستیی به بهش������داریكردن له ملمالنێی هه‌ڵبژاردن بۆ پۆس������ته ده‌وڵه‌تییه‌كاندا نییه .هاوواڵتی������ان ده‌توانن ده‌نگ ب������ده‌ن ،داواكاری واژۆ بكه‌ن ،ل������ه كۆبونه‌وه خۆجێییه‌كان به‌شداری بكه‌ن و بۆ ده‌ربرینی پێشنیاری خۆیان په‌یوه‌ندی به كاربه‌ده‌سته خۆجێییه‌كانه‌وه بكه‌ن. سه‌رچاوه :به‌رنامه‌ی كاری (یو ،ئێس ،ئینفو)
كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی؛ و :نه‌زیر ه خانۆ
مافی ده‌نگدان
هێ������زی هه‌ر دیموكراس������ییه‌ك له‌س������ه‌ر بنه‌مای خواست ،هیوا و ڕازیبوونی هه‌ر هاوواڵتییه‌ك جێگره .به‌هێزترین ڕێگا كه هاوواڵتیان ده‌توانن کارتێکه‌رییان له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت������ی خۆیان������دا هه‌بێت ،ب������ه ڕێگه‌ی ده‌نگدانه‌وه‌یه. ماف������ی ده‌نگ������دان ،س������ه‌ره‌كیترین مافه ل������ه دیموكراس������ییه‌كدا .به‌اڵم ده‌نگ������دان ته‌نیا یه‌ك م������اف نییه - به‌ڵك������و ئه‌ركی ه������ه‌ر هاوواڵتییه‌كه ك������ه ده‌ن������گ و بیروبۆچوون������ی خۆی به وانی ت������ر بگه‌یێنێت .ده‌نگ������دان ڕێگا به هاوواڵتیان ده‌دات ،كه به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاس������ته‌وخۆ له‌و بڕیارانه‌ی كه کار له سه‌ر ژیان و كۆمه‌ڵگ������هی ئه‌واندا ده‌کات ،بهش������داریی بكه‌ن و ده‌نگه‌كانی ئ������ه‌وان یارمه‌تیی به دیاریكردنی سیاس������ه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ده‌دات. هاوواڵتیان ده‌بێت ده‌نگ بده‌ن تا ڕۆڵی خۆیان وه‌كو ش������ه‌ریكێكی چااڵك له ژیانی كۆمه‌ڵگه‌دا به‌جێ بێنن. هۆیه‌كی زۆر بۆ گرنگیدان ب������ه‌هه‌ڵبژاردنی ئازاد و ڕێكوپێك ههیه .یه‌كه‌م :هه‌ڵبژاردن جه‌خت له‌سه‌ر هێز و گرنگیی ده‌وڵه‌تی یاس������ا دهكاتهوه .دووه‌م :هه‌ڵبژاردن ،به ده‌ربڕینی هه‌ڵوێست و به‌رنامه‌ی پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردن به‌ده‌نگده‌ران ،پرسه‌کان ڕوون دهكاتهوه .س������ێیه‌م :ئه‌وه‌یه كه ده‌نگده‌ران ده‌توانن پاڵێوراوانی خۆیان له نێ������و گۆره‌پان������ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن������دا هه‌ڵبژێرن. هاوواڵتیان به‌مه‌به‌س������تی گرتن������ی بڕیاری وش������یارانه ،ده‌بێت ئاگاداری جیاوازیی نێوان حزبه سیاس������ییه‌كان و پاڵێوراوه‌كانی هه‌ڵبژاردن و به‌رنامه‌كانیان بن .هه‌روه‌ها هاوواڵتیان ده‌بێت بزانن كه چ جێگره‌وه‌یه‌ک له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا پێشکه‌ش ده‌کرێن. پسووله‌ی ده‌نگ بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكی واڵت ،پسووله‌ی ده‌نگی یاس������ادانان بۆ هه‌ڵبژاردنی پارێزه‌ره‌كان یان نوێنه‌رانی په‌رله‌مانی ،كه نوێنه‌رایه‌تیی خه‌ڵكیان له ئه‌ستۆدایه ،هه‌ڵبژاردنی خۆجێیی بۆ شاره‌کان و بنکه‌کان ،یان ڕیفراندۆم كه ده‌نگده‌ران
له وێدا ڕاس������ته‌وخۆ سه‌باره‌ت به پرس و سیاس������هته هه‌س������تیاره‌کان بڕیار ده‌ده‌ن. ئاگاداربوون له چونیه‌تی ده‌نگدان به ڕاده‌ی ئ������اگاداری له پرس������ه‌کان، ش������ایانی گرنگ������ی پێدان������ه .ده‌نگ������ده‌ران ده‌بێت ش������اره‌زای پێناس������هی حزبه‌كان، چۆنیه‌تی ده‌نگدان ،شوێنی ده‌نگدان و چۆنیه‌تیی پس������ووله‌ی ده‌نگدان له‌ناو سندووقه‌کانی ده‌نگدان بن. ب������ه ب������ێ ڕه‌چاوكردن������ی جۆری هه‌ڵب������ژاردن ،هاوواڵتی������ان له ناوچه یا ش������وێنی هه‌ڵبژاردن ك������ه ناویان له لیس������تی ده‌نگده‌راندا تۆماركراوه، ده‌نگ ده‌ده‌ن .پێویس������ته ڕۆژێك پێش هه‌ڵبژاردن دڵنیا بن كه ناونووسینه‌كه‌یان به دروستی ئه‌نجام دراوه .له ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا ،ده‌نگده‌ران ده‌بێت زانیاری به‌به‌رپرس������انی هه‌ڵبژاردن له شوێنی ده‌نگداندا بده‌ن ،تا دیاری بكرێت كه ئه‌وان خاوه‌نی مافی یاسایی ده‌نگی خۆیانن. زۆرب������هی هاوواڵتیان له ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كان س������ه‌ره‌ڕای ده‌نگدانی خۆیان ،له ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردندا بهش������داری ده‌كه‌ن .له هه‌موو واڵتان ،هاوواڵتیان ده‌توانن به به‌شداریی به‌چااڵكییه‌كانی هه‌ڵب������ژاردن ،یارمه‌تیی به پاڵێوراوێك������ی هه‌ڵبژاردن یا حزبێكی سیاس������ی بده‌ن .ئه‌و خزمه‌تانه‌ی که خۆبه‌ش������که‌ران پێشکه‌شی ده‌که‌ن ،بریتین له :زانی������اری ده‌رباره‌ی پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردن، پرس������ی ڕۆژ و گواس������تنه‌وه بۆ ش������وێنه‌کانی ده‌نگدان له ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا .هاوواڵتیان ده‌توانن به س������ازدان و ڕێكخس������تنی كۆبوون������هوه ،گفتوگۆ و كۆنفرانس له باره‌ی پرس������ه‌کانه‌وه ،ببنه بهش������ێك له هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردن .لهوانهیه گرنگتر له هه‌موو ش������تێک ئهوه بێت ،که ده‌نگده‌ران ده‌توان������ن هاوواڵتیانی تر بۆ ده‌نگدان هان بده‌ن. سه‌رچاوه :به‌رنامه‌ی كاری (یو ،ئێس ،ئینفو)
ته‌مووزی 2012
27
په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌سه‌اڵتی مه‌ده‌نی – سه‌ربازیی
ئاماده‌کردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکا و :هه‌ڵبژاردن
پرس������گه‌لێكی وه‌ك شه‌ڕ و ئاش������تی یه‌كێكه له زیندووترینی ئه‌و پرس������انه‌ی كه ده‌كرێ بكه‌وێت‌ه به‌رامبه‌ر هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك و له كاتی قه‌یراندا ،زۆربه‌ی نه‌ته‌وه‌كان بۆ ده‌ربازبوون له‌و بابه‌ته گرنگه هێزی سه‌ربازی به‌كار دێنن .به‌اڵم له حكوومه‌تێكی دیموكراتیكیدا ئهوه ڕوو نادات. له حكوومهته دیموكراتییه‌كاندا ،بڕیاردان له‌س������ه‌ر پرس������ی به‌رگری و هه‌ڕه‌ش‌ه له‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ده‌بێ به هۆی خه‌ڵك و لهالیهن نوێنه‌ره هه‌ڵبژێردراوه‌كانیانه‌وه وه‌ربگیرێت. له حكوومه‌تێكی دیموكراتی ،هێزی س������ه‌ربازی له ڕاس������تیدا له خزمه‌ت خه‌ڵك ده‌بێ������ت و ڕێبه‌رایه‌تی ئه‌وان ناكه‌ن: س������هركرده س������ه‌ربازییه‌كان ڕاوێژكاری س������هركرده مه‌ده‌نیی‌ه هه‌ڵبژێردراوه‌كانن و بڕیاره‌كانی ئه‌وان جێبه‌جێ ده‌كه‌ن. ته‌نها ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه له‌الی������هن خه‌ڵكه‌وه هه‌ڵبژێردراون ماف و به‌رپرس������یارییه‌تیان ههیه بڕیاری كۆتایی له‌س������ه‌ر چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌یه‌ك بده‌ن .بنه‌مای كۆنترۆلكردنی هێز لهالیهن ده‌سه‌اڵتی مه‌ده‌نییه‌و‌ه به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازیی، له حكوومه‌تێكی دیموكراتدا بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كییه. ده‌س������ه‌اڵتی مه‌ده‌نی ده‌بێ هێزی سه‌ربازیی واڵت ڕێنمایی بكه‌ن و سه‌باره‌ت به پرسی به‌رگریی نه‌ته‌وه‌یی بڕیار بده‌ن، نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌وان له ده‌س������ه‌اڵتدارانی س������ه‌بازیی ش������اره‌زاتر و عاقلترن ،به‌ڵكو ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌وان نوێنه‌رانی هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵكن و بۆیه به‌رپرسیاریه‌تی وه‌رگرتنی ئه‌و بڕیارانه و وه‌اڵمدانه‌وه‌ی خه‌ڵكیان له‌سه‌ر شانه. هۆی به‌شداریكردنی ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازیی له حكوومه‌تێكی دیموكراتیكی ،به‌رگری له واڵت و ئازادییه‌كانی خه‌ڵكه .هێزی سه‌ربازیی نابێت نوێنه‌ری بیروباوه‌ڕێكی سیاسی یان گرووپێكی نه‌ته‌وه‌یی و كۆمه‌ڵێكی تایبه‌ت بێت و یان پارێزگارییان لێ بكات .له ڕاستیدا ده‌بێ به‌رامبه‌ر به ئامانجه به‌رباڵوه‌كانی نهتهوه ،ده‌سه‌اڵتی یاسا و بنه‌مای حكوومه‌تێكی دیموكراتیك وه‌فادار بێت .ئامانجی هێزه‌كانی سه‌ربازیی به‌رگری له كۆمه‌ڵگه‌یه ،نه‌ك پێناسه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه. هه‌ر ده‌وڵه‌تێكی دیموكرات ڕێز له لێهاتوویی و ڕاوێژی ده‌س������ه‌اڵتی نیزامیی‌ه شاره‌زاكانی خۆی له پێناو گه‌یشتن به بڕیاره سیاسییه‌كان سه‌باره‌ت به به‌رگریی و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گرێت .به‌اڵم ته‌نها سه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراوی مه‌ده‌نی ده‌بێ بڕیاری كۆتایی سه‌باره‌ت به به‌رگریی له واڵت بدات و دواتر ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازیی بڕیاره‌كه جێبه‌جێ ده‌كه‌ن. سه‌رچاوه :دیموكراسی به شێوه‌یه‌كی چڕ
28هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
کارتێکه‌ریی ده‌سه‌اڵت له سه‌ر پێکهاته‌کانی
مێشک
ده‌سه‌اڵت چی به‌سه‌ر سه‌رکرده‌کان دێنێت؟ هه‌ڵبژاردن حه‌وتوونامه‌ی زانس������تیی "نیۆساینتیست" وتارێکی به پێنووس������ی ئیین ڕۆبێرتسۆن کارناس������ی ده‌روونناسی و مامۆس������تای زانس������تگه‌ی دابلین به چاپ گه‌یاندووه ،که باس له " کارتێکه‌ریی ده‌س������ه‌اڵت له سه‌ر پێکهاته‌کانی مێشک"دا ده‌کات. ڕابێرتس������ۆن ده‌نووس������ێت" :له ڕاس������تیدا ده‌سه‌اڵت گه‌نده‌ڵی به‌دوای خۆیدا دێنێت .توێژینه‌وه زانستییه‌کان ئهوه پێشان ده‌ده‌ن ،که پۆستی سه‌رۆک یان سه‌رکرده کار له‌س������ه‌ر مێش������ک ده‌کات و تووش������ی ئاڵوگ������ۆڕی ده‌کات ".هه‌ر حه‌وتوو یان چه‌ند ڕۆژ جارێک به‌رپرسه ئه‌منییه‌کان������ی ئه‌مریکا زنجیره ناوێک که ش������کیان لێ ده‌کرێت له چاالکییه تیرۆریستییه‌کاندا به‌شدار بووبن، ڕاده‌ستی باراک ئۆباما سه‌رکۆماری ئه‌مریکای ده‌که‌ن. ئۆباما ده‌بێ خۆی بڕیار بدات که کام یه‌ک له‌و که‌سانه پێویس������ته به ڕێگه‌ی فڕۆکه‌ی بێفڕۆکه‌وانه‌وه بکوژرێت. هه‌ر چه‌ند ڕۆژ دوای ئه‌وه‌ی که ئۆباما به کۆشکی سپی گه‌یش������ت ،له ڕاپۆرێکدا هاتبوو که به هۆی کوش������تنی چه‌ن������د منداڵێکه‌وه له ئاکامی هێرش������ێکدا ،ئۆباما زۆر دڵگران بوو.
به‌اڵم ل������ه‌م ماوه‌یه‌دا ،ئۆباما که ب������ه ڕێگه‌ی فڕۆکه‌ی بێفڕۆکه‌وانه‌وه باس له کوش������تنی تیرۆریس������تان ده‌کات، لێره‌ول������ه‌وێ وه‌کو گاڵت‌ه ب������اس له‌و فڕۆکان������ه ده‌کات. ماوهی������ه‌ک به‌ر له ئێس������تا له‌گه‌ڵ گرووپێک������ی گه‌نج که الیه‌نگرانی مۆس������یقای "پۆپ"ن ،پێ������ی گوتن" :ئاگاداری خۆتان بن مندااڵن ،ته‌نیا دوو وشه‌تان پێ ده‌ڵێم :فڕۆکه‌ی بێفڕۆکه‌وان". شک له‌وه‌دا نییه که چوار ساڵ بوون به سه‌رکۆماری ئه‌مریکا و به‌هێزترین تاکی جیهان ،کار له‌سه‌ر مێشک و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی که‌سایه‌تیی ئۆبامادا کردووه .هه‌بوونی ده‌سه‌اڵت ،ڕاده‌ی تستۆستێرۆن ( )Testosteroneله خوێنی مرۆڤدا زیاد ده‌کات و ئه‌وه‌ش دهبێته هۆی ئهوه، که مێش������ک دۆپامینی ( )Dopaminزیاتر وه‌ربگرێت، ئاکامه‌که‌ش������ی زیادبوونی خۆته‌وه‌ریی و که‌مبوونه‌وه‌ی مێهره‌بان������ی و خۆشه‌ویس������تییه .جه‌فه‌ن������گ و گاڵت������هی ئۆباما به فڕۆک������ه بێفڕۆکه‌وانه‌کان و درکاندنی هه‌ندێک ورده‌کاریی سێکسی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌که‌ی ،نموونه‌یه‌کن له کارتێکه‌ریی ده‌سه‌اڵت له‌سه‌ر ڕه‌فتاری سه‌رکۆماری ئه‌مریکادا.
ته‌مووزی 2012
29
دۆپامی������ن وه‌ک������و باق������ی که‌ره‌س������ه‌کانی تر ک������ه له گواستنه‌وه‌ی په‌یامی ده‌ماره‌کان و کارکرده‌کانی مێشكدا کارتێکه‌رییان ههیه ،ده‌ورێکی جۆراوجۆر ده‌بینن .ڕادی زیاده له پێویس������ت یان که‌میی ئه‌و ده‌توانێت باڵ به‌سه‌ر چاالکییه هه‌مه الیه‌نه‌کانی مێش������کدا بگرێت .دۆپامین به چه‌شنێک وه‌کو کارتێکه‌ریی که‌ره‌سه‌ی مادده سڕکه‌ری کۆکائینه که سیس������ته‌می هه‌ڵس������ه‌نگاندن و کارچاکیی مێشک تا ڕاده‌یه‌ک له‌کار ده‌خات و هێزی له ڕاده‌به‌ده‌ر وه‌ک������و لێکدانه‌وه‌ی چه‌وت له ڕه‌فتاری هه‌س������تیاری ،له خۆڕازیبوون و هه‌س������ت به نامۆیی سه‌باره‌ت به وانی تر دێنێت‌ه کایه‌وه. یه‌کێک له سیاس������ه‌توانانی بریتانیایی چه‌ند ساڵ به‌ر له ئیستا گوتبووی :بۆ زۆربه‌ی سیاسه‌توانان ،ده‌سه‌اڵت دهبێته مادده‌ی س������ڕکه‌ر که وازلێهێنانی زۆر زهحمهته. له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌یه که ک������رداری ش������ێتانه‌ی دیکتاتۆره‌کانی وه‌کو قه‌ززافی که ناکرێت ته‌نی������ا به تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی تاکه‌که‌س������یی ئه‌و لێ������ک بده‌ینه‌وه .بهش������ێکی زۆر له‌و ڕه‌فتاران‌ه به‌رهه‌می ناهاوسه‌نگیی کارکردی مێشکه که کارتێکه‌ریی له ڕاده‌به‌ده‌ری ده‌سه‌اڵتی له‌سه‌ره. که‌ره‌س������ه دیموکراتیی������ه‌کان وه‌ک������و هه‌ڵب������ژاردن، س������نووردارێتیی خول������ی حوکمڕانی������ی ڕێب������ه‌ره‌کان، جیاکردن������ه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت و ئازادیی که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن ،گش������تیان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ده‌س������ه‌اڵتی له ڕاده‌به‌ده‌ری سیاسه‌توانانه .ته‌نانه‌ت حکوومه‌تی (چین)یش هه‌ر ده‌ساڵ جارێک ئه‌ندامانی سه‌رکردایه‌تیی خۆ ده‌گۆڕیت. به‌اڵم ئهوه ته‌نیا په‌یوه‌ندی به سیاس������ه‌توانانه‌و‌ه نییه ،به س������ه‌دان ملیۆن که‌س به هۆی ئه‌وه‌ی که پیش������ه‌یه‌کیان ههیه ،له وانی تر به‌هێزترن. توێژێنه‌وه‌کان له‌و بواره‌دا ئهوه نیش������ان ده‌ده‌ن ،ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رانه‌ی که خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتێکی فره‌ن ،زۆربه‌ی جار هه‌ڵسوکه‌وتیان له‌گه‌ڵ کارمه‌نده‌کانیان باشه ،به‌اڵم ئه‌وان������ی تر به که‌ڵکوه‌رگرتن ل������ه پله‌کانیان زوڵم له‌وانی تر ده‌که‌ن و گوش������اریان بۆ دێنن .یه‌کێک له هۆکاره‌کان ئه‌وه‌یه که هه‌ر که‌س������ێک کاتێک خاوه‌نی پل‌ه و پۆسته، هه‌وڵده‌دات به هه‌ر هۆیه‌ک بێت پل‌ه و پایه‌ی خۆی بپارێزێت و ناچار ده‌بێت که به‌ربه‌ره‌کانی به دژی ڕهخنه ،ملمالنێ و به‌رهه‌ڵستکاری که له هه‌ر الیه‌که‌وه به دژی ئه‌و بێت، بیکات .هه‌ندێک کاتێ گوشاریان بۆ دێت ،ده‌توانن خۆیان بگونجێنن و هه‌ندێکی تریش ده‌س له‌کار ده‌کێش������نه‌وه. ژماره‌یه‌کیش له سیاس������ه‌توانان له ڕاده‌به‌ده‌ر گیرۆد‌ه و
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
تینووی ده‌سه‌اڵتن .بۆ نموونه تۆنی بلێر سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشووتری بریتانیا تووش������ی هه‌ڵه‌یه‌کی گهوره بوو ،که نموونه‌یه‌کی ئهوه هێرشی نیزامی بۆ سه‌ر عێراق بوو .یا ڤالدیمیر پووتین که چه‌ند ساڵێک له ترووپکی ده‌سه‌اڵت له ڕووس������یادا بوو ،ئێس������تاکه‌ش ده‌خوازێت ده‌سه‌اڵتی سه‌رکۆماری هه‌روا له‌ده‌ست خۆیدا بێت. به‌اڵم گرینگییه‌ک‌ه لهوهدایه که بۆ به‌ڕێوه‌به‌ریی واڵتان، که‌س������انی به‌توانا و به‌هێز پێویستن ،ئه‌و که‌سانه‌ی که بتوانن به‌رگ������هی ته‌واوی ئه‌و گوش������ارانه‌ی که ڕوو له پله‌یه‌کی وا هه‌ستیار ده‌که‌ن ،بگرن .هه‌ر به‌م هۆیه‌وه‌یه، ژماره‌یه‌کی زۆر له ڕێبه‌ران������ی واڵته دیموکراتییه‌کان له س������ه‌رده‌می ده‌س������ه‌اڵتداریدا زوو پیر ده‌بن .له‌به‌ر ئهوه کۆمهڵگه ده‌سه‌اڵت و توانای به‌رچاویان ده‌داتێ ،تا وه‌کو هانده‌رێکی کارتێکه‌ر بتوانن له کاتی حوکمڕانیدا ئه‌وان چاالک بکات. له‌به‌ر ئهوه ده‌بێ س������ه‌رنجێکی فراوان به کاریکه‌ریی ده‌س������ه‌اڵت له‌س������ه‌ر ده‌م������اره‌کان ،مێش������ک و ده‌روونی سه‌رکرده سیاسییه‌کان بدرێت .نه ته‌نیا سیاسه‌توانان، به‌ڵکو هه‌ر تاکێک که به پله‌ی ده‌سه‌اڵت ده‌گات ،جا چ له به‌ڕێوه‌به‌رانی ئیداره‌ی ماڵی و بانکه‌کانه‌وه بگر‌ه تا ده‌گات‌ه پزیشک و دادوه‌ر ،هه‌موویان ده‌توانن له ژێر کاریگه‌ریی وێرانکه‌ریی ده‌س������ه‌اڵت بڕیار بده‌ن ،ی������ا کرده‌وه‌یه‌کیان هه‌بێت که به زه‌ره‌ری هاوواڵتیان بشکێته‌وه. بێش������ک نابێت ئه‌وه‌ش������مان له‌بیر بچێ������ت که ته‌واوی کارتێکه‌ریی ده‌س������ه‌اڵت نه‌رێنی نین .بۆ وێنه ده‌سه‌اڵت دهبێته هۆی ئهوه که تاک وش������یارتر بێ������ت ،تا هۆکار‌ه درێژخایه‌ن������ه‌کان و گش������تگره‌کان باش������تر بناس������ێت و له‌به‌رچاویان بگرێت .هه‌روه‌ها ده‌س������ه‌اڵت دهبێته هۆی ئهوه که سه‌رکرده‌کان بتوانن له هه‌لومه‌رجی زه‌حمه‌تدا مێهره‌بانی������ی وه‌ال بنێ������ن و بڕیاری دروس������ت بده‌ن ،که لهوانهیه له به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌مواندا بێت ،به‌اڵم کێش������هی تاک به‌تاکی که‌سه‌کان ڕه‌چاو نه‌کرابێت. ل������ه کۆتاییدا ده‌ب������ێ ئاماژه ب������هوه بدرێ������ت ،که له سیس������تهمه دیموکراتییه‌کاندا بنه‌مای سنووردارکردنی ماوهی حوکمڕانیی هه‌ر س������ه‌رۆکێک ن������ه ته‌نیا به هۆی سیاس������ییه‌وه ،به‌ڵكو له ڕوانگه‌ی بایۆلۆجیی مرۆڤییه‌و‌ه و کارتێکه‌ریی ده‌س������ه‌اڵت له‌سه‌ر مێشک ،ڕۆح و ڕه‌وانی مرۆڤه‌کانه‌وه هیچ گومانێک ناهێڵێته‌وه. سه‌رچاوهhttp://www.radiofarda.com :
ده‌وڵه‌ت و گۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی
و :عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی
ده‌وڵه‌ت
سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تی دروستبوونی ده‌وڵه‌ت ،بۆچوونی جیاواز لهالیهن زانایانی زانس������تی م������اف خراوهته ڕوو ك������ه هه‌ندێجار ده‌وڵه‌ت به مانای واڵت دێت ،مه‌به‌س������ت ل������هوه ،یه‌كه‌یه‌كی سیاس������ییه كه خاوه‌نی دانیش������توو، ده‌ستڕۆیشتوویی ،هێزی سیاسی یان ده‌سه‌اڵتی ههیه و، هه‌ندێجاریش ده‌وڵه‌ت به مانای ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاره ك������ه پێكهاتووه له س������ه‌رۆكی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكار و هه‌موو وه‌زیره‌كانیش له‌خۆ ده‌گرێت. ئه‌و بۆچوونانه‌ی كه سه‌باره‌ت به دروستبوونی ده‌وڵه‌ت لهالیهن زانایانه‌وه خراوه‌نه‌ته ڕوو ،به‌گشتی دابه‌ش ده‌بنه سه‌ر ئه‌مانه‌ی خواره‌وه :بۆچوونی خوایه‌كان ،بۆچوونی سروشتیی بوونی ده‌وڵه‌ت ،بۆچوونی پێگه‌یشتنی كۆمهڵگه، بۆچوونی ڕێككه‌وتنی كۆمهڵگه ،بۆچوونی س������ه‌ركه‌وتن و زۆرداری و بۆچوونی ئابووری. به‌پێی ئه‌و بۆچوونانه ،ناتوانین پێناس������ه‌یه‌كی دروست و گش������تگیر بخه‌ینه ڕوو؛ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،ده‌توانین ئه‌و پێناس������انه‌ی خواره‌وه وه‌كو پێناسه‌یه‌كی گشتی ئه‌ژمار بكه‌ین ،كه سه‌باره‌ت به ناساندنی ده‌وڵت خراونه‌ته ڕوو: -ده‌وڵه‌ت ،بریتییه له دروستكردنی هێزێك له واڵتێكی
دیاریكراودا كه ده‌سه‌اڵتی به‌سه‌ر خه‌ڵكێكی دیاریكراودا هه‌بێت ،له ڕووی ناوخۆییه‌وه ،پاس������ه‌وانی ئاسایش و له ڕووی ده‌ره‌وه‌ش������دا ،پارێزه‌ری واڵت و سوودی نهتهوه و ی������ه‌ك به یه‌كی هاوواڵتیانی خۆیه؛ ئه‌و پێناس������هیه نزیكی له‌گه‌ڵ هه‌مان پێناسه‌ی حكوومه‌تدا ههیه. ده‌وڵه‌ت ،بریتییه له كۆمهڵه كه‌سانێك ،كه له واڵتێكیدیاریكراودا ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی سیاسی پێكده‌هێنن و هێزێكی سه‌ره‌كیی ده‌سه‌اڵت حوكمڕانی به‌سه‌ردا ده‌كات. ده‌وڵ����ه‌ت به مانای به‌رفراوانیی وش������ه بریتییه لهكۆمهڵگهیهك كه تێیدا هێزی سیاس������ی به‌پێی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی دیار و شی كرابێته‌وه. ده‌وڵه‌ت به مانای س������نوورداریی وشه ،بریتییه لههێزێك كه چاره‌نووسی كۆمه‌ڵگه‌ی له‌ده‌ست دایه. هه‌روه‌ه����ا ده‌وڵه‌ت به مانای گش����تی :بریتییه له كۆمهڵه ڕێكخراوێكی جێبه‌جێكار كه هێزی به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگه‌ی پێدراوه و له‌م به‌شانه‌ی خواره‌وه پێك دێت: ئه‌نجومه‌ن������ی ڕاوێ������ژكاری ،ش������ا ،حكووم������ه‌ت ی������ان سه‌رۆكوه‌زیر و كابینه‌كه‌ی ،ده‌زگای به‌ڕێوه‌بردن ،پۆلیس و هێزی چه‌كداری ،ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و ...هتد.
ته‌مووزی 2012
31
به‌كورت������ی ،ئه‌گه‌ر ئێمه هه‌ر پێناس������ه‌یه‌ك له ده‌وڵه‌ت له‌به‌رچاو بگری������ن ،پێكهاته‌ی (دانیش������توان ،قه‌ڵه‌مڕه‌و یان واڵت و ده‌س������ه‌اڵت یا هێزی سه‌ره‌كی) له پێكهێنان یان دروس������تبوونی ده‌وڵه‌ت به‌پێویس������ت زانراوه و له كات������ی نه‌بوونی یه‌كێك له‌وانه‌دا ،ده‌وڵه‌ت هیچ مانایه‌كی نابێت. ده‌وڵ���ه‌ت له ڕووی س���ه‌ربه‌خۆییه‌وه به‌س���ه‌ر سێ به‌شی سه‌ره‌كی كه له خواره‌وه‌دا هاتووه، دابه‌ش ده‌كرێت: -1ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی ڕه‌ها. -2ده‌وڵه‌تی سه‌به‌خۆی پابه‌ند. -3دوڵه‌تی نا سه‌ربه‌خۆ بریتییه له ده‌وڵه‌تێك كه لهالیهن ده‌وڵه‌تێك������ی دیكه‌وه ده‌پارێزرێت ،ده‌وڵه‌تێك كه ده‌بێ باج بدات ،ده‌وڵه‌ته‌كانی ده‌ورووبه‌ر ،به‌اڵم خۆش������به‌ختانه له كاتی ئێستادا هیچیه‌ك له‌و ده‌وڵه‌تانه بوونیان نییه. دوڵه‌ته‌كان له ڕووی پێكهاته‌وه به‌س���ه‌ر دوو جۆردا دابه‌ش ده‌بن: -1ده‌وڵه‌تی ساده -2ده‌وڵه‌ت����ی تێكه‌اڵو :ل������ه ده‌وڵه‌ته‌كانی لكێنراوی تایبه‌ت ،لكێنراوی ڕاس������ته‌قینه ،ڕێككه‌وتنی ده‌وڵه‌ته‌كانی (كۆنفدراسیۆن) و ده‌وڵه‌ته یه‌كگرتووه (ده‌وڵه‌تی فیدراڵ) له‌و ده‌وڵه‌ته تێكه‌اڵوانه‌ن. دوڵه‌ته‌كان له ڕووی ش������ێوه‌ی حكوومه‌تیش به‌س������ه‌ر دووجۆردا دابه‌ش ده‌بن: -1حكوومه‌تی پاشایه‌تی :حكوومه‌تی پاشایه‌تیی میراتی ،پاشایه‌تیی هه‌ڵبژێردراو ،پاشایه‌تیی سنووردار، پاشایه‌تیی بێسنوور ،پاشایه‌تیی مه‌رجدار و پاشایه‌تیی مه‌رجداری په‌رله‌مانی له‌و جۆره حكوومه‌تانه‌ن. -2حكوومه‌ت���ی كۆم���اری :ب������ه‌و ش������ێوه‌ی خواره‌وه‌ن: حكوومه‌تی كۆماریی تاكه كه‌سیی. حكوومه‌تی كۆماریی چه‌ند كه‌سیی كه پێشترباو بوو. حكوومه‌تی كۆماریی سه‌رۆكایه‌تی. -حكوومه‌تی كۆماریی په‌رله‌مانی.
كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی
كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌ن������ی یه‌كێكه له‌و بابه‌ته فه‌لس������ه‌فیی‌ه سیاس������ییانه‌ی ك������ه گفتوگۆیه‌ك������ی زۆر هه‌ڵده‌گرێ������ت. بیرۆكه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،له فه‌لس������ه‌فه‌ی سیاسیی
32هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
لیبرال ،بیرۆكه‌یه‌كی كۆنه و ڕیش������هی بۆ سه‌ده‌ی پێشوو دهگهڕێتهوه كه بۆ یه‌كه‌مج������ار له یۆتۆپیای ئه‌فالتۆن له یۆنان باسی لێوه كرا* .ئه‌ره‌ستوو فه‌یله‌سوفێكی دیكه‌ی یۆنانییه كه س������ه‌باره‌ت به كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ئاماژه به كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ڕێكوپێك ده‌كات ،كه له ڕێگای به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستووره‌وه به‌دی بێت .به بڕوای ئه‌ره‌ستوو ،كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بریتییه له كۆمه‌لگایه‌كی یاسایی كه هاوواڵتیان تێیدا ،ئیڕاده‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆیان ههیه و له چاره‌نووسی سیاسیی یه‌كتریدا شه‌ریكن. واتای كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی له ئه‌ده‌بیاتی ڕۆمیش������دا به‌ده‌ر كه‌وتووه ،به‌جۆرێك كه "بوسوئه" ده‌ڵێ :كۆمهڵگه، پێكهاتووه له كه‌سانێك كه له‌ژێر ئااڵی یاسا و حكوومه‌تدا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن. ل������ه كۆتایی������دا كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌ن������ی پێ������ش چاخی ڕێنێسانس ،زۆربه‌ی جار به مانای پێكهاته‌یه‌كی ڕێكوپێك خراوهته ڕوو و دوای ئه‌وه‌ش ،مانای ڕاسته‌قینه‌ی خۆی هه‌ڵده‌گرێت و زۆربه‌یجار بۆ هزری سیاسیی بیرمه‌ندانی ئه‌ورووپایی س������ه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌م ،به‌تایبه‌تی (هابز ،جان الك و )...دهگهڕێتهوه .ل������ه الی هابز و الك ،كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌ن������ی چاودێریی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ده‌كات كه س������ه‌ره‌ڕای ده‌سه‌اڵتی یاس������ایی له پانتایی گش������تیدا ،مافی تاك له بواری تایبه‌تیشدا بهڕێوه ده‌چێت. بۆی������ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له الی جان الك كاتێك دێته كایه‌وه ،كه ههن������دێ كه‌س له‌گه‌ڵ یه‌كتری������دا كۆببنه‌وه، هه‌ریه‌ك لهوانه ده‌ستبه‌رداری ئه‌و مافانه بن كه له كاتی سروشتیدا هه‌یانه و ئه‌و هێزه به كۆمهڵگه بسپێرن .بۆیه، جان الك ،دروستبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و سیاسی به باشترین چاره‌سه‌ری ئه‌و بێسه‌روبه‌رییه‌ی كه په‌یوه‌ندی به دۆخی سروش������تییه‌وه‌یه ده‌زانێت ك������ه له‌وێدا ،مرۆڤ
به چاوپۆش������یكردن له ئ������ازادی ،خاوه‌نداریه‌تی و مافه سروشتییه‌كانی دیكه‌ی خۆی ،له ئازادیی مافی مه‌ده‌نی سوودمه‌ند ده‌بن .به بڕوای ئه‌و ،حكوومه‌ت و هێزی تاك به یه‌كه‌وه له كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ده‌بێ سنووردار بێت. له‌گ������ه‌ڵ بیروبۆچوونه‌كان������ی ژان ژاك ڕۆس������ۆ ،مانای كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ده‌چێت������ه قۆناغێكی تازه‌وه .ناوبراو ده‌ڵێ :كه‌سی په‌یوه‌ست به كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،په‌یڕه‌وی له هیچ كه‌س������ێك ناكات ،مه‌گه‌ر له ئیڕاده‌ی گش������تی كه له ئه‌نجامی ئیڕاده‌ی تاكه‌كانه‌وه دروست بووبێت .بۆیه، ئازادی بریتییه له په‌یڕه‌وكردنی یاسایه‌ك كه خودی تاك بۆخ������ۆی دیاری كردووه و ئازادی ل������ه ناوه‌ڕۆكی خۆی، هه‌ر ئه‌وه‌یه كه یاسادانه‌ری خۆی بێت .به بڕوای ڕۆسۆ، كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی یه‌كه‌مین بانگه‌ش������هی جیاكردنه‌وه‌ی كۆمهڵگه له ده‌وڵه‌ته .هه‌روه‌ها ڕۆسۆ باس له به‌شداریی خه‌ڵك له بڕیاره‌كان و به‌دیهاتنی یاساكان وه‌كو كۆڵه‌كه‌ی س������ه‌ره‌كیی پێكهێنانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌ن������ی ده‌كات .له سه‌ده‌كانی دوای ئه‌و ،زنجیره بیرۆكه‌یه‌كی دیكه ده‌رباره‌ی كۆمه‌لگه‌ی مه‌ده‌نی به گشتی لهالیهن "هیگل ،جان الك و ماركس"ـه‌وه سه‌ری هه‌ڵدا. به بڕوای هێگل ،كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بریتییه له دنیای تایبه‌تیی كه‌سه‌كان و سوودمه‌ندی و چااڵكییه‌كانی ئه‌وان و له ئه‌نجامدا دهكهوێته ده‌ره‌وه‌ی سنووری ده‌وڵه‌ت. بیرۆكه‌ی نوێی كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی ،له به‌رهه‌مه‌كانی "یۆرگن هابرماس"یشدا به‌دیار ده‌كه‌وێت .به بڕوای ئه‌و، كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی عه‌قالنی و سیستمی به‌یه‌كگه‌یش������تنی ههیه كه له‌وێدا بیرۆكه‌ی تاك ،ئازادانه پێش������كه‌ش ده‌كرێت و له به‌رامبه‌ر ڕه‌خنه‌كاندا ،تاكه‌كان مافی پارێزگاری له خۆیان ههیه. تێگه‌یش������تن و مان������ای نوێی كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی ،له چواریه‌كی كۆتایی سه‌ده‌ی 20هه‌موو گرووپ ،ئه‌نجومه‌ن، دامهزراوه و كۆمه‌ڵه‌كان كه به مه‌به‌س������تی ش������یكردنه‌وه و ڕه‌خنه‌گرتن له به‌رپرس������یاریه‌تیی ده‌وڵت له‌خۆ ده‌گرن، پێكدێت. كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی ب������ه مان������ای وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یه‌كی زیات������ری ده‌وڵ������ه‌ت به‌رامبه‌ر ب������ه چاالكییه‌كانی خۆی و گرنگیدان زیاتر به ماف������ی هاوواڵتیانه .بۆیه ،كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له مانای ئێس������تادا ،به‌شێك نییه له ده‌وڵه‌ت كه به‌دوای به‌ده‌س������تهێنانی مافی خه‌ڵك بێ������ت ،به‌ڵكو وه‌كو دامه‌زراوه‌یه‌ك������ی ده‌ره‌وه‌ی پێكهات������هی ده‌وڵه‌ت������ه كه له
هه‌وڵی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی مافه س������ه‌ره‌تاییه‌كانی هاوواڵتیانه له دوڵه‌ت .بۆی������ه ،تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌سه‌ر بنه‌مای بیرۆكه‌ی نوێ ،ئه‌و بابه‌تانه‌ی خواره‌وه‌یه كه زۆربه‌ی بیرمه‌ندان و ش������اره‌زایانی كۆمهڵگه له‌سه‌ر دانان������ی وه‌ك������و كۆڵه‌كه‌یه‌ك������ی به‌هێز بۆ دروس������تبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی هاوڕان. به‌رگری له ئازادیی مرۆڤ. ڕه‌چاوكردنی مافی هاوواڵتیان له ئاستی ناوچه‌یی،نه‌ته‌وه‌یی و نێونه‌ته‌وه‌یی. بوونی ئه‌نجومه‌ن ،دامهزراوه و گرووپه كۆمهاڵیهتییهكانیبهیهك به‌ستراو و به‌هێز. به‌رباڵویی ژیریی و لێكگه‌ییشتن. سنوورداربوونی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت. ده‌سه‌اڵتی یاسا. ب������ڕوای زۆری هاوواڵتیان به‌رامب������ه‌ر به یه‌كتری ویهكگرتوویی سیاسی. گهشه و په‌ره‌پێدانی ئابووریی ئازاد.زۆربه‌ی بیرمه‌ندانی نوێ ،له نێوان كۆمهڵگه و ده‌وڵت یان كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و كۆمه‌ڵگه‌ی سیاسی ،جیاوازی داده‌نێ������ن ،كه ب������ه‌و پێیه ئ������ه‌و جیاكردن������ه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت بهش������ێكه له كۆمهڵگه نه‌ك هه‌موو به‌شه‌كانی ئه‌و ،به‌اڵم له فه‌لس������ه‌فه‌ی هیگل ،ده‌وڵه‌ت وه‌كو گیانه له جه‌سته‌ی كۆمهڵگه و هۆكارێكی ڕێكخه‌ر و ئاڕاسته‌ده‌ری ئهوه. به له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی كه له س������ه‌ره‌وه باس كرا و ئه‌و پێناس������ه جۆراوجۆره‌ی كۆمه‌لگه‌ی مه‌ده‌نی كه لهالیهن زانایان������هوه خرای‌ه ڕوو ،ده‌بینین ك������ه هه‌ندێ بابه‌ت وه‌كو یاسا ،ده‌س������ه‌اڵت و ...بۆ دیاریكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ب������ه‌كار هاتوو .لێره‌دا وه‌كو ئه‌نجامێكی گش������تی ده‌توانین بڵێین ،ك������ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی هه‌مان ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی‌ه كه تێیدا هاوواڵتیان به ته‌واوه‌تیی سه‌ربه‌خۆیی ئیڕاده‌یان ههیه، هه‌روه‌ه������ا كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،له هه‌مان ئه‌و دامه‌زراوانه‌ن كه جیا له حكووم������ه‌ت ،به‌اڵم وه‌كو ئه‌مرازێك بۆ چاودێری به‌سه‌ر كاره‌كانی حكوومه‌ت ،بۆ به‌دیهێنانی مافه‌ڕه‌واكانی هاوواڵتیان ،به‌رده‌وام ده‌بێت له‌سه‌ر چااڵكییه‌كانی خۆی. * یوتوپی������ا (كۆمه‌لگایه‌ك������ی نموونه‌ی������ی و خ������اوه‌ن سیسته‌مێكی كۆمه‌اڵیه‌تی سیاسی یاساییی بێگه‌رده) سه‌رچاوه: http://www.cshrn.af/Documents
ته‌مووزی 2012
33
چه‌ند وێن ه و دیمه‌نێن په‌یوه‌ست ب هه‌لبژارتنان گه‌له‌ك سه‌رهاتی و سه‌ربور و وانه‌وه‌رگرتن ل قۆناغێن جودا جودا یێن پرۆسێس���ا هه‌لبژارتنان و پاش ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنانژی ب س���االن دیار دبن و هنده‌ك ڕه‌وش و دیمه‌نێن س���ه‌یر و بالكێش سه‌رهلدده‌ن ،هه‌نده‌ك ژ ێ وه‌كو په‌ند دزڤرن .ئه‌ڤه‌ژی چه‌ند وان كومی���دی و هن���ده‌ك ژی بۆ مێژووی وێنه‌یێن هه‌مه‌ره‌نگن: به‌رهه‌ڤكرن :عزه‌ت یوسف .1ساركوزی ده‌مژمێرا خۆ یا گرانبها ژ مرودێن خۆ ڤه‌دشێریت نه‌كو بدزن.. گه‌له‌ك ژ ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنا فه‌ره‌نسی و جیهانی ل سپێده‌یا ێ 2012/04 /17وێنه‌ك ێ ێ سه‌رۆك ڤیدیۆیی ی فه‌ره‌نسی یێ به‌ربژار ێ ێ نیكوال س������اركوزی نیشادان كو ی بۆ پۆستێ سه‌رۆكاتی ده‌مژمێرا خۆ یا ده‌س������تی یا گرانبها ڤه‌دش������ێریت ژ ترسا ێ ێ ئاماده‌بووی و ل ێ جه‌ماوه‌ر دزینێ ده‌مێ دچوو ده‌س������ت خرڤه‌بووی. ێ هن������ده‌ك ژ ڕۆژنامه‌یێن فه‌ره‌نس������ی دانه‌زانین كو بهای ێ 55هه‌زار یۆرۆنه ،ئه‌ڤه‌ژی نیشانا هندێی‌ه ئه‌ڤێ ده‌مژمێر ێ دكه‌ت .د ێ و ڕه‌فاهیه‌ت������ كو س������اركوزی ح������ه‌ژ ماقۆیلی ێ به‌رامبه‌رژی به‌رهنگارێن س������اكوزی گۆت������ن كو ئهڤه ئه‌و چه‌ن������دێ دیار دكه‌ت كو چه‌ن������د دووری و ڤاالتی د ناڤبه‌را ێ ئاس������اییدا ههیه كو ئه‌ڤ خه‌لك‌ه د س������اركوزی و خه‌لك قه‌یرانه‌كا ئابوری یا شه‌پرزه‌دا دژین. ل وی ده‌م������ێ هه‌وا هه‌لبژارتنێن س������ه‌روكاتیێ ل فه‌ره‌نس������ا گه‌هش������تبوو چه‌پا دوماهیێ ،كو قه‌بخ������ازی و هه‌ڤركی دناڤبه‌را به‌رب������ژار ێ ڕاس������تڕه‌و نیك������وال س������اركوزی و هه‌ڤرك������ێ وی ی ێ
34هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
سوسیالیستی فرانسوا هوالند د گه‌رمه گه‌رمێ دابوو .كو ل دوڤ ڕاپرسیان ترس هه‌بوو ڕێژه‌كا بلند بایكۆتی هه‌لبژارتنان بكه‌ن. ێ و گ���ه‌ف و ت���رس ژ .2هه‌لبژارتنێ���ن ئیران��� سزادانێ.. ێ ئیران������ ێ رێب������ه‌ر عه‌ل������ی ئایه‌تول���ل��ا خامه‌نه‌ئ������ی هه‌لبژاتنێن په‌رله‌مان������ ێ نه‌هێ ی ێ ئیران ێ ل 2012/03/02 وه‌سفكر كو هه‌لبژارتنێن زێ������ده ن������ازك و هه‌س������تیارن د مێژوویا كۆمارا ئیس���ل��امیدا. ته‌له‌ڤزیۆن������ا ڕژێما ئێران ێ ڕێز ڕێز مرۆڤ نیش������انددان كو به‌ر بنگه‌هێ������ن ده‌نگدان ێ دچ������وون .ل ێ یا ڕاس������تی بیت گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ هه‌ژارێ ئیرانێ ب ناچاری و ل بن گه‌فێن ده‌ستهه‌التی ب ڕێكا نامه‌یێن كورت ( )SMSژ ئالیێ ده‌سته‌كێن ڕژێم ێ بۆ هاتبوونه ڕه‌وانه‌كرن و تێدا هاتبوو نڤێسین (ئه‌گه‌ر به‌شداری ێ نه‌كه‌ی دێ هاریكاری ژ خێزانا ته هێته بڕین). ل ڕۆژا 2012/03/04هات������ه ڕاگه‌هان������دن ك������و ڕێ������ژا ێ یا ێ د هه‌لبژارتنان������دا ژ %64پت������ر بوو .ل بهش������داریكرن ێ ڕاستی بیت كه‌س������ێن هه‌لبژارتن بایكۆتكرین ژ ڤێ ڕێژه‌ی ێ ئه‌ڤه‌یه شه‌رعیه‌تا هه‌لبژارتنان؟. پتر بوون .ئه‌ر
ێ دكه‌ت كو سه‌خته‌كاری .3ڤالدیمیر پۆتین دانپێدان ێ داهه‌بوون.. د هه‌لبژارتنێن سه‌روكاتی ێ ڕوسی س������ه‌روك ڤالدیمێ������ر پۆتی������ن ێ دكه‌ت كو دانپێدان������ ێ و پێشێلكاری زێده‌گاڤ هه‌لبژارتنێ������ن د س������ه‌روكاتیێ ئه‌وێن ل 2012/3/4هاتین‌ه ئه‌نجام������دان هه‌بوون، س������ه‌ره‌نجام جاره‌كا دی پۆتین ئینای‌ه سه‌ر كورسیا سه‌رۆكاتیێ، ێ وه‌سا دا دیاركرن كو ئه‌ڤ پێش������ێلكاری‌ه د كێم و الواز ل بوون .هه‌روه‌س������ا دا دیاركرن كو ئه‌و خۆنیشاندانێن پاش ڕاگه‌هاندن������ا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان هاتین‌ه ڕوودان نه دژی ێ ێ فیریانه‌كانا سوزداری بوو ژ ئالی پێش������ێلكاریان بوون ،ل ێ ب سه‌ركه‌فتنا وی نه‌رازی. خه‌لك ئه‌نجامێ������ن فه‌رمی دا دیاركرن كو پۆتینی پتر ژ %60ژ ده‌نگان بده‌س������تخۆڤه ئینان ،چاڤدێر و ئۆپۆزسیۆنا ڕوسی گۆتن سه‌خته‌كاری و زه‌غه‌لیه‌كا زێده تێدا هاتبوو كرن. وه‌كو نه‌رازیبون ل س������ه‌ر ده‌نگدان بۆ پۆتینی ،هنده‌ك ژ ێ چاالكڤانێن ك������چ ل بنگه‌هه‌كێ ده‌نگدانێ كو پۆتینی ده‌نگ ێ بلند خ������ۆ لێ دابوو خۆ ڕویس و ڕویتك������رن و ب ده‌نگه‌ك دكرنه هه‌وار "پۆتین دزه". .4شه‌فیق دوو جاران هات ه پێالڤ بارانكرن.. ێ سه‌رۆكاتیا كاندید ێ ێ كه‌سێ ناڤدار مسر س������وپایی ئه‌حم������ه‌د ێ شه‌فیق بۆ جارا دو هاته پێالڤ تێوه‌ركرن ێ ده‌ت. ێ خۆ ل هه‌لبژاتنێن سه‌رۆكاتی ێ دا ده‌نگ ده‌م هێزێن پولیس و س������وپای ناچاربوون بۆ ده‌مه‌كی ده‌رگه‌ه ێ ئ������ه‌وی بنگه‌هی بگ������رن ،ل ێ پ������اش ده‌مه‌كی و ل بن فش������ارا ده‌نگده‌ران هاته ڤه‌كرن و ش������ه‌فیقی بل������ه‌ز ده‌نگ ێ خۆدا .ب ده‌هان كه‌س چاڤه‌رێی ش������ه‌فیقی مان هه‌تا ده‌ركه‌تی و پێالڤ تێوه‌ركرن ،هه‌تا كو س������واری ترۆمبێال خۆ بووی و زوو ل وی جهی غه‌وار‌ه بووی. پاش ڕودانا پێالڤ تێوه‌ركرنێ ،شه‌فیقی به‌رامبه‌ر لیژنا
هه‌لبژارتنان ب چنه‌یی ڤه گ������ۆت كو ئهڤه بتنێ جوداتیه‌كا به‌رنه‌كه‌تی د بۆچووناندا بوو. ه������ه‌ژی گۆتنێ یه كو ئه‌حمه‌د ش������ه‌فیق كو پال جه‌نه‌رال د سوپایێ مس������رێ ههیه و سه‌ركردێ هێزێن ئاسمانی ل سه‌ر ده‌مێ سه‌روكێ الدای حوسنی موباره‌ك بوو ،ل ده‌مێ بانگه‌شا هه‌لبژارتنان ژی جاره‌كا دی هاتبوو پێالڤ بارانكرن. ێ ن ه ێ ل فه‌ره‌نس���ا ...خانما ئێك .5بۆ جارا ئێك هه‌ڤژینا وییه.. و فه‌ره‌نس������ی دگه‌ل������دا ژی هه‌موو جیهان ب شاش������ی تێگه‌هش������تبو و ن كو كـــ������ارال برونی هه‌ڤژین������ا نیك������وال س������اركوزی خانما ئێكێ یا پتر ئازریای و به‌ربه‌حس و خه‌به‌رانه د هه‌می مێژوویا فه‌ره‌نسا دا ئه‌و ژی ژبه‌ر س������تایلێ ژیانا وێ و وێنه‌یێن وێ یێن ڕویت و هنده‌ك هویركاریێن دیتر. ت������ازه ێ تش������ت ێ نوو ك������و س������ه‌روك ێ فرانس������وا هوالند ی ژ پارتا سوسیالیستی هه‌لبژارتنێ������ن ل س������ه‌ر و كا تیێد ا ێ ڕۆژنامه‌ڤان ڤالیری ێ خانما ئێك س������ه‌ركه‌فتی ئهوه كو د تریرڤیله‌ر كو نه هه‌ڤژینا وییه به‌لكو چه‌نده‌ها سال‌ه ئاشقدارا ێ چیت‌ه د كوچكا ئه‌لیزێ ڤه. وییه و دایكا س������ێ كوڕانه د ێ ێ ب كو ئهڤه ژی دێ بیت‌ه ئێكه‌مین س������ه‌روكێ فه‌ره‌نسی ی ێ یه كو نه ژنا ژن و تریرڤیل������ه‌ر ژی ئێكه‌مین خانم������ا ئێك سه‌رۆكییه! ڤالی������ری ئه‌وا پش������ته‌ڤانیا ده‌زگرێ خۆ د ش������ه‌رێ هه‌لبژارتنان������دا كری گۆت ئه‌و حه‌ز دكه‌ت ڕولێ خانما ئێكێ بگێری������ت لێ دخازیت وه‌ك������و دایكه‌ك ل گۆڤارا ( )Paris Matchكاربك������ه‌ت و چاڤدێریا كوڕێن خۆ یێن س������نێله بكه‌ت ئه‌وێن ژ مێرێ وێ یێ به‌رێ هه‌ین ب������هری په‌یوه‌ندیكرنێ ب س������ه‌روكێ نووڤه كو هه‌ر ژ ساال 2006ده‌ستپێكریه ..هه‌روه‌سا گۆت دێ ل سه‌ر كارێ خۆ به‌رده‌وام مینم داكو داهاته‌كی په‌یدا بكه‌م و هه‌ر س������ێ كوڕێن خۆ پێ پهروهرده بكه‌م ،چونكی من
ته‌مووزی 2012
35
لگه‌ل خه‌لكێ دیترێ فه‌ره‌نس������ا هیچ جوداتی نینه ،نه فرانسوا و نه ژی ده‌وڵه‌تێ كه‌فاله‌تا خه‌رجیێن بچوكێن من نینه! تریرڤیله‌رێ پتر ژ جاره‌كێ دووپاتكر ئه‌وێ نه‌ڤێت ببیته پارچه‌كا دیكوری ل قه‌سرا ئه‌لیزێ. .6موباره‌ك و ترانه‌كرن ب كاندیدێن سه‌رۆكاتیێ: ب كێرنائێن هه‌تا بۆ ڕیڤه‌برنا "كه‌شكه‌كا جگاران"
رۆژناما (الوطن المصریة) ل 2012/5/30دا دیاركر كو ێ ێ حوسنی موباره‌ك ترانه و ب ێ به‌ر ێ مس������رێ ی سه‌روك پویته‌یی ب كاندیدێن هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیا مسرێ كرن ێ و گۆت( :ئهڤه هه‌تا ئه‌گه‌ر كه‌شكه‌كا جگاران ژی گرت د پویچكه‌ن. رۆژنامێ دیاركر كو موباره‌كی ژبلی جه‌نه‌رال ئه‌حمه‌د ێ ل گه‌ڕا دوێ دژی محمد ێ نها ڕكابه‌ری ش������ه‌فیق كو ی مورس������ی كاندیدێ پارتا ئ������ازادی و دادوه‌ری و كومه‌ال ئیخوان مس������لمین دكه‌ت ،ترانه ب هه‌موو یێن دی كرن. ێ موباره‌كی زێده ترانه ب عمرو موس������ا وه‌زیرێ ده‌رڤه‌ی ێ گشتی یێ به‌رێ یێ كومكارا وی یێ كه‌ڤن و سكرتیر ده‌وڵه‌تێ������ن عه‌ره‌بی و كرن وگ������ۆت( :ئه‌و دێ چنه‌یا خۆ بینیت). هه‌روه‌س������ا پێش������تر ل ده‌مێ گرێدان������ا ئێكه‌مین ڕونش������تنا په‌رله‌مانێ مس������ری موباره‌كی گالته ب ڕابوونا ڕه‌وتێ ئیس���ل��امی كر ده‌مێ گه‌له‌ك خۆدان ڕیهێن درێژ دیتین و گۆت( :ئه‌م ل ئه‌فغانس������تانێینه یان ل كیڤه‌ینه؟) هه‌روه‌س������ا باوه‌ری ب سه‌ركه‌فتنا كوم������ه‌ال ئیخوان مس������لمین ب پتریا كورس������ییان ل په‌رله‌مانی نه‌كر و گومان د بژینیا س������ه‌ركه‌فتنا وان ێ دیتی میس������ری داكر .هه‌روه‌س������ا ماحێبه‌تی ده‌م مشه به‌ر ب سندوقێن ده‌نگدانێ دچن گۆت ڕه‌نگه ژ ئه‌گه‌رێن ترسێ و سزاكرنێ بیت. ێ تووش������ی زێده‌ب������اری ڕۆژنامێ دا زانین كو موباره‌ك ی خه‌مۆكی و هێستریا بووی پشتی كوشتنا عقید موعه‌ممه‌ر ێ دیتی. ێ لیبیا یێ به‌ر قه‌زافی سه‌روك
36هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
ێ ێ خۆ بڕم ی ێ ئه‌وی ده‌ست .7كچا س���ه‌باحی :د كو شه‌فیقی وه‌كو سه‌رۆك دهه‌لبژێریت.. س������ه‌لما س������ه‌باحی، ێ ێ ی كچ������ا كاندیدێ ب������ه‌ر ێ س������ه‌رۆكایه‌تیا میس������ر حه‌مدی������ن س������ه‌باحی دیار كر ك������و بابێ وێ لس������ه‌ر ێ خۆ لدور كومه‌ال هه‌لویست ئیخوان مس������لمین یێ ڕژد‌ه ك������و زالبونا تاك������ه ڕه‌وته‌كی ل سه‌ر ژیانا مسریان ب توندی ڕه‌تدكه‌ت. سه‌لمایێ ،هه‌روه‌كو ڕۆژناما "الیوم السابع" ڕاگه‌هاندی گۆت :پش������تی مه پێڕابوونێن ئیخوان مسلمین ل په‌رله‌مانی ێ بۆ س������ه‌رۆكاتیا وه‌التی دیتین گه‌له‌ك زهحمهته ئه‌م باوه‌ری ێ ێ باب ێ ڕوون بده‌ینێ .هه‌روه‌س������ا داكوكی لسه‌ر هه‌لویست ێ خۆ هه‌مبه‌ر كاندید ئه‌حمه‌د شه‌فیق كر كو هه‌ر ل ده‌ستپێك كاندیدكرنا وی بۆ هه‌لبژارتنێن سه‌روكاتیێ ڕه‌تكر بوو ،دیار ێ و خیانه‌ت‌ه بۆ كر كو كاندیدكرنا وی سڤكاتی‌ه بۆ شۆره‌ش ێ ده‌ستێ خۆ خوینا ش������ه‌هیدان .ئه‌ز وه‌كو كه‌ساتیا خۆ د بڕم به‌ری نیش������انا ڕاست به‌رامبه‌ر ناڤێ شه‌فیقی بكه‌م ،د هه‌ڤده‌م������دا من هیچ ب������اوه‌ری ب ئیخوانان نینه ،وژدانا من نه‌ی������ا ته‌نای‌ه به‌رامبه‌ر هه‌ر ئێ������ك ژ وان بهه‌لبژێرم كو هیچ ێ م������ن و نوێنه‌راتیا من وه‌كو ێ ژ هه‌لویس������ت ژ وان ده‌ربڕین ێ وه‌التیه‌كا مس������ری یا بسرمان و مودێرن ل گه‌ل شوره‌ش ناكه‌ن. .8پاس���ۆكا یونان���ی و هه‌لبژارت���ن و قه‌یران���ا ئابوری. و پێش������وازی خێرهاتن������ه‌كا گه‌رم ئیڤانجیل������ۆس ل ێ ڤینیزیلۆس سه‌رۆك پارتا سوسیالیستا یونان������ی "پاس������ۆك" ژ ئالی������ێ ئه‌ن������دام و الیه‌نگرێ������ن پارت������ا ویڤه پاش ێ دوماهیك هاتنا كومبوون������ا به‌ری هه‌لبژارتنێن باژیر به‌نده‌رێ سیسه‌لونیكێ یونانی ل شه‌مبیا 2012/09/06 هاته‌كرن. گه‌ره‌كا دی یا دووباره هه‌لبژارتنێن سه‌رانس������هری یێن په‌رله‌مانی یونانێ ل 2012/06/17دێهێت‌ه سازدان .دڤێت ێ قه‌یرانا ئابووری یا تووش������بووی بپێچن یونانی به‌رپ������ه‌ر ێ دچن بۆ ده‌مێ ج������اره‌كا دی به‌ر ب س������ندوقێن ده‌نگدان
ێ هه‌لبژارتن������ا حكومه‌ته‌كا نوو .ئه‌نجام������ێ هه‌لبژارتنان د بیت������ه بریارده‌ره‌ك كا یونان لب������ن مه‌رجێن ڕزگاربوونا نێڤ ێ "التقشف" بمینیت، نه‌ته‌وه‌یی وه‌كو داخازه‌كا ده‌س������تگرتن یان ژی ده‌س������تگرتنا دارایی یا ئه‌وروپا لس������ه‌ر سه‌پاندی ڕه‌تبكه‌ت .ئه‌ڤ هه‌لبژارتن������ه دێ یا مێژوویی بیت ،چونكی ێ خۆ دیاركه‌ن كا ل ده‌ڤه‌را ێ چاره‌نڤێس������ێ پاره‌ی یونانی د یۆرۆی بمینن ،یان ژی بۆ دراخمای بزڤرن .هه‌ژی گۆتنێی‌ه ێ %20یه. ێ ل یونان كو نها ڕێژا بێكاری ێ ده‌وڵه‌تا مه‌ده‌نی .9د .هدی عه‌بدولناسر :ئه‌ز د هه‌لبژێرم.. د .هدی عبدالناصر ماموس������تا زانستێن سیاس������ی ،كچ������ا س������ه‌روكێ مس������رێ جمال عه‌بدولناس������ر ی������ێ ل س������اال 1970 وه‌غه‌رك������ری دبێژیت :ئه‌ز دێ ده‌نگ������ێ خۆ ده‌مه ده‌وڵه‌تا مه‌ده‌نی و مه ئاس������ایش و س������ه‌قامگیری و گه‌شه‌سه‌ندنا ئاب������وری دڤێ������ت ،كو جه‌ن������ه‌رال ئه‌حمه‌د ش������ه‌فیق ئه‌وێ نوێنه‌راتیێ دك������ه‌ت .مه نه‌ڤێت ئه‌م ب ناڤێ دینی زه‌لیل و ڕه‌زیل و مه‌لیل بین .ئه‌م ل ش������وپا ئه‌زمونا ئیرانێ ناچین و مه ده‌وڵه‌ته‌كا مینا ئێرانێ نه‌ڤێت .كه‌س������انێن نیشمانی و ماركس������ی پشتگیریا شوره‌ش������ا خومه‌ینی دژی شاهێ ئیرانێ ك������ر بوو ،لێ ب هاتنا كومارا ئیس���ل��امی ده‌وڵه‌تا مه‌ده‌نی ل ئیرانێ هه‌تا نها مر. .10ڕاستیا سه‌رنه‌كه‌فتنا ئالگوری ل هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیا ئه‌مه‌ریكی .. ل س������الێن پ������اش هه لبژ ا ر تنێ������ن سه‌رۆكاتیا ئه‌مه‌ریكی یێن 2000ێ ،ئالگۆر كاندی������دێ حزب������ا دیموكرات������ی هه‌رده‌م یێ ته‌نگژی و داگرتی بوو ،لسه‌ر و سیمایێ وی و خولكێ وی یێ دیار بوو كو گه‌له‌ك������ێ تێكچوویی بوو و مڕیت������ا وی زێده یا نه‌خۆش بوو .وه‌س������ا دیار بوو كو ژ ڕاس������تیا سه‌رنه‌كه‌فتنا خۆ د هه‌لبژاتنان������دا به‌رامبه‌ر ڕكب������ه‌رێ خۆ كاندیدێ حزبا
كۆماری ج������ورج بۆش دنالی ،كو ئالوزی������ه‌ك د ناڤبه‌را ه������ه‌ردوو ڕكبه‌ران������دا ل گور ئه‌نجامان په‌ی������دا ببوو ،ل داویێ به‌النس د ئالیێ جورج بۆشی دا شوركه‌ت پشتی دادگه‌ها بلند بڕیارا خۆ دای كو بۆش ل ده‌نگێن ویالیه‌تا فلوریدا یێ سه‌ركه‌فتیه .قه‌بیلكرنا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیا ئه‌مه‌ریكی ل ساال 2000بۆ ده‌مه‌كێ درێژ گیرو ب������وون ،ئه‌ڤێژی تا ڕادده‌كی كارتێكرنه‌كا س������لبی لس������ه‌ر دیموكراس������یه‌تا ئه‌مه‌ریكی كر .لێ پاش ئالگور هاته ده‌ر و گوتارا شكه‌س������تنا خۆ خواند و پیرۆزباهی ل جورج بۆش كر. .11بیل كلینتون چه‌وا هزردكه‌ت؟.. كاس������لین پاركه‌ر د ڕۆژناما ()MORNING SUNل 2012/6/9دبێژی������ت: ئ������ه‌رێ بی������ل كلینتون ێ ئه‌مه‌ریكا ل سه‌روك ( )2000 - 1992وه‌سا هزردكه‌ت كو سه‌رۆك ێ ئوباما س������ه‌رۆكه‌ك باشه؟ هه‌لبه‌ت نه‌خێر. ێ ئه‌مریكا ێ باش ئه‌و وه‌سا هزردكه‌ت كو ئه‌و بخۆ سه‌رۆكه‌ك بوو و هه‌ڤژینا وی ژی هیالری كلینتون ژ سه‌رۆك ئوبامای چێتر بوو. بیل كلینتون دبێژیت( :ل ساال 2008ده‌مێ ئوباما لسه‌ر ڕكبه‌را خۆ هیالری كلینتون د هه‌لبژارتنێن حزبا دیموكرات ێ سه‌ركه‌فتی ،ژبه‌ر ڕه‌نگپیستێ بۆ هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتی ێ باشتر ێ ڕه‌ش سه‌ركه‌فت نه ژبه‌ر كو ئه‌و كاندیده‌ك خۆ ی ێ كارولینا باشوور ئه‌مه‌ریكیێن نه‌ژاد بوو .پتر ژ نیڤا خه‌لك ئه‌فریكین‌ه و ژ وان‌ه ڕێژا %78ده‌نگ ب ئوبامای دابوون. ێ كه‌سك.. ێی ێو .12میشێل ئوباما و ده‌ست مێشێل ئوباما خانما ئێك������ ێ ی������ا ئه‌مه‌ری������كا، ئه‌ش������قه‌كا زۆر د وارێ چاندنێ دا ههیه .ده‌ستێ كه‌س������ك ژ دایبابێن خۆ وه‌رگرتیه .هه‌می جورێن زه‌رزه‌وات������ی و فێقی ل باخچێ خۆ یێ تایبه‌ت ل كۆچكا سپی چاندینه.
ته‌مووزی 2012
37
لڤێ داویێ په‌رتوكه‌ك نوو لس������ه‌ر پرانس������یپێن سه‌ره‌كی یێن چاندنێ و هنده‌ك ئاموژگاری لسه‌ر باخچه‌یان و مفایێ فێقی بۆ س������اخله‌میا زارۆكان ب ناڤ������ێ (Grown: The Story of the American
White House Kitchen Garden and Gardens )Across Americaوه‌ش������اندیه .هیڤی������داره په‌رتوكا وێ
ده‌ربرینا ژیانه‌كا ساخله‌متر و خۆشتر بۆ ئه‌مه‌ریكیان بكه‌ت، هه‌لبه‌ت بجـھ هاتنا هیڤیا وێ یا مه‌زنترژی ئهوه كو په‌رتوكا وێ ببیته پش������ته‌ڤانه‌ك بۆ هه‌وا دووباره هه‌لبژارتنا هه‌ڤژینێ وێ ئوبامای بۆ سه‌رۆكاتیا ئه‌مه‌ریكا. هه‌رچه‌نده ناڤه‌روكا په‌رتوكا خانما ئێك ێ یا ژ سیاس������ه‌ت ێ دور‌ه ،ل������ێ بۆچونێن ڕه‌خنه‌گران وه‌س������ا دیار دكه‌ن كو ئه‌ڤ په‌رتوكه د ده‌مه‌كێ گونجایێ هه‌وا هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیا ئه‌مه‌ری������كا كه‌تی‌ه به‌رده‌س������تێ خوێنده‌ڤانان كو دێ خزمه‌ته‌كا زۆرا هه‌ڤژینێ خۆ كه‌ت .ل دویڤ ئامارێن تایبه‌ت میشێلێ پتر شه‌عبیه‌تا خۆ كو دگه‌هت‌ه %72ژ یا ئوبامای كو %58ه ههیه. ێ هه‌لبژێرم؟!.. .13ك به‌رپرسه‌كێ هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیا مسرێ كاغه‌زه‌كا هه‌لبژارتنان د ده‌س������تدایه و وێنه‌یێ ه������ه‌ردوو كاندیدێن س������ه‌رۆكاتیا مسرێ ئه‌حمه‌د
ژێده‌ر:
.1ڕۆژناما (سبق) ل .2012/04/17 ێ ئیرانی ل .2ڕو‌یته‌رز .مورته‌زا نیكوبازی (رۆژنامه‌ڤان ئاسیا ناڤه‌راست). .3موسكۆ تایمز. ( .4أالمارات الیوم) /27مایو 2012/ .5موسكۆ 2012/03/04 UBI
38هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
شه‌فیق و محه‌ممه‌د مورسی لسه‌ره .ئافره‌ته‌كا گه‌هشتیه ئه‌ڤی بنگه‌ه������ێ هه‌لبژارتنان ل قاهی������ره ل ،2012/06/17نزانیت كا ده‌نگێ خۆ ب ش������ه‌فیقی كو كه‌سه‌كێ سه‌ر ب ڕژێما حوسنی موباره‌كی بوو ،یان مورس������ی كو نوێنه‌راتی������ا ئیخوانان دكه‌ت بده‌ت ،یا گرفتاره!! .14یولیا تیمۆشینكۆ ته‌ماشای یاریێن 2012ل ئوكراینیا ناكه‌ت.. یولی������ا ئه‌گ������ه‌ر تیمۆشینكۆ د هه‌لبژارتنێن ساال 2010سه‌ركه‌فتبا، نها دا ل جهه‌ك ێ تایبه‌ت ته‌ماش������ای یاریێن یۆرۆ ی������ا ته‌پا پ������ ێ 2012ل ئوكراینیا ك������ه‌ت .ل ێ ژ ێ گه‌نده‌لی ێ ی������ا زیندانكری‌ه و یا نه‌خۆش������ه‌ژی ،نها ژ ئه‌گ������ه‌ر نه‌خۆشیا بڕبڕكێن پشتی یا ل نه‌حۆشخانا كاركێڤ. ێ ڤیكتۆر یانۆكۆڤیچ كو ب شوره‌شا پرتقالی ێ و ركبه‌ر ل س������اال 2004هاتی������ه الدان ،ل هه‌لبژارتنێن 2010زڤری ێ ێ وه‌التی و ئه‌ركێن فه‌رم������ی برێڤه‌دبه‌ت و ی بۆ س������ه‌رۆك ێ ێ و (یولیا)ژی یا لسه‌ر ته‌خت ێ س������ه‌رۆكاتی لس������ه‌ر ته‌خت خه‌سته‌خانێ. گه‌له‌ك ژ س������ه‌رۆكێن جیهانی و به‌رپرس������ێن بلند ژبه‌ر ێ ێ بۆ حه‌فت س������االن بایكوتا ئاماده‌بوون زیندانكرنا یولیای ێ ژی بۆ پالدانێن سیاسی ل ئوكراینیا كری‌ه و كێشا یولیای دزانن.
.6گوڤارا Paris Match
( .7الوطن المصریة) /30مایو2012/ .8ڕۆژناما (كل الوطن) 2012/05/31 The Sacramento Bee .9 .10ڕۆژناما "األهرام" یا مسری 2012/06/03 .11په‌رتوكا ()Winners never cheat The Independent 19 June 2012 .12
ڕۆڵ و گرنگیی وته‌بێژ ل ه کاری وه‌زاره‌تخانه‌کاندا ن :باوکی زاگرۆس وته‌بێژ یان قسه‌که‌ر ،که‌سێک ه ک ه لهالیهن گرووپ ،ده‌وڵه‌ت یان وه‌زاره‌تخانه‌یه‌ک بۆ په‌یوه‌ندیکردن له‌گه‌ڵ ئامرازه‌کانی ڕاگه‌یاندنی گشتی و داموده‌زگاکانی تردا سه‌باره‌ت ب ه پرس و کێشه‌کان دیاری ده‌کرێت .ب ه واتایه‌کی ڕوونتر ،وته‌بێژیی سیسته‌مێکه ،ک ه که‌س یان چه‌ند که‌سێکی بۆ ده‌ستنیشان ده‌کرێت ،بۆ ئه‌وه‌ی ڕا و بۆچوونی دامه‌زراوه‌یه‌ک ڕابگه‌یێنێت. بوونی توانایی سیاسی ،شاره‌زا له بواری دیپلۆماسیدا و لێهاتووی له وتاربێژیدا بۆ ده‌سنیشانکردنی وته‌بێژ ،له مه‌رجه گرینگه‌کانن .تایبه‌تمه‌ندیی و ڕۆلی وته‌بێژ له هه‌ر گرووپ، ده‌وڵه‌ت یان وه‌زاره‌تخانه‌یه‌کدا ،به‌پێی چۆنیه‌تییان جیاواز ده‌بێت .هه‌ندێک وه‌زارتخانه به‌پێی ئهوه که قه‌باره و بواری کاریان به‌رباڵوه ،ده‌کرێت بیر له دوو وته‌بێژیش بکرێته‌وه. به‌اڵم ڕۆلی وته‌بێژ ده‌توانێت له هه‌ندێک بواری دیاریکراو و ده‌سنیشانکراودا ،به‌پێی شوێن سنووردار بێت.
به‌شداربوونی وته‌بێژ له کۆبوونه‌وه‌کانی وه‌زاره‌تخانه‌که‌ی بۆ ئه‌وه‌ی ئاگاداری بڕیاره‌کان و ورده‌کارییه‌کان ببێت، مه‌رجی سه‌ره‌کییه .له‌کرده‌وه‌دا ،وته‌بێژ به‌مانای دووانه‌ی وه‌زیریش لێکده‌درێته‌وه ،چونکه له په‌یوه‌ندییه‌کی به‌رده‌وام و نزیک له‌گه‌ڵ وه‌زیردا ده‌بێت .پێویسته وته‌بێژ ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی به‌ره‌وه‌ی هه‌بێت. ـ شاره‌زایی له زماندا ،به‌تایبه‌تی له زمانی کوردیدا ـ ڕه‌وانبێژی و کورتگۆیی
ته‌مووزی 2012
39
ـ شاره‌زا له کاروباری ڕاگه‌یاندن .توانایی هه‌ڵسووکه‌وتی له‌گه‌ڵ که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندندا هه‌بێت و واڵمی ڕوون و ماقووڵ به‌وان بدات. ـ پێکهێنانی سێکوچکه‌ی (وه‌زیر ،وته‌بێژ و ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن) ئه‌مه‌ش به‌م مانایه‌یه ،که په‌یوه‌ندییه‌کی گورجوگۆڵی ڕۆژانه له نێوان وه‌زیر ،وته‌بێژ و ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندندا چێ بکرێت.
ئامانج
وته‌بێژ به‌ڕێگه‌ی پالن و کاری ڕاگه‌یاندن و ڕوونکردنه‌وه، (گه‌یاندنی زانیاری) ده‌توانێت په‌یام و ئه‌رکه‌کان ڕێک بخات و ڕێکوپێکیان بکات .ئه‌مه‌یان باشترین ئاسانکاریی‌ه بۆ به‌رپرسه‌که‌ی ،یان ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌ی که کاری تێدا ده‌کات .وته‌بێژی شاره‌زا و لێوهشاوه ،ده‌توانێت کار و ئه‌رکه‌کانی وه‌زیر تا ڕاده‌یه‌کی بهرچاو سووک بکاته‌وه. به‌شێکی بهرچاو له ئه‌رکی وته‌بێژ ،واڵمدانه‌وه‌ی ئه‌و کاروبارانه‌ی‌ه که ده‌که‌ون‌ه سه‌ر شانی وه‌زیرێکه‌و‌ه و به‌ڕێوه‌یان ده‌بات .به‌اڵم ئه‌م ئه‌رک‌ه له مه‌یدانی کاردا، ده‌توانێت گشتگیر و ته‌واوی بواره‌کانی وه‌زاره‌تخانه‌یه‌ک نه‌گرێته‌وه .بۆ نموونه له کاتێکی قه‌یراناوی یان کێش‌ه و گرفتێکی جدی که بۆ دامه‌زراوه‌یه‌ک دێته ئاراوه ،وا باشتره که ڕاگه‌یێنه‌ر یان پسپۆرێک کاری ڕاوێژکار وه‌ستۆ بگرێت .ئهمه یارمه‌تییه‌کی باش به‌م دامهزراوه ده‌دات ،که بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کان ،گشت هیزه‌کانی سه‌باره‌ت به‌م کار‌ه چڕ بکاته‌وه و به شێوه‌یه‌کی ئه‌قاڵنی که‌ڵک له گشت هێز و وزه‌ی وه‌ربگرێت .قورسایی کاری وته‌بێژ ،ڕێک په‌یوه‌ندی به‌و شوێنه‌وه (وهزارهتخانه) ههیه که کێشی له‌ناو حکومه‌ت و کۆمه‌ڵگه‌دا چهنده.
پێکهێنانی چه‌ند لێژنه‌ی تایبه‌ت له‌ژێر سه‌رپه‌رشتیی وته‌بێژدا
بۆ ئه‌وه‌ی وته‌بێژ بتوانێت به‌باشی به کاروباره‌کانی ڕابگات و له وه‌زاره‌تخانه‌دا چاالک بێت و ئه‌رکی قورسی وه‌زیر سووک بکاته‌وه ،پێویسته: * چه‌ند که‌سێکی به‌توانای له بواری سیاسی و ڕاگه‌یاندندا هه‌بێت .ئه‌مه‌یان پێویسته به‌ڕیگه‌ی چه‌ند لێژنه‌ی بچووکه‌و‌ه ڕێک بخرێت. * ده‌ستپێڕاگه‌ییشتن به زۆربه‌ی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن به‌تایبه‌ت ئه‌و بهش و بابه‌تانه که په‌یوه‌ندییان به وه‌زاره‌تخانه‌که‌ی ئهوهوه ههیه( .بوونی چه‌ند ڕۆژنامه‌وان بۆ ئه‌م به‌ش‌ه پێویسته). * پێکهێنانی لێژنه‌یه‌ک بۆ کاروبار و پرسی واڵتانی
40هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
ده‌وروبه‌ر( .که‌سانی شاره‌زا که ئاگادارییه‌کی باشیان له‌سه‌ر ئه‌م واڵتانه ههیه ،هه‌روه‌ها شاره‌زای زمانه‌کانی ئه‌م واڵتا‌نه‌ش بن) * پێکهێنانی گرووپێکی تایبه‌ت که شاره‌زای هه‌ندێک له زمانه گرینگه‌کانی جیهان و ناوچه بن ،وه‌کو ئینگلیزی، عه‌ره‌بی ،فارسی و تورکی ،هه‌روه‌ها وه‌رگێڕیش هه‌ر ده‌چێته ئه‌م خانه‌یه‌وه.
چۆنیه‌تی دهرکهوتن له ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا
به‌شداریی وته‌بێژ له مێزگرد و وتووێژه چاپه‌مه‌نی و که‌ره‌سه‌کانی ده‌نگ و ڕه‌نگ ،هه‌روه‌ها پێکهێنانی کۆنفرانسی چاپه‌مه‌نی ،ئه‌و بوارانه‌ن که وته‌بێژ ده‌بێ تێیدا چاالک و هه‌ڵسووڕ بێت. یه‌کێک له ئه‌رک‌ه گرینگ و هه‌ستیاره‌کان بۆ سیاسه‌توانان و وته‌بێژان ئه‌وه‌یه ،که چۆن له ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا ده‌رکه‌ون .دانی زانیاری به هاوواڵتیان ،واڵمدانه‌و‌ه به ڕۆژنامه‌وانان به زمانێکی ڕه‌وان و بێگرێ لهالیهن سیاسه‌توانان و وته‌بێژانه‌و‌ه ،ناوئاخنی چه‌مکی چۆنیه‌تی دهرکهوتن له ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدایه. ئاشكرای‌ه که دهرکهوتن بۆ ئه‌وان له ڕاگه‌یاندندا گه‌لێک گرینگه ،چونکه ئه‌م کار‌ه په‌یوه‌ندی له نێوان هاوواڵتیان و داموده‌زگاکاندا چێ ده‌کات .ده‌رکه‌وتنی به‌ڕێوه‌به‌رانی ی ده‌سه‌اڵت له ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا ،هاوکات که ئه‌رک هاوواڵتیانیشه سیاسه‌توانان و وته‌بێژانه ،هه‌روه‌ها مافی
بزانن ،که حوکمڕانان چی ده‌که‌ن و کاره‌کانیان چۆن به‌ڕێوه‌ده‌به‌‌ن ،هه‌روه‌ها له جێبه‌جێکردنی پرۆژه‌کانیاندا چهنده سه‌رکه‌وتوون و چه‌نده‌ش ناسه‌رکه‌وتوون. ده‌رکه‌وتنی سیاسه‌توان و وته‌بێژان له ڕاگه‌یاندندا ئه‌و الیه‌نه‌ش ده‌رده‌خات ،که به‌ڕێوه‌به‌رێک تا چ ڕاده‌یه‌ک شاره‌زای کاروباری خۆیه‌تی و تا چ ڕاده‌یه‌کیش له کاری خۆیدا قورسایی به هاوواڵتیان و ڕاگه‌یاندن ده‌دات ،که زانیارییان پێ بگه‌یێنێت ،هه‌روه‌ها ده‌رگه‌ی شوێنی کاریشی چهنده به‌سه‌ر ڕاگه‌یاندندا کراوهیه. به‌اڵم له‌و گرینگتر "چۆنیه‌تی دهرکهوتن"ـه ،که ژنان و پیاوانی ده‌سه‌اڵت به چ شێوه‌یه‌ک و به چ زمانێک ،هه‌روه‌ها تا چ ڕاده‌یه‌ک زانیاریی دروست به هاوواڵتیان ده‌ده‌ن و چۆن هه‌ڵسوکه‌وت له‌گه‌ڵ ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا ده‌که‌ن و تا چڕاده‌یه‌کیش به سنگێکی ئاوه‌اڵوه ڕووبه‌ڕووی ڕهخنه و ڕاپۆرت سه‌باره‌ت به کاره‌کانیان ده‌بنه‌وه .دانی زانیاریی دروست ،له‌خۆوه قسه‌نه‌کردن ،گوێگرێکی چاالک و وتاربێژێکی وشیار ،قبووڵکردنی به‌رپرسیاریه‌تی و وه‌اڵمده‌ر‌بوون ،ڕێزگرتن له ڕاگه‌یاندن ،دانی قورسایی به هاوواڵتیان ،له کۆتاییدا به‌رگری له ئازادیی نووسین و ڕا ده‌ربڕین لهالیهن سیاسه‌توانانه‌وه ،هه‌ندێک چه‌مکن بۆ پێناسه‌ی "چۆنیه‌تی دهرکهوتن" که پێویسته ده‌سه‌اڵتداران له ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ ڕاگه‌یاندندا ڕه‌چاوی بکه‌ن. بۆوه‌ی وته‌بێژ له کار و چاالکییه‌کانیدا سه‌رکه‌وتوو بێت پێویسته ڕه‌چاوی ئه‌م خااڵنه‌ی به‌ره‌وه‌ش بکات: ت ههمیشه ڕاستبێژ و ورد بێت .متمانه ـ هه‌وڵبدا و ناوبا‌نگی وته‌بێژ و وه‌زاره‌تخانه‌که‌ی په‌یوه‌ندی به هه‌ڵسوکه‌وتی ئهوهوه ههیه. ـ تێبکۆشێت خۆ له به‌کارهێنانی زاراوه‌ی پیشه‌یی و پسپۆری بپارێزێت ،هه‌روه‌ها به زمانێکی ساده بپه‌یڤێت. ـ کاتێک ڕوون بۆوه که هه‌واڵێک به ههڵه باڵوکراوه‌ته‌وه، ده‌بێ په‌یامنێران سه‌باره‌ت به بابه‌ته‌که ئاگادار بکاته‌وه. به‌ڕێزه‌و‌ه باس له ههڵهکه بکات و بۆ سه‌لماندنیشی بهڵگه بهێنێته‌وه. ئه‌گه‌ر به ههڵه وته‌یه‌کی وته‌بێژ ده‌گوێزرێته‌وه ،یان زانیاری ههڵه باڵوده‌کرێته‌وه ،خێرا هه‌ڵوێست وه‌ربگرێت .له‌گه‌ڵ په‌یامنێری په‌یوه‌ندیدار به بابه‌ته‌که‌و‌ه بدوێت ،هه‌ڕه‌شه‌ی لێ نه‌کات ،ئاماژه به زانیارییه‌کان بکات و ئه‌وه‌ی که سه‌باره‌ت به ڕاستکردنه‌وه‌ی ههڵهکه ده‌یڵێت ،ده‌نووسرێته‌وه و تۆمار سته ده‌کرێت .ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی ئه‌و په‌یامنێره‌ی که مه‌به بدۆزێته‌وه ،په‌یوه‌ندی به به‌رپرسی ڕۆژنامه‌وانه‌که‌و‌ه بکات.
"النیکه‌م ده‌بێ په‌یوه‌ندی به په‌یامنێره‌که‌و‌ه بکرێت "،تا ت بۆ ناو زانیاری ههڵه یان ئه‌و وته‌یه‌ی وته‌بێژ ،که به‌ناڕاس ڕاگه‌یاندن گوێزراوهتهوه ،ڕاست بکرێته‌وه.
هه‌ندێ ڕێکاری تر
بۆ باشتر به‌ڕێوه‌بردنی کاره‌کان له بواری سیاسی و ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا ،وا باشه که له ده‌ره‌وه‌ی (وته‌بێژ) و (ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن) گرووپێکی به‌هێزی ڕاوێژکاریش دروست بکرێت .ئه‌ندامانی ئه‌م گرووپه ده‌توانن یا وه‌کو کارمه‌ندی وهزارهتخانه یا وه‌کو گرووپێکی ڕاوێژکار له ده‌ره‌وه‌ی وهزارهتخانه ،مانگان‌ه یان به‌پێی پێویست له‌گه‌ڵ وه‌زیر ،ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن و وته‌بێژ کۆبوونه‌وه‌یان هه‌بێت .ئه‌مه‌ش له‌به‌ر دوو هۆ: 1ـ هه‌م بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی کاروباری وهزارهتخانه، هه‌م بۆ گرووپی ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن و وته‌بێژ ،هه‌میش پێشکه‌شکردنی ڕا و تێبینییه‌کانیان سه‌باره‌ت به پرۆژه و پالنی داهاتووی وه‌زاره‌تخانه‌که. که سه‌ر به گرووپی ڕاوێژکاری ده‌بن، ی 2ـ ئه‌و که‌سانه ده‌بێ شاره‌زایییه‌کی باشیان له بواری سیاسی و کاری ڕاگه‌یاندندا هه‌بێت.
کۆبه‌ند
وته‌بێژ له بواری گه‌یاندندا ،زمانحاڵ و ده‌ربڕی وه‌زاره‌ت یان حکوومه‌ت‌ه که به ڕێگه‌ی ئهوهوه ده‌توانرێت ئاگاداری ورده‌کاری و چاالکییه‌کانی ئه‌م دامه‌زراوان‌ه ببینه‌وه .هه‌ر به هۆی ئه‌وانیشه‌وه‌ی‌ه که له دۆخێکی نائاسایی و قه‌یراناویدا، شاره‌زای بۆچوون و توانای حکوومه‌ت ده‌بینه‌وه .هه‌ر به‌ڕێگه‌ی هه‌ڵسوکه‌وتی وته‌بێژه‌کانیشه‌وه ده‌توانین ئهوه ببینین که حکوومه‌ت چهنده کراوهیه سه‌باره‌ت به دانی زانیاری و چهنده ده‌رگه‌شی وااڵی‌ه به‌ڕووی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندندا .هه‌ر له‌م کۆاڵنه‌وه ئه‌وه‌ش ئاشکرا و ڕوون ده‌بێته‌وه ،که په‌یوه‌ندیی حکوومه‌ت له‌گه‌ڵ هاوواڵتیان و ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا چۆن‌ه و له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ک په‌یوه‌ندیکردن ڕێکخراوه.
سه‌رچاوه‌کان ب ه زمانی سوئیدی:
Massmedier
ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا NATIONALENCYKLOPEDIN
ته‌مووزی 2012
41
میدیا و هه‌ڵبژاردن ی ل ه ئینگلیزییه‌وه :ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری وهرگێڕان بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنه دیموكراتییه‌کان ،که‌ره‌س������ه‌کان ی ڕاگه‌یاندن زۆر پێویس������تن .هه‌ڵبژاردنێكی ئ������ازاد و دادوه‌رانه ه������ه‌ر ته‌نها ئ������هوه نییه ده‌نگه‌كان به جوان������ی جیا بكرێنه‌وه و بژمێردرێن ،به‌ڵكو بریتیشه له هه‌بوونی زانیاریی ته‌واو ده‌رباره‌ی حزب ،سیاس������ه‌ت ،كاندی������ده‌كان و ته‌نانه‌ت خودی پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردنی������ش ،بۆ ئ������ه‌وه‌ی ده‌نگده‌ران بتوانن سه‌ربه‌س������تیی هه‌ڵبژاردنیان هه‌بێ������ت .ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی دیموكراتیک به‌بێ ئازادیی ڕۆژنامه‌گه‌ری دهبێته هۆی دروستبوونی ناڕێكی له‌ناو ده‌سته‌واژه‌كانی هه‌ڵبژاردندا. به‌اڵم پێچه‌وانه‌كه‌یش������ی ئه‌وه‌یه ،تاكو جه‌خت لهوه بكرێته‌وه كه خودی ئازادی وه‌ك پله‌یه‌كی نه‌زم و ڕێكوپێكی پێویسته .بۆ نموونه ،ده‌بێت میدیای حكوومه‌ت و كۆكردنه‌وه‌ی پاره‌ی خه‌ڵك بۆ گه‌یاندنی هه‌واڵ������ه‌كان وه‌ك خۆیان و چوونه‌ژوره‌وه‌یه‌كی بێ هه‌اڵواردن له‌باره‌ی حزبه‌كانی ئۆپۆزسیۆنه‌وه ،به‌كار بهێنرێت. زۆر ج������ار ڕێگه ب������ه میدیاكان نادرێت ڕاپۆرت������ی خۆیان تۆمار بكه‌ن ،نموونه‌ش بۆ ئهمه ئه‌نجامه س������ه‌ره‌تایییه‌كان یا قۆناغی به‌كۆتاهاتنی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌یه ،پێش ئه‌وه‌ی هه‌موو ده‌نگه‌كان لێك جیا بكرێنه‌وه و هه‌ژمار بكرێن. زۆر جار که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن هه‌ر به "میدیا" ناسراون، كه ئه‌مه‌ش به ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی هه‌واڵه چاپك������راوه‌كان و په‌خشكارانی ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆنه‌كان له‌خۆ ده‌گرێت .له‌م سااڵنه‌ی دواییدا پێناس������ه‌كه فراوانتر بووه‌ته‌وه ،به شێوه‌یه‌كی گشتیش ئینترنێت به شێوه جۆراوجۆره‌كانییه‌وه و به شێوازه نوێیه‌كانی تری باڵوكردنه‌وه ئه‌لیكترۆنییه‌كان له ڕووی په‌خشكردنی هه‌واڵ و سه‌رگه‌رمییه‌وه (خۆشی و كاتبه‌سه‌ربردن) ،هه‌روه‌ك ناردنی نامه‌ی كورت بۆ ته‌له‌فۆنه‌كان كه نموونه‌یه‌كه بۆ ئهمه. سه‌ره‌كیترین الیه‌نی په‌یوه‌ندیداری بابه‌ته‌كه بریتییه ،له مافی ده‌نگده‌ران بۆ پڕكردنه‌وه‌ی زانیارییه ورده‌كان ،به‌اڵم ئهمه تاكه مافی ده‌نگده‌ر نییه به ته‌نیا .حزب و كاندیده‌كان ده‌ستنیش������ان ك������راون كه ب������ۆ گه‌یاندن������ی په‌یامه‌كه‌یان له ماوهی پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردندا میدیا به‌كار بهێنن .خودی میدیاكان مافی ئه‌وه‌یان
42هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
ههیه كه ئازادانه ڕاپۆرت ی خۆیان تۆمار بكه‌ن و هه‌موو پڕۆسه ی هه‌ڵبژاردنه‌ك������ه ڕووماڵ بك������هن .خودی ئ������ه‌م ڕووماڵكردنه‌ش پارێزگارییه‌كی زۆر گرنگه له دژی ده‌س������تێوه‌ردان و گه‌نده‌ڵی ل������ه به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا .له كۆتاییش������دا هه‌یكه‌لی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنه‌كه پێویس������تییه‌كی سه‌ره‌كیی ههیه به گه‌یاندن������ی زانیارییه‌كان و پرۆس������هی هه‌ڵبژاردنه‌كه به گرووپه جۆراوجۆرهكان������ی ت������ر ،ته‌نانه‌ت به حزبه سیاس������ی و خودی میدیاكانیشه‌وه. په‌یوه‌ندیی هه‌یكه‌لی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن به میدیاوه له‌م باره‌یه‌وه ش������تێكی زۆر ئاڵۆزه .ڕه‌نگه به شێوه‌یه‌كی شاراوه‌ش به‌ڕێوه‌به‌ره‌كانی هه‌ڵبژاردن له سێ خاڵی سنورداردا په‌یوه‌ندییان به میدیاوه هه‌بێت ،وه‌ك ئه‌مانه‌ی خواره‌وه: وه‌ك ڕێكخه‌ر :ڕه‌نگه ههن������دێ جار هه‌یكه‌لی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن به‌رپرس بێت له پێشخس������تن یا جێبه‌جێكردنی ئه‌و ڕێكارانه‌ی كه له ماوهی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا هه‌ڵسوكه‌وتی میدیا ڕێكده‌خ������هن ،به‌تایبه‌ت مۆڵه‌ت دان ب������ه هاتنه‌ژووره‌وه‌ی میدی������اكاران لهالیهن حزب و كاندیده‌كان������هوه ،هه‌روه‌ها ڕه‌نگه به‌رپرسیاریه‌تیشی له‌سه‌ر شان بێت بۆ ئه‌و سكااڵ و گله‌ییانه‌ی كه به‌رامبه‌ر ده‌زگاكانی میدیا ههن. وه‌ك په‌یوه‌ندی���كار :هه‌روه‌ها به‌هه‌مان ش������ێوه هه‌یكه‌لی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنه‌كه ده‌بێ نه‌گۆڕی و جێگیریی میدیا وه‌ك ئامێرێك بۆ گه‌یاندنی په‌یامه‌ك‌هی خۆی به پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌كار بهێنێت. ی هه‌واڵ :هه‌یكه‌لی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنه‌كه وه‌ك گه‌یاندن دهبێته جه‌ختكه‌ره‌وه‌یه‌كی خواس������تی میدیا له واده‌ی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا .میدیا ئاره‌زووی ئه‌و زانیارییانه ده‌كات كه هه‌یكه‌لی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنه‌كه به‌ده‌ستیان دێنێت ،هه‌روه‌ها هه‌وڵ ده‌دات ئه‌نجامدان������ی ئ������ه‌رك و كاری هه‌یكه‌ل������ی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنه‌ك������ه ڕووماڵ بكات و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا كارامه‌یی و ڕاستی و دروستیی هه‌ڵبژاردنه‌كانیش نیشان بدات. سه‌رچاوهhttp://aceproject.org :
پێنجه‌مین کۆنفرانسی جیهانیی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن له به‌رلین
هه‌ڵبژاردن:
له ٢٥تا ٢٧ی مانگی ٦کۆنفرانسی جیهانیی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن به ده‌سپێشخه‌ریی ڕادیۆ ئه‌ڵمان له به‌رلین بهڕێوه چوو .ته‌وه‌ری سه‌ره‌کیی کۆنفرانسه‌ک‌ه (کولتوور و فێرکردن) بوو .له‌و کۆنفرانس������ه جیهانییه‌دا ١٨٠٠ ،که‌س������ی بهش������دار بوو که نوێنه‌رایه‌تیی که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن ،کارناسان و شاره‌زایانی نێونه‌ته‌وه‌یی له بواری کولتوور و ڕاگه‌یاندنه‌کان بوون ،له ماوه‌ێ سێ ڕۆژاندا باس و لێدوانیان سه‌باره‌ت به‌م دوو ته‌وه‌ر‌ه ئه‌نجام دا. له ده‌س������پێکی کۆنفرانس������ه‌که‌دا ،ڕاینهارد هارت ستاین جێگری سه‌رۆکی گشتیی ده‌نگی ئه‌ڵمان گوتی" :فێرکردن بۆ هه‌موان ،له پێش������که‌وتن و خۆشگوزه‌رانیی ئابووریی واڵتێکدا چه‌مکی سه‌ره‌کییه ،ئه‌وه‌ش به نۆره‌ی خۆی گه‌شه‌ی ئابووری به‌دوای خۆیدا دێنێت". ب������ه ئاماژه به ڕه‌وت������ی پێچه‌وانه‌ش ئ������ه‌وه‌ی ده‌ربڕی که: "که‌موکوڕی ل������ه فێرکردندا دهبێته هۆی ه������ه‌ژاری ،ملمالنێ و ته‌نان������ه‌ت پێکدادان������ی چه‌کداریش .له‌به‌ر ئ������هوه ئامانجی ئێمه ده‌بێ دابه‌ش������کردنی باش������ترین ده‌رفه‌ت������ی فێرکردن له سه‌رانسه‌ری جیهاندا بێت". جێگری س������ه‌رۆکی گش������تیی ده‌نگی ئه‌ڵمان سه‌باره‌ت به ده‌وری که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن له پهروهرده و فێرکردندا ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند" :ئه‌رکی که‌رسه‌کانی ڕاگه‌یاندن ئه‌وه‌یه که باڵوکه‌ره‌وه‌ی ده‌نگی هاوواڵتیان بن و وشیاریی سه‌باره‌ت به گرینگیی فێرکردن و که‌موکوڕییه‌کان له‌و بواره‌دا باس بکه‌ن. س������ه‌ره‌ڕای ئهمانه ،ڕاگه‌یاندنه‌کان ده‌بێ ڕێکخه‌ری فێرکردن بن و بیکه‌نه ئامانجی خۆیان". گیدۆ وێستروێللێ وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌ڵمانیا وه‌کو به‌شداربووی
کۆبوونه‌وه‌که به ئاماژه به گرینگیی فێرکردن ڕایگه‌یاند" :پهروهرده و فێرکردن ده‌ورێکی س������ه‌ره‌کی له س������ه‌رده‌می به‌جیهانیبووندا ده‌گێڕێن .ده‌سپێڕاگه‌ییش������تن به ده‌رفه‌تی باشی فێرکردن ڕۆڵی س������ه‌ره‌کی له دیاریکردنی چارنووس������ی مرۆڤه‌کاندا ههیه .هه‌ر به‌و پێیه ،سیسته‌می فێرکردنی باش ده‌توانێت له‌سه‌رکه‌وتن یان سه‌ر نه‌که‌وتنی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا ده‌ورێکی بنه‌ڕه‌تی بگێڕێت. وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌ڵمانیا له کۆتایی قس������ه‌کانیدا ئه‌وه‌ش������ی ل������ێ زیاد کرد" :له ڕوانگه‌ی حکوومه‌تی ئه‌ڵمانیاوه ،بایه‌خی وه‌کو ئازادی ،دیموکراسی و حکوومه‌تی یاسا زۆر سه‌رنجڕاکێشن .هه‌ر به‌م هۆیه‌یه که سیاسه‌تی ئێمه نه ته‌نیا له‌سه‌ر بنه‌مای حه‌زه‌کانی ئـێمه‌یه ،به‌ڵکوو له‌به‌ر بنه‌مای ئه‌و بایه‌خانه‌ش پێکهاتووه". ئێریک بێترمه‌ن سه‌رۆکی گشتیی ده‌نگی ئه‌ڵمان به ئاماژه به گرینگی������ی پهروهرده و فێرکردن گوتی" :له نێوان گش������ت پێداویستییه‌کانی مرۆڤ له دونیای به‌جیهانبووندا ،کولتوور و فێرکردن چه‌مکی سه‌ره‌کین بۆ پێکهوه ژیانی ئاشتیانه ،گهشه و وتووێژی نێوان کولتوورکان". وتاربێژیکی تر ڕۆناڵد بیرنیکێر س������ه‌رۆکی کۆمیس������یۆنی ئه‌ڵمانی������ا له یوونس������کۆ بوو که به ئاماژه به پل‌ه و ش������وێنی ئازادیی که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن و فێرکردن له کۆمه‌ڵگه‌دا گوتی" :ئازادیی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن ،چۆنایه‌تیی فێرکردن و چه‌ند چه‌ش������نه‌یی کولتوور ،چه‌مک������ی ناوه‌ندیی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیی ئازاد و به‌هێزن". ئه‌و کۆنفرانس������ه به ده‌سپێشخه‌ریی ده‌نگی ئه‌ڵمانیا و به هاوکاریی کۆمیسیۆنی ئه‌ڵمانیی یوونسکۆ ،وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌ڵمانیا و سندووقی ئه‌ورووپایی بۆ گه‌شه‌ی ناوچه و هه‌ندێک ڕێکخراوی تر به‌ڕێوه‌چوو.
ته‌مووزی 2012
43
كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی؛
دامهزراوه حكوومییه‌کان و ده‌ستووری گشتی
و :شنه ته‌واوی هاوواڵتیان ده‌بێت دام������هزراوه ده‌وڵه‌تییه‌كانیان بناس������ن و بزانن كه ئه‌وان له ئاستی واڵت و نێوده‌وڵه‌تیدا چۆن كار ده‌كه‌ن .ئه‌م زانس������ته وا له هاوواڵتیان ده‌كات تا به‌شداری له كاروباری ئه‌م دامه‌زراوانه‌دا بكه‌ن .دامهزراوه كۆمارییه‌کان بهش������ێكی پێویستن له دیموكراسییه‌كی كارا و دادپه‌روه‌ران������ه ،ئه‌وان ئازادیی������ه مه‌ده‌نییه‌کان گه‌ره‌نتی ده‌كه‌ن و متمانه ده‌ده‌ن ،كه ده‌وڵه‌ت و سیسته‌م ڕه‌فتارێكی ئه‌خالقییان ههیه. پێكهاته‌ی ده‌سه‌اڵتی واڵتانی جۆراوجۆر ،جیاوازییان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا ههیه .ئه‌م جیاوازییانه په‌یوه‌س������تن به هۆكاره‌كانی: كولتووری خۆجێیی ،مێژوو و خواسته‌كانی هاوواڵتیان .ئه‌م بابه‌ته بۆ هه‌ر هاوواڵتییه‌ك شایانی گرنگی پێدانه كه له‌گه‌ڵ پێكهاته و كاركردنی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی و مافی ده‌س������ته‌به‌ربوون لهالیهن ده‌ستووری گشتیی واڵته‌كه‌ی ئاشنا بێت. ئه‌و سیس������تهمه كه ده‌س������هاڵته جی������اوازه‌کان له یه‌كتر جیا دهكاتهوه و س������ه‌ربه‌خۆیان ڕاده‌گرێت ،گه‌ره‌نتی ئهوه ده‌كات كه ته‌واوی هێز له ده‌ستی یه‌كێك له ده‌سه‌اڵته‌كانی ده‌وڵه‌تدا نابێت .ئه‌و سیس������تهمه ،هێزی هه‌ر ده‌س������ه‌اڵتێك
44هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
سنووردار دهكاتهوه .جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ،به‌رگری له خراپ به‌کارهێنان له سیسته‌م ده‌کات. سێ ده‌سه‌اڵت له ده‌وڵه‌ت دا ههن :ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن، ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان و ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری .ده‌سه‌اڵت و ئه‌ركه‌كان������ی ئه‌م هێزان������ه له ده‌س������تووردا دیاریكراون. ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن ئه‌ركی ڕێنمایی سیاس������ه‌تدانان و به‌ڕێوه‌بردنی یاسا په‌س������ه‌ندكراوه‌کانی لهالیهن نوێنه‌رانی خه‌ڵكه‌وه له ئه‌ستۆدایه. س������ه‌رکردایه‌تیی به‌ڕێوه‌بردن له ئه‌س������تۆی سه‌ركۆمار یان س������ه‌رۆكوه‌زیرانه ،ك������ه دروس������تبوونی ده‌وڵه‌تێك بۆ به‌ڕێوه‌بردن������ی سیاس������ه‌ته‌كانی واڵت ڕێنمای������ی ده‌كات. ده‌وڵه‌ت ل������ه‌و وه‌زیرانه پێكدێت ،كه لهالیهن س������ه‌ركۆمار یان س������ه‌رۆكوه‌زیرانه‌وه دیاری ده‌كرێن .ئ������ه‌م وه‌زیرانه به‌رپرسیاره‌تیی وه‌زاره‌ته‌كانی خۆیان له ڕێگای كاركردن له‌گه‌ڵ كارمه‌ندانه‌كانی له ئه‌ستۆدایه .له زۆربه‌ی واڵتانی دونیادا ،وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی ،دارایی ،كاروباری ده‌ره‌وه و به‌رگری ه������هن .هه‌ندێ وه‌زاره‌تی تریش که په‌یوه‌ندیان به دۆخی کۆمه‌ڵگه‌یه‌که‌وه ههیه ،دروست ده‌بن.
له واڵتانی كه‌ناری وه‌كو ماداگاسكار ،وه‌زاره‌تی ماسیگرتن هه‌ی������ه .به‌رازی������ل خاوه‌نی وه‌زاره‌تخانه‌ی ش������اره‌كانه ،كه گه‌شه‌ی شارنشینی بهڕێوه ده‌بات .له نایجێریا وه‌زاره‌تێك ههیه كه ته‌نیا كاره‌كان������ی ژنان بهڕێوه ده‌بات .وه‌زیره‌کان به‌هاوكاریی یه‌كتر ده‌وڵه‌تێك پێكده‌هێنن كه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی كارام‌ه بۆ هه‌موو هاوواڵتیان گه‌ره‌نتی ده‌كه‌ن. ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان ل������ه به‌رپرس������انی فه‌رمیی هه‌ڵبژێ������ردراو ،ك������ه پارێ������زه‌ر ،نوێنه‌ران������ی ئه‌نجومه‌ن یان به یاس������ادانه‌ر ناوی������ان ده‌رک������ردووه ،پێكهاتووه. ئه‌م به‌رپرس������انه‌ی كه هه‌ڵبژێ������ردراون نوێنه‌ری هه‌موو هاوواڵتی������ان ،خواس������ته‌كان و ویس������ته‌كانی ئه‌وان������ن. ڕاده‌ی كاركردنی یاس������ادانه‌ران ،ئه‌وه‌یه كه یاس������اكان توێژینه‌وه‌یان له‌س������ه‌ر ده‌كرێت و په‌س������ه‌ندیان ده‌كه‌ن. ئه‌م كه‌سانه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له شوێنه جیاوازه‌كانی واڵت هاتوونه و لهالیهن هاوواڵتیانه‌وه هه‌ڵبژێردراون ،به‌رگری له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌وان ده‌كه‌ن تا متمانه به‌ده‌س������ت بێنن ،كه یاس������اكانی واڵت خواس������ته جۆراوجۆره‌کانی كۆمهڵگه دابین ده‌که‌ن. یاس������ادانه‌ران چاودێری ل������ه س������ه‌ر چاالكییه‌كانی ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن ده‌كه‌ن ،تا له‌كاركردنی باشی ئه‌م دهسهاڵته له بواری به‌ڕێوه‌بردنی سیاسه‌ته‌كانیان متمانه به‌ده‌س������ت بێنن .ئه‌وان له‌ب������اره‌ی پرۆژه‌كانی بودجه‌ش ده‌نگ ده‌ده‌ن .ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌ب������ردن ده‌توانێت ناوی جیاوازی هه‌بێت ،لهوانه :ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی ،كۆنگره، په‌رله‌مان و یان سنا. ده‌س������ه‌اڵتی داوه‌ری پارێزگاری له مافی هاوواڵتیان
ده‌كات .ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری له ده‌ستی دادوه‌ره‌كان و لێكۆله‌ره‌یاس������اییه‌كاندایه .ئه‌وان ده‌بێت سه‌ربه‌خۆ بن. دادوه‌ریكردنی ئه‌وان نابێت له ژێر كاریگه‌ری كه‌سانی تردا بێت. په‌یوه‌س������ت به‌هه‌ر واڵتێك ،چه‌نده‌ها جۆری سیس������ته‌می دادگاییكردن ده‌توانێت هه‌بێ������ت .بۆ نموونه دادگا هه ن بۆ كاروباری مه‌ده‌نی ،كه ملمالنێ له‌سه‌ر یاساكان چاره‌سه‌ر ده‌كه‌ن .دادگای تریش هه ن بۆ لێكۆلینه‌وه له بواری (تاوان) كه په‌یوه‌س������تی به پێشێلكردنی یاساوه ههیه .له کۆتاییدا، دادگای پێداچوون������هوه له ناویاندا ك������ه ده‌توانێت ملمالنێ له‌گه‌ڵ بڕیاره‌کاندا بکات. سیس������ته‌می دادپ������ه‌روه‌ری گه‌ره‌نت������ی ده‌كات ،ك������ه هاوواڵتیان و به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی ،یاسا ڕه‌چاو ده‌كه‌ن و ئه‌و كه‌سانه‌ی كه یاسا پێشێل ده‌كه‌ن ،سزایان ده‌ده‌ن. ئه‌م ده‌س������هاڵته متمانه به‌ده‌س������ت دێنێت كه ده‌ستوور جێبه‌جێ بكرێت و یارمه‌تی ده‌دات به چاره‌سه‌ركردن و یارمه‌تی به گفتوگۆكانی نێوان ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن و یاسادانان ده‌دات. ده‌س������تووری گش������تی به‌ڵگه‌یه‌ك‌ه كه یاس������ا و ڕێسای حكوومه‌ت به س������ه‌ر واڵته‌دا دی������اری ده‌كات .ئه‌م به‌ڵگه‌ی‌ه پێكهاته‌ی ده‌وڵه‌ت ،یاسا سنووردارییه‌كانی ده‌وڵه‌ت و مافی هاوواڵتیان دیاری ده‌كات .زۆربه‌ی واڵتانی جیهان خاوه‌نی ده‌ستووری گشتین .ده‌ستووری گشتی هه‌ر واڵتێک له‌گه‌ڵ واڵتێكی تردا جیاوازه. ده‌ستووری گشتی له‌ناو دیموكراسییه‌كدا ،پێكهاته‌ی ده‌وڵه‌ت دیار ده‌كات ،كه ده‌توانێت سیسته‌مێكی كۆماری ی������ان په‌رڵه‌مانی بێت .له سیس������ته‌می س������ه‌ركۆماریدا، جیاوازییه‌ك������ی ڕوون و ئاش������كرا ل������ه نێوان هه‌ر س������ێ ده‌س������ه‌اڵتدا ههیه و س������ه‌رۆكی واڵت ب������ه‌ده‌نگی خه‌ڵك هه‌ڵده‌بژێردرێت .ده‌س������ه‌اڵتی س������ه‌ركۆمار سه‌ربه‌خۆ له ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانانه و لهالیهن ده‌ستووری گشتییه‌وه دیاری كراوه .له سیس������ته‌می په‌رله‌مانیدا ،پێکهاته‌یه‌ک له كاركردنی به‌ڕێوه‌بردن و یاس������ادانان به‌یه‌كه‌وه ئاوێته ك������راون .ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له‌الی������هن زۆرینهی ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانانه‌وه داده‌نرێ������ت .له ه������ه‌ر دوو سیسته‌مدا ،ده‌ستووری گشتی ده‌بێت هاوسه‌نگییه‌ك له نێوان ده‌س������ه‌اڵته‌كانی ده‌وڵه‌تدا دروست بكات ،تا متمانه به‌ده‌ست بێت كه گشت ده‌نگه‌كان له‌به‌ر چاو گیراون. سه‌رچاوه :ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا
ته‌مووزی 2012
45
یاسای نێودهوڵهتی له‌باره‌ی
میدیا و هه‌ڵبژاردنه‌كان
ی دارڤان ی ل ه ئینگلیزییه‌وه :باوك وهرگێڕان
به‌یاننام������هی جیهانیی مافه‌كانی م������رۆڤ لهالیهن نهتهوه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه له ساڵی 1948ده‌ركراوه ،كه به‌یاننامه‌ی یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی پره‌نسیپی مافه‌كانی مرۆڤه .ئه‌م به‌یاننامه‌یه‌ش دوو مادده له‌خۆ ده‌گرێت ،ئه‌وانیش مادده‌ی (نۆزده و بیست و ی������ه‌ك)ن كه خۆی له‌خۆیدا بۆ ناچاركردنی حكوومه‌ته‌كان س������ه‌باره‌ت به ڕۆڵی میدیا له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ،به مادده‌ی بنه‌ڕه‌ت������ی داده‌نرێن .مادده‌ی یه‌كه‌م وات������ه مادده‌ی نۆزده، مافی ئازادیی ڕاده‌ربڕین فه‌راهه‌م ده‌كات ،هه‌روه‌ها مادده‌ی دووه‌میش كه مادده‌ی بیست و یه‌كه ،مافی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنه خولییه نهێنییه‌كان فه‌راهه‌م ده‌كات. به‌یاننام������هی جیهانی������ی مافه‌كان������ی م������رۆڤ ،ئ������ه‌رك و ناچاركردن ده‌خاته س������ه‌ر هه‌موو ئه‌ندامان������ی كۆمه‌ڵگه‌ی نێودهوڵهتی .به‌اڵم وه‌ك به‌یاننامه ،به‌ته‌نها هه‌ر به یاسایه‌كی نێوده‌وڵه‌تیی ئاس������ایی داده‌نرێت .هه‌ر له‌گه‌ڵ واژووكردنی ڕێككه‌وتنی نێودهوڵهتی له‌سه‌ر مافه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان له س������اڵی ،1966ئه‌م هه‌موو ئیمتیازه هاوش������ێوانه بوونه هۆی به‌رزكردنه‌وه و پێدانی هێزی په‌راوێزخستن و یاسای ناچاركردن له‌س������ه‌ر هه‌موو ئه‌و واڵتانه‌ی كه ئه‌و په‌یمانه‌یان
46هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
به‌س������تووه .مادده‌ی نۆزده‌ی ڕێككه‌وتنی نێودهوڵهتی له‌سه‌ر ی خواره‌وه ماف������ه مه‌ده‌نی و سیاس������ییه‌كانیش ،ئه‌م بڕگ������ه ده‌گرێته‌وه: «ده‌بێ هه‌موو كه‌سێك مافی ئازادیی ڕاده‌ربڕینی هه‌بێت، ئه‌م مافه‌ش ده‌بێ ئازادیی به‌دواگه‌ڕان و به‌ده‌ستگه‌یش������تن و به‌خش������ینی زانیاری و بیرۆكه‌ی هه‌مه‌جۆر له‌خۆ بگرێت، ئه‌مه‌ش به‌بێ گوێدانه سنووره‌كان ،جا چ به شێوه‌ی زاره‌كی یا نووس������ین یا چاپكردن بێت ،یانیش بهشێوهی هونه‌ری یا له ڕێگه‌ی هه‌ر جۆره میدیایه‌كی تری ئاره‌زوومه‌ندانه‌ی ئه‌و كه‌سه‌یه‌وه بێت». مادده‌ی( )25بیس������ت و پێنج������ی ڕێككه‌وتنی نێودهوڵهتی له‌س������ه‌ر مافه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان( )ICCPRله‌م دوو خااڵنه‌ی خواره‌وه پێك دێ: -١پێویسته هه‌موو هاوواڵتییه‌ك ماف و ده‌رفه‌تی هه‌بێت، به‌بێ هیچ جیاوازییه‌ك كه له مادده‌ی دووه‌مدا باس كراوه، ئه‌وی������ش وه‌ك (هه‌موو جۆره جیاوازییه‌كانی ،نه‌ژاد و ڕه‌نگ و ڕه‌گه‌ز و زمان و بیروڕای سیاس������ی ی������ا بیروڕاكانی تر، یانیش ڕه‌سه‌نایه‌تیی نیشتمانی و كۆمه‌اڵیه‌تی و سه‌روه‌ت و
له‌دایكبوون ی������ا حاڵه‌تی تر) ،هه‌روه‌ها به‌بێ هێنانه‌كایه‌وه‌ی پاساوی ناپه‌سه‌ندیش. -٢هه‌روه‌ه������ا بۆ ئ������ه‌وه‌ش تاكو ل������ه هه‌ڵبژاردنه خولییه ڕاس������ته‌قینه‌كاندا ده‌نگ ب������دات و هه‌ڵبژێردرێت ،كه ئه‌ویش ده‌ب������ێ به ده‌نگدانێكی یه‌كس������ان و جیهان������ی بێت و ده‌بێت ده‌نگدانیش به ش������ێوه‌ی نهێنی ئه‌نج������ام بدرێت ،هه‌روه‌ها ئازادیی ڕاده‌ربڕینی خواس������تی ده‌نگده‌رانیش ده‌س������ته‌به‌ر بكرێت. ئ������ه‌م دوو ئیمتیازانه پێكه‌وه ،وا لێك ده‌درێنه‌وه كه كاری ناچاركردن ده‌خه‌نه س������ه‌ر حكوومه‌ت������ه‌كان تاكو ته‌ئكید له هه‌مه‌ج������ۆری و پلۆرالیزم������ی میدیا ل������ه واده‌ی هه‌ڵبژاردنه خولییه‌كاندا بكهنهوه. په‌یمانه س������ه‌ره‌كییه هه‌رێمییه‌كان������ی مافه‌كانی مرۆڤ و ئه‌نجومه‌ن������ی ئه‌ورووپی بۆ مافه‌كان������ی مرۆڤ و ئه‌نجومه‌نی ئه‌مه‌ریك������ی بۆ مافه‌كانی م������رۆڤ و به‌ڵێننامه‌ی ئه‌فریقی بۆ مافه‌كانی خه‌ڵك و مرۆڤ ،هه‌مان مافی چۆنیه‌كیان له ئازادیی ڕاده‌ربڕی������ن و زانیاری فه‌راهه‌م ك������ردووه ،هه‌روه‌ها مافی به‌شداریكردنی پرۆسه‌ی سیاس������یش به‌بێ ڕه‌گه‌زپه‌رستی (ڕه‌سیزم) ده‌سته‌به‌ر كردووه. ئ������ه‌و دوكیومێنتانه‌ی كه له كۆنفڕانس������ی ئاسایش������ی و هاوكاریی ئه‌ورووپادا هاتبوون ،هه‌نگاوێك به‌ره‌و پێش������هوه ده‌ڕۆن .له دوكیومێنته‌كانی كۆپنهاگنی ساڵی 1990دا واڵته به‌شداربووه‌كانی CSCEخۆیان بۆ ته‌ئكیدكردنه‌وه‌ی ئه‌م بڕگ������هی خ������واره‌وه به‌رهه‌ڤ كردبوو كه ئه‌م������هی خواره‌وه ده‌قه‌كه‌یه‌تی:
«ناكرێ هیچ به‌ربه‌ستێكی یاسایی یا به‌ڕێوه‌بردن بێنن‌ه به‌رده‌م ڕێگه‌ی هاتن������ه‌ژووره‌وه‌ی میدیا بۆ ناو ئه‌و بنكانه‌ی كه ڕه‌گه‌زپه‌رس������تییان تێدا نییه ،ئه‌مه‌ش هه‌موو ئه‌و گرووپه سیاسی و تاكه‌كه‌سانه ده‌گرێته‌وه كه حه‌ز بكه‌ن به‌شداری له پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن». دوكیومێنته‌كانی CSCEب������ه په‌یماننامه دانانرێن ،بۆیه هه‌مان هێزی كۆكه‌ره‌وه‌یان نییه .به‌اڵم وه‌ك به‌شێك له یاسای نێوده‌وڵه‌تیی ئاس������ایی قبووڵ كراون و هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش������ه كرداری ناچاركردن خراوهته سه‌ر واڵته به‌شداربووه‌كان. بڕیاره‌كانی دادوه‌ری������ی ده‌وڵه‌تی و نێودهوڵهتی ،مادده و ناوه‌ڕۆكی گه‌وره‌تر ده‌به‌خشنه ئه‌و پره‌نسیپه به‌رفراوانانه‌ی میدیا و هه‌ڵبژاردنه‌كان ،كه ئه‌م پره‌نس������یپانه‌ش ده‌توانرێن له‌م خااڵنه‌ی خواره‌وه‌دا كورت بكرێنه‌وه: * میدی������ا ڕۆڵێک������ی گرنگ������ی چاودێری ل������ه كاروباری حكوومه‌تدا ده‌گێڕێت و ته‌ئكیدیش له كرداره كاریگه‌ره‌كانی دیموكراسی دهكاتهوه. * حكوومه‌ته‌كان ناچار ك������راون كه ته‌ئكید له هه‌بوونی دیموكراتییه‌ت بكهنهوه ،ك������ه ئه‌مه‌ش ته‌ئكید له پلۆرالیزمی میدیا دهكاتهوه ،به‌تایبه‌ت له كاتی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا. * ئازادیی مشتومڕه سیاسییه‌كان مافێكی بنه‌ڕه‌تییه. * حیزبه سیاسی و تاكه‌كه‌سه‌كان له كاتی هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردندا مافی ده‌س������توه‌ردان له میدی������ای حكوومه‌تدا ههیه. * میدی������ای حكووم������ه‌ت ناچار كراوه ك������ه ڕاوبۆچوونه جیاوازه‌كانی ئۆپۆزسیۆنیش باڵو بكاتهوه. * لێ������ره‌دا مافی وه‌اڵمدانه‌وه یا ڕاس������تكردنه‌وه یانیش پاشگه‌زبوونه‌وه ههیه له‌و لێدوانه هه‌ڵه‌یان‌هی كه له میدیای حكومه‌تدا دراون. * لهوانهیه سنووور بۆ به‌رپرسیارییه‌تیی یاسایی میدیا هه‌بن ،ئه‌گه‌ر بێت و لێدوانی نایاسایی بده‌ن. * ڕه‌نگه ده‌س������ته‌واژه‌ی سیاس������ی ته‌نها ب������ۆ هۆكاره ناوازه‌كان سنووردار بن. * پارێزگاریی توندوتۆڵ بۆ ڕه‌خنه‌گرتنی سیاسه‌تمه‌داران و حكوومه‌ت ههیه. * ماف بۆ چاره‌سه‌رییه‌كی كاریگه‌ر بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه مافیان پێشێل كراوه ،ههیه. * حكوومه‌ت������ه‌كان ناچ������ار ك������راون كه پارێ������زگاری له سه‌المه‌تیی كارمه‌ند و دامه‌زراوه‌كانی میدیا بكه‌ن. سه‌رچاوهhttp://aceproject.org :
ته‌مووزی 2012
47
لیبیا؛ سه‌ركه‌وتنی لیبراڵه‌كان
ئا :سه‌كوان ئه‌رگۆشی ل������ه 7ی ته‌مموزی 2012پاش 42س������اڵ له تاكڕه‌وی و دوای ڕوخانی ده‌سه‌اڵتی قه‌زافی ،لیبییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی 200ئه‌ندامی كۆنگرهی نیشتمانیی گشتی كه تا ئه‌و كاته‌ی ده‌س������توورێكی نوێ بۆ واڵت داده‌ڕێژرێته‌وه ،ده‌سه‌اڵت له ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی ئینتقالی وه‌رده‌گرێته‌وه. له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا كه ڕێژه‌ی بهش������داریكردن گه‌یش������ته %60ی ده‌نگده‌ران ،هاوپه‌یمانیی هێزه نیشتمانییه‌كان كه له چه‌ند هێزیكی لیبرال و علمانی به سه‌رۆكایه‌تیی سه‌رۆكی حكوومه‌ت������ی كاتی������ی لیبیا مه‌حم������ود جبری������ل پێكدێت ،به به‌ده‌ستهێنانی 39كورسی له كۆی 80كورسی ته‌رخانكراو بۆ پارته سیاس������ییه‌كان (لیستی داخراوه‌ی هه‌لبژاردن) له ڕیزی پێشه‌وه‌دا بوو. هه‌رچی پارتی دادپه‌روه‌ری و بنیاتنانی سه‌ر به ئیخوان موسلمینه ،له ڕیزی دووه‌م بوو و 17كورسی به‌ده‌ستهێنا. 24كورس������ییه‌كه‌ی دیكه به‌ر پارت������ه بچووكه‌كانی دیكه‌ی به‌شداربوو كه‌وتن .ئه‌م پێشكه‌وتنه‌ی لیبراڵه‌كان نابێته مایه‌ی ئه‌وه‌ی زۆرین������ه پێك بهێنن ،بۆیه ڕكابه‌رایه‌تییه‌ك‌ه دهكهوێته س������ه‌ر ئه‌و 120كورسییه‌ی كه له ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی تاكه كه‌سییه‌و‌ه پڕده‌كرێنه‌وه. له نیوان ئ������ه‌و 200ئهندامه هه‌ڵبژێردراوه‌ی كۆنگرهی نیشتمانیدا ،ژماره‌ی ئافره‌ته هه‌ڵبژیردراوه‌كان گه‌یشت‌ه 33 ئافره‌ت واته %16.5ئه‌ندامانی كۆنگره. كۆنگرهی نیش������تمانی لێپرس������راوێتی ده‌ستنیشانكردنی سه‌رۆكوه‌زیرانی نوێ و ده‌سته‌یه‌ك بۆ دارشتنی ڕه‌شنووسی ده‌ستووری له ئه‌س������تۆدایه .ئه‌م ده‌سته‌ی‌ه هه‌ڵده‌ستێت به
48هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
پێشكه‌ش������كردنی پرۆژه‌ی ده‌س������توور و سه‌رپه‌رشتیكردنی ڕیفراندۆم له‌سه‌ر ده‌ستوور. دواهه‌می������ن هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مان������ی ك������ه ل������ه لیبیا ئه‌نجامدرابێت ئه‌و هه‌ڵبژارن������ه بوو كه هاوكات بوو له‌گه‌ڵ سه‌ربه‌خۆیی لیبیا له س������اڵی .1952دواهه‌مین ده‌نگدانی سه‌رتاسه‌ری له‌و واڵته‌دا دهگهڕێتهوه بۆ ساڵی .1965 پارته به‌شداربووه‌كانی هه‌ڵبژاردن: -1هاوپه‌یمانیی هێزه نیشتمانییه‌كان -2پارتی دادپه‌روه‌ری و بنیاتنان -3گردبوونه‌وه‌ی ڕه‌سه‌نایه‌تی و نوێبوونه‌وه -4پارتی نیشتمان -5پارتی به‌ره‌ی نیشتمانی -6پارتی دیموكراتی بۆ ده‌وڵه‌تی یاسا -7گردبوونه‌وه‌ی ڕه‌سه‌نایه‌تی و دادپه‌روه‌ری -8یه‌كگرتن له پێناوی نیشتمان -9الوانی لیبیا -10پارتی نیشتمانیی لیبی لیبیا پایته‌خت:
ته‌رابلوس
زمانی فه‌رمی:
عه‌ره‌بی
ژماره‌ی دانیشتوان 6.597.960 :سه‌رژمێری 2011 رووبه‌ر:
1.800.000كیلۆمه‌تری چوارگوشه
ئایین:
%97موسلمان
سه‌ربه‌خۆیی:
1947/2/10له ئیتالیا
به‌رگری ل ه ئازادیی ڕاده‌ربڕین له ئینترنێتدا بوو ب ه ئه‌رکی ده‌وڵه‌تان ئا :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی پێنجش������هممه ( )٢٠١٢/٧/٥ئه‌نجومه‌ن������ی مافی مرۆڤ������ی نهتهوه یه‌کگرت������ووه‌کان بڕیارنام������هی به‌رگری له ئازادیی ڕاده‌ربڕینی له ئینترنێتدا په‌سند کرد. ئه‌نجومه‌نی مافی مرۆڤی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان گرینگترین دامه‌زراوه‌ی ماف������ی مرۆڤی جیهانییه ،که بۆ یه‌که‌مین جار جه‌ختی له‌سه‌ر پێویستیی ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ڕاگه‌یاندنی ئازادانه‌ی بیروڕا له پانتایی ئینترنێتدا کرده‌وه .هه‌واڵده‌ریی ڕۆیتێرز ،ئه‌م بڕیاره‌ی به "هه‌نگاوێکی بێوێنه" له قه‌ڵه‌مدا. له ڕاگه‌یێندراوه‌که‌ی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌دا هاتووه" :ئازادیی ڕاده‌ربڕی������ن له ئینترنێتدا و ئازادی ئه‌و ڕایهڵهیه مافێکه که ده‌بێ ل������ه الیه‌ن ته‌واوی واڵتانه‌وه ڕێ������زی لێ بگیرێت ".به گوێ������رهی ئه‌و بڕیارنامهیه ،واڵتانی ئهندام له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا ئهرکیانه که ده‌سپێڕاگه‌ییشتنی سه‌ربه‌ستانه‌ی هاوواڵتیان به ئینترنێت دابین بکه‌ن. له بهش������ێکی تری ئه‌م بڕیارنامه‌یه‌دا هاتووه ،که واڵتانی ئهندام له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا ،ده‌بێ ناوه‌ڕۆکی جیهانی و ئازادیی ئینترنێت وه‌کو هێزێکی بزوێنه‌ر بۆ پێشه‌که‌وتن و گهشه به ڕه‌سمی بناسن. توونس ،ئه‌مریکا ،سوئید و برازیل ژماره‌یه‌ک له‌و واڵتانه‌ن که ده‌سپێش������خه‌ری ڕه‌شنووس������ی ئه‌م گهاڵڵهیه بوون .ئێلین داناه������ۆ نوێن������هری ئه‌مریکا له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا ب������ه ئاماژه به گرینگی������ی ئه‌و بڕیارنامهیه گوتی" :ئهوه یه‌که‌مین بڕیارنامهیه که جه‌خت له‌سه‌ر مافی مرۆڤ له پانتایی ئینترنێتدا ده‌کاته‌وه. به‌و پێیه ،ڕه‌چاوکردنی ماف������ی مرۆڤ له جیهانی دیجیتالیدا
ئه‌وه‌نده گرینگه که له جیهانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م ڕایه‌ڵه‌دا". نوێنه‌ری (توونس)یش که یه‌کێک له ده‌سپێشخه‌رانی ئه‌و گهاڵڵهیه بوو ،به ئاماژه ب������ه ده‌وری تێکنۆلۆژیی دیجیتالی له ڕێکخس������تنی ناڕه‌زایه‌تی و ڕاپه‌ڕینه‌کانی ئه‌م دواییانه‌ی واڵته عه‌ره‌بییه‌کان گوتی" :ڕوودانی شۆڕش������ه یه‌ک له‌دوای یه‌که‌کانی واڵته عه‌ره‌بییه‌کان ،یه‌کێک له‌و هۆکاران‌ه بوو که یارمه‌رتیی دات تا ئه‌م بڕیارنامهیه خێرا په‌سند بکرێت". ته‌نانه‌ت چین و کووبا که لهالیهن (په‌یامنێرانی بێسنوور)هوه به "دوژمنانی ئینترنێت" ناسێندراون ،ئه‌و بریارنامه‌یان په‌سند کرد ،به‌اڵم نوێنه‌ری چین ئه‌و "تێبینییه"ی هه‌بوو ،که "پرسیاره‌ک‌ه لهوهدایه ،له به‌رامبه‌ر ماڵپه‌ڕ‌ه تێکده‌ره‌کاندا ،ده‌بێ پارێزگاری له گه‌نجان بکرێت ".نوێنه‌ری چین هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شی لێ زیاد ک������رد که" :ده‌ستاوده‌س������تکردنی ئازادیی زانیاری و ئایش������ی زانیاری په‌یوه‌ندییه‌کی ڕاسته‌وخۆیان پێکهوه ههیه". له الیه‌کی تره‌وه ،چاالکوانانی مافی مرۆڤ ،الیه‌نگرانی ئازادی������ی ڕاده‌ربڕی������ن و به‌رگریکارانی ماف������ی دیجیتالی، په‌سندکردنی ئه‌و بڕیارنامه‌یان وه‌کو ده‌سکه‌وتێکی گهوره و کارتێکه‌ر بۆ داهاتووی جیهان ده‌زانن ،جیهانێک که ده‌وری تێکنۆلۆژی������ی نوێی زانیاریده‌ر و په‌یوه‌ندیکردن له دنیادا تا دێت خه‌ستتر ده‌بێته‌وه. بڕیارنامه‌ی په‌سندکراوی به‌رگری له ئازادیی ئینترنێت و ڕاده‌ربڕینی سه‌ربه‌ستانه و ده‌ستاوده‌ستکردنی ئازادانه‌ی زانی������اری له‌و ڕایه‌ڵ‌ه جیهانییه‌دا ،له الیه‌ن ٨٣واڵتی ئهندام له نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان واژۆ کرا.
ته‌مووزی 2012
49
هندستان سه‌رۆكی نوێی هه‌ڵبژارد
ڕۆژی پێنجش������هممه ڕێكه‌وت������ی ()2012/7/19 هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی واڵت ئه‌نجام درا و ڕۆژی یه‌كشه‌ممه ڕێكه‌وتی 2012/7/22ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كه ئاشكرا كرا .وه‌زیری پێشووی دارایی ،پراناب موخرجی پاش ئه‌وه‌ی زیاتر ل������ه نیوه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������هێنا ،به سه‌رۆكی نوێی واڵتی هندستان هه‌ڵبژێردرا. پران������اب موخرجی ( 76س������اڵ) پاڵێ������وراوی پارتی كۆنگرهی ده‌سه‌اڵتدار بوو ،هه‌رچی ڕكابه‌ره‌كه‌ی بورنو سانگما ( 64ساڵ) سه‌رۆكی پێشوی په‌رله‌مان لهالیهن گه‌وره‌تری������ن پارتی ئۆپۆزس������یۆنه‌وه (بهاراتا جه‌ناتا) پشتیوانی لێده‌كرا. ئه‌م پۆستی سه‌رۆكایه‌تییه پۆستیكی ته‌شریفاتییه و ڕاسته‌وخۆ لهالیهن هاوواڵتیانه‌وه هه‌ڵنابژێردرێت ،به‌ڵكو لهالیهن ده‌س������ته‌یه‌كی هه‌ڵبژاردنه‌وه كه له ئه‌ندامانی په‌رله‌م������ان و ئه‌نجومه‌ن������ی ویالیه‌ته‌كان������هوه پێك دێت، هه‌ڵده‌بژێردرێت. پرناب موخرج������ی ده‌چێته ش������وێنی بارتیبها باتیل كه به یه‌كه‌م ئافره‌ت داده‌نریت پۆس������تی سه‌ركۆماری هندستانی وه‌رگرتبێت. پران������اب موخرجی له‌دایكبووی 11ی دیس������ه‌مبه‌ری 1935یه .ژیانی سیاسیی خۆی له‌گه‌ڵ پارتی كونگره‌ی نیش������تمانی له ساڵی 1969به‌س������ه‌رۆكایه‌تی ئه‌ندێرا گان������دی ده‌س������تپێكردووه .ل������ه‌و س������ه‌رده‌مه‌دا بوو به
50هه‌ڵبژاردن ژماره ()23
یاریده‌ده‌رێكی سه‌ره‌كیی ئه‌ندێرا و زۆرجار به (پیاوی هه‌موو وه‌رزه‌كان) ناوی ده‌برد .به شێوه‌یه‌كی خێرا و له قوناغی سه‌ره‌تایی ژیانی سیاسیی خۆیدا سه‌ركه‌وت و له حكوومه‌ته‌كه‌ی ئه‌ندێرا گاندیدا له س������اڵی 1973 بوو به یه‌كێك له وه‌زیره‌كانی ئه‌و حكوومهته. له سه‌رده‌می ڕاجێڤ گاندیدا و دوای نه‌مانی ئه‌ندێرا گاندی ،موخرجی له‌به‌ر ملمالنێی س������ه‌رۆكایه‌تیكردنی پارته‌ك������ه ،له پارت������ی كونگره جیابووی������هوه و پارتێكی سیاس������ی به‌ناوی كونگره‌ی نیش������تمانیی ئیش������تراكی (راشتریا ساماجودای كۆنگرێس )RSCی دامه‌زراند. له ساڵی 1989جارێكی دیكه له‌گه‌ڵ پارتی كونگره‌ی نیشتمانی یه‌كیان گرته‌وه.
ته‌مووزی 2012
51
52هه‌ڵبژاردن ژماره ()23