ئابی 2012
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()24
١٦ی ئاب ،گڕگرتنی خهباتی نهتهوایهتی خاوهنی ئیمتیاز :خهسرۆ گۆران
سپێك ده
لهم مانگهدا ٦٦ ،س������اڵ بهسهر دامهزراندنی پارتیی دیموکراتی کوردستاندا دهرباز دهبێت. (پ .د .ک) که به فکری نهتهوهیی و نیش������تمانی له سهردهمی یهکهمین کۆماری کوردستان و یهکهمین ئااڵ له مههاباد لهدایک بوو ،س������هرهتایهک بوو که ههوڵ و تێکۆش������انی نهتهوهکهمانی خستهناو بوارێکی بهرفراوانتر و پانتایی کوردستانی عێراقی تهنییهوه. پارتیی دیموکراتی کوردستان وهکو کۆڵهکهی کوردایهتی و نیشتمانپهروهری ،خهباتی ڕهوای گهلهکهمانی بۆ پانتایییهکی مێژوویی گواستهوه و له خێراترین کاتدا بوو به پارتیی گشت حزب و چینهکانی کۆمهڵگه. ههر له شۆڕشی ئهیلوول و له ڕهوتهکهیدا و ،له ژێر سهرکردایهتیی بارزانیی نهمردا ،پارتیی دیموکراتی کوردس������تان بوو به سهیوانهیهک و توانی گش������ت چین و توێژه جۆراوجۆرهکانی کۆمهڵگه له دهوری خۆیدا کۆ و ڕێک بخات و پرۆژه نهتهوهیییهکهی خۆی وهگهڕ بخات .دهوری پارتیمان له ناساندنی کێشهی کورد به کۆڕوکۆمهڵی نێونهتهوهیی له لووتکهی دهسکهوتیدا بوو و کهس ناتوانێت نکۆڵی لێ بکات. بهش������هکانی تری کوردستانیش نه تهنیا به تاسه و ئاواتهوه دهیان ڕوانییه دهوری پارتیمان و ئهو شۆڕشه ،بهڵکو بوو به هۆکاری بزووتن و گهشهی ههستی نهتهوایهتیی ئهوانیش. پارتیم������ان بهبێ وچان و کۆڵ نهدان ،ههمیش������ه گیانێکی نوێی لهب������هر بزووتنهوهی ڕهوای گهلهکهمان کردووه ،تهنانهت نسکۆی ٧٥یشی کرده بهرهنگاربوونهوه و شۆڕش. له سهردهمی ئهمڕۆ و له کاتی حوکمڕانی له ههرێمی کوردستان ،بهو پهڕی بهرپرسیاریهتییهوه له ههوڵی ئاوهدانکردنهوه و نووژنکردنهوهی واڵتدایه و دهوری گرینگ له بهرهوپێش������هوهچوون و ڕێکخس������تنی کۆمهڵگهی ههرێمی کوردس������تاندا دهگێڕێت .ڕێکخستنی ماڵی کورد یهکێک له ئامانجهکانیهتی .لهسهر ئاستی عێراقیشدا شوێنێکی قورس و قاییمی له سیاسهتدا ههیه. له قۆناغی ئێستاکهدا که کۆمهڵگهی ههرێمی کوردستان کۆمهڵگهیهکی چهند دهنگ و ڕهنگه، دروشمی (نوێبوونهوه ،دادپهروهری ،پێکهوهژیان) یهکێک له بنهما سهرهکییهکانی کاروچاالکیی پارتیمانه ،که کۆمهڵگهی ههرێمی کوردس������تان بهرهو ئاییندهیهکی گهش و پێشکهوتوو ڕێنوێنی دهکات.
ئابی 2012
3
سهروهریی یاسا؛ ل ه حزبی شۆڕشگێڕهوه بۆ حزبی حکوومی (جیاکردنهوهی حزب له حکوومهت)
ن :قهرهنی قادری حزبی شۆڕشگێڕ ،بریتییه له ڕێکخراوێکی سیاسی و نیزامی که به گهاڵڵهکردنی کۆمهڵه دروشم و ئامانج، ههروهه������ا بهڕێگ������هی خهبات و هاندان������ی هاوواڵتیان به دژی سیس������تهمێک ،خهب������ات دهکات .ئهم حزبه له مهیدان������ی ملمالنێدا که خاوهن������ی هێزی چهکداره ،بۆ ڕاپهڕاندنی کارهکانیش������ی ،کۆمهڵ������ه دامهزراوهیهکی سیاس������ی ،کۆمهاڵیهتی و یاساییش پێکدێنێت .دادگهی حزبی ،لێپرس������ینهوه ،سزادان ،پهیوهندییهکان و دهیان شتی بچووک و گهوره لهم بوارهدا ڕێکدهخات .گشتی ئهمانه به ڕێگهی بهرپرسان و بهڕێوهبهرانی حزبی له دهڤهری دهسهاڵتیدا ئهنجام دهدرێن. له ڕاستیدا ،حزبێکی شۆرشگێڕ دوڕگهیهک "چهشنه حکوومهت"ێک دێنێته ئاراوه ،که گشت کارهکان تهنیا خۆی وهس������تۆی دهگرێت .لهم دۆخهدا" ،شهرعییهتی شۆڕش������گێڕی" دهوری س������هرهکی دهگێڕێ������ت .بهاڵم کاتێک دهس������هاڵتی حکوومیی بهرامب������هر به حزبێکی شۆڕشگێڕ الدهچێت ،یان به ڕێگهی هۆکاره ناوخۆیی 4
ههڵبژاردن ژماره ()24
و دهرهکییهکان������هوه دهڕووخێ������ت ،کهش������وههوایهکی تر ڕووب������هڕووی ئهم حزبه دهبێت������هوه .ڕێک لێرهدایه که چهمکی دهس������هاڵت ،دیموکراس������ی ،ئازادی ،مافی م������رۆڤ ،پێکهێنان������ی دام������هزراوهی حکووم������ی و ... سهرههڵدهدهن. دهربازب������وون ل������ه دۆخێک������ی شۆڕش������گێڕییهوه بۆ دۆخ������ی حکووم������هت و دام������هزراوه حکوومییهکان به ڕێگهی ههڵبژاردن������هوه ،دهوری یهکالکهرهوه دهگێڕن. بۆ پێکهێنانی حکوومهت������ی تاکحزبه یان چهند حزبه، دهرفهت بۆ مهیدانی بهرتهس������کی جهماوهری حزبی و شۆڕش������گێڕ وهکو جاران نامێنێت ،بهڵکو ئهمجارهیان باس له قهوارهیهکی نهتهوهیی دهکرێت که لهو مهیدانه پانوپۆڕهدا ،دهبێ دهس������هاڵت ،یاسا و ئازادی جێگیر بکرێن. له قۆناغ������ی شۆڕش������گێڕیدا ،پهیوهندییهکان لهگهڵ بهشێک له هاوواڵتیان تهنیا له ئاڕاستهی ڕێکخستنی جهماوهر و گهییش������تن ب������ه ئامانجه ،ب������هاڵم قۆناغی دوای ش������ۆڕش ،ئاوهدانکردنهوه و ڕێکخستنی گشت کۆمهڵگهیه .له وهرچهرخانێکی مێژووییدا ،جهماوهری شۆڕش������گێڕ بهرهو هاوواڵتیب������وون دهرب������از دهبێت. ئهگهر له قۆناغی شۆڕش������دا حزب ب������هردهوام له ناو جهماوهردابوو و ههر خ������ۆی کارهکانی ڕادهپهڕاندن، له قۆناغی دوای شۆڕش������دا ئهرکهکان به حکوومهت، پهرلهمان و دامهرزاوه یاسایییهکان دهسپێردرێن .لهم بڕگه مێژوویییهدایه که باس له س������هروهریی یاس������ا و ڕێکخس������تنی کاروبارهکانی کۆمهڵگه دهکرێت .لهبهر ئهوه پێویس������ته و دهبێت ،ناوهڕۆک ،فکری حزبایهتی، کارکرد و ئهرکهکانی پارتییهکی سیاسی به تهواوهتی ئاڵوگۆڕیان بهسهردا بێت.
سهروهریی یاسا
حكوومهتی یاسا ،دیرهگی ههره گرنگ و بنهڕهتیی كۆمهڵگهیهكی دیموكراتیكه .لهم دهسهاڵتهدا ،گشت ئهندامانی چڤاك ڕهچاوی یاسا و ڕیسای واڵت دهكهن. دهسهاڵتی یاساش بهو مانایهیه ،كه هیچ كهسێك جا چ پایهبهرزێكی حكوومی ،ئایینی یا حزبی بێ ،نابێت له سهرووی یاس������اوهبن .ئهم دهسهاڵته كاروبار و ڕێوشوێنهكانی بهڕێوهبهریی واڵت به ڕێگای یاساوه جێبهجێ دهكات و ه������هر ئهوانیش دهبێ پێڕهوی له یاس������اكان بكهن ،ههروهها حکوومهتی یاس������ا دهبێ پارێزگاری له مافی (تاك)یش بكات. سهروهریی یاسا دهتوانێت و دهبێت ئازادییهکانیش (ئازادی������ی ڕادهربڕین و نووس������ین) ڕێک بخات و له کردهوهش������دا بهرگرییان لێ بکات .ل������ه حکوومهتی یاسادا ،دهس������هاڵتی زۆرینه دانی پێدانراوه و مافی کهمینهش پارێزراو دهبێت .یاسا و ئازادی دوو چهمکی ههره گرینگن له کۆمهڵگهیهکی دیموکراتیکدا. پارتیی سیاسی ،گرووپێكی كۆمهاڵیهتییه كه بهڕێگای ههڵبژاردنهوه تێدهكۆش������ێت تا دهس������هاڵت بهدهست بگرێت .ئامانجیش له بهدهسهاڵت گهییشتن ئهوهیه، كه بهرنامه سیاس������ی ،ئابووری و كۆمهاڵیهتییهكانی ب������ه ڕێگای حكوومهت������هوه له كۆمهڵگ������هدا جێبهجێ بكات .پهرلهمانیش كه ش������وێنی پهسندكردنی یاسا و ڕیس������ای بهڕێوهبهری������ی واڵت������ه ،پێكهاتهك������هی له ڕێكخراوه سیاس������ییهكانه .ههر ئهندامانی پارتی و كاتێكی������ش كه پارتییهك یان ڕێكخراوێكی سیاس������ی پ������رۆژه و پالنی بۆ ئاوهدانكردن������هوه یا بۆ ڕێفۆرمی ئاب������ووری و كۆمهاڵیهتی ههبێت ،ئهوه تهنیا بهڕێگای نوێنهرهكانی������هوه له پهرلهمان������دا دهیانهێنێته گۆڕێ. دهوڵهتیش دامهزراوهیهكی سیاسی ،ئابووری ،نیزامی و كۆمهاڵیهتیی������ه ،لهم دۆخهدایه ك������ه كاركردهكانی
ح������زب و حکوومهت ،ههروهها ئهرك������هكان لێك جیا دهكرێنهوه. به گوێرهی یاسای ههڵبژاردن كه باوه ،ههر چوار ساڵ جارێك جێگۆڕكێ له دهسهاڵتدا دهكرێت ،پارتی و ڕێكخراوه سیاسییهكانیش بۆ ماوهی چهند حهوتوو ههڵمهت������ی ههڵبژاردن بهڕێوهدهبن ،تا چارهنووس������ی به كۆتاییهاتنی ههڵبژاردن، دهس������هاڵت دیاری بكهن . دهس������هاڵتی نوێ حوكمڕانی دهگرێته دهست خۆی و پێكهاتهی دامهزراوهكان دیاری دهكات .به واتایهكی تر ،پارتییه سیاس������ییهكان ههر چوار ساڵ جارێك بۆ جێگۆڕكێی دهس������هاڵت دهردهك������هون و دوای ئهوهكه ههڵب������ژاردن كۆتای������ی پێهات ،دهچن������هوه ناو قاوغی خۆیانهوه و بۆیان نییه ڕاستهوخۆ یان ناڕاستهوخۆ دهس������ت له كاروباری حكووم������هت و دامهزراوهكانی وهربدهن. ل������هم دۆخهدایه كه دهس������هاڵتی ن������وێ متمانهی بهڕێوهبهریی واڵت له پهرلهمانهوه وهردهگرێت ،بهاڵم پارتی و ڕێكخراوه سیاس������ییهكانیش دهبێ ئاكامی ههڵبژاردن و متمانهی پهرلهمان به دهس������هاڵتی نوێ قبووڵ بك������هن و مهیدان بۆ حكوومهت چۆل بكهن ،تا دهس������هاڵت بهشێوهیهكی یاسایی كه دامهزراوهیهكی س������هرهكی و بهرپرس������یاریهتیی كاروب������اری واڵت و هاوواڵتیانی لهئهستۆدایه ،بهڕێوهبهرێت. ل������هم قۆناغ������هدا حكوومهت������ی ن������وێ به گش������ت دامهزراوهكانیهوه كاروباری واڵت بهڕێوه دهبات ،بهاڵم پارتی و ڕێكخراوهكانیش ههر لهم دهمهدا ،دهس������ت دهدهنهوه كاری حیزبیی خۆیان و كار و ئهركی واڵت به دهس������هاڵتی نوێ دهسپێردرێت .بهم پێیه سنووری نێوان حكوومهت و حیزب دیاری دهكرێت. حكوومهت گش������ت پ���ل��ان و پرۆژهكانی بهگوێرهی یاسای گشتیی واڵت بهڕێوهدهبات ،ئهمهش تهنیا كاری دامهزراوه حكوومییهكانه .پارتیی سیاسیش كاروباری حزبی������ی خۆی وهك������و پروپاگهن������د و باڵوكردنهوهی زانیاری سهبارهت به حزبهكهی ئاڕاستهی كۆمهڵگه دهكات ،ههروهها به گوێرهی پێداویستییهكانی خۆی كۆنفرانس و سمیناری جۆراوجۆر بهڕێوه دهبات ،له بۆنه نهتهوهیی و مێژوویییهكاندا بهش������داری دهكات، ی������ان پێكیان دێنێ������ت و بهپێی پرۆگرام������ی خۆی كه گهییش������تن بهدهس������هاڵته ،ژنان و پیاوانی دهسهاڵت پهروهرده دهكات. ئابی 2012
5
له الیهنی حكوومیشهوه ،دهسهاڵتهكان ههر كامیان به پێی یاسا و به گوێرهی ئهو تایبهتمهندییانهی كه ههیانه ،به شێوهیهكی س������هربهخۆ بهاڵم ههماههنگ لهگهڵ یهكتردا كاروباری خۆیان بهڕێوهدهبهن. دهس������هاڵتی جێبهجێكردن؛ س������هركۆماری واڵت، وهزی������رهكان و دامهزراوه حكوومییهكان ،بهش������ێكی سهرهكی له دهس������هاڵتی جێبهجێكردنن .ئهندامانی ئ������هم دهس������هاڵتهش ههر ل������ه پارت������ی و ڕێكخراوه سیاس������ییهكانهوه پێكدێن .ئهم دهس������هاڵته نه تهنیا یاس������اكان بهڕێوهدهبات ،بهڵك������و دهتوانێت خاوهنی پێشنیاز و داوای ئاڵوگۆڕیش له یاسادا بكات. دهس������هاڵتی جێبهجێكردن وهكوو س������هیوانهیهك و ل������ه چوارچێوهیهكی نهتهوهیی و گش������تگردا كار بۆ هاوواڵتیان دهكات ،بهاڵم پارتییهكی سیاسی ئهمهی بۆ ناكرێت .چونكه هاوواڵتی ئهندامی كۆمهڵگهیه و پرسه سیاس������ی ،ئابووری و كۆمهاڵیهتییهكانی ڕووبهڕووی حكوومهت دهكاتهوه و ههر لهو حكوومهتهش كار و خزمهتگوزاری دهوێت ،بهاڵم ئهم هاوواڵتییه دهتوانێت ئهندامی هیچ پارتی و ڕێكخراوێكی سیاسی نهبێت و هیچ چهشنه داواكارییهكیان لێ نهكات .ههر لێرهدا، له ڕوانگهی بهرژهوهندیی هاوواڵتیانیشهوه ،سنووری نێوان حزب و حکوومهت لێك جیا دهكرێتهوه. دهسهاڵتی یاس������ا دانانیش (پهرلهمان) نهك تهنیا یاس������ا ب������ۆ واڵت دادهڕێژێت ،بهڵكوو ب������ۆی ههیه به
6
ههڵبژاردن ژماره ()24
كاروباری حكوومهتیش������دا بچێتهوه و به پێی ئاس������ا س������هركۆمار ،س������هرۆكوهزیران یان وهزیرێكیش بۆ پهرلهمان بانگهێشت بكات و پرسیار بخاته سهر كار و پالنهكانی������ان و داوای ڕوونكردنهوهیانلێ بكات. ئاشكرایه كه ئهندامانی ئهم دهسهاڵتهش (پهرلهمان) ههر له پارتی و ڕێكخراوی سیاسییهوه پێكدێن. بۆ سهقامگیركردنی دهس������هاڵتی یاساش ،پێویسته دهسهاڵتی دادوهریی بههێز ،بێالیهن و سهربهخۆ بێت تا بتوانێت ئهو دامهزراوه حكوومی ،ئایینی و حزبییانهی كه بهپێچهوانهی یاس������ای گش������تیی واڵت بجووڵێنهوه یان یاس������اكان پێشێل بكهن ،یاسایان وهبیر بێنێتهوه و داوای ڕوونكردنهوهیان لێ بكات .لهبهر ئهوه ئهندامانی ئهم دهسهاڵته دهبێ س������هربهخۆ و بێالیهن بن ،چونكه دهسهاڵتی دادوهری ،یاسای واڵت و ئهو ڕێوشوێنانهی ك������ه بۆ دوو دهس������هاڵتهكانی ت������ر و هاوواڵتیان دیاری كراون ،دهیانخاته خانهی داد و یاسایییهوه. كاتێك له حکوومهتی یاس������ادا کارکردی حزب له حکوومهت جی������ا دهكرێتهوه ،بوارێك������ی ئهقاڵنی بۆ بهڕێوهبهری������ی واڵت دێته كای������هوه و ،مهودای نێوان هاوواڵتی������ان و حكوومهت ههنگاو به ههنگاو كهمتر و كهمتر دهبێتهوه .س������هروهریی ئاسا ،متمانهی زیاتر دێنێته کایهوه و س������هقامگیری ل������ه کۆمهڵگهدا زیاتر دهکات ،ههر بهو پێیهش ئاسایشی تاک ،کۆمهاڵیهتی و نهتهوهیی له واڵتهدا بههێزتر دهبێتهوه.
سیستمی ههڵبژاردنی ئهلێكترۆنی خاڵ ه بههێز و الوازهكانی ئا :عهزیز عهبدولخالق دێڵزی
لهم چهند س���اڵهی دواییدا ،تهكنهلۆژی���ا و بهئهلێكترۆنیبوونی دامودهزگا دهوڵهتی و كهرتی تایبهت ،پێشڤهچوونێكی بهرچاویان بهخۆیانهو ه بینیوه. سیس���تمهكانی ئهلێكترۆن���ی وهك���و :دهوڵهت���ی ئهلێكترۆن���ی (E-Voting in
،)E-Governmentبازرگانیی ئهلێكترۆنی ،شاری ئهلێكترۆنی و لهم دواییانهشدا دهنگدانی ئهلێكترۆنی ڕۆژ ب ه ڕۆژ زیاتر دهچێت ه نێو ژیانی ڕۆژانهی خهڵكهوه. ئابی 2012
7
تاقیكردنهوه نیشانی داوه كه به ئهلێكترۆنیكردنی بهشێك یان چهندین بهش له دامودهزگایهكدا ،پێشڤهچوونێكی باش و بهرچاوی له كاری ئهو دامودهزگایهدا ههبووه ،بهاڵم ئهم سیستمانهش ههندێ گیروگرفتی تایبهت به خۆیان ههیه كه ڕۆژ به ڕۆژ چاكسازییان تێدا دهكرێت. یهكێ له گرنگترین ئامانجهكان������ی دهوڵهتی ئهلێكترۆنی بهههدهرنهدان������ی كاتی خهڵك������ه و ،ههروهها كهمكردنهوهی تێچووی جێبهجێكردن������ی كاری دامودهزگای دهوڵهتییه ،كه سیس������تمی دهنگدانی ئهلێكترۆنی وهكو بنهمای سیستهمی دهوڵهتی ئهلێكترۆنیش ،ههر ئهو ئامانجهی ههیه. ش������ێوازهكانی دهنگدان به ش������ێوهی باو لهنێو خهڵكدا سهرهڕای خاڵه بههێزهكانی تایبهت بهخۆی ،خاڵی الوازی زۆریشی ههیه .بهههدهردانی كاتێكی زۆر بۆ ئهژماركردنی دهنگهكان ،تێچووێكی زۆر بۆ دروس������تكردنی وێستگهكانی دهنگ������دان ،ههروهه������ا بهفیڕۆدان������ی هێزی مرۆڤ������ی كه له وێستگهكان دهمێننهوه ،وهكو خاڵه الوازهكانی ئهو سیستمه ئهژمار دهكرێن .لهالیهكی دیكهش������هوه پارێزراویێكی زۆری ئهو سیس������تمه و به بهڵگهمانهوهی ههر دهنگێكی وهرگیراو له خاڵه بههێزهكانی ئهو شێوازانهن. بۆیه بوون������ی ئهو جۆره خاڵ������ه الواز و خاڵه بههێزانه، بهرپرسانی له گۆڕینی ئهو جۆره سیستمانه تووشی دوودڵی كردووه .ههڵبژاردنی گشتی له واڵتانی ئهورووپا و ئهمریكا لهو چهند س������اڵهی دواییدا به ش������ێوهی نیوه ئهلێكترۆنی تاقی كراوهتهوه و ئهنجامێكی باشیش������ی بهدهست هێناوه. بهپێی ئاماری بهدهست هاتووه لهو واڵتانهدا ،بهشێوهیهكی مامناوهن������دی نزیكهی %75ی خهڵ������ك واته (%90ی خهڵكی بهڵژی������كا%70 ،ی خهڵك������ی بریتانی������ا%75 ،ی خهڵك������ی ویالیهته یهكگرتووهكان و )...لهگ������هڵ بهئهلێكترۆنیكردنی سیس������تمهكانی دهنگدانن ،ئهویش به مهبهستی دڵنیابوون له ڕاس������تیی ئهنجامدانی ههڵبژاردن ،ههروهها زیادكردنی خێرایی له جێبهجێكردن و كهمكردنهوهی تێچووهكان. لێرهدا سهرهتا جۆرهكانی سیستمی دهنگدانی ئهلێكترۆنی دهخهینه ڕوو ،پاشان خاڵه بههێز و الوازهكانی ههریهك لهو سیستمانه ،شی دهكهینهوه. یهكێك له گرنگترین ئامانجهكانی دهوڵهتی ئهلێكترۆنی، بهرزكردنهوهی ڕێژهی بهش������داریی خهڵ������ك له كارهكانی دهوڵ������هت و بهش������داری پێكردنی ڕاس������تهوخۆی خهڵك له چارهنووس������ی خۆیهتی .لهو دهوڵهتانهدا ئهگهر بمانهوێت خهڵك ه������ان بدهین بۆ ئهوهی بهش������داری له ههڵبژاردنی ئهلێكترۆنیدا بكهن ،دهبێ سیستمی دهنگدانی ئهلێكترۆنیی
8
ههڵبژاردن ژماره ()24
ئێمه بی گرفت ،بهدڵی خهڵك و لهوهش گرنگتر ،دهبێ جێی متمانه بێت. گرنگترین گرفت له دهوڵهتهكانی ئهورووپا و ئهمریكادا، دابهزینی ژمارهی دهنگدهران له ههڵبژاردنی گش������تییه .له ئهورووپا له ساڵی 1950ڕێژهی بهشداربووانی ههڵبژاردن %83.3بوو كه ئهو ژمارهیه له دوایین ههڵبژاردنی پهرلهمانی ئهورووپا بۆ %24دابهزی. ه������هر ئهو گرفتهش ب������ووه هۆی ئهوهی ك������ه له واڵتانی پارێ������زكار وهكو بریتانی������ا كه له 100س������اڵی ڕابردوودا ڕێڕهوێكی جێگیری بۆ ههڵبژاردن ههبووه ،شێوازی نوێ و جێی متمانهی خهڵك ،بۆ زیادكردنی ژمارهی بهشداربووان له ههڵبژاردن ،بخهنه ڕوو. بهاڵم تهنها دابینكردنی ههل بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردنی نوێ و دهنگدانی ئهلێكترۆنی پێویست نییه ،بهڵكو ڕۆشنبیریی و دروستكردنی كهشێكی متمانه له نێوان خهڵك و ئهو جۆره سیستمانه ،یهكێكه له مهرجه تایبهتییهكانی ئهو بواره. بۆ نموونه :دهوڵهتی تۆنی بلێر له بریتانیا له بهرنامهیهكی 4س������اڵه و به دابینكردنی بوودجهیهكی زیاتر له 9ملیارد دۆالر ،له ههوڵی پیادهكردنی پڕۆژهكانی ئهلێكترۆنی و لهوان دهوڵهت������ی ئهلێكترۆنی ،ههروهه������ا ههڵبژاردنی ئهلێكترۆنی بوو ،كه تێیدا سهركهوتنیش������ی بهدهست هێنا ،بهاڵم دوای تهواوكردن������ی پڕۆژهكه ،دهوڵهت بۆی دهركهوت كه بهندێكی بنهڕهتی ئهویش ڕۆشنبیریی سوودوهرگرتن لهو سیستمانه، لهیاد كراوه .بۆیه ئهگهر بمانهوێت له واڵتی خۆمان سوود لهو پڕۆژهیه وهربگرین ،هاوكات لهگهڵ دهس������پێكردنی ئهو پڕۆژهیه ،دهبێ كار لهسهر ڕۆشنبیریی خهڵك سهبارهت بهو سیستمانه بكهین ،تاكو ئهو ههڵهیهی كه دهوڵهتهكانی دیكه لهوانیش بریتانیا دووباره نهبێتهوه. رۆش������نبیریی دهتوانێت به لهبهرچاوگرتنی بهش������ێك له متمانهی ئهو پڕۆژهیه س������هركهوتن بهدهست بێنێت .دهكرێ ئهو ڕۆشنبیرییه له ڕێی میدیای گشتی ،چاپهمهنی و ...هتد، بهپێی بهرنامهیهكی داڕێژراو لهنێو خهڵكدا دروست بكرێت. بۆیه ئهگهر ئێم������ه هاوكات لهگهڵ دهس������پێكردنی پڕۆژهی سیستمه ئهلێكترۆنییهكان ،كار لهسهر پرسی ڕۆشنبیركردن و دروس������تكردنی كهش������ێكی متمانه بكهین ،چهندین قۆناغ دهچینه پێش������هوه و دهتوانین ئ������هو دواكهوتوویهی كه لهو بارهوهوه ههیه تا ڕادهیهك كهم بكهینهوه. له واڵتی ئێمه بهر له پرسی ڕۆشنبیركردن بۆ سوود وهرگرتن له سیستمه ئهلێكترۆنییهكانی دهنگدان ،دهبێ گرفتهكانی نێو دهوڵهت كه زیاتر سیاسیینه ،چارهسهر بكرێن.
دوای تێپهڕبوون������ی حهفت س������اڵ بهس������هر ئهنجامدانی یهكهمین ههڵبژاردنی ئینترنێتی له جیهاندا ،بهرپرسانی ئهو بواره به لهبهرچاوگرتنی خاڵه الوازهكانی ئهو سیستمانه، خاڵه بههێزهكانی ئهو سیس������تمانه كه زیادكردنی ژمارهی بهشداربووان و كهمكردنهوهی تێچووی جێبهجێكردن لهخۆ دهگرێت ،لهبهرچاو بگرن. سیس������تمهكانی دهنگدانی ئهلێكترۆنیی جیاواز له یهكتر بریتین له: دهنگدانی كۆمپیۆتهری (وێستگهیی): لهو ش������ێوازهدا لهجیاتی س������وودوهرگرتن له پسوولهی دهنگدان و س������ندووقی دهنگدان ،س������وود ل������ه كۆمپیۆتهر وهردهگیرێت ،بهو شێوهیه كه له شوێنی وهرگرتنی دهنگی دهنگدهران ،چهندین كۆمپیۆتهر بۆ دهنگدان دادهمهزرێن و دهنگدهر بههۆی مۆنیتۆری ههس������تیاری دهستی ،تهختهی كلیل و یان بههۆی قهڵهم������ی ئهلێكترۆنی ،پاڵێوراوی خۆی دیاری دهكات و دهنگی پێ دهدات .لهو ش������ێوازهدا دهكرێ پاڵێوراو به هۆی وێنهكهیهوه بناسرێتهوه ،له كاتی ئێستادا نموون������هی نوێ ل������هو ئامێرانه ،وهكو ئامێ������ری ئۆتۆماتیكی ( )MTAبهرههم هێنراون. له ش������ێوازی دهنگدان������ی كۆمپیۆتهری (وێس������تگهیی)، ههرچهنده ناساندنی كهسی دهنگدهر به هۆی بهڵگهنامهی ناساندن ئهنجام نادرێت ،بهاڵم خهڵك ناچارن له بنكهكانی دهنگدان ئاماده بن و لهجیاتی ئهوهی دهنگی خۆیان لهسهر كاغهز بنووسن و بیخهنه نێو سندووقی دهنگدانهوه ،سوود له كۆمپیۆتهر وهردهگرن .وێستگهكانی دهنگدان لهو شێوازه به تۆڕی دڵنیایی (ئێكسترانت) گرێدراوه و دهتوانن له ههر كاتێكدا دوایین ئامار ڕهوانهی بنكهی ناوهندی بكهن. ل������ه خاڵ������ه بههێزهكانی ئ������هو ش������ێوازه ،ئاگاداربوونی پاڵێ������وراوان ل������ه ئهنجامی ههڵبژاردن ل������ه خێراترین كاتی
مومكی������ن (ههندێ جار ڕێك دوای كۆتایی هاتنی ههڵبژاردن)ـه، بهاڵم به دامهزراندنی ئهو ش������ێوازه ،تێچووی ئهنجامدانی ههڵبژاردن زیاد دهبێت ،چونكه وێستگهكانی دهنگدان دهبێ بههۆی سیس������تمهكانی كۆمپیۆتهری گرێدراوی یهكتر بن و لهالیهكی دیكهشهوه پاراستنی ئهو تۆڕانهی كه وێستگهكان به بنكهی ناوهندی دهبهستێتهوه ،كارێكی سهخته. له ههڵبژاردنی 2004ی ئهمریكا ،له پاڵ شێوازه باوهكانی دهنگدان ،سوود له ههڵبژاردنی ئهلێكترۆنیش وهرگیرا ،بهو ش������ێوهیهی كه دهوڵهت بۆ ئاس������انكاریی خهڵك دهستی به دانانی كابین������هی دهنگدان لهنێو ماركێ������ت و ناوهندهكانی گش������تی و بهڕێوهبهرایهتیی پۆسته و گهیاندن كرد و خهڵك به سهردانیكردنی ئهو ناوهندانه ،دهنگیان دهدا. دهنگدانی ئێنتێرنێتی: ئهم شێوازه یهكێكه لهو شێوازانهی كه كهمترین تێچوو لهخۆ دهگرێت ،چونكه لهو شێوازهدا پێویست به وێستگهكانی دهنگ������دان ناكات و هێزی مرۆڤی لهو وێس������تگانهدا بهفیڕۆ ناچێت ،بهڵكو ئهو كهسانهی كه مافی دهنگدانیان ههیه له ههر ش������وێنێك بن دهتوانن به سهردانیكردنی ماڵپهڕهكانی ئینترنێت كه بۆ ئ������هو كاره دابینكراوه ،دهنگ به پاڵێوراوی خۆیان بدهن. له ڕاس������تیدا یهكێك له گرنگترین خاڵ������ه بههێزهكانی ئهو سیس������تمه ،نهبوونی س������نوورێك بۆ ش������وێنی دانیشتنی ئهو كهسانهی كه مافی دهنگدانیان ههیه ،ئهوان له ههر شوێنێكی جیهان بن دهتوانن دهنگ بدهن .پرسی ئاسایش لهو شێوازه جێی گرنگی پێدانێكی زۆره .سهرنجدان بهوهی كه ههركهسێك تهنها یهك جار دهتوانێت دهنگ بدات ،زۆر گرنگه. یهكێك له شێوازهكانی چارهسهری ئهو گرفته ئهوهیه ،كه لهالیهن دهوڵهتهوه پینكۆدێك بۆ ناساندنی ئهو كهسانهی كه ماف������ی دهنگدانیان ههیه و دهیانهوێت له ڕێگای ئینترنێتهوه
ئابی 2012
9
دهنگ بدهن ،دادهنرێت ،چونكه سیس������تمی ناونووس������ینی ONLINEوهك������و پێویس������ت جێبهج������ێ ناكرێ������ت و ئهو پینكۆدانهش وهكو كلیلی چوونه نێو ماڵپهڕی ههڵبژاردنه. شێوازێكی زۆر كاریگهر بۆ چارهسهری ئهو گرفته سوود وهرگرتنه له ACTIVXـ ،تهنیا له ڕێی ()ACTIVEXـهكان دهكرێ چاودێری كۆمپیۆتهری بهكاربهر بكرێت .له ڕاستیدا س������ێرڤێرهكانی دهنگدان دوای ئهوهی به تهواوی چاودێری كۆمپیۆتهری دهنگدهر دهك������هن ،دهتوانن به البردنی ژماره س������ریالی یهكێك له پارچهكانی كۆمپیۆتهر و دانانی لهنێو بانك������ی زانیاریی خۆی ،ڕێ له دووباره دهنگدانی دهنگدهر دهگرێت. ب������هاڵم ئهوهی جێی س������هرنجه كه ئ������هو ()ACTIVEX انه لهالیهن كۆمپانیای مایكرۆس������ۆفتهوه دروس������تكراوه و تهنها له سیس������تمهكانی ویندۆزدا جێبهج������ێ دهكرێت ،له كاتێكدا ژمارهیهكی زۆری بهكاربهرانی كۆمپیۆتهر س������وود له سیس������تمهكانی جیا له ویندۆز وهردهگرن .به گش������تی، بهبێ لهبهرچاوگرتنی پرسی ئهمنیهتی ،سیستمی دهنگدانی ئینترنێت������ی یهكێكه له ئهرزانتری������ن ڕێگاكانی ئهنجامدانی ههڵبژاردن و ئهو سیستمه دهتوانێ تهواوی ئهو كهسانهی ك������ه مافی دهنگدانی������ان ههیه له ههر ش������وێنێك بن بهرهو دهنگدان ببات .ئهگهر گرفتی ئاس������ایش چارهسهر بكرێت، یهكێكه له گرنگترین شێوازهكانی ههڵبژاردنی ئهلێكترۆنی. ل������ه ههڵبژاردن������ی س������اڵی 2000ی ئهمری������كا ،له پاڵ سیس������تمهكانی دیكهی ههڵبژاردن سوود لهو سیستمهش وهرگیرا ،لهبهر ئهوهی جێ������ی متمانهی خهڵك نهبوو ،تهنها %4.69ی دهنگدهران له ڕێی ئینترنێت دهنگیان دا .سهرهڕای دڵهڕاوكێی دهنگدهران لهس������هر ئاشكرابوونی ناسنامهیان، خراپیی تهكنۆلۆژیا ،ئهمنیهت������ی تۆڕی دهنگدان ،كارابوون، ههڵگرتن و گواس������تنهوهی دهنگهكان و چهندجار دهنگدان، بهاڵم هێش������تا هیوایهكی زۆر بۆ باشتركردنی ئهو شێوازه ههیه .ئێس������تا واڵتانی (ژاپۆن ،نیوزلهندا ،سوید ،سویسڕا، ئس������تۆنیا) خهریكن كهش������ێكی گونجاو دروست بكهن بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردنی ئێنترنێتی .واڵتی ئستۆنیا كه تازه سهربهخۆیی وهرگرتووه ،له س������اڵی 2002ههڵبژاردنێكی سهركهوتووی له ڕێی تۆڕهكانی ئێنترنێتهوه ئهنجام دا. دهنگ���دان ل���ه ڕێ���ی SMS (Short Message )Systemو تهلهفۆنهكانی Touch-Tone ئهوجۆره دهنگدانه كه هێش������تا به فهرمی له دنیادا تاقی نهكراوهتهوه ،شێوازێكی دهنگدان له دوورهوهیه ،بهكارهێنهری ئهو سیستمه دهتوانێت له ڕێی خزمهتگوزاریی كورتهنامهی
10ههڵبژاردن ژماره ()24
تهلهفۆنی مۆبایل یان له ڕیی ئهو تهلهفۆنانهی كه سیستمی تۆنی ههیه ،یان ئ������هو تهلهفزیۆنه دیجیتالیانهی كه به هێلی تهلهفۆنهوه بهس������تراونهتهوه دهنگی خۆیان بنێرنه ناوهندی دهنگدان������هوه .خاڵێكی الوازی ئهوجۆره سیس������تمه ئهوهیه كه ئهو جۆره سیس������تمانه به ئاسانی دهست ههموو كهس ناكهوێت و ئهگهر ئهو سیس������تمه ب������ه تهنها بهكار بهێنرێت، ڕێژهی بهش������داربووان له ههڵبژاردن ك������هم دهبێتهوه .بهاڵم ئاسان بهكارهێنانی خالێكی بههێزی ئهو جۆره سیستمهیه. چهندین جۆری دیكهی سیستمی دهنگدان ههیه كه تاكو ئێستا تهنها باسی لێوهكراوه و هێشتا تاقی نهكراوهتهوه، بهاڵم ئهوهی گرنگه دهب������ێ دهوڵهتی ئهلێكترۆنی له ههوڵی بهدهس������تهێنانی متمانهی خهڵك بێ������ت بهرامبهر بهوجۆره سیس������تمهی ههڵبژاردن .بۆ ڕاكێش������انی دهنگ������دهر دهبێ ئهوجۆره سیس������تمه كارا و ب������ێ كهموكوڕی بێت و دهنگی دهنگدهران پارێزراو بێت و ناسنامهی دهنگدهرانیش وهكو شێوازهكانی دیكه به نهێنی بمێنێتهوه. له كاتی سوودوهرگرتن له سیستمهكانی دهنگدانی ئهڵێكترۆنی دهبێ چهند خاڵێك لهبهرچاو بگیرێت كه بریتین له: شیاوبوونی ڕهقئامێر ()Hardwareی پرۆگرامهكانی دهنگدانی ئهلێكترۆنی: ش������یاوبوونی سیس������تمهكانی دهنگدانیش پهیوهسته به ههندێ هۆكار ،ب������ۆ نموونه ئهگهر ههڵبژاردن له ئاس������تی واڵت بێت ،ئهوكاته پاڵهپهس������تۆیهكی زۆر دهكهوێته س������هر س������ێرڤێرهكانی ناوهند و ئهگ������هر س������ێرڤێرهكانی ناوهند ڕهقئامێ������ر ()Hardwareی پرۆگرام������ی باش������ی نهبێت، له كاتی ههڵبژاردن تووش������ی گرف������ت دهبین و ،ئهگهر بێتو سوود له سیس������تمهكانی وهكو ویندۆز ( )Windowsبۆ ئهو كاره وهربگیرێت ،لهوانهیه له ڕۆژانی یهكهم و بگره له
كاتژمێرهكانی یهكهمی ههڵبژاردن سیس������تمهكه تێك بچێت ( )Crashو بهاڵم سیس������تمهكانی كارای وهكو Linuxله چوارچێ������وهی Text Modeدهك������رێ چهندین مانگ بهبێ پچڕان كاری پێ بكرێت. پارێزراویی دهنگی ههر دهنگدهرێك: پارێزراویی دهنگی ههر دهنگدهرێكیش یهكێكه له پرسه گرنگهكان .لهو سیس������تمهدا ئهگهر بێت������و زۆرینهی خهڵك دهنگ بۆ س������هركهوتنی پاڵێوراوێك بدهن ،بهاڵم پاڵێوراوێكی دیكه س������هركهوتن بهدهس������ت بێنێت ،ئهوكاته لهوانهیه بێ بڕوایی لهناو خهڵك بهرامبهر بهو سیس������تمه دروست بێت. ههروهك������و ههندێ له خهڵك������ی ویالیهت������ه یهكگرتووهكان، بڕوای������ان وابوو؛ ئێمه دهنگمان به (جان كێری) دهدا ،بهاڵم (لهالیهن سیس������تمهكانی دهنگدانی ئهلێكترۆنی وێس������تگهیی) یهوه دهنگ������هكان بۆ جۆرج بۆش زیاد ك������راوه .ههرچهنده ئهوه ناسهلمێندرێت ،بهاڵم دوودڵیی لهنێو خهڵكدا دروست دهكهن .یهكێك لهو ڕێكارانهی كه دهكرێ به هۆیهوه بڕوای خهڵ������ك بهرامبهر بهم سیس������تمهی دهنگ������دان زیاد بكرێت، Open Sourceبوونی پرۆگرامهكانیهتی .له ڕاس������تیدا Open Sourceبوونی پرۆگرامهكانی سیستمی دهنگدانی ئهلێكترۆنی یهكێكه له كاره پێویستهكانی پیادهكردنیهتی له دهوڵهتی ئهلێكترۆنیدا. ئاشكرا نهبوونی ناسنامهی دهنگدهر: له سیس������تمهكانی دهنگدان������ی ئهلێكترۆن������ی له جۆری ئینترنێتی و SMSناس������نامهی دهنگدهر ئاش������كرا دهبێت. لهب������هر ئهوهی بۆ چوونه نێو ئهو سیس������تمانه یان س������وود ل������ه PINك������ۆد وهردهگیرێت یان به ش������ێوهی OnLine ناونووس������ین دهكرێت ،كه له ههردوو حاڵهتدا ناس������نامهی دهنگدهر ئاش������كرا دهبێت .له ڕاس������تیدا ئ������هو الیهنهی كه ههڵبژاردنی ئهلێكترۆن������ی ئهنجام دهدات ،دهبێ به تهواوی جێی متمانهی خهڵك بێت و ناس������نامهی كهسی دهنگدهر به هیچ شێوهیهك نابێت بچێته دهرهوه. Open Sourceبوونی نهرمئامێر ()Softwareی دهنگدانی ئهلێكترۆنی: ههر دهنگدهرێك كه س������وود ل������ه پرۆگرامێك وهردهگرێت له ڕاس������تیدا ئاگای له ناوهڕۆك������ی پرۆگرامهكه نییه ،واته لهوانهی������ه ئ������هو پرۆگرام������ه بهجۆرێك داڕیژرابێ������ت كه له پاڵێوراوێكهوه بۆ پاڵێوراوێكی دیكه سوود وهربگیرێت ،بهو مانایهی كه لهوانهیه لهنێو كۆدهكانی پرۆگرامهكان ،ههندێ كۆدی دوژمنكارانهش دانرابێت. بۆیه ئهگهر ئهو پرۆگرامه به ش������ێوهی Open Source
بێت لهو كاتهدا النیكهم شارهزایانی پرۆگرام دهتوانن بزانن كه ئهو پرۆگرامه ،ڕاستگۆیانه كار دهكات یان نا .ههڵبهت Open Sourceبهب������ێ مۆڵهت������ی گۆڕان������كاری ،چونكه ههن������دێ له مۆڵهتهكانی Open Sourceكه به یاس������ای CopyLeftبهناوبانگ������ه ،ئهو مۆڵهته به بهكاربهر دهدات دوای بینینی Sourceی بهرنامه ،بتوانن چاكسازی تێدا بكهن و دووباره ب���ڵ��اوی بكهنهوه .به بۆچوونی الیهنگرانی بزووتنهوهی پرۆگرامی ئ������ازاد و ،Open Sourceئهوه ماف������ی خهڵكه ك������ه بزانن پرۆگرامهكه چ������ۆن كار دهكات. له ڕاس������تیدا ئهگهر پرۆگرامی سیس������تمهكانی دهنگدانی ئهلێكترۆن������ی Open Sourceب������ن ،توانیویانه متمانهی خهڵك تا ئاستێكی زۆر بۆ الی خۆیان ڕابكێشن. جێی متمان ه نهبوونی دهنگهكان: ب������ه بهڵگ������ه نهبوونی ه������هر دهنگێك له سیس������تمهكانی دهنگدان������ی ئهلێكترۆن������ی یهكێكه له خاڵ������ه الوازهكان كه لهالیهن پاڵێوراوهكانهوه باسی لێوه دهكرێت ،چونكه ئهگهر پاڵێوراوێك ڕهخنهی ل������ه ئهنجامی ههڵبژاردن ههبێت ،هیچ بهڵگهیهك بۆ دووباره ژماردنهوهی نییه ،بهاڵم له ش������ێوهی نهریتی ههموو دهنگهكان وهكو بهڵگه دهمێننهوه و دهكرێت جارێكی تر به ژماردن������هوهی دهنگهكان ،دوودڵییهكان وهال بنرێن .بهاڵم له شێوهی ئهلێكترۆنیدا ،ئهگهر سیستمهكانی دهنگدان دروس������ت نهبێت ،ناكرێ������ت جارێكی دیكه داوا له خهڵك بكرێت بۆ جاری دووهم دهنگ بدهن. http://www.sis-eg.com
ئابی 2012
11
ئهرك و ناچاركردنهكانی پلۆرالیزم وهرگێڕانی ل ه ئینگلیزییهوه :ئێحسان نهزهت مزووری میدیا له كات������ی ههڵبژاردندا ڕۆڵێك������ی گرنگ دهگێڕێت ی ن������هك تهنها بۆ تێڕوانی������ن و چاودێریكردن������ی كردارهكان حكوومهت ،بهڵكو جهخت لهوهش دهكاتهوه كه دهنگدانهكه ی ی پێویس������تی لهبهر دهس������ته ،بۆ ئهوه ههموو زانیارییهك ی دیموكراسییانهی ئاگاداركراو دروست بكات. ئیختیارێك حكوومهتهكان ئهرك و ناچاركردنی نهرێنییان ههیه تاكو له كاتی ئهنجامدانی ئهم كردارانهدا ئاستهنگ نههێننه بهردهم میدیا .لهگهڵ ئهوهشدا بهالنیكهمهوه حكوومهتهكان ئهرك و ی ناچاركردنی پۆزهتیفیان ههیه بۆ ئاس������انكردنی پلورالیزم ی بخاته ی زانیار ی سهرچاوهكان میدیا ،تاكو فراوانترین جۆر ی گش������تی .له ڕاستیدا ئهرك و ناچاركردنهكه له بهردهم ڕا ی سڤیل ی مافهكان ی لهباره ی 19ی پهیمانی نێودهوڵهت مادده ی ی ئازادی و سیاس������یدا هاتووه ( ،)ICCPRكه تیایدا ماف ی فهراههم كراوه ،كه ی زانی������ار ڕادهربڕین و دهس������تكهوتن تهنها پهیوهستیش������ه به حكوومهت������هكان نهك به ڕێكخراوه میدیاییه تاكهكهسییهكان. ی ی مرۆڤ له تاكه نووس������راو ههروهك كۆمیتهی مافهكان ی ی نێودهوڵهت������ی لهباره ی پهیمان������ ی 19 گش������تیی مادده ی پێداوه ،هاتووه: ی خۆیدا ئاماژه ی سڤیل و سیاسی مافهكان ی نوێ������ی ڕاگهیاندن ،پێوهره "لهبهر پێش������ڤهچوونی هۆیهكان كاریگهرهكان بۆ پاراستنی ئهم جۆره كۆنترۆڵكردنهی میدیا ی له ئازادیی ڕادهربڕیندا پێویس������تن ،بهتایبهتیش لهو كاته دهست له مافی ههموو كهسێك وهردهدات". بهههمان ش������ێوهی دادگای بااڵی زیمبابوێ ئهوهی دیار ی ی له پۆس������تهكان ی قورخك������ردن چێژ كرد كه دهس������هاڵت ی دوورئهندێشه (پهرهستاتال) بینیوه و دهزگاكانی پهیوهندی ی ئازادی������ی ڕادهربڕیندا (تێلێكومیونیكهیش������ن) له مهیدان ڕێگهی������ان پێن������هدهدرا .دادگا ئ������هوهی بۆ دهرك������هوت كه ی ڕادهربڕین ن������هك ههر تهنها بۆ ی ئازادی پارێزگاریكردن������ ی ناوهڕۆك������ی زانیارییهكان بهكار دێ������ت ،بهڵكو بۆ هۆیهكان گواس������تنهوه و بهدهستخس������تنی ئهم جۆره زانیارییانهش ی گواس������تنهوه و بهكاردێت .س������نوورێك لهس������هر هۆیهكان ی ی دهس������تێوهردانه پێویستهكان به ههبوون بهدهستگهیشتن
12ههڵبژاردن ژماره ()24
مافی وهرگرتن و دابهشكردنی زانیارییهكان دانراوه .ههر ی ی ههبێت ،جا مهبهستیش جۆره قۆرخكارییهك كه كاریگهری ی خهڵك ه������هر چییهك بێت له تهگهره خس������تنه بهردهم ماف ی بیروڕا و زانیارییهكان ،ئهوا بۆ وهرگرتن و بهخش������ینهوه پارێزگاریكردن لهم مافه پێشێل دهكات. ی ههموو واڵته جۆراوجۆرهكان وهك ی یاسادانان بنچینه غانا ،س������ریالنكا ،بێلیز ،هیندس������تان ،ترینیداد و توباگو و ی زامبیا ،هێڵ بهژێر دوو خاڵدا دهكێشن ،كه قۆرخكارییهكان ی ی قبوڵنهكراون لهب������ارهی ئازادی میدی������ا دهس������تێوهردان ی ڕادهربڕی������ن و لهبهر ئ������هوهش كه میدی������ای ئههلی ئهرك ی ئهو ڕۆژه. ی بیروڕاكانی لهس������هره ،نهك حكوومهت گهیاندن ی ئ������هم واڵتانه وهك (زامبیا ،بێلیز، ژمارهیهك له بڕیارهكان ی ترینی������داد و توباگۆ) بۆ ماف������ی ڕكابهره سیاس������ییهكان ی حكووم������هت دهگهڕێتهوه تاك������و بیروڕاكانیان ل������ه میدیا ئههلییهوه گوێبیس������ت ببن .بهههمان ش������ێوه ئهم مافه بهم ی تریش .ئهم ش������ێوهیه دهگاته كهمایهتییه جۆراوجۆرهكان ی ی ماف ی خوارهوه له ڕاپۆرتی UNوه لهباره پش������تگیرییه كهمایهتییهكانهوه وهرگیراوه: ی گرووپ������ه جۆراوجۆرهكانی تریش له "دهبێت ئهندامان ی ی بهشداریكردن ی كۆمهڵگهی خۆیاندا ،ماف ی كولتووری ژیان ی دام������هزراوهی زم������ان و كولتوورهكهیان ههبێ������ت بۆ ئهوه ێ دابهێنن و چێژی لێوهربگرن و بتوانن ی نو هونهر و زانست ی كهلهپ������وری و دابونهریتیان بكهن ی له كولتوور پارێزگار
ی ی میدیا و ،هۆكانی پهیوهندیكردنی تایبهتی و ببنه خاوهن������ ی چوونهژوورهوهیان خۆی������ان ،ههروهها بۆ ئهوهش تاكو ماف ی ی ئههلی ی یهكس������انیی دهوڵهت یا میدی������ا لهس������هر بنهما كۆنترۆڵكراویان ههبێت" زۆر گرنگه ئاماژه بهوه بدهین كه ڕۆڵی میدیا تهنها ههر ئ������هوه نییه كه وهك ئامێرێك بێت بۆ دهربڕینی بیروڕاكان له ی ڕێگهیهكی تهسكهوه .له ڕاستیدا به شێوهیهكی سهرهتای ی دهزگاكانی میدیا وهك هۆكاری زۆر گرنگن بۆ بههێزكردن ی خۆیان له ئازادیی زانیاری ڕای خهڵك تاكو بتوان������ن ماف وهرگرتندا پیاده بكهن .میدیا ڕۆڵی چاودێریكردن بهس������هر ی و دامودهزگا بههێزهكانی تری حكوومهتهوه دهگێڕێت، چاالك له ڕاستیدا میدیاكان ناتوانن ئهم ڕۆڵه بگێڕن ،ئهگهر بێتوو ی ی فهرمانڕهوا ی كهمیان بۆ حكوومهت ی������ا حیزب وهفایهك ی ڕێنماییهكان كه ئ������هو كاته ههبێ������ت .زۆرترین ناوهڕۆك������ ی لهالیهن نهتهوه یهكگرتووهكانهوه نووس������راون ،بهرپهرچ ی نێودهوڵهتی لهبارهی پلۆرالیزم و باش������ترین پراكتیزهكردن چوونهژوورهوهی میدیا دهداتهوه ،كه ههمان ئهو ڕێنماییانهن ی نهتهوه یهكگرتووهكانهوه له ی ئینتیقالی لهالیهن دهس������هاڵت كهمبۆدیا دهركراون و دهڵێت: ی ی ههمهجۆر "دهبێت میدیایهكی سهربهخۆ و ئازاد خاوهن ی دیموكراس������ی بدات ،ههروهها ی و هان ههبێت و پارێزگار یو ی ئابوور دهبێ������ت ڕێگه بكات������هوه و دهرفهت بۆ ب������وار ی بڕهخسێنێت". ی كولتوور ی و پێشڤهچوون كۆمهاڵیهت له باوترین نووسراوی دهسهاڵتی نهتهوه یكگرتووهكاندا، ی ڕاپۆرتی تایبهتی������ی نهتهوه یهكگرتووهكان لهبارهی ئازادی ی ی خۆیدا ه ی سااڵنه ڕادهربڕین( ،عابد حسێن) له ڕاپۆرت ی 1999دا ئهم شتهی یهكالكردۆتهوه كه دهڵێت: ساڵ ی ههن كه ئهگهر بێتوو پێش "ههندێك پرهنسیپی بنچینهی ی بهدواداگهڕان بخرێن و ڕێزی������ان لێ بگیرێت ،ئهوا ماف������ زی������اد دهكا و زانیاری وهردهگرێت و دهبهخش������ێتهوه .ئهم
ی خ������وارهوه :قۆرخكارییهك پرهنس������یپانهش بریتین لهمانه ی میدیا له ی خاوهندارییهتی ی له ڕادهب������هدهر یا تێڕوانینێك ی بهدوورخستنی میدیا له ی چهند كهسێكدا دهبێته هۆ دهست ی فرهجۆری(پلوڕالیزم)ی بیروڕا و دهنگهكان، پێشڤهچوون ی ی دهوڵ������هت بهرپرس������یارییهتی ی خاوهندارییهتی������ میدی������ا ی ی و فهراههمكردن نووسینی ههموو الیهنهكانی ژیانی خهڵك ی ێ میدیا ی لهسهره .ناب ی جۆراوجۆر ی بیروڕا هاتنهناوهوه ی ی دهوڵ������هت وهك پهیوهندیكردن یا ئۆرگان خاوهندارییهتی������ ی یا پارێزهرێكی بهرگریكار ی سیاس پروپاگهنده بۆ حیزبێك بۆ حكوومهت به كار بهێنرێت بۆ دوورخس������تنهوهی ههموو ی تر"... حیزب و گرووپهكان دوات������ر ڕاپۆرته تایبهتهكه ب������هردهوام بوو و چهند ئهرك ی خس������ته س������هر حكوومهت تاكو و بهرپرس������یارییهتییهك ی پانی به جهخ������ت ل������هوه بكاتهوه ،ك������ه "فراوانترین هێڵ������ ی ی "ئهگ������هری ههڵبژاردنێك میدیا دهبهخش������رێت" بۆ ئهوه ی پوخت بهدهست بهێنێت": ئاگاداركراو ی میدیادا ی له ڕاپۆرتهكان ی یا جیاواز • ناكرێت الیهنگیر بكرێت. ی پرۆگرامهكانی ههڵبژاردن ێ به چاودێری������ • ناكرێ ڕ بدرێت. ی س������هبارهت به ێ میدیا ل������ه بهرپرس������یارییهت • دهب������ ی ی هاندان ببهخش������رێت و مافی وهاڵمدانهوهیش لێدوانهكان پێ بدرێت. ێ جیاكردنهوهیهكی ئاش������كرا ههبێ������ت لهنێوان • دهب������ ی دهزگاكانی حكوومهت ی كردارهكان باڵوكردنهوهی ههواڵ ی وهك كاندیدێكی حیزبی. و كردارهكان ی ی گهش������ته ئاسمانییهكان بۆ پڕۆگرامهكان ێ كات • دهب ی دادوهرانه و هاتنهژوورهوهی ڕاس������تهوخۆ به ش������ێوهیهك ی جیاوازی ،فهراههم بكرێت. ێ بنچینهكان بهب • پرۆگرامهكان دهرفهت بۆ كاندیدهكان دهڕهخس������ێنن تاكو گفتوگۆ لهگهڵ یهكتردا بك������هن و بۆ ڕۆژنامهوانانیش ی پرسیاركردن دهڕهخسێنێت. دهرفهت ی دهنگدهران ی پهروهردهكردن • پێویسته میدیا سهرقاڵ بێت. ی • پێویسته پڕۆگرامهكان ،ئهو گرووپه تهقلیدییانهی خاڵ الوازی������ان ههیه بكهنه ئامانج ،ك������ه ڕهنگه ئافرهت ،نهژاد و كهمایهتییه ئایینییهكان لهخۆ بگرن. سهرچاوهhttp://aceproject.org :
ئابی 2012
13
پرهنسیپه گشتییهكانی پرۆسهی دهنگدان
و .سهكوان ئهرگوشی له س������ایهی نهبوون������ی بنچینهیهكی بههێز له پرهنس������یپه ئهخالقییهكان ،پرۆسهی دهنگدان له باشترین حاڵهتدا كاریگهر و كارا نا بێ������ت ،ههرچی له خراپترین حاڵهتدایه ئهوالهالیهن هێزه سیاسیهكان یان حزبییهكان یاخود هێزه گهندهڵهكانهوه دوچاری تهڵهكهب������ازی دهبێتهوه ،كه دهبێته مایهی الوازبوونی متمانهی جهماوهر به پرۆسهی دهنگدان. ئهم������هش لهوانهیه ببێته مای������هی قبولنهكردنی جهماوهر و بروانهبوون به ڕاس������تی و دروستی ئهو بڕیارانهی پهیوهندیان به ههڵبژاردن و ئهنجامهكانی������هوه ههیه .بۆیه جێبهجێكردنی ئهو پرهنسیپانهی خوارهوه لهسهر پرۆسهی دهنگدان كارێكی سهرهكییه بۆ پارێزگاریكردن له پاكیی ههڵبژاردن:
ب���واردان (توانینی گهیش���تن یاخ���ود چوون ه ژوورهوه):
ل������هپێن������او پێڕهوكردنی ماف������ه دیموكراتیی������هكان له ڕێی دهنگدانهوه ،پێویس������ته بواری دهنگدان به گشت ئهو كهسانه بدرێت كه مافی دهنگدانیان ههیه. ئهمهش كاریگهری لهسهر زۆربهی الیهنهكانی پهیوهندار به دهنگدانهوه دهبێت ،بۆیه دهكرێ ئهمه له قورسترین پرهنسیپهكان
14ههڵبژاردن ژماره ()24
بێت كه پێویسته بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردن به تێچوونێكی كهم دهستهبهری بكهن .ههرچی بابهته سهرهكییهكانن كه پێویسته ئاوڕی لێ بدرێتهوه ،تاوهكو پرۆسهی دهنگدان بۆ گشت كهس فهراههم بكرێت ،ئهویش بریتین له: دانانی بارهگاكانی دهنگدان لهو ش������وێنانهی كه گش������تدهنگدهران به ئاسانی و به ئازادی پێی بگهن. فهراههمكردن������ی ئاس������انكارییهكان ب������ۆ بهجێگهیاندنیپرۆس������هی دهنگدان بهتایبهت بۆ ئهو دهنگدهره شیاوانهی ،كه ناتوان������ن ل������ه ڕۆژی دهنگداندا به ههر هۆی������هك بێت بگهن به وێستگهی دهنگدانیان له ناو بازنهی دهنگدانی خۆیاندا. دیارییكردنی ڕۆژ و م������اوهی دهنگدان و لهبهرچاوگرتنیشێواز و كاتی كاركردنی دهنگدهران. ی ئهو مادده و زانیارییانهی ههڵبژاردن كه دڵنیابوون لهوه پهیوهستن به دهنگدانهوه و لهبهردهستدان ،پێداویستییهكانی دهنگ������دهران پڕدهكهنهوه ب������ه جیاوازیی زمانیان و ئاس������تی زانیاریان. دهستهبهركردنی یارمهتییهكان بۆ بهجێگهیاندنی پرۆسهیدهنگدان بۆ دهنگدهره خاوهن پێداویستییه تایبهتییهكان ،یاخود نهخوێندهواران.
دیاریك������ردن و ڕوونكردنهوهی ماوه كۆتایییهكان ،چ ئیداری بێت یاخود یاس������ایی كه پهیوهس������تن به پرۆسهی دهنگدانهوه (وهك ئهوهی پهیوهسته به خۆپااڵتن ،یان ئهوهی پهیوهسته به تانهلێدان له بڕیاره ئیدارییهكان...هتد) ئهمهش بوارێكی تهواو بۆ بهشداریكردن به ههمووان دهبهخشێت.
دادپهروهری
پرهنسیپی دادپهروهری بریتییه له فهراههمكردنی بوارێكی هاوتا و یهكسان بۆ گشت دهنگدهران بهمهبهستی بهشداریكردن، ههروهها گشت بهشداربووه سیاسییهكان .بهالنیكهم ئهمهش پێویس������تی به ههبوونی ڕێسا و ڕێوش������وێنی ڕاگهیێنراو ههیه و پێویس������ته لهالی������هن فراوانترین چینی كومهڵگهوه پهس������هند كرابن .سهرهڕای پهیڕهوكردنیان پێویسته ئهم ڕێسایانه لهژێر چاودێری و بهدواداچوندا بن. لوتكهی پرهنسیپی دادپهروهری بریتییه له شیانی گهیشتن به ویس������تگهی دهنگ������دان ،ئهمهش له ڕێ������گای جهختكردنهوه لهسهر پێویس������تیی فهراههمكردنی ههلی ڕاست و دروست بۆ ئهنجامدان������ی دهنگدان .ههروهها ب������ه مامهڵهكردنی وهك یهك لهگهڵ گش������ت دهنگدهره شیاوهكان بهبێ ڕهچاوكردنی پێگهی كۆمهاڵیهتی������ان و تواناكانیان .لهالیهك������ی دیكهوه دادپهروهری بریتییه له فهراههمكردنی ههر پێداویستییهكی تایبهت بۆ ههر دهستهیهكی پشتگوێخراوی نێو جهماوهری دهنگدهران. پرهنس������یپی دادپهروهری ئهو الیهنانهش لهخۆ دهگرێت كه پهیوهس������تن به ش������هفافییهتهوه ،له ڕێگهی جهختكردن لهسهر پێویس������تیی جێبهجێکردن������ی بهڕیوهبهران������ی ههڵب������ژاردن به گرتنهبهری بڕیارهكانیان بهشێوهیهكی شهفاف و بهرپرسیارانه و گرتنهبهری هۆیهكانی لێپرسینهوه. ههرچی ئهوهی پهیوهسته به ڕۆڵی بهشداربووه سیاسییهكان، ئهوا چهمكی دادپهروهری پێویستی به دهستهبهركردنی ههلی هاوتا ههیه بۆ ههمووان بۆ بهدهستهێنانی ئاسانكاریی تایبهت به چاودێریكردنی پرۆس������هی دهنگ������دان و ،پیادهكردنی مافی نارهزایهتیدهربڕین لهسهر پرۆسهكه. لهس������هر ئاس������تی بهڕێوهبردنی ئهو كارانهی پهیوهنددارن به پرۆس������هی دهنگدانهوه له ناوخۆی واڵتدا ،پێویس������ته ههلی وهك یهك بڕهخس������ێنرێن له بواری گرێبهس������ته خزمهتگوزاری و لۆجس������تییهكان ،ههروهه������ا ل������ه جێبهجێكردنی پرۆس������هی دامهزراندندا بهلهبهرچاوگرتنی پێداویس������تییهكانی ئافرهتان و پێویس������تبوونی بهش������داریپێكردنیان له پرۆسهكهدا .به ههمان شێوه بهشداریپێكردنی كهمینه و كومهڵه پشتگوێخراوهكان.
ئاسایش
ئاسایشی پرۆسهی دهنگدان له ڕرووی سهالمهتییه پهیوهسته به توانینی گشت دهنگدهره ش������یاوهكان له پیادهكردنی مافی دهنگدانی خۆیان ،ههروهها دهنگدانی ئازاد و به پێی ئارهزوو و ههلبژاردنی تایبهت به خۆیان به بێ ئهوهی ترسیان ههبێ له ئازاردان و توقاندن .بهشداربووه سیاسییهكانیش پێویستیان به چهندین گهرهنتی ههیه بۆ ئهوهی بتوانن ئازادانه بهرنامهی ههڵبژاردنیان له ژینگهیهكی ئارامدا بخهنهڕوو. ڕوویهك������ی دیكهی جیاواز ههیه ،ب������هاڵم گرنگییهكی زۆری ههیه و پهیوهس������ته به پرۆس������هی دهنگدان ،ئهویش گهیشتنه بهو ڕاس������تییهی كه ئهو دهنگانهی دوای تهواوبوونی دهنگدان دهژمێردرێن و دواتر دهرئهنجامی ئهو دهنگانه ،ڕهنگدانهوهی تهواوی ههڵبژێردراوانی دهنگدهرانن. ئهم پرهنسیپه پهیوهسته به ڕێوشوێنی ڕێگهگرتن له دزینی كهرهس������تهكانی ههڵبژاردن ،یاخود زیانگهیان������دن پێیان ،یان س������اختهكردن و تهڵهكهبازیكردن ب������ه ناوهرۆكهكانیان ،یان به سیستهم و ڕێوشوێنه پیادهكراوهكان ،ههروهها ڕێگریكردن له دهنگدانی ناڕهوا و نهشیاو.
شهفافییهت
ش������هفافییهتی ڕێوش������وێن و بڕیارهكان ڕهگهزێكی چاالك و كاریگ������هره بۆ متمانهكردنی جهماوهر به دادپهروهری و پاكیی پرۆسهی دهنگدان .شهفافییهت پێویستی بهوهیه گشت بهڵگه پهیوهندارهكان به پرۆس������هی دهنگدانهوه بخرێنه بهر دهستی جهماوهرهوه ،ههروهها ئاش������كراكردنی گشت بڕیاره سیاسی و ئیدارییهكانی پهیوهس������ت به پرۆس������هكه و خستنهژێرباری تانهلێدان و پێداچوونهوهی بێالیهنانه. شهفافییهت له پرۆسهی دهنگداندا پێویستی به دانپێدانانی ڕۆڵ������ی تایبهت������ی بهش������داربووه سیاس������ییهكان و چاودێ������ره سهربهخۆكانی نێودهوڵهتی و ناوخۆیی ههیه ،ئهمهش له ڕێگهی پێدانی بواری یهكس������ان بۆ چاودێریكردنی پرۆسهی دهنگدان و نارهزای������ی دهربڕین لهس������هری ،بهتایبهت له وێس������تگهكانی دهنگدان������دا ،ههروهها ئهو كارانهی تایبهتن به پرۆس������هكه كه تیایدا بڕیاری قهباڵن������دن دهدرێت ،یاخود ئهو كارانهی بهپێی یاسا و ڕێوشوێنهكا ن ئهنجام دهدرێن.
پیشهگهری و خزمهتگوزاریی گشتی
پیشهگهری له پرۆسهی دهنگداندا گرهنتی خزمهتگوزاریی كاریگهر دهكات بۆ دهنگدهران و بهش������داربووه سیاسییهكان
ئابی 2012
15
پێكهوه .پێویس������ته فهرمانبهرانی بهش������داربوو له پرۆس������هی دهنگداندا ئهم خهسڵهتانهیان ههبێ: • له ڕووی سیاسییهوه بێالیهن بن ،واته حزبی نهبن. • پیشهگهر بن؛ • ڕهوشتبهرز بن؛ • بڕیاربهدهس������ت بن و س������هرچاوهكانی بڕیار به كارایی بهكار بێنن؛ • مامهڵهیهك������ی وش������یارانه و ورد لهگهڵ كهرهس������تهكانی ههڵبژاردن بكهن؛ • تهواو له مافی دهنگدهر و بهش������داربووه سیاس������ییهكان گهیشتبن و پاڵپشتییان لێ بكهن؛ • ئاگاداریی پێداویستیهكانی كهمینه و چینه بێبهشكراوهكانی دهنگدهران بن؛ • به گیانی بهرپرس������یارێتییهوه لهگهڵ گشت ئهو بوارانهدا بجووڵێنهوه كه پهیوهس������تن به ئاسایشی دهنگدان و بهنهێنی بهرێوهچوونی؛ • خواستی بهرهوپێشبردنی تواناكانیان ههبێ. پیش������هگهری؛ ئهركی دهستهبهركردنی خولهكانی ڕاهێنانی پێویس������ت بۆ گش������ت فهرمانب������هران بهس������هر بهڕێوهبهرانی ههڵبژاردن دهس������هپێنێت ،ب������ۆ ئ������هوهی خزمهتگوزارییهكانی دهنگدان بهوپ������هڕی لێهاتووییهوه پێش������كهش بكهن .مهرجی پیشهییبوون تهنها ئهو كهسانه ناگرێتهوه كه له ناو دهستهكانی بهڕیوهبردن������ی ههڵبژاردن������دا كار دهكهن ،بهڵكو گش������ت ئهو ڕێكخراو و دامهزراوانهی دیكهی بهش������داربوو له پرۆسهكهدا دهگرێتهوه ،وهك هێزهكانی ئاسایش ،ڕێكخراوه مهدهنییهكان، گرووپه چاودێره س������هربهخۆكان و بهشداربووانی سیاسی. لهس������هر ههموو ئهوانه پێویس������ته دڵنیابن لهوهی فهرمانبهر و نوێنهرهكانیان به ڕێگهیهكی پیش������هیی ئ������هرك و كارهكانیان ئهنجام دهدهن.
• دڵنیابوون له هوشیاریی فهرمانبهران لهبارهی سنووری دهسهاڵتیان و دهسهاڵتی كهسانی دیكه. • فهراههمكردنی ئامرازهكانی چارهسهركردنی كێشهكان. • فهراههمكردنی فهرمان و ڕێوش������وێنی ڕوون و گشتگیر لهبارهی پرۆس������هی دهنگدانهوه و چۆنیهتی چارهس������هركردنی كێشهكان. ههروهك چۆن له پیشهگهریشدا بهههمان شێوه فهرمانبهران پێویستیان به ڕاهێنانی تایبهت ههیه ،كه پهیوهستن به بابهتی لێپرسینهوه. رهنگه بههۆی نهبوونی ش������ێوهیهك له شێوهكانی چاودێری، لێپرس������ینهوه بهرهو دواوه ههنگاو بنێت ،بۆی������ه دڵنیابوون له ههبوونی دیسیپلین و بهدواداچوونی گشت بڕیار و كارهكان و جێبهجێكردنی كردارهكانی وردبینیی ههمیشهیی و بهردهوام، دهكرێت ببێته مایهی فهراههمكردنی پارێزگاریی پێویس������ت و ڕێگر بێت له بهرهو دواوه گهڕانهوهی پرهنسیپی لێپرسینهوه، یاخود داماڵینی له ناوهڕۆكه ڕاستهقینهكهی.
دهنگدانی نهێنی
پارێزگاریكردن له دهنگدانی نهێن������ی گرهنتی بنهڕهتییه بۆ ئهوهی دهنگدهر بتوانێ له نێوان الیهنه سیاسییه ڕكابهرهكاندا گوزارش������ت له ههڵبژاردن و خواستی خۆی بكات ،بهبێ ئهوی دوچاری هیچ س������زایهك ببێتهوه .پارێزگاریك������ردن له نهێنیی دهنگ������دان ب������ه الیهنێكی گرنگی ئ������هو كاران������ه دادهنرێت ،كه پهیوهستن به:
لێپرسینهوه
لهبهرئ������هوهی بڕی������ار و ڕێوش������وێنه پهیوهس������تهكان ب������ه پرۆس������هی دهنگدان كاریگهری ههیه بهسهر پیادهكردنی مافه بنهڕهتییهكانی هاونیش������تمانیان ،بۆیه پێویسته له چوارچێوهی لیپرس������ینهوهدالێكۆڵینهوه له جێبهجیكردنیان بكرێت .ئهمهش بۆ ههریهك له فهرمانبهرانی ههڵبژاردن و گهوره بهرپرس������انی دهس������تهی بهڕێوهبردنی ههڵبژاردن وهك یهك گرنگه .پێویسته ئهو چوارچێوهیه كار لهسهر ئهمانه بكات: • دیاریكردنی گشت ئهركێك وهك بهرپرسیارێتییهكی كهسی و تاكهكهسی بۆ فهرمانبهری پهیوهنددار.
16ههڵبژاردن ژماره ()24
• پۆلێنكردنی وێس������تگهكانی دهنگدان و ئاسانكارییهكانی ناوهوهیان. • دیزاینكردنی فۆرمهكانی دهنگدان. • ڕهوشتی چاوهڕوانكراو له فهرمانبهرانی دهنگدان و ئهو ڕۆڵهی لهناو وێستگهی دهنگداندا دهبینن ،ئهمهش فهرمانبهران و كهس������ه ڕێپێدراوهكانی دیكهی نێو وێستگهی دهنگدان وهك بهشداربووه سیاسییهكان و دهسهاڵتدارانی دیكه دهگرێتهوه. • ڕێوشوێنه یارمهتیدهرهكانی دهنگدان.
ههندێ������ك بابهتی دیكه ههن پێویس������ته لهكاتی دیزاینكردنی كهرهسته و ڕێوش������وێنه پهیوهنددارهكانی شێوازی تایبهت به دهنگدان لهبهرچاو بگیرێن ،وهك دهنگدان له ڕێگهی پۆستهوه، یان دهنگدانی پێش������وهخته ،یان دهنگدان لهبری یهكتر یاخود دهنگدان ل������ه بازنهیهكی دیكهی ههڵبژاردن یان واڵتیكی دیكه، ئهوانیش بریتین له پێویس������تبوونی هاوپێچكردنی بهڵگهنامهی دروس������ت كه پهیوهستن به ناسنامهی دهنگدهر و شیاویی ئهو بۆ دهنگدان.
بهردهوامیدان
نابێ������ت ههڵبژاردن ڕووداوێك بیت تهنها یهك جار ڕووبدات، بۆیه له كاتی دیزاینكردنی سیستهم و ڕێوشوێنه گونجاوهكانی پرۆس������هی دهنگدان ،پێویس������ته ش������یانی بهردهوامب������وون له جێبهجێكردنی و فهراههمكردنی حزمهتگوزارییهكان بۆ دهنگدهر لهبهرچاو بگیرێن .ئهمهش بهتایبهتی لهسهر ئهو ههڵبژاردنانه جێبهج������ێ دهكرێت ك������ه پاڵپش������تی نێودهوڵهت������ی لێدهكرێت. سهرهڕای گرنگیی توانای گرتنه ئهستۆی تێچوونهكان ،كارهكه پهیوهس������ت نییه به بابهتی تێچوونهكان .ئهو بابهتانهش ئهمانه لهخۆ دهگرێت: • ئهو شارهزایییانه دهس������تهبهر دهكات كه بۆ پاراستن و كارپێكردنی ئامێرهكان له داهاتوودا پێویستن. • س������هرههڵدانی پاڵپش������تیی ب������هردهوام ب������هرهوڕووی ههناردهكارانی دهرهوه و یارمهتییه تهكنیكییهكان دهبنهوه. • ئهو پاش������هاته ئابوورییانهی كه دهكرێت بههۆی لێشاوی پاڵپشتی دارایی زیادهی پرۆسهی دهنگدانهوه ڕوو بدهن. ل������ه گش������ت حاڵهتهكان������دا پرۆس������هی دهنگ������دان مهرجی بهردهوامیدان بهدهستناهێنێت مهگهر لهگهڵ ژینگهی تایبهتیی واڵتهكه بگونجێت. لهو حاڵهتانهی كه پاڵپش������تی داراییکردنهکهی پرۆس������هی دهنگدان نێودهوڵهتی بێت ،ئهوا ئهو كاره بهشێوهیهكی گهورهتر یارمهتی������دهر دهبێت بۆ بهدهس������تهینانی بهردهوامیدان ،كاتێك پاڵپش������تی داراییکردنهکه بهشێوهیهكی سهرهكی به مهبهستی گواستنهوهی ش������ارهزایییهكان بۆ جهماوهری ناوخۆیی بهكار بهێنرێت .پرۆس������هی گواستنهوهی ش������ارهزایییهكانیش ئهمانه لهخۆ دهگرێت: • یارمهتییه تهكنیكییهكان ،لهجیاتی ئهوهی بهرپرسیارێتی تهواو له ئهستۆ بگرن و خۆیان ڕاستهوخۆ كارهكان جێبهجێ بكهن ،ڕاوێژ و ئاڕاستهكردنی تهكنیكی پێشكهش به فهرمانبهره نێوخۆیییهكان دهكهن.
• له جیاتی هاوردهكردنی كهرهس������تهكان ،فهراههمكردنی ئامێ������رهكان و ڕاهێنان بهمهبهس������تی زیادكردن������ی بهرههمی نێوخۆیی
ئامادهسازی
پرۆس������هی دهنگدان ل������ه ماوهیهكی زۆر كورتدا پێویس������تی ب������ه دابینكردن������ی ژمارهیهكی زۆر له كهرهس������ته و كۆمهڵێكی بهرفراوان له سیستهم ههیه ،وادهی كۆتاییش شیاوی گۆڕین نییه .ئهمهش بهبێ نهخشهس������ازییهكی پیش������هیی بۆ گش������ت الیهكانی پرۆسهی دهنگدان بهدهست ناهێنرێت. پێویس������ته نهخشهس������ازیی پێش������وهخته ههر سیستهم و ڕێوش������وێنێكی نوێی ههبێت ،لهخۆ بگرێت .ئهو سیستهمانهی ك������ه كار به وادهی ههڵبژاردنی جێگی������ر دهكهن ،پالندانان به ئاس������انی و به وردبینییهكی زیاترهوه پرهنسیپی ئامادهسازی بهدهس������ت دههێنێت .ههرچی ئهو سیس������تهمانهی ههڵبژاردنن كه وادهیهكی جێگیریان نییه بۆ ههڵبژاردن ،پێویس������ته گشت كاتێك دڵنیا ببنهوه له دهستهبهركردنی ئامادهسازیدا ،چونكه نازانرێ چ ساتێك داوای ئهنجامدانی ههڵبژاردن دهكرێت. نهبوونی ئامادهس������ازی بۆ پرۆس������هی دهنگ������دان و بوونی فهرمانبهری ههڵبژاردنی ڕانههێنراو و نهبوونی كهرهس������ته و ئامێری پێویس������ت ،یاخود دهسنیش������ان نهكردنی شوێنهكانی دهنگدان به ش������ێوهیهكی گونجاو ،یان ههبوونی سیس������تهمی گهیان������دن و سیس������تهمه ئهلیكترۆنییه تاقینهك������راوهكان ،یان خراپیی پالنی لۆجستی ،ئهمانه گشتیان بۆیان ههیه ههڕهشه له ڕاست و دروستیی ههڵبژاردن بكهن. كاریگهریی تێچوون لهوانهیه ئهم پرهنس������یپه وا دیار بكهوێت كه دژبهره لهگهڵ پرهنسیپهكانی دیكه ،چونكه دانان و دیاریكردنی تێچوونهكان لهوانهیه مانای دهستهبهرنهكردنی چارهسهری گونجاو بدات بۆ ئهو پرهنسیپانه. بهرێوهبردنی دهنگدان بریتییه له بهدهستهێنانی باشترین ئاوێتهی خزمهتگۆزارییهكان له چوارچێوهی ماڵ و سهرچاوهی داهاتی دیاریكراو بهگشتی ،بۆیه بهكارهێنانی ناكاریگهرانهی سهرچاوهكانی داهات وهك ههوڵێك بۆ پێكانی ههندێك ئامانجی دیاریكراوی پرۆس������هی دهنگدان ،لهوانهیه له تواناكانمان كهم بكاتهوه یاخود سنوورداریان بكات بۆ بهدهستهێنانی ئامانجی دیكه. سهرچاوهhttp://aceproject.org :
ئابی 2012
17
ئهرێ (گول) دێ خۆ بۆ گهڕا دوێ یا سهرۆكاتیێ ههلبژێریت؟
نڤێسین :ماركار ئیسایان وهرگێران :ئیحسان عادل س������هرۆكێ توركیا عهبدول���ل��ا گــ������ول ( )Gülئێكه ژ سێ كهس������ێن دیارێن پارتا دهس������تههالتدارا دادوهری و گهش������هپێدان (پارتا ،)AKكو لپ������اش بوویهرێن یان كودهتا 18ی ش������واتا س������اال 1997ێ ئهوا كو گروپێن ئایینی و دهزگههێن ئابووری كربوونه ئارمانج یا هاتیه دامهزراندن .ئهڤان كهسێن سیاسهتمهدار پارتا ()AK دامهزراند پش������تی چاالكیێن وان و حزبێن وان هاتینه بهربهستكرن وهكو پارتا ڕزگاركرنا نیشتمانی (،)MSP پارتا ڕهفاهیه ( )RPو پارتا فهزیله(. )FP پارت������ا ( ،)AKد ئێكهمی������ن ههلبژارتنێ������ن گش������تیدا بهش������داربووی ل 3نوڤهمبهرا 2002سهركهفت ،ههر ژ وێ س������هركهفتنێ وهره ل سهرۆكاتیا وهالتێ توركیا مایه .سێ كهس������ێن دیارێن ئهڤێ پارتێ ،ههلبهت ئهڤه ب������وون( :رهجهب تهیب ئهردۆگان)( ،عهبدولال گــول) و (بولێنت ئارێنج) .ئهڤ ههر س������ێ كهسه ب ئاوایهكێ بێ وێنه كهتنه بهر شاالوا دهولهتا توركیا ،لێ هاوكاری و ههماههنگی������ا وان یا موك������م و ب هێز ههمی گهف و گڤاشتن پهرش و پووچ كرن. ل ساال 2007ێ دهس������تههالتێن (الوصایه) ههولدان داكو (گــول) وهكو س������هرۆك نههێت������ه ههلبژارتن ،لێ 18ههڵبژاردن ژماره ()24
جهم������اوهری ب ڕێكا ڕیفراندومێ بهرس������ڤا وان دان. ئهڤ������ان دهس������تههالتان دڤیان (گــ������ول) ی بلوك بكهن ژبهركو ههڤژینا وی یا دهرس������وكدار بوو .لێ ئهگهرێ سهرهكی ئهو بوو كو ڕهوت و نوخبا كهمالیست نهڤیایه و نهڤێت دهستههالت بكهڤیته دهستێ ههموو كهسان. ئهوان پروپاگهنده دكرن كو (شهریعهت ب ڕێڤهیه) ،یان (ئاالڤێن ژیانا مودێرن و علمانیهت د مهترسیێ دانه). یا ڕاس������تی بیت (گــول) وهكو سهرۆك هاته ههلبژارتن ێ بریارێ لسهر ماوهیێ پێنج پێش پروسێسا ڕیفراندوم سالیا ههلبژارتنا سهرۆكی بدهت ،ئهڤ ڕهوشهژی پاش ههلبژارتنا (گــول) ی ناس������هقامگیر ما .بۆ ماوهیهكێ درێژ ،حكومهتێ هیچ حوكمێن یاسایی بۆ چارهسهركرن و ئێكالكرنا ئهڤێ گرفتێ نهدهرێخس������ت .پرسیار ئهوه كا یاس������ایا نوو یان یاسایا كهڤن دێ لسهر (گــول) ی هێته چهس������پاندن .ئهرێ وادهی������ێ ویالیهتا وی دێ بۆ پێنج یان ههفت س������االن بیت؟ یان ماف ههیه بۆ گهڕا دووێژی خ������ۆ كاندید بكهت؟ ههرچهنده پارتا دادوهری و گهش������هپێدان ( )AKیا دهس������تههالتدار شیان ههیه ئهڤێ گرفتێ بداوی بینیت .نها دادگهها دهس������تووری بریاردایه و ههلبژارتنێن س������هرۆكاتیێ ل ساال 2014
بهێنه ئهنجامدان و (گــول) ی ماف ههیه بۆ گهڕا دوێ خۆ كاندید بكهت. تومهتا گشتی وهس������ا بوو :ئهردۆگانی دڤیا سستهمێ دهس������تههالتێ وهرگری������ت و ببیته س������هرۆك ،لێ ئهڤێ سهرنهگرت .ههولدا ببیته س������هرۆكێ توركیا و ههمی هێزو دهستههالت ههبن .ل ڤێ خالێ (گــول) ی جهێ خۆ ل دهستههالتیێ دا نه دما. ل ڤێ داویێ ،ئاخفتنكهرێ فهرمی یێ سهرۆكێ توركیا (ئهحمهد س������یڤهر) ،د دی������دارهكا ڕۆژنامهڤانی دگهل ( )Vatan dailyبۆ (رهوش������هن چاكیر) دازانین ،كو سهرۆك (گــول) هیچ كومێنت لسهر ئهڤی بابهتی نینن. لێ ئهڤه نه بهس یا ب (گــول) ی ڤه گرێدایه .ئاخفتنكهری هیچ دهربرینێن زهالل نهدان( .سیڤهری) هێشتا گۆت: (ل ڤێ پروسێس������ێ گهلهك وهرار ههبوون س������هرۆكێ جوامێ������ر خهمگین كربوون .لێ ئهوی هیچ خۆ ش������اش نهكر ،تا ڕاددهكی ههولێن قهدهغهكرنا كاندیدكرنا وی بۆ گ������هڕا دووێ بێ ئومێد كربوو .ههرچهنده ،دادگهها دهستووری ئهڤ جۆره قهدهغهكرنه وهكو سهرپێچیهكا دهستووری دبینیت ،هندهك كهس و ئالیان نهرازیبوونا خۆ دهربڕی و بریارا تایبهتا دادگههێ ب نهیا دهستوری دازانین .جهنابێ سهرۆكی ب هوشیاری سهرهدهری ل گهل مژارێ دكر و هێش������تا ژی ب هوشیاری و ژیرانه س������هرهدهریێ دگهل دكهت داكو كهس ههست و هزر نهكهت یێ د ههڤركیهكێدا ل گهل س������هرۆكێ وهزیران. ئ������هو نهوهكو كهس������ێن مهزنێن دیترێ������ن حزبێیه كو نا بهرپرسانه دبێژن و دئاخڤن). بێ گومان( ،س������یڤهر) نهش������یایه ئهڤان داخۆیانیا بێ ڕهزامهندیا (گــول) ی بدهت .ئهڤهژی نیش������انا هندێ یه كو س������هرۆك (گــول) گهل������هك یێ دامایه و پێتڤی ب بهالڤكرنا ئهڤان كومێنتایه. ئ������هرێ ئهم دش������ێین ئهڤ������ان داخۆیانیا وهك������و گروڤه بس������هلمێنین كو ئ������هو دێ بۆ گ������هڕا دووێ خۆ كاندید كهت ههتا كو ئهڤ������ه دژی حهزا (ئهردۆگان)یژی بیت؟ بۆچوونێن گهلهكا د وهسانه كو (گــول) ئهڤێ ڕهفتارێ ئهنج������ام نادهت ،چونك������ی پهیوهندیێن بهێ������ز و باوهر دناڤبهرا ئهوی و سهرۆكێ وهزیراندا ههنه و زێدهباری كو (ئهردۆگان) ی ل ساال 2007ێ ئهو قوربانی دابوو كو (گــول) ببیته س������هرۆك .جێگرێ پارتا دادوهری و گهش������هپێدان (حوس������ێن چالیك) دبێژیت ئهو نه د وێ
باوهرێ دایه كو (گــول) بۆ گهڕا دوێ یا س������هرۆكاتی ێ خۆ كاندید بكهت ژبهر ڕهس������هنیا دلسۆزی و قهرداریا وی بۆ (ئهردۆگان). بال ئهم ههر تش������تهكی بدانینه جهێ وی یێ گونجای. ل ساال ،2007ئهردۆگانی بۆ پۆستێ سهرۆكاتیێ خۆ كاندی������د نهكر ،نه ژبهر جوامێریا وی بوو ،لێ وهس������ا ههس������ت دكر ئهگهر ل س������هرێ حكومهتێ بیت بۆ وی گهلهك باش������تره .ههتا دوماهیك دهلیڤه ژی خهمخۆرێ س������هرۆكاتیێ ب������وو .ژ ئالیهكێ دی ب س������اناهیتر بوو دهس������تههالتێن (الوصایه) (گــول)ی پهس������هند بكهت، كو پراكتیكا جۆرهكێ سیاس������هت و هێزا نهرم كربوو. داكو (ئهردۆگان) نهبیته س������هرۆكهكێ الواز د ناڤهندا چاكسازی و ههڤركیا (الوصایه) بۆ وی پترا گونجای بوو دهست ژێ بهردهت. لێ نها پارتا ( )AKد وێ باوهرێدایه كو دهس������تههالتا تهواوا لس������هر ههمی وهالتی ههی و لگور لیستا پارتا وی( ،ئهردۆگان) دڤێ������ت ئهندامهتیا پهرلهمانی بۆ ئێك تێرمێ پهرلهمانی بهێلیت .زێدهباری ههروهكو سهرۆك، دش������ێت بهردهوامیا حوكمێ وهالت������ی ب ڕێكا دیفاكتۆ ل گهل س������هرۆكێ وهزیران بكهت كو دێ دلس������ۆزی و موریداتی بۆ ههبیت. كهواته ،یا دیاره كو چیرۆك نه بهس لسهر دلسۆزی و قهردارییه .لهوا ئهز ب باوهرم ئهم دێ پێشبینیا لڤینهكا حێبهتی ژ (گــول) ی كهین.
ژێدهرhttp://www.todayszaman.com:
ئابی 2012
19
سۆمالی
سۆمالی واڵتێكه كهوتۆته ڕۆژههاڵتی كیشوهری ئهفریقا و ،پایتهختهكهی شاری مۆگادیشۆیه. "س������ۆمالی" به زمانی س������ۆمالیایی" :س������ووماڵیان؛ به زمان������ی عهرهبی" :الصومال" ،كه پێش������تر بهناوی كۆماری دیموكراتیكی سۆمالی ناسراو بوو ،واڵتێكی كهناراویییه كه كهوتۆته (شاخی) ئهفریقا و له ڕۆژههاڵتی ئهفریقایه. ئهو واڵته له ڕۆژئاوا لهگهڵ ئهتیۆپیا ،له باكوور و نیوهی ڕۆژئاوا لهگهڵ جیبۆتی ،له باشووری ڕۆژئاوا لهگهڵ كینیا، له باكوور لهگهڵ كهنداوی عهدهدن و له ڕۆژههاڵتیش لهگهڵ زهریای هیند هاوس������نووره .له كاتی ئێس������تادا دهسهاڵتی سۆمالی كهتۆته چوارچێوهی مافی یاسایی و ئهو واڵته هیچ دهسهاڵتێكی بهسهر دهوڵهتی ناوهندی كه بهفهرمی ناسراوبێت نهبووه و ،له ههرجۆره پێناس������هیهكی پهیوهست به دهوڵهتی سهربهخۆی جێگیر بهدوور بووه .پۆسته نافهرمییهكان لهژێر دهس������هاڵتی دهوڵهته دامهزراوهییی������ه ههڵنهبژێردراوهكانی ناوچهی س������ۆمالی لهند ،پان������ت لهن������د ،ئهنجومهنی بااڵی دیوانی ئیسالمی و دهوڵهتی گوازراوهی كاتیی بێهێز ،بهاڵم پهسهندكراوی ڕێكخراوی نهتهوهیهكگرتووهكانی جێگیر له
20ههڵبژاردن ژماره ()24
شاری بایدوا كه كهوتۆته نزیكهی 250كیلۆمهتری باكووری ڕۆژئاوای پایتهخت ،مۆگادیشۆیه .توندوتیژی وهكو بهاڵیهكی كوشنده ،باڵی بهس������هر واڵتی سۆمالی له كاتی شهڕهكانی ناوخۆ كه بهه������ۆی دهركردنی محهمهد زیادباره دیكتاتۆری پێشووتر له ساڵی 1991كێشاوه. س������هربهخۆیی له دهس������هاڵتداریهتیی ئینگلیزی سۆمالی لهند پاش������ای بریتانیا له 26ی حوزهیرانی س������اڵی 1960 ڕاگهیێن������درا .له 1ی تهمووزی س������اڵی ،1960یهكگرتن له نێوان ئینگلیز و سۆمالی لهندی ئیتالیای پێشوو ڕووی دا. لهو كاتهدا دهوڵهت لهالیهن عهبدوڵاڵهی عیسا پێكهاتووه و عادن عهبدوڵاڵ عوسمان دار وهكو سهركۆماری سۆمالی و عهبد ئهلڕهش������ید عهلی ش������رماكه وهكو سهرۆكوهزیری س������ۆمالی ههڵبژێردرا .دواتر له س������اڵی ،1967محهمهد ئیبراهیم ئیگال لهو دهوڵهتهی كه لهالیهن عهبد ئهلڕهش������ید عهلی شرماكه دامهزرا ،بوو به سهرۆكوهزیر .ئیگال دواتر وهكو س������هركۆمار له دهوڵهتی خۆدهرخستهی سهربهخۆی سۆمالی لهند ههڵبژێردرا .ناوبراو له 3ی ئایاری 2002له نهخۆشخانهیهك له پرتۆریا كۆچی دوایی كرد.
عهبدوڵاڵهی عیسا
عادن عهبدوڵاڵ عوسمان دار
ل������ه كۆتاییهكانی س������اڵی 1969و ،دوابهدوای كوژرانی ش������رماكه ،كهسێك كه له س������اڵی 1967تاكو 1969وهكو سهركۆمار ههڵبژێردرا و كاری كردبوو ،دهوڵهتێكی سهربازیی بههێ������زی گرته دهس������ت .له س������اڵی 1969و له ئهنجامی كودهتایهك ،محهمهد زیادباره ،ژنڕاڵێكی هێزی س������هربازی، س������هرۆكایهتیی كۆماری گرته دهس������ت .س������هركردهكانی شۆڕشی سهربازی به س������هرۆكایهتیی زیادباره دهستیان به ڕهخساندنی چااڵكییهكانی بهرباڵوی گشتی كرد .ئهوان ههروهها دهس������تیان به جێبهجێكردنی پڕۆژهی نههێشتنی نهخوێن������دواری له ناوچهكانی ش������ار و گوندهكان كرد ،كه بهشێوهیهكی سهرس������وڕهێنهر ڕێژهی نهخوێندهوارییان له %5بۆ %55له ناوهڕاستی دهیهی 1980بهرز كردهوه. لهوكاتهدا( ،باره) كهس������ێكی بهرچ������اوی كابینهی خۆی بهناوی (سرلش������كر گبیر) و دوو كهسی دیكهی له پۆسته فهرمییهكانی لهناو برد .له ساڵی 1977شهڕه یهك له دوای یهكهكان وهكو بهشێك له ڕاستییهكانی ژیانی سۆمالی لێ هات .له س������اڵی ،1991یهكهمین گرووپی س������هرههڵداوان به س������هرۆكایهتیی عهبدوڵاڵهی یوسف ئهحمهد ،سهرۆكی (اس اس دی ئێف) سهری ههڵدا و حكوومهتی سهركۆمار عهلی مهه������دی محهمهد لهالیهن ههندێ له الیهنهكان وهكو س������هركۆماری كاتی بهفهرمی نهناس������را .ههر لهو ساڵهدا، بهشی باكووری واڵت سهربهخۆیی خۆی وهكو سۆمالی لهند ڕاگهیاند؛ ههرچهنده ئهو سهربهخۆیه نافهرمییه له بهرامبهر ناوچه پڕ له كێشمهكێشمهكانی باشوور ئارامییهكی ههبوو، بهاڵم لهالیهن هیچیهك له ڕێكخراوه نێونهتهوهییهكانهوه به فهرمی پهسهند نهكرا .له نێوان سااڵنی 1991و 1992دا، درزێك لهنێو كۆنگرهی یهكگرتووی سۆمالی ،كه ههولیدابوو بۆ لهس������هركار الدانی (زیادباره) ،بووه هۆی ههڵگیرسانی شهڕی ناوخۆیی بهتایبهت له ناوچهی مۆگادیشۆ. له ساڵی 1993و دوابهدوای سهرنهكهوتنی ههوڵی هیوای گهڕانهوه ،بۆ ماوهی دوو س������اڵ لهالیهن ڕێكخراوی نهتهوه
یهكگرتووهكانهوه (سهرهتا له ناوچهكانی باشوور) ههوڵێك دهستی پێكرد ،كه توانی باری ئافرهتان چاكتر بكات. هێزهكان������ی ڕێكخ������راوی نهتهوه یهكگرت������ووهكان كه له س������هربازانی ئهمریكایی پێكهاتبوو 18 ،كهس������یان بههۆی بهركهوتنی كۆپتهرهكهیانهوه گیانیان لهدهست دا. ڕێكخراوی نهتهوه یهكگرتووهكان له كردهوهی قهلغانی یهكگرتوو كه له 3ی ئازاری 1995ئهنجام درا ،ناچار بوو پاشهكش������ێ بكات .لهو كردهوهیهدا هێزهكانی ڕێكخراوی نهتهوه یهكگرتووهكان تووش������ی خهسارهتێكی قورس هات، بهاڵم هێشتا ڕۆڵی دهوڵهت نهگهڕابۆوه. بهاڵم له دابهشكردنێكی دیكه له سۆمالی و له ناوچهكانی باكووری ڕۆژههاڵت ڕووی دا ،ویالیهتی خۆبهڕێوهبهر ،دوای ڕاگهیاندنی سهربهخۆییێكی (كاتی) له ساڵی ،1998ناوی (پانت لهند)ی بۆخۆی دی������اری كرد .ههڵبهته ئهو ویالیهته نیازی خۆی بۆ بهش������داری له ههرجۆره دهوڵهتێكی ئاشتی به مهبهس������تی پێكهێنانی دهوڵهتێكی نوێی ناوهندی خسته ڕوو .ئهوهی جێی باسه ،ئهو ویالیهته بهنیازی جیابوونهوه له واڵتی سۆمالی نهبوو. س������ێیهمین دابهش������بوون ل������ه تهم������ووزی 2006لهگهڵ ڕاگهیاندنی س������هربهخۆیی ویالیهتی (جوبالند) ڕووی دا. له كاتی ئێس������تادا ناوچ������هی (جوبالند) س������هربهخۆیی و حكوومهتی گش������تیی خۆی ڕاگهیاندووه .سهرههنگ (باره عادن شیر هیراله) ،س������هرۆكی دامهزراوه یهكگرتووهكانی دۆڵی (جوبا دوكس������ادا جوبا) بههێزترین س������هرۆكی ئهو ناوچهیه ئهژمار دهكرێت .لهو ناچهیهشدا دهوڵهتی خۆجێی داوای خۆبهڕێوهبردنی تهواو ناكات. چوارهمین حكوومهتی خۆدهرخس������ته به سهرۆكایهتیی هێزی س������هربازیی بهرگری (راهانوی������ان) (ئار ئار ای) له س������اڵی 1999دروس������ت بوو .ئهو ڕاگهیاندنه سهربهخۆیه (كاتی)یه له س������اڵی 2002جارێكی دیك������ه ڕاگهیێندراوه، كه بووه هۆی دروس������تبوونی حكوومهتێكی خۆبهڕێوهبهری نافهرمی له ناوچهی باش������ووری ڕۆژئاوای س������ۆمالی .ئار ئار ئای له س������اڵی ،1999سهرهتادا دهستی به پێكهێنانی دام������هزراوهی خۆبهڕێوهب������ردن له ناوچهی ب������ای و باكول باشوور و ناوهندی سۆمالی كرد. س������ۆمالی یهكێك بوو ل������هو واڵتانهی كه بهر هێرش������ی ش������هپۆلهكانی تس������انۆمی كهوت ،كه بههۆی بۆمهلهرزهیهك له ساڵی 2004دروس������ت بوو ،له ئهنجامدا كهناراوهكانی زهریای هین������دی تێكدا ،ههموو گوندهكانی لهناوبرد و 300 كوژراوی بهجێ هێشت.
ئابی 2012
21
پێكدادانێك به مهبهس������تی وهالوهنانی سهربازییهكان له مانگی ئای������اری 2006ڕوی دا .الیهنهكانی ئهو پێكدادانه بریتیبوون له :یهكێتی هێزه س������هربازییهكانی پاڵپشتیكراو لهالیهن س������ی ئای ئهی مۆگادیش������ۆ لهژێر ناوی یهكێتی بۆ گهڕانهوهی ئاشتی و چاالكیی دژه تیرۆریستی یا (ئای ئار پی س������ی تی) كه چاالكییان دهك������رد لهالیهك و گرووپێكی شێوه سهربازیی پهیوهست به یهكێتی دادگاكانی ئیسالمی بهناو (یو ئای سی) لهالیهكی دیكهوه. ئهو پێكدادانه له ناوهڕاس������تی مانگی ش������وبات دهستی پێكرد .چهند س������هد كهسێك له خهڵك كه زۆربهیان خهڵكی س������یڤیل بوون بههۆی تۆپبارانهوه گیانیان لهدهس������ت دا. هاوواڵتیانی مۆگادیش������ۆ ئ������هو پێكدادانه به قورس������ترین پێكدادان ،لهماوهی زیاتر له یهك دهیه بێ یاسایی دادهنێن. ئیسالمییهكان ،ویالیهته یهكگرتووكان بهوه تاوانبار دهكهن كه پاڵپش������تی دارایی له هێ������زه س������هربازییهكان لهالیهن ڕێكخراوی ههواڵگری ناوهندی و به مهبهس������تی ڕێگرتن له بهدهسهاڵت گهیشتنی ئیسالمییهكان دهكات. نهخشهی سیاسیی سۆمالی له 5ی حوزهیرانی 2006گرووپێكی ش������ێوه سهربازیی ئیس���ل��امی ڕایانگهیان������د ،ك������ه كۆنتڕۆلی تهواوی ش������اری مۆگادیش������ۆیان كردووه .له 5ی حوزهیرانی 2006دوایین توندكارییهكان������ی (ئای ئار پی س������ی تی) ل������ه ناوچهكانی باش������ووری سۆمالی ،ش������اری جوهار ،به بهرگرییهكی كهم كهوته دهست (یۆ ئای سی) .له ڕاستیدا هێزه سهربازییهكان بهشێوهیهكی كاریگهر لهیهك ههڵوهشایهوه. دهوڵهتی كات������ی داوای چاودێریی هێزێكی پاراس������تنی ئاشتی ناوچهی ڕۆژههاڵتی ئهفریقای كرد .سهركردهكانی یو ئای سی بهو داواكارییه ڕازی نهبوو و له مهراسیمێكی فهرمی������دا ،یهكێتی ئهفریقا ،كه ل������ه 9ی ئهیلوولی 2006له
22ههڵبژاردن ژماره ()24
لیبی������ا ئهنجام درا ،ڕاوێژیان ب������ه واڵتانی ئهندام له یهكێتی ئهفریقا (ئای یو) سهبارهت به وهالوهنانی پڕۆژهی ناردنی هێزی پاراستنی ئاشتی بۆ سۆمالی ،كرد. له س������ااڵنی 1977تا 1978ش������هڕێكی قورس له نێوان سۆمالی و ئهتیۆپیا لهسهر پارێزگای (ئۆگادێن)ی سۆمالی ڕوی دا ،كه س������هرهتا لهالیهن ئهتیۆپیاوه دهستی پێكرد و مهبهس������تیش لێك جیاكردنهوهی واڵتی س������ۆمالی له نیوهی یهكهمی سهدهی بیستهم دیاری كرا .ههروهها زۆرێك وای بۆچ������وون ،كه ئهتیۆپیا بههۆی ئهو پێش������ینه دوورودرێژهی ئیمپراتۆریهی كه ههیهتی ،مهبهس������تی فهرمانڕهواییكردنه بهسهر سۆمالی بههۆی چاودێریكردنی الیهنی دووهمهوه. گرووپی نیمچه سهربازیی ئیسالمی كه پاڵپشتییان له (یو ئای سی) دهكرد ،بهردهوام كۆنتڕۆلی زۆربهی ناوچهكانی نیوهی باشووری سۆمالی به شێوهیهكی عادهتی و له ڕێی گفتگۆ لهگهڵ س������هركرده خێلهكییهكانی خۆجێی و نهك به زۆرداری ،كردبوو .ههڵوێس������تی ئیس���ل��امییهكان سهبارهت به ش������اری (بایدۆوا) كه دهوڵهتی ناوهن������دی لهوێ بوو و ئهتیۆپیاش ڕایگهیاندبوو كه له كاتی ههڕهشه پاڵپشتی لێ دهكات ،بهشێوهیهكی ڕوون و ئاشكرا ڕاگهیێندرا .بهاڵم له 25ی ئهیلوولی ،2006یو آی سی بهرهو بهندهری باشوور (كی������س مایۆ) وات������ه دوایین بهندهر كه لهژێر دهس������هاڵتی دهوڵهت بوو ڕۆیشت. له ڕۆژی چوارش������هممه 1ی تش������رینی دووهمی 2006 گفتوگۆی ئاش������تی له نێوان دهوڵهتی كات������ی له باكوور كه لهالیهن ڕێكخ������راوی نهتهوه یهكگرتووهكان ناس������راو بوو لهالیهك و ئیسالمییهكانی باشوور ،ههڵپهسێردرا .زۆربهی دهسهاڵتداران ترس������یان له ههڵگیرسانی شهڕی ناوخۆیی ههبوو .ل������هو نێوهش������دا ،ئهتیۆپیا و هێزهكان������ی ڕكابهری ئهریتێریاییش پاڵپش������تییان له گرووپهكانی نهیار له شهڕی دهسهاڵت ،ههڵپهساردنی سیاسی كه لهنێو دهوڵهتی كاتیی دیاركرابوو و گرووپی خۆشهویستی یو ئای سی ،دهكرد. سیاسهت س������هرهڕای بوون������ی دهوڵهتێك������ی ناس������راو لهالی������هن ڕێكخراوهكانی نێونهتهوهیی له شاری (بایدۆوا) ،سۆمالی له س������اڵی 1991هیچ دهوڵهتێكی گاریگ������هری نهبوو .ئهو ڕێكخ������راو یان دهوڵهته كه بهن������اوی (دهوڵهتی گوازراوهی نهتهوهیی) دهناس������را ،تهنها كۆنتڕۆڵی بایدۆوای لهدهست بوو و به بۆچوونی زۆربهی خهڵك هیچ وێنهیهكی یاس������ایی نییه .دهوڵهت������ی كاتی له دهرهوهی واڵت لهالیهن هێزێك كه بهش������ێوهیهكی مێژوویی دژی بهرژهوهندییهكانی س������ۆمالی
بوون ،وهكو ئهتیۆپی������ا و واڵتانی جۆراوجۆری ئهفریقیا كه له ههوڵی س������نوورداركردنی قهباره و پێش������ڤهچوونهكانی سۆمالی و دهست بهس������هرداگرتنی كۆتایی بهسهر خاكی داگیركراوی ئهو واڵته بوون ،دیاری كراوه. ئااڵی سۆمالی لهند له س������اڵی 1991چهند خێلێك له باك������ووری ئهو واڵته بهناوی سۆمالی لهند سهربهخۆییان ڕاگهیاند. له ناوچهكانی باكووری ڕۆژئاوا ،كۆماری دوورخراوهی س������ۆمالی لهند ههیه ،كه له س������اڵی 1991س������هربهخۆیی خ������ۆی ڕاگهیاندووه .ئ������هو ناوچه ئۆتۆنۆمییه س������هرهڕای ئهوهی ك������ه له بهرامبهر ناوچهكانی باش������وور و باكووری ڕۆژههاڵت ،جێگیریی و تا ئهندازهیهك دیموكراس������یی خۆی پاراس������تووه ،بهاڵم لهالیهن كۆمهڵگهی نێونهتهوهییهوه دانی پێ نهنراوه .پانت لهند له ناوچهكانی باكووری ڕۆژههاڵت، خۆبهڕێوهبردن������ی خۆی له س������اڵی 1998ڕاگهیاند .بهاڵم سهرهڕای ئهوهی سهركۆماری پێش������ووتری پانت لهند كه ئێس������تا سهركۆماری دهوڵهتی (بایدۆوا)یه و پانت لهندیش، ڕازیبوونی خۆی له بهشداریكردن له دهوڵهتێكی یهكگرتووی تیۆری له داهاتوو ڕاگهیاندووه ،كه تا ئێس������تا ڕازی نهبووه بهشداری له دهوڵهتێكی كاتیدا بكات. له ناوچهكانی باشووری ڕۆژههاڵتی ناوخۆیی ،ویالیهتی جوباڵند و سۆمالی باشووری ڕۆژئاوا لهگهڵ دهوڵهتی بایدۆوا یهكیان گرتووه و س������هركردهكانیان ئهندام������ی پهرلهمانی بایدۆوانه .نیوهی دیكهی واڵت ،كه ڕێژهیهكی زۆری خهڵكی ههیه ،لهژێر كۆنتڕۆڵی یهكێتی دادگا ئیسالمییهكانه و ئهو ئهنجومهنه بهڕێوهبردنی مۆگادیش������ۆ و له 24ی ئهیلوولی 2006یش كیس������مایۆی له ئهس������تۆیه .س������هرۆكایهتی ئهو ئهنجومهنه له ئهستۆی شێخ شهریف ئهحمهده. له 14ی تش������رینی یهكهمی ،2004ئهندامانی پهرلهمانی سۆمالی كهس������ێكی س������هربازیییان بهناوی (عهبدوڵاڵهی یوس������ف) س������هركۆماری پێش������ووتری پانت لهندیان وهكو سهركۆماری داهاتووی واڵت ههڵبژارد .به لهبهرچاوگرتنی باری مۆگادیش������ۆ ،ههڵبژاردن له یاریگای������هك له نایرۆبیی كینی������ا ،ئهنجام درا .یوس������ف لهالی������هن پهرلهمانی كاتیی س������ۆمالی وهكو س������هركۆماری دهوڵهتی كاتی ههڵبژێردرا. ناب������راو توانی له كۆی 275دهنگ������ی پهرلهمان 189دهنگ مسۆگهر بكات .كۆبوونهوهی پهرلهمانیش له واڵتی كینیای دراوس������ێ بهڕێوهچوو .دهوڵهتی یوس������ف لهالیهن زۆربهی واڵتان������ی ڕۆژئ������اوا به یاس������ایی ئهژمار ك������را .ههرچهنده
دهس������هاڵتداریهتی ڕاس������تهقینهی ئهو ب������ه لهبهرچاوگرتنی كورتهمێژووی س������هربازیی ناوبراو سهبارهت بهوهی كه له ش������هڕی ناوخۆیی دهستی له لهناوچوونی سۆمالی ههبووه كهوتۆته ژێر پرسیارهوه. زۆرێك له ڕێكخراوه سیاسییهكان ،كه ههندێكیان ڕیشهی نهتهوهیی������ان ههیه له س������ۆمالی بوونیان ههی������ه ،ههندێكی دیكهش������یان له ههوڵی ئهوهدان سۆمالی له سیاسهتهكانی نهتهوهییهوه ئازاد بكهن ،وهكو( :باڵی یهكگرتووی سۆمالی). زۆربهی ئهو ڕێكخراوانه دوای ههڵگیرسانی شهڕی ناوخۆ دروست بوونه. بهههرحاڵ ،ل������ه كۆتایی س������اڵی ،2006دهوڵهتی كاتیی نیشتمانی تهنها كۆنتڕۆڵی بهشێكی بچووكی واڵتی بهدهستهوه بووه .ب������ه پێی ههندێ بۆچ������وون ،كۆنتڕۆڵی ئ������هو دهوڵهته زۆر بهس������هختی له س������نووری بایدۆوای پایتهخت تێپهڕیوه. به گش������تی ،بارێكی سیاس������یی ناجێگیر دهسهاڵتی بهسهر واڵتدا ههبووه ،بۆ نموونه :له 18ی ئهیلوولی س������اڵی ،2006 عهبدوڵاڵهی یوسف زۆر به سهختی لهو هێرشه خۆكوژییهی كه كرایه س������هر كاروانی ئهو ،به سهاڵمهتی دهربازی بوو. ههرچهنده لهو هێرشهدا دوازده كهس كوژران. جوگرافیا سۆمالی كهوتۆته ڕۆژههاڵتی كیشوهری ئهفریقا و بهشی باكوریشی كهوتۆته سهر هێلی ئیستوا ،له باكوورهوه لهگهڵ كهنداوی عهدهن هاوس������نووره و زهریای هیندیش كهوتۆته ڕۆژههاڵت������ی ئهو واڵتهوه .ئهو واڵت������ه و واڵتانی ئهتیۆپیا و جیبۆت������ی وهكو قۆچی ئهفریقا دهناس������رێت .س������ۆمالی له باكووری ڕۆژئاوا لهگهڵ جیبۆتی ،له ڕۆژئاوا لهگهڵ ئهتیۆپیا و و له باش������ووریش لهگهڵ كینیا هاوس������نووره .س������ۆمالی لهو تراس������ت سۆمالی كه پێش������تر لهژێر دهسهاڵتی ئیتاڵیا بوو ،ههروهها س������ۆمالی لهند كه پێش������تر لهژێر دهسهاڵتی بریتانیادا بوو و لهژێر پاڵپشتی ئهو واڵته (ئێستا خهریكی ناس������اندنی س������هربهخۆیی خۆیهت������ی لهالی������هن كۆمهڵگهی جیهانییهوه) پێكهاتووه .درێژایی كهناراوهكانی س������ۆمالی 3025كیلۆمهت������ره ك������ه درێژترین كهن������اراوی ههیه لهنێو واڵتانی ئهفریقا. س������ۆمالی ب������ه پانتای������ی ( )637.657كیلۆمهتر دووجا، چ������ڵ و دووهمین واڵتی گهورهی دنیا دوای ئهفغانس������تانه. قهبارهی ئهو واڵته لهگهڵ كۆماری ناوهندی ئهفریقا هاوتایه و ههندێك له ویالیهتی تێگزاس������ی ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا بچووكتره.
ئابی 2012
23
پایتهخت مۆگادیش������ۆ ،لهگهڵ ناوچهكانی دیكهی سۆمالی پێشوو، وهكو نموونهیهك كه ڕژێمێكی خاوهن سهرمایهی پشێوی ههیه یادی دهكرێت .سهرهڕای (یان لهوانهیه بههۆی) بێ یاسایی، مۆگادیش������ۆ له بواری پهیوهندیی و ئێنترتێت له ڕۆژههاڵتی ئهفریقا له س������هرووی ههمووانه .لهو شارهدا تۆڕێكی نوێی پهیوهندی دروست كراوهو پهرهی پێدراوه ،كه پێكهاتووه له تهلهفۆنی كابینهی خۆجێ������ی و پهیوهندییهكانی نێودهوڵهتیی مانگی دهس������تكرد .نهبوون������ی سیس������تمێكی ههمهالیهنهی وهرگرتنی باج بۆته هۆی ئهوهی ك������ه تۆڕه پهیوهندییهكانی ئهو واڵته نرخێكی زۆر كهمیان ههبێت ،كه له سهرتاس������هری كیشوهری ئهفریقا كێبڕكێیان لهسهر ناكرێت .قاوهخانهیهكی زۆری ئێنترنێت لهو واڵته دروس������تبوونه و سهرهڕای ئهوهش دوو كهناڵ������ی تهلهفزیۆنی و بهرههمهێنهرێكی خزمهتگوزاری ئێنترنێتیش چااڵكییان ههیه. ئاو و ههوا بهشی باكووری واڵت تهپۆڵكهیهكی زۆری ههیه و بهرزی زۆربهی ناوچهكان له ئاس������تی دهریاوه له 900تاك 2100 مهتر له بهرزی و نزمیدایه .ناوچهكانی ناوهند و باشووری ئهو واڵته دهش������تاییه و بهرزییهكهی له ئاستی دهریاوه له 180مهتر كهمتره .ڕووبارهكانی جوبا و شابله له ئهتیۆپیا سهرچاوه دهگرن به درێژایی واڵت بهرهو باشوور دهڕوات و دهڕژێته زهریای هیندهوه .بهاڵم ڕووباری شابله جگه له وهرزی باران بارین ناگاته زهریاوه. هۆكاره سهرهكییهكانی ئاو و ههوای ئهو واڵته بریتین له :ئاو و ههوای گهرم له سهرانسهری ساڵ ،باو و بارانی وهرزی ن������ا ڕێكوپێك كه دهبێته ه������ۆی دووبارهبوونهوهی وشكهس������اڵی .بهشێوهیهكی مامناوهندی پلهی گهرمی له نێ������وان 30تا 40پلهی س������انتیگراد ( 85تا 105پلهی فارنهایت)ـه ،كه لهگهڵ ناوچه بهرز و هێلی كهناراوهكانی ڕۆژههاڵت جی������اوازه .مامناوهندی كهمترین پلهی گهرمی ڕۆژنه له نێ������وان 15تا 30پلهی س������انتیگراده ( 60تا 85پلهی فارنهایت) .بوونی با وهرزییهكانی باش������ووری ڕۆژئ������اوا ،فێنكه بایهكی دهریایی ،دهبێته هۆی ئهوهی له نێوان مانگی ئایار و تش������رینی یهكهم وهكو سازگارترین وهرزی مۆگادیش������ۆ ئهژمار دهكرێت .له مانگی كانوونی یهكهم تاكو مانگی ش������وباتیش به بوونی با وهرزییهكانی باش������ووری ڕۆژه������هاڵت ،كهش������ێكی س������ازگاری ههیه، ههرچهنده بارودۆخی ئاو و ههوای مۆگادیش������ۆ زۆر كهم
24ههڵبژاردن ژماره ()24
به سازگاری دهبینرێت .خولی زهمهنی كه له نێوان دوو وهرز ك������ه كهوتۆته نێوان مانگ������ی (كانوونی یهكهم تاكو شوبات و ئادار تاكو ئایار) ،وهكو خولی گهرم و شێدار ئهژمار دهكرێت . ئابووری له كاتی ههڵوهش������انهوهی دهوڵهت ،ئهو سۆمالییهی كه محهمهد زیاد باره به (سۆسیالیسمی زانستی) ناوی دهبرد بۆ ئابووریی بازاڕی ئازاد گۆڕدرا. سۆمالی بههۆی نهرمی نواندنی (كۆمهڵگهی جیهانی) بهڕاس������تی گهشهی س������هند .له س������ۆمالی (ههر ئهوه نهبوو كه دهوڵ������هت هاوكاریی پهروهردهی ش������ێوازێكی سهرس������وڕهێنهری ئهفریقایی كرد – بهش������ی بازرگانی كارا كه جێی پش������ت پێ بهستن بوو لهبهر چاوی خهڵك كۆنترۆڵ������ی گهندهڵیی پلهبهرزهكانی ئاش������كرا نهدهكرد. ڕێكخس������تنی پیشهس������ازیی پهیوهندییهكان ،گواستنهوه و كۆمپانیاكان������ی گواس������تنهوهی دهریای������ی ل������ه پێناو پێشكهشكردنی خزمهتگوزاریی به كهرتی تایبهتی ئازاده. قاوهخانهكان له مۆگادیش������ۆ گهشهیهكی زۆری ههبووه. كۆمپانیاكانی كهرتی تایبهتیی ئاسایش ،خزمهتگوزارییان پێشكهش به بازرگانهكان له پێناو پاراستنی سهرمایه و داراییهكانیان دهكرد. لێكۆڵینهوهكان������ی ئهم دواییهی بانگی جیهانی باس لهوه دهكات كه" :س������ۆمالی س������هبارهت به ڕاگهیاندنی ڕێژهی ههژاری زیادهڕۆیی كردووه و له ههندێ بواردا ژێرخانێكی باشتری ههیه لهچاو واڵته دهوڵهمهندهكانی دیكهی ئهفریقا". هۆكاری س������هرهكیش ئهوهیه كه ئهو بانكه لهگهڵ دهوڵهتی ناوهن������دی لهژێر ه������اوكاری دارایی خۆی ،ل������ه تااڵنكردنی سامانی نهتهوهیی ،یهك نهبووه. كشتوكاڵ گرنگترین بهشی چااڵكییهكانی دارایی بووه و نزیكهی %40داهاتی ب������اج و نزیكهی %60یش داهاتی ههناردهی ههیه .خزمانی عهش������ایر و نیمچه عهش������ایری كۆچهر كه ب������ۆ بهردهوامبوونی ژیانیان مهڕومااڵت بهخێو دهكهن ،بهش������ێكی زۆری دانیش������توانی واڵت پێكدههێنن. دوای مهڕوم������ااڵت ،م������ۆز ههناردهیهك������ی گرنگی واڵته؛ ش������هكر ،گهنمهش������امی وێشویی ،گهنمهش������امی و ماسی بۆ س������وودوهرگرتنی ناوخۆیی بهرههم دههێنرێن .بهشی بچوكهكهی پیشهس������ازیی واڵت كه ب������واری بهرههمهكانی كش������توكاڵی كاردهكات%10 ،ی داهات������ی تاك دروس������ت دهكات.
پهرلهمانی ههڵپهسێردراو چییه؟
پهرلهمان������ی ههڵپهس������ێردراو ( )hung parliamentل������ه كولتووری سیاسیی پهرلهمانی بریتانیادا باوه. پهرلهمان������ی ههڵپهس������ێردراو بهو بارودۆخ������ه دهگوترێت كه هیچكام له حزبهكان نهتوانن زۆرینهی كورسییهكانی ئهنجومهنی گشتیی بریتانیا بهدهست بهێنن .بهوجۆره پهرلهمانه ،كه لهوێدا دهوڵهت ناتوانێت بهبێ پالپش������تی دهنگی حزبهكانی دیكه یاسا پهس������هند بكات ،پێی دهگوترێت پهرلهمانی ههڵپهس������ێردراو .بۆ بهدهس������تهێنانی زۆرینه 326 ،كورس������ی له كۆی 650كورسی ئهنجومهنی گشتی پێویسته ،واته (نیوه كۆ یهك). بارودۆخی پهرلهمانی ههڵپهسێردراو دهبێته هۆی ئهوهی كه دهوڵهتی هاوپهیمان ،یا دهوڵهتی كهمینه یان ههڵوهش������انهوهی پهرلهم������ان له بهرنامهی كار دابنرێت .لهوكاتهدا ،ڕای گش������تی ئهوهی������ه دهوڵهتێ������ك كه ب������ه بهه������ۆی بارودۆخ������ی پهرلهمانی ههڵپهس������ێردراو هاتبێتهكایهوه ،دهوڵهتێك������ی كاریگهر و بههێز نییه .ئهم خاڵه بهتایبهتی لهنێوان ههڵس������ووڕێنهرانی كاروباری ئاب������ووری ،الیهنگری زیاتریان ههیه و ههربۆیه وهاڵمی بازار بۆ دهوڵهتی هاوپهیمانی نهرێنییه. تهمهنی كورتی دهوڵهتهكانی كهمینه یان هاوپهیمانی دهبێته هۆی ئهوهی ئهو حزبهی كه سهركردایهتی ئهم جۆره دهوڵهتانهی له ئهس������تۆدایه ،نهتوانێت بهرنامهكانی به تهواوی بهڕێوه ببات، چونكه ناچ������اره ههندێك له بهرنامهكانی لهب������هر پارێزگاری و پاڵپش������تیكردن لهو حیزبانهی كه الیهنگری ئهون ،وهالوه بنێ و ئهم پرسه له ڕێژهی متمانه یان پاڵپشتیی كهم دهكاتهوه. دیمهنی سیاس������یی بریتانیا؛ لهكاتی دروس������تبوونی دهوڵهته چهند حزبی������هكان لهم واڵتهدا ،واته له (س������هدهی ههژدهمدا) پاوانی دوو حزبی كرێ������كار و پارێزكار ( )the toriesبووه و یهكێك لهم دوو حزبه زۆرینهی كورسییهكانی ئهنجومهنی گشتی بهدهست دههێنا و كابینهی خۆی پێكهێناوه. بهاڵم ئ������هم بارودۆخه ل������ه كۆتاییهكانی س������هدهی نۆزدهوه
گۆڕانی بهس������هرداهات ،چونكه چهن������د حیزبێكی دیكهش هاتنه ناو مهیدانی سیاس������هتهوه و بهو پێیه بنهمای پێشویان تێكدا و شێوازی كولتووری دابهشكرنی كورسییهكانی ئهنجومهنیان له نێوان ههردوو حزبی پارێزكاران و كرێكارانیان تێكدا و وشهی پهرلهمانی ههڵپهس������ێردراو بهو ش������ێوهیه هاته نێ������و ئهدهبیاتی سیاسیی بریتانیاوه .ههرچهنده پێداچوونهوه بهمێژووی بریتانیا ئهوه نیشان دهدات كه بارودۆخێكی ئهوها كهمتر دهركهوتووه. له الیهكی دیك������هوه؛ دهركهوتنی بارودۆخی بهناو پهرلهمانی ههڵپهس������ێردراو ل������ه ڕۆلی س������هرۆكوهزیر (س������هرۆكی حزبی دهس������هاڵتدار) كهم ناكاتهوه .له كات������ی دهركهوتنی بارودۆخی پهرلهمانی ههڵپهسێردراو ،شاژنی بریتانیا وهكو جاران داوا له سهرۆكوهزیر و سهرۆكی حزب دهسهاڵتدار( ،ههرچهنده ئهگهر ژمارهی كورسییهكانی حزبهكهی له حزبهكانی دیكه كهمتر بێت) دهكات ب������ۆ پێكهێنانی دهوڵهتی نوێ ههنگاو بنێت و دهوڵهتێكی هاوپهیمانی یان دهوڵهتی كهمین������ه پێك بێنێت .له بارودۆخێكی ئهوهادا ڕۆلی حزبه بچووكهكان بههۆی ههلی بهشداریكردن یان بهشداری نهكردنیان له دهوڵهتی هاوپهیمانیدا ،گرنگ دهبێت. س������هرۆكوهزیرانی دهوڵهت������ی كهمینه دهتوانێ������ت ماوهیهك دهسهاڵتدار بێت و پاشان به هیوای بهدهستهێنانی زۆرینه داوای ههڵبژارنێكی دیكه بكات ،یا لهوانهیه بههۆی ڕووبهڕووبوونهوهی به لهدهستدانی متمانهی پهرلهمان ،ناچار به دووبارهكردنهوهی ههڵبژاردن بێت. ئهوجا ئهگهر س������هرۆكوهزیر نهتوانێت دهوڵهتێكی ئهوها پێك بێنێت ،ئهوكاته ئهركی پێكهێنانی دهوڵهت به س������هرۆكی حزبێك دهسپێردرێت كه زۆرترین ژمارهی كورسییهكانی له ههڵبژاردن به دهستهێناوه و ئهگهر ئهویش نهتوانێت دهوڵهتی هاوپهیمانی پێك بێنێت ،پهرلهمان لهالیهن بنهماڵهی پاشای دهسهاڵتدارهوه ههڵدهوهشێتهوه و ههڵبژاردنێكی نوێ ئهنجام دهدرێت. سهرچاوهhttp://www.irdiplomatic.com :
ئابی 2012
25
دهور و ئهرکی ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن له دامهزراوه حکوومییهکاندا ن :باوکی زاگرۆس ڕاوێ������ژکاری ڕاگهیاندن (میدیا) ،بریتییه له کهس������ێکی کارناس و به ئهزموون که له بواری ڕاگهیاندن و پرس������ی چاپهمهنیدا واڵمدهره ،ههروهها بهرپرسی بهشی ڕاگهیاندنه له دامهزراوهیهکدای������ه .گهیاندنی زانی������اری (دهنگوباس، ڕاستکردنهوه ،ڕوونکردنهوه) ،پهیوهندیکردن به کهرهسهکانی ڕاگهیاندن ،ههروهها ئامادهکردنی کۆنفرانس������ی چاپهمهنی له ئهرکه س������هرهکییهکانی بهش������ی ڕاوێژکاری ڕاگهیاندنی وهزارهتێکه .بۆ باش������تر بهڕێوهچوون������ی کاری ڕاوێژکاری، دهبێ ڕاوێژکاری میدیا پهیوهندیی ڕۆژانهی لهگهڵ وهزیر و وتهبێژدا ههبێت .ئاگاداربوونهوه له ناوهڕۆکی چاپهمهنییهکان ئهرکێکی ههره گرینگی ڕاوێژکاری ڕاگهیاندنه. ڕاوێ������ژکار دهبێ بزانێ������ت که چی س������هبارهت به کار و کردهوهکانی ئهو دامهزراوه ی������ان ئهو وهزارهتهی که کاری تێدا دهکات ،له ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتیدا به شێوهی پیت و دهن������گ باڵو دهکرێتهوه .ههر به ڕێگهی ئهویش������هوهیه که
26ههڵبژاردن ژماره ()24
وهزارهت و وتهبێژ ئاگاداری ڕا ،ڕهخنه و تێبینیی هاوواڵتیان و چاپهمهنیی������هکان دهبن������هوه .ههر به ڕێگ������هی ڕاوێژکاری ڕاگهیاندنهوهیه که دهنگوباس ،ڕاستکردنهوه و ڕوونکردنهوهی وهزارهت به کهرهسهکانی ڕاگهیاندن دهدرێت. * ئ������هوه گرینگه ک������ه ڕاوێژکاری ڕاگهیان������دن بزانێت، هاوواڵتی������ان و کهرهس������هکانی ڕاگهیان������دن س������هبارهت به وهزارهتهکهی و گش������ت پێکهاتهکهی چۆن بیر دهکهنهوه و چی بۆ ئهوان گرینگه؟ * ه������هر به ڕێگهی ڕاوێژکارهوهیه ک������ه وهزیر و وتهبێژ ئاگاداری تێڕوانین ،ههڵوێس������ت و ئهگهری ئهو پرسیارانه دهبنهوه ،که له کهرهسهکانی ڕاگهیاندندا باسیان لێوهدهکرێت و لهوانهیه له داهاتووددا ئاڕاستهی بهڕێوهبهرانی بکرێن. ڕۆڵ������ی ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن لهم بوارهدا که ئاخۆ چ پرس و کێشهیهک له فۆرمی پرس������یاردا ڕووبهڕووی وهزیر یان وتهبێژ دهبێتهوه ،کهلێک گرینگ و بهرچاوه .ئهمهیان یهکێک
له خاڵ������ه ههره گرینگهکانی ڕاوێژکاری ڕاگهیاندنه (لهگهڵ گرووپهکهی) که ئهگهر بێتوو ئهو شارهزایی و لێوهشاوهیی ههبێت و ڕاگهیاندن بناس������ێت ،دهتوانێت گرفت و کێشهکان کهمتر بکاتهوه. * پێویسته لهسهر ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن ،النیکهم ڕۆژێ یهکجار لهگهڵ وهزیر و وتهبێژدا کۆبوونهوهی ههبێت .ئهمهش بهمهبهستی ئاگادارکردنهوه لهو بابهت و دهنگوباسانهی که سهبارهت به ههرێمی کوردستان ،عێراق ،ههروهها ناوچه و جیهان باڵو دهکرێنهوه. له بواری ناوچهیی و جیهانیی������هوه ،ئاگاداربوون له ڕای سیاس������هتوانان و کهرهس������هکانی ڕاگهیاندنی ئهم دهڤهرانه، مهرجێکی ت������ره .کاتێک پایهبهرزیکی ههرێمی کوردس������تان س������هردانێکی واڵتێکی ناوچهک������ه دهکات ،دهبێ ڕاوێژکاری ڕاگهیان������دن بزانێت ک������ه ڕاگهیاندنهکان و سیاس������هتوانانی واڵتێکی دیاریکراوی ناوچه سهبارهت به ههرێمی کوردستان چی دهڵێن و ههڵوێستیان چییه ،ههروهها دهبێ زۆر به جددی بیر لهو ئهگهره بههێزانه بکرێتهوه ،که نێردراوێکی یاساییی ههرێمی کوردستان ڕووبهڕووی چ پرسیارێک دهبێتهوه. ئهم������ه ڕێک ئهو ئهرکه ههس������تیارهیه که پێویس������تی به خوێندنهوهیهکی ورد و ،دهبێ ش������ارهزایییهکی باش������ی له ڕاگهیاندنهکانی واڵتێکی دیاریک������راوی ناوچهکهدا ههبێت. بێش������ک دهبێ ئاگاداری کاروباری سیاس������یش بن و حزب و ڕێکخراوه سیاس������ییهکانیش باش بناسێت .لێهاتوویی و ناسینی ناکۆکیی نێوان هێز و الیهنه سیاسییهکانی واڵتێکی دیاریکراو بۆ ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن کارێکی پێویسته.
تایبهتمهندییهکانی ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن س������هرهکیترین تایبهتمهندی������ی ڕاوێ������ژکاری ڕاگهیاندن ئهوهی������ه ،دهبێ ڕۆژنامهوان بێت ،ههروهها ش������ارهزایی له کاری ڕاگهیاندن و یاساکانی ڕاگهیاندنیشدا ههبێت .دهبێ بهباش������ی زمانی کوردی بزانێت ،چونکه زمان کهرهس������هی پهیوهندیک������ردن و گهیاندن������ه .لێڵی و ناڕوون������ی له زمانی گهیاندندا ،گرف������ت بۆ پهیوهندیک������ردن و تێگهیاندن دێنێته کایهوه. پێویسته خاوهنی پهیوهندییهکی بهرفراوانی جهماوهری بێت ،ب������ه تایب������هت لهگ������هڵ کهرهس������هکانی ڕاگهیاندن به گش������ت چهش������نهکانیهوه ،ههروهها لهگهڵ ڕۆژنامهواناندا پهیوهندییهکی تایبهتیی ههبێت. بهرگ������ری ل������ه ئازادی������ی نووس������ین ،باڵوکردن������هوه و دهستاودهستکردنی زانیاری بکات ،ههروهها شارهزایییهکی باش������ی له چهمک������ی ئهخالق������ی ڕۆژنامهوانی و یاس������ای ڕۆژنامهگهریدا ههبێت. پێکهێنانی لێژنهی ڕۆژنامهوانی بۆ باش������تر بهڕێوهچ������وون و بهدواداچوون������ی کارهکان، پێویسته لێژنهیهکی چهند کهسی له ڕۆژنامهوانانی شارهزا پێک بێت. * خوێندنهوهی چاپهمهنییهکانی ههرێمی کوردس������تان و ئێراق ،ههروهه������ا ئاگاداربوون له ڕاگهیاندنهکانی ناوچه و جیهان. * بوونی پارێزهری یاس������ایی ب������ۆ بهدواداچوونی کاری یاس������ایی سهبارهت به بهشی کاروبار و پرسی ڕاگهیاندنی وهزارهتهکه. پێویسته که ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن ،کهسێکی نهرمونیان، شارهزایییهکی باشی له کار و زمانی ڕاگهیاندن ،ههروهها له ئهخالقی ڕۆژنامهوانی و یاسای پهیوهیست بهو کارهوه ههبێت .ئاگاداری و شارهزایی له چاپهمهنییهکانی واڵتانی دهوروبهر بهشێکی تره له کاری ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن که دهبێ بهردهوام ئهم کاره بهڕێوه بچێت. ڕاوێژکاری ڕاگهیاندن جیا ل������هوه که دهبێ ڕۆژنامهوان بێت ،دهبێ ئهوهش بزانێت که له دامهزراوهیهکی ڕهسمیی حکوومیدا کار دهکات .لهبهر ئهوه ،بهردهوام ههڵسوکهوت، نووس������ین و پهیفهکانی له ژێر چاودێریدایه و به چهشنێک نوێنهرایهتیی دامهزراوهکهی دهکات.
ئابی 2012
27
لیختن شتاین
لیخت������ن ش������تاین دوای مۆناك������ۆ ،ڤاتی������كان و س������ان مارینۆ، س������ێیهمین واڵتی بچووكه له ئهورووپا .ئهم ناوهنده ئهورووپایییه له ڕۆژههاڵتهوه لهگهڵ نهمس������ا و له ڕۆژاواوه لهگهڵ سویس������را هاوس������نووره .پایتهخت������ی ئهم واڵت������ه (ڤ������ادووز )Vaduzه كه پێنج ههزار دانیش������تووی ههیه .ڕووبهرهك������هی 160كیلۆمهتری چوارگۆش������هیه و ژمارهی دانیشتووانی 35ههزار كهس دهبێت. له ڕووی ئاو و ههواوه ناوچهیهكی زۆر س������ارده و زس������تانێكی زۆر س������ارد و هاوینێكی فێنكی ههیه .گرنگترین شار لهو واڵتهدا (شان)ه ،كه 5500دانیشتووی ههیه. حكوومهتی ئهم واڵته پاشایهتیی سنوورداره و دهسهاڵتدارهكهی ش������اهزادهیهكه .لندس������تگ (پهرلهمان)ی له 25ئهندام پێكدێت، ژمارهی نوێنهرانی له ژێر سیستهمێكی دیاریكراو و بهپێی ژمارهی دانیشتووانی ههر ناوچهیهك ،به دهنگی تهواوی ئهو خهڵكهی که تهمهنی یاسایییان ههیه ،بۆ ماوهی چوار ساڵ ههڵبژێردرێن. پهرلهمان 5 ،كهس و یهكێ لهوانه سهرۆكوهزیران وهك لیژنهی نهتهوهیی (كابینه) ههڵدهبژێرێت .سهرۆكوهزیر به فهرمی له الیهن شازادهوه دهسنیشان دهكرێت .ئهم واڵته خاوهنی دیموكراسییهكی تهواو س������هربهخۆیه و له ساڵی 1984ئافرهتانی ئهم واڵته مافی دهنگدانیان بهدهس������تهێنا .حزبه سیاسی و سهرهكییهكان بریتین له (یهكێتی نیش������تمانی ،حزبی هاوواڵتیی پێش������كهوتوو و حزبی لیستی ئازاد (ژینگه). له س������اڵی 1809ناپلیوونی یهكهم وهك یهكهمین ئیمپراتۆری فهرهنس������ا ،حكوومهتی خۆی دامهزراند و ئهم پرسهش لیختن شتاینی خس������ته ژێر كارتێکهری خۆی و ،له دواییدا ئهم واڵته له س������اڵی 1866بوو به هاوپهیمانی ئهڵمانیا .له ساڵی 1836 یهكهمین كارگهی س������یرامیك س������ازی و له ساڵی 1861بانكی گهوره و باوهڕپێكراو لهم واڵتهدا دامهزران .لیختن ش������تاین له س������اڵی 1868بێالیهنیی خۆی ڕاگهیاند .ئهم واڵته كه به هۆی
28ههڵبژاردن ژماره ()24
خاكی نهمساوه له ئهڵمانیا جیا دهکرێتهوه ،تهنیا شازادهنشینی ئهڵمان������ی بوو كه له س������اڵی 1871تێكهڵ ب������ه ئیمپراتۆرییهتی ئهڵمانی نهبوو. له س������اڵی 1924ئهم واڵته له یهكگرتنهوهی گۆمركی و پارهیی لهگهڵ سویسرا بهشدار بووه ،ههروهها له ساڵی 1919سویسرا بهرپرس������یارهتیی سیاس������هتی دهرهوهی لیختن شتاینی له ئهستۆ گرت .شازاده (هانس ئادام)ی دووهم دوای مردنی باوكی (فرانتز جۆزێف)ی دووهم ،له ساڵی 1989جێگای باوكی گرتهوه. له س������اڵی ( 1993ماریو فریك) له حزبی یهكێتی نیش������تمانی س������هرۆكایهتیی واڵتی گرته ئهس������تۆ ،ههروهها له س������اڵی 2001 (ئۆتمار هاسلێر) شوێنی ئهوی وهك سهرۆكوهزیران گرتهوه. ل������هڕووی نهتهوه و ئایینهوه ئهم واڵته %65لیختن ش������تاینی، %10سویس������ری و %5نهمسایی و %3ئهڵمانییهكان پێكی دێنن. %80ی لیختن شتاینییهكان كاسولیك و %10ی تریش پروتستانن. زمان������ی فهرمیی������ان ئهڵمانییه .ههناردهی ئهم واڵته ،كهرهس������ه و ئامێرهكانی ددانپزیشكی و ئاسنهواڵهیه .لیختن شتاین یهكێ له ئهندامانی یهكێتی ئهورووپایه .واڵتی لیختن ش������تاین 11ویالیهت له خۆدهگرێت: -١بالزێرز -٢ئسشن -٣ .گهمپرین -٤ماوورێن -٥ .پلهنكێن. -٦ڕووگێڵ -٧ .ساش������ن -٨ .ش������ێلێنبهرگ -٩ .تریس������ێن-١٠ . تریسێنبهرگ -١١ .ڤادۆز.
لیختن شتاین ناوی ڕهسمی:
پاشایهتیی لیختن شتاین
پایتهخت:
ڤادووز
پانتایی خاک:
١٦٠کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان – ٣٦١٩٠ :ئاماری ساڵی ٢٠١٠
چاپهمهنیی ئازاد له فارسییهوه :باوکی زاگرۆس نابێ ڕۆژنامهوانان بكهونه ژێر كارتێكهریی بیروڕای خهڵكهوه و ،پێویس������ته تا دهتوانن به دوای ڕاستیدا بگهڕێن .دیموكراسی ڕێگ������ه ب������ه چاپهمهنی دهدات تا به بێ ترس ل������ه دهوڵهت یان به قازانجی ئهو دهنگوباس كۆ كهنهوه و باڵویان بكهنهوه. ل������ه كۆمهڵگ������ه دیموكراتییهکاندا ،ناب������ێ چاپهمهنی له ژێرچاودێ������ری دهوڵهتدا بێت .ل������ه دهوڵهت������ه دیموكراتییهكاندا ،نه دامهزراوهیهک ههیه به ناوی وهزارهتی ڕۆش������نبیری ،كه بابهتی ڕۆژنامهكان و چاالكیی پهیامنێران كۆنترۆڵ بكات ،یان مهرج بۆ توێژینهوه سهبارهت به توانایی و لێوهشاوهیی پهیامنێران دابنێ و ،نه گوش������اریش دهخاته س������هر ئهوان تا ببن به ئهندامی ئهو سهندیكایانهی كه له ژێر ڕكێفی حكوومهتدان. ئهرك������ی چاپهمهنیی ئ������ازاد هوش������یاركردنهوهی خهڵك وپرس������یاركردنه له بهڕێوهبهران و له ههم������ان كاتدا ،خوڵقێنهری ههلومهرجێکن بۆ باس و لێدوانی ناوچهیی و سهرانسهری. ـ حكوومهت������ه دیموكراتییهكان هێ������ز و توانایی به چاپهمهنیی ئازاد دهدهن ،دهزگای دادوهریی س������هربهخۆ ،كۆمهڵگهی مهدهنی و بیروڕای ئازاد ،گش������تیان بهرگری له چاپهمهنیی ئازاد دهكهن. دهبێ یاسا پشتیوانی له چاپهمهنیی ئازاد بکات. ـ له حكوومهته دیموكراتییهكاندا دهوڵهت بهرپرسی كردهوهكانی خۆیهتی و بۆیه خهڵك داوایان لێدهكات ئاگاداری ئهو بڕیارانه بن، که حکوومهت به نوێنهرایهتیی ئهوان دهی دات .چاپهمهنییهکان به ڕێگهی چاودێریکردن به س������هر کاروبارهکانی دهوڵهتدا "مافی وش������یاركردنهوه"ی خهڵك دهستهبهر دهکهن و بوار دهڕهخسێنن بۆ ئهوهی که سیاس������هتهكانی دهوڵهت بخهنه ژێر پرس������یارهوه. حكوومهته دیموكراتییهكان لهس������هریانه ب������وار بۆ ڕۆژنامهوانان بڕهخسێنن ،تا بهشداریی كۆبوونهوه گشتییه دهوڵهتییهكان بكهن و مافیان ههبێ بهڵگهنامه میللیهكان ببینن .دهوڵهت نابێ سنوور بۆ وتار و نووسینهكانی ڕۆژنامهوانان دیاری بكات. ـ چاپهمهنی پێویس������ته له ئاست كارهكانی خۆیدا بهرپرسیار
بێت و له ڕێی ئهنجومهنه پیشهیی ،شورای سهربهخۆی چاپهمهنی و نوێن������هرهتایبهت������هكان و ڕهخنهگرانی نێ������و ڕێكخراوهكانهوه كه له س������كااڵی خهڵ������ك دهكۆڵنهوه ،به وردی به دوای س������كااڵ و زیادهڕۆیییهكانیان������دا بچ������ن ،ب������هم پێی������ه ،بهرپرس������یاریهتیی وهاڵمدهربوونی ئهوان له ناوهوهش دهپارێزرێت. ـ دیموكراس������ی پێویستی به ههڵبژاردن و بڕیاردانی خهڵكهوه ههیه .بۆ وهدهستهێنانی متمانهی خهڵك سهبارهت به چاپهمهنی، ڕۆژنامهوان������ان دهب������ێ ڕاپۆرتی ڕاس������تهقینه لهس������هر بنهمای س������هرچاوهی باوهڕ پێكراو و زانیاریی دروس������ت ئامادهبكهن. دزیی ئهدهبی یان ڕاپۆرتی س������اخته ،نهیاری چاپهمهنیی ئازاد و داهێنهرانهیه. ـ چاپهمهن������ی بۆ جیاكردن������هوه و كۆكردن������هوهی زانیاری و باڵوكردن������هوهی ئ������هوان له ڕهوتی نووس������یندا ،نابێ دهس������تهی نووسهرانیان له ژێر كارتێكهریی حكوومهتدا بن. نابێ ڕۆژنامهوانان بكهونه ژێر كارتێكهریی بیروڕای خهڵكهوهو ،پێویس������ته تا دهتوانن به دوای ڕاستیدا بگهڕێن .دیموكراسی ڕێگ������ه به چاپهمهنی دهدات تا به بێ ت������رس له دهوڵهت ،یان به قازانجی ئهو دهنگوباس كۆ كهنهوه و باڵویان بكهنهوه. ـ له حكوومهت������ه دیموكراتییهكاندا ،ملمالنێیهكی بهردهوام له نێوان دوو ماف������ی گرینگ له گۆڕێدایه .یهكێك لهو مافانه ئهركی دهوڵهته بۆ پاراس������تنی ئاسایشی نهتهوهیی و ئهوی تریان مافی ئاگاداركردنهوهی خهڵكه به پشتیوانیی كارامهیی ڕۆژنامهوانان له دهستپێڕاگهیشتنیان به زانیاری. پێویس������ته كه حكوومهت������هكان جار جار دهستپێڕاگهیش������تن ب������ه ههندێ������ك زانیاری ك������ه ب������ۆ بالوكردنهوهی گش������تی گهلێك ههستیاره ،سنوورداری بكهن .بهاڵم ڕۆژنامهوانان له حكوومهته دیموكراتییهكاندا بهتهواوهتی مافیان ههیه بهدوای ئهم پرسانهدا بچن. سهرچاوه :ماڵپهڕی وهزارهتی دهرهوهی ئهمریکا
ئابی 2012
29
ڕۆڵی ئافرهتان له ئهڵمانیادا
ن :حهسیب ئهدیب عهبدی ڕۆڵێک که ئافرهت له چهندین سهدهی ڕابردوودا له ئهڵمانیا ههیبوو ،بهس������ترابۆوه به کۆمهڵێك ئ������هرك ،وهکو ماڵداری و بهخێوکردن������ی منداڵ و کاروباری ناو م������اڵ و هتد !....بهاڵم ش������هڕ و ئاوارهیی و مالوێرانی له شاره گهورهکانی ئهڵمانیا دوای شهڕی دووهمی جیهانی ،ئهم ئهرکانهی سهرهوهی تێکدا و ئافرهتان������ی ئهڵمانیای ناچارکرد س������هرهڕای ئهم ئهرکانه، ئهرکهکانی بهس������تراوه به پیاو و کورهکانیان بهجێ بێنن ،که له ناو شهڕدا کوژرا بوون ،یا ببوون به کهمئهندام. وات������ه گهورهتری������ن هان������دهر بوو ،ک������ه دی������واری ئهرکه دیاریکراوهکهی خۆیان بشکێنن و پێ له ناو کۆمهڵگهی خویان دابنێن و ڕۆڵی س������هرهکی ببینن .وای لێهات که تا پێنچ دهیه دوایی ،ش������ان به شانی پیاوان دوای شهڕی دووهمی جیهانی بۆ چاکسازیی والتی ئهڵمانیا ههمو توانای خویان به کار بێنن و ،ئهمڕۆ منداڵ و نهوهکانیان درێژه به ڕێگاکهیان دهدهن. ژنان������ی گهنج������ی ئهڵمانیا خۆیان به یهکس������ان به پیاوانی ئهڵمانی������ا له کۆمهڵگه دادهنێن و ،ئهم بیر کردنهوه و بیروڕایه ئهرک������ی نوێی بۆی������ان هینای������ه دی .له کۆماری پێش������ووی دیموکراتی ئهڵمانی������ا (ئهڵمانیای ڕۆژههاڵت) له ١٠٠ئافرهت ٩٠یان فهرمانبهر بوون و باوهڕیان بهمه نهبوو ،که ئافرهت بۆ گوزهرانی ژیانی دهبێ به پیاو بهس������ترا بێتهوه و ههر شتێک بهرامبهر بهم بیروڕایه با ،ڕهتیان دهکردهوه. چاالکییهکان������ی ئافرهتان له ئهڵمانی������ا زیاتر به کاروباری
30ههڵبژاردن ژماره ()24
جهماوهرییهوه بهس������تراوه .مهیلی دهستێوهردانی کاروباری سیاسی ئهگهرچی ڕۆژ به دوای ڕۆژ بهرهو زیاد بوونه ،بهاڵم بوونی کۆمهڵێك کێش������هی جهماوهری لێ نهگرا ئهوهی ئهوان دهیانهوهێ بیکهن ،ئهویش بوونی کۆمهڵێك کێشهی بنهماڵهیییه، چونکه لهبهر بوونی ئیش و بهدهستهێنانی کۆمهڵێك داواکاریی تایبهتمهند ،ئافرهت نهیتوانی به باش������ی ئهرکی کاروباری ناو ماڵ و بنهماڵهیی خۆیان جێبهجێ بکهن. واته زۆر ئاش������کرایه که سهرههڵدانی خهباتی ئافرهتان له ئهڵمانیا دوای چهند سهدهیهك به ههبوونی زۆریی کێشهکان، جێگهی خۆی له ناو کۆمهڵگهی ئهڵمانیادا دهکاتهوه و توانی له کاتێکی کهمدا یهکێت������ی ئافرهتانی ئهڵمانیا بێنێته دی ،که زیاتر ل������ه ( )١٠٠ڕێکخراوی ل������ه دهوری خۆیدا کۆکردهوه، ک������ه له زۆربهی لێژنه ئابووری ،جهماوهری و تهنانهت نهتهوه یهکگرتووهکانیشدا ڕۆڵی دانوستان دهبینێ. لۆئی������ز ئوتو پیتهرز دان������هری یهکێتی ئافرهت������ان و یهکهم ڕێکخراوی ئافرهتان له ئهڵمانیا ههڵوێس������تی خۆی بهرامبهر به پێکهاتن������ی لێژنهی ئافرهتان ئ������اوا ڕادهگهیێنێت" :بوون و بهشداریی ئافرهتان له دانان و دیاریکردنی بهرژهوهندییهکانی واڵت ،نه تهنیا مافه ،بهڵکو ئهركیشه!... ئهو بڕوای بهوه ههبوو ،که باش������ترین ڕێگای گهیشتن بهم ئامانجه چوون بۆ بهش������ی زانس������ت و فێربوونی ئافرهتان و سهرکهوتنیان له بواری ئیش و کاره .واته له ژێر ڕێنماییهکانی
کورد نهتهوهیهکی بێ دهوڵهت
لوئیز ئوتو پیترز 1895 - 1819 ئ������هو بوو که یهکێت������ی ئافرهتانی ئهڵمانیا له س������هدهی ٧٠و ٨٠توان������ی دان ب������ه مافهکانی بنێ و داوای دروس������تکردنی قوتابخانهی تهکنیکی و بازرگانی بۆ کچان و یهکبوونی مافی پاداش������تی کار وهك پیاوان و بوونی یاس������ای کار تایبهت بۆ ئافرهتان و بهشداری له دهنگدان و هتد!... ژنان������ی ئهڵمانی������ا بهمج������وره توانیان ڕۆژ ل������ه دوای ڕۆژ س������هرکهوتن به دهس������ت بێنن .بهش������داری ل������ه کارکردن له دهزگاکانی شهمهندهفهر و ئیدارهکانی نامه گهیاندن (پۆسته) و بگۆڕهکانی تهلهفوون ،که تا پێش ئهوه بهس مافی کارکردن ب������ۆ پیاوان بوو .به دوای ئ������هم چاالکییانهدا بوو ،که یهکێتی ئافرهتان������ی ئهڵمانیا توانی له س������اڵی ١٩٠٨دا س������هرکهوتن له بهدیهێنانی یاس������ایهك له حکوومهتی ئهو کاتدا بهدهس������ت بێنێت. بهپێی ئهو یاسایه دهبێ دهستوورێک دهر بکرێت که ماف به ئافرهتان بدات تا ئهوانیش بتوانن له ههمو بهشهکانی زانکۆدا درێژه به خویندنی بااڵ بدهن و ،ههر به دوای ئهم یاسایهدا بوو که مافی بهشداری له ئهنجام دانی کوبوونهوه سیاسییهکاندا وهرگرت و ببنه ئهندام له ڕێکخراوه سیاسییهکاندا .به دوای ئهم ههواڵنهدا بوو ،که ١٠س������اڵ دوات������ر ئافرهتانیش مافی دهنگدانیان له ههڵبژاردندا بهدهستهێنا.
ن :ئهنتۆنی گیدێنز نهتهوه بێ دهوڵهتهکان به شێوهیهکی تایبهتی له جیهانی ئهمڕۆدا بهرچاون ،بهاڵم النیکهم له ماوهی سهد ساڵی ڕابردوودا بوونیان ههبووه .نهتهوهی بێ دهوڵهت خهڵکانێکن که بڕوایان وایه سهر به کۆمهڵگهیهکن ،بهاڵم خاوهنی دهوڵهت – نهتهوه نین. تایبهتمهندییهکانی ئهو کۆمهڵگهیه ،ههر ئهو تایبهتمهندییهن که "بێندیک ئهندرسۆن" جهختیان لهسهر دهکاتهوه .به واتایهکی تر ،زمانی هاوبهش ،مێژووی کولتووری هاوبهش و چهشنێک مێژووی تایبهت بهخۆ و ،تا ڕادهیهک هاوبهشی دهسکرده .لهبهر ئهوه نهتهوه بێ دهوڵهتهکان خاوهنی "ناسیۆنالیسم"ن ،چونکه تهژین له ناسنامهی نهتهوهیی؛ نهتهوهشیان ههیه و خاوهنی چهشنه کۆمهڵگهیهکن ،بهاڵم دهوڵهتیان نییه و ئاواتی ئهوهیان ههیه ،که ببن به دهوڵهت. نهتهوهی کورد یهکێک لهو نهتهوانهیه که بهسهر چهند واڵت له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا دابهش کراوه. ئهو بڕوایه که کوردستان دهبێ دهوڵهتی سهربهخۆی ههبێت، له گۆڕێدا ههیه ،بهاڵم دهوڵهت نییه و شهڕ و پێکدادانیش بهم هۆیهوه ڕوو دهدهن .بێشک بوونی نهتهوهی بێ دهوڵهت ههمیشه نابێته هۆی شهڕ و پێکدادانی خهست. کۆمهڵه نهتهوهیهک ههن ،که ڕێژهیهکی کهم له ناویاندا الیهنگری له بوون به دهوڵهت دهکهن .له ئهورووپا نموونهی جیاوازمان لهو بوارهدا ههن .چارهنووسی سکۆتلهندا، کاتالۆنیا و باسک چییان بهسهر دێت؟ ئایا بهلژیکا دابهش دهبێت؟ سهرچاوه :چشم انداز دولت -ملت
ئابی 2012
31
ڕۆڵی میدیاكان ،یاسا و دیموكراسی ه كۆمهڵگهی مهدهنیدا ڕۆڵی چاپهمهنییهكان ل
و :سنۆبهر تهیب ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی نه تهنی������ا پهیوهندیی به شارس������تانییهت و کۆمهڵگ������هی مهدهنیی������هوه ههیه ،بهڵکو پهیوهندییهکی نهپچڕاویش������ی ههیه ،چونکه شارستانییهت و ڕهوتی بهمهدهنیكردنی كۆمهڵگه ،له ڕاس������تیدا پڕۆسهی هاتنهناوهوهی زانیاری و ئاڵوگۆڕه ئهرێنییهکانه. ئهوهی كه زاناكان له س������هری ڕێكکهوتوون ،ئهوهیه كه ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی تهنیا كهرهسهیهكن ،كه ڕهوت و ش������ێوازی ئاڵۆگوڕی كۆمهاڵیهتی دهستنیشان دهك������هن ،چونک������ه ه������هر ئاڵوگۆڕێک������ی کۆمهاڵیهتی وا دهخوازێت خهڵک له پهیوهندی و لێک تێگهییش������تندا بن و ئاڵوگۆڕی بیروڕا بک������هن و ،له کۆتاییدا جموجۆڵێکی بهرفراوان������ی کۆمهاڵیهتی وهڕێ بخهن ،ئهویش ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتییه. ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی یان زانیاریی گشتی ،دهبێته هۆی ئهوه كه تهواوی خهڵكی ئاگاداری گش������ت بابهتهكان بكاتهوه و پهیوهندییه كۆمهاڵیهتییهكانی دهستهبهر دهكات. ئامان������ج له دابینکردن������ی پهیوهندیی������هكان و خوڵقاندنی كهشی گفتوگو ئهوهیه ،كه خهڵك بیروڕاكانیان ههڵسهنگێنن و له ژێر ڕۆش������ناییهكهیدا ،گۆڕانكاری له شێوهی تێڕوانین و كردهوهی خۆیاندا بێننهکایهوه ،پهیوهندییه كهس������ییهكان دهتوانێت گۆڕانكاری له تاكهكهسیدا دروست بكات .بهاڵم ی گشتی له ماوهیهكی كورتدا دهتوانێت ئامرازی ڕاگهیاندن
32ههڵبژاردن ژماره ()24
ئاڵوگۆڕ له شێوهی تێڕوانینی گرووپی مرۆییدا پێک بێنێت و ئاڵوگۆڕی كۆمهاڵیهتی بێنێته بهرههم. چاپهمهنیی������هكان ل������ه كۆمهڵگهیهك������ی مهدهنیدا کاتێک گرینگیی خۆی وهکو هۆکاری ئاڕاستهکردنی کۆمهاڵیهتی پێشان دهدات ،که ڕهوتی گهشه دهسپێ بکات .چونکه لهو قۆناغهدا پرسی چاالککردنی هێزهکان و دهرفهتی مرۆڤی خۆی دهردهخات. وتهیهكی باوه كه دهڵێت( :کێشهی بنهڕهتی و سهرهکیی واڵته پهرهنهگرتوو و دواکهوتووهکان سهرچاوهی ئابووری نیی������ه ،بهڵکو دهب������ێ ه������ۆکاری دواکهوتوویی ئ������هوان له پهرهنهگرتوویی و گهش������هی سهرچاوهی مرۆڤی ئهوانهوه بزانین ،لهبهر ئهوه ئهرکی س������هرهکی ئهوان بریتی دهبێت، له ههوڵدان بۆ چاکس������ازیی س������امانی مرۆڤی ).ههوڵدان بۆ نوێس������ازیی سهرمایه مرۆڤییهكان ،بریتییه له وشیاریی مهعنهوی������ی مرۆڤ������هكان و ڕێگه خۆش������كهره ب������ۆ كاری هاوبهش. وشیاریی مرۆڤهكان قۆناغێكه كه پێویستی به فێركردنی گشتییه ،دوای شهری یهكهمی جیهانی ،ههروهها شهڕی دووهم������ی جیهانی ،زۆرب������هی واڵتانی جیه������ان كه ئهمڕۆ گهیشتوونهتهلوتكهی شارستانییهت ،واڵتێكی وێران بوون و هیچ شارستانییهتێكی تێدا نهدهبینرا .ئهوان لهو خاڵهوه بهرهو شارستانییهت ههنگاویان نا.
له زۆربهی ئهم واڵتانهدا بهرنامه بهرفراوانهكانی فێركردن له ڕێگ������هی چاپهمهنییهكان������هوه بهڕێوه دهچ������وو ،ههر لهو پهیوهندییهشدا بهرنامهكانی فێركردنی له ڕێگهی ڕادیۆکانهوه كاریگهری زیاتری له ههر ش������تێكی تر ههبووه ،چونکه تاک تاکی كۆمهڵگه ،چ خوێن������دهوار یا نهخوێندهوار ،خرایه ژێر پهروهرده و فێركردنی تایبهت و توانا سروش������تییهكانیان له پێناو نوێسازی له بواری پهیوهندیی كۆمهاڵیهتی ،ئابووری، فهرههنگی و سیاسییهوه ،وهگهڕ خست. پهیوهندیی گشتی یا چاپهمهنییهكان له ڕهوتی كۆمهڵگهی مهدهنیدا سوود له پهیوهندییه كۆمهاڵیهتییهکان وهردهگرن. چاپهمهنی به ئاڕاستهی وهدیهێنان و پێكهێنانی كۆمهڵگهی مهدهنی ،دهتوانن یارمهتیی ڕهوتی پهرهپێدانی نهتهوهیی و هاوکات ڕهچاوکردنی دادپهروهری بكهن. ل������ه كۆمهڵگهی مهدهنی������دا دهوڵهت ل������ه بهرامبهر خهڵك بهرپرس������یاره و له بهرامبهر كردهوه ،بڕیار و بهرنامهكانیدا ناچار ب������ه وهاڵمدانهوهیه .دهوڵهت بهرامبهر خهڵك و خهڵك بهرامب������هر دهوڵ������هت بهرپرس و له پهیوهندی������دان ،خهڵك له كاتی دهس������تهبهركردنی مافهكانیان دهچنه پاڵ دهوڵهتهوه. پهیوهندییه گش������تییهكان كه پاڵپش������تی میدیاكانه ،دهتوانێت پهیوهندیی ڕاست و دروست و كاریگهر له گهڵ خهڵك و ڕای گشتی به ڕێگهی میدیاكانهوه مافی خهڵك دابین بكهن. ههروهه������ا یهكێ له س������هرهكیترین مافهكانی خهڵك له كۆمهلگای مهدهنیدا مافی (بهدهستهێنانی زانیاری)یه ،هیچ كهس������ێك یا گرووپێك ناتوانێت ئهم مافهش له هاوواڵتیان زهوت ب������كات .پهیوهندیی گش������تی ی������ا چاپهمهنییهكان له كهرهس������ه گرنگهكانی دهس������تهبهركردنی وهدیهێنانی ئهم مافهی������ه ،خهڵك ل������ه كۆمهڵگهی مهدهنی������دا مافی ئهوهیان ههیه كه بزانن ،ڕاس������تییهكانی دهوروبهری ژیانیان چین؟ ههروهه������ا مافی ئهوهیان ههیه بزانن ئ������هو بڕیارانهی كه له الیهن بهرپرس������انی دهوڵهتهوه دهردهچێت بۆ كاروباری ئابووری ،سیاسی ،فهرههنگی ،خوشگوزهرانی ،هونهری، پهیوهندی و شار ،چین؟ له كۆمهڵگهی مهدهنیدا خهڵك مافی ئهوهیان ههیه بزانن
و زانیاری س������هبارهت به كاروبارهكان بهدهست بێنن ،یان زانیاری س������هبارهت به ههلومهرجی خۆیان بهدهست بێنن و ،ئهمه ئهركی چاپهمهنییهكانه كه له وهرگرتنی ئهم مافانه ڕێنمایی خهڵك بكهن و ئهوان له ئاڕاس������تهی بڕیاردانێکی باشتر و عهقالنیتردا ڕێنوێنی بکهن. ل������ه تایبهتمهندییهكان������ی كۆمهڵگهی مهدهن������ی ،بوونی بهردهوامی هاوواڵتیی وش������یار و ئ������اگاداره .كاتێك خهڵك بواری ناسین و بڕیاردانیان بۆ دهڕهخسێ ،که ئاگادارییهکی پێویستیان سهبارهت به کاروکردهوهکانی دهوڵهت ههبێت و له کۆتاییدا توانای ههڵسهنگاندنیشیان دهبێت. چاپهمهنییهكان وهك سهرچاوهی پهیوهندی نێوان دهوڵهت و دهوڵهتی������ش به زانیاری گهیاندنی خێ������را ،ورد و ڕوون دهتوانێت یارمهت������ی بهو ڕۆڵهی كۆمهڵگهی مهدهنی بدات. چاپهمهنی یا ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ،چ چاپهمهنی، وێنهیی یا بیستن له بواری ئاگاداركردنی بیروڕای گشتیدا ڕۆلێك������ی زۆر گرن������گ دهگێرن ،تهنان������هت بهپێی بیروڕای ههندێ زانایان ،چاپهمهنییهكان به دهس������هاڵتی چوارهم له دهوڵهتێكدا دهژمێردرێن. له كۆمهڵگهی مهدهنیدا ،میدیاكان كهرهس������هی باس و بیستنی جهماوهره ،له س������هردهمێكدا كه جیهان بووه به گوندێکی جیهانی ،چاپهمهنییهكان ڕۆلێكی س������هرهكی له دروستكردنی ئهم گوندهدا دهگێڕن و ئامرازی پهیوهندییه ل������ه نێ������وان فهرههنگهكان ل������ه ڕێكخس������تنی بیروباوهڕه جۆراوجۆرهکاندا و ،له سهردهمێكدا که بهرهو بهجیهانیبوون ههن������گاو دهنێین ،میدیا و چاپهمهنییهكان ڕۆلێكی گرنگ له ههڵوهشاندنهوهی سنوورهكان و لێكنزیكبوونهوهی واڵتان دهبینن .بچووكترین ڕووداو كه له گۆش������هیهكی جیهاندا ڕوو دهدات ،به خێرایییهكی سهرس������ووڕهێنهرهوه گشت خهڵك لهم ڕووداوه ئاگادار دهبنهوه. ل������ه الیهكی ت������رهوه ،چاپهمهنییهكان له ئاڕاس������تهی لێك تێگهیش������تنی ئاڵوگۆڕی ئهزموون������هكان ،یهكێتیی نهتهوهیی، یهكسانی ،لێكنزیكبوونهوهی بیروڕا جۆراوجۆرهکان له ئاکامی ئاش������تیدا ،سهقامگیری و ئاس������ایش له بهدامهزراوهکردنی یاساكان و بایهخگهلی فهرههنگی و كۆمهاڵیهتی ڕۆلێكی زۆر گهوره دهگێڕن ،كه دهوری میدیا و پهرهپێدانی فهرههنگی و بیروباوهڕهكانی خهڵكی زۆر بهرچاوه. ئازادی������ی چاپهمهنییهكان لهگ������هڵ گۆمهڵگهی مهدهنی و سیس������تهمی دیموكراس������ی له واڵتێكدا یهك دهگرنهوه. ل������ه كۆمهڵگهی مهدهنیدا چاپهمهنی كهرهس������هیهكه كه به بهكارهێنانی ،دهتوانرێ������ت چاودێری کردهوهکانی دهوڵهت
ئابی 2012
33
و بهڕێوهبهران������ی بكات و بهر ب������ه بهالڕێداچوونیان بهرهو گهندهڵی ،نادادپهروهری ،پاوانخوازی و ملهوڕی بگرێت. ههروهه������ا میدیاكان كهرهس������هیهك ن ک������ه به ڕێگهی ئهوانهوه دهتوانرێت كرداری لێپرس������راوان سنووردار و مهرجدار بكرێت و ئهوانهی مل به یاس������ا نادهن بهریان پێ بگرێت و بوار بۆ چاکسازی ،پێشکهوتن و پهرهپێدان له بواره جۆراوجۆرهکان وهکو دابینکردن و بهدیهێنانی دادپهروهری و بهیاساییکردن له کۆمهڵگهدا ڕێک بخات. چاپهمهنیی������هكان وهك پردی پهیوهندی������ی نێوان خهڵك و دهوڵهت ،ڕهنگدان������هوهی ئیراده و ویس������تی هاوواڵتیان دهورێکی گرینگی ههیه. (هێگل) دهڵێت" :پێشكهوتن و پێگهیشتن له كۆمهڵگهیهكی مهدهنیدا له ڕهوتی چاپهمهنیی������هكان لهو کۆمهڵگهیهدا به دی������ار دهكهوێ ".ب������هو واتایهیه كه به ه������هر پێوهرێك كه ڕاگهیاندنی گش������تی بتوانن ئهرك و بهرپرسیارهتییهكانیان له بهرامبهر پرس������ه كۆمهاڵیهتیی������هکان بهجێ بێنن و لێی ت������ێ بگهن ،به ههمان ڕادهش بهمهدهنیبوون له كۆمهڵگهدا خێراتر دهبێتهوه. پرس������ی كردنهوهی دهرگاكانی شارستانییهت ،گهشهی ئاس������تی بیری سیاس������یی خهڵك و بهرزکردنهوهی ڕاده و ئاستی ژیان ،ههمیشه له بهرامبهر چاپهمهنی و ڕاگهیاندنه گشتییهكاندایه. ههر كاتێک ل������ه كۆمهڵگهی مهدهنی������دا ،خهڵك نهتوانن باس له كێش������ه و گرفتهكانیان بکهن ،ههر كاتێ میللهتێك نهتوانێت به تهواوی له كاروباری پهیوهست به چارهنووسی سیاس������یی خۆی تێ ب������گات و ،ههر كاتێ پێش������كهوتن له كۆمهڵگهیهکدا الواز بووه و هاوسهنگیی پێداویستییهكانی خهڵك نهبێت ،دهسبهجێ ئهو بڕیاره دهدرێت ،که چاپهمهنی و کهرهسهکانی ڕاگهیاندن نهیانتوانیوه ئهركهكانی خۆیان بهجێ بێنن .چونکه ئهم کهرهس������انهن كه دهنگی خهڵك به دهوڵهت و كۆمهڵگهی نێونهتهوهیی دهگهیێنن. ههروهه������ا ئامرازێكه كه خهڵكی ئاگادار دهكهنهوه لهو ڕووداوانهی كه له دهوروبهریان ڕوو دهدهن و پهیوهس������تن به ژیان و چارهنووس������یانهوه .له کۆتاییدا ،ئهم کهرهسانن ک������ه خهڵکی ئام������اده دهکهن تا پێک������هوه وزهی خۆیان بۆ ئاڵوگۆڕهکان وهگهڕ خهن .چاپهمهنییهکان کهرهس������هیهکن له ئاڕاستهی بهدیهێنانی ئازادی ،بهرابهری ،دادپهروهری، دیموکراسی و بایهخهکانی کۆمهڵگهی مهدهنیدان. سهرچاوهwww.acsf.af :
34ههڵبژاردن ژماره ()24
هاوپهیمانی چییه؟ هاوپهیمانی ،دهس������تهواژهیهكی سیاس������ییه كه ڕۆژانه لهنێو ههواڵه سیاس������ی و میدیا نێودهوڵهتییهکان، ههروهها له نێو وشهكانی سیاسهتمهداران و چااڵكوانانی سیاسی ،دووباره دهبێتهوه. وشهی هاوپهیمانی ( )allianceبه مانای (گردبوونهوه، لهگهڵ یهكتریدا كۆكبوون و پهیوهستبوون به یهكتری)یه .له ڕووی سیاسیش������هوه ،هاوپهیمانی ڕێككهوتنێكه له نێوان دوو ی������ان چهند هێز ب������ۆ الیهنگریكردن ل������ه یهكتری به مهبهستی پێشڤهچوونی سوودی هاوبهش. هاوپهیمانیی������هكان چهندین ش������ێوهی جیاوازیان ههیه، وهك������وو :دوو الیهن������ه و چهند الیهنه ،نهێنی و ئاش������كرا، س������اده یان ئاڵۆز ،ماوهكورت یان درێژخایهن .ههروهها هاوپهیمانی له ڕووی سیاسهتی ناوخۆیی و نێودهوڵهتییهوه كاراییێكی زۆری ههیه. له ڕووی نێودهوڵهتیی������هوه ،ئامانج له هاوپهیمانی ،لێك نزیكبوونهوه و هاوكاریی چهند واڵتێكی جیاوازه بۆ گهیشتن به ئامانجێك یان چهندین ئامانجی هاوبهش .هاوپهیمانییه نێودهوڵهتییهكان كاتێك دروست دهبن ،كه چهند واڵتێك به گشتی هاوبیر بن لهگهڵ یهكتری بۆ بهدیهێنانی ئامانجێكی بهرچ������او .واڵتانی ئهن������دام له هاوپهیمان������ی لهوانهیه بۆ هاوكاریكردنی یهكت������ری ڕێككهوتننامهیهكی فهرمی ئیمزا بكهن ،ی������ان بهبێ هیچ ڕێككهوتنێك ل������ه پێناو بهدیهێنانی ئامانجێكی بهرچاویان ،ڕێك بكهون. له بواری سیاس������هتی ناوخۆیی واڵتانیش ،هاوپهیمانیی ح������زب و الیهنه سیاس������ییهكان پرس������ێكی فهرمییه .ئهو پرس������ه بهتایبهت له سیستمه سیاس������ییهكانی پهرلهمانی كه دهوڵهت لهنێو پهرلهمان دی������اری دهكرێت ،گرنگییهكی تایبهتی ههیه. لهبهر ئ������هوهی له سیس������تمی پهرلهمان������ی حزبێك كه زۆرینهی كورسییهكانی ئهنجومهنی بهدهست هێناوه خۆی له خۆیدا حكوومهت پێك دێنێت ،ئهو حزبانهی كه له ڕووی سیاسییهوه زۆرینهیان بهدهست نههێناوه ،بۆ بهدهستهێنانی دهسهاڵتی جێبهجێكردن لهگهڵ ئهو حزبانهی كه له ڕووی بیری ئایدیۆلۆژیی������هوه لهیهكتری نزیكن ،هاوپهیمانی گرێ دهدهن .لهوانهی������ه ئ������هو هاوپهیمانییه پێ������ش ئهنجامدانی ههڵبژاردن و لهكاتی ههڵمهتی ههڵبژاردن گرێ بدرێت ،یان دوای ئهنجامدانی ههڵبژاردن و پاش دیاریكردنی ژمارهی كورسی ههر حزبێك ،هاوپهیمانی ئهنجام بدرێت.
گرووپی ههشت گرووپی ههشت ( )G8له ههشت واڵتی پیشهسازیی جیهان پێكهاتووه ،كه %65ی ئابووریی جیهانیان له دهستدایه. رێبهرانی واڵتانی فهرهنسا ،ئهڵمانیا ،ئیتالیا، ژاپ������ون ،ئهمری������كا ،ڕوس������یا ،كهنهدا و بریتانیا ئهم ههشت واڵته (گرووپی )٨پێكدێنن ،كه س������الێ جارێك دانیش������تنێكی هاوبهشیان ههیه و سهرۆكایهتی ئهم گرووپه به شێوهی خولییه ،كه ههر ساڵ ل������ه مانگی ئایار ی������ا كانوونی دووهم به یهكێ ل������ه ئهندامان دهسپێردرێت *.ئهو واڵتهی كه س������هرۆكایهتیكردنی خولهكهی له ئهس������تۆدایه ،خانهخۆی و بهرپرس������ی ڕێوڕهسم و ئاسایشی كۆبوونهوهی سااڵنهیه. كۆبوونهوهكانی ئ������هم گرووپه بۆ میدی������اكان زۆر گرنگه و زۆرجار دهبێته بیانوویهك بۆ بهڕێوهچوونی خۆپیش������اندانی ناڕهزایی. بواری دروس������تبوونی ئ������هم دامهزراوهیه بۆ س������اڵهكانی شپرزهیی ئابووری و قهیرانی نهوت له سهرهتاكانی دهیهی ههفتای زایینی دهگهرێتهوه .له ساڵی 1973دا له واڵمدانهوه بهم ههلومهرجه ،واڵتی ئهمریكا به ئامادهبوونی ئابووریناسانی گهوره له ئهورووپا ،ژاپون و ئهمریكا کۆمهڵه دانیش������تنێکی ناڕهسمی ڕێكخست ،كه به (گرووپی قوتابخانه) ناسرا. له س������اڵی 1975به دهسپێش������خهریی واڵتی فهرهنسا و له سهردهمی سهرکۆمار (ڤالێری ژیسكار دیستن) و سهرۆكوهزیرانی ئهو كاتی ئهڵمانیا (هێلمۆت ش������میت) ،بۆ س������هرکهوتن بهسهر قهیرانهكهدا ،بیری������ان له ڕێگه چارهیهکی نێودهوڵهتی کردهوه و درێژهیان بهم بیرهدا و لهسهر ئهم بنهمایه ،یهكهمین كۆنفرانسی ئابووریی جیهانی لهو ساڵدا و له کۆشکی (رامبۆلییه) له پاریس بهڕێوهچوو .ڕێبهرانی ئهو واڵتانه که لهو كۆبوونهوهدا بهش������دار بوون ،ههر لهو كاتهدا لهس������هر ئهوه ڕێککهوتن ،كه دانیش������تنی ڕێبهران ههموو ساڵێ بهڕێوه بچێت. ش������هش واڵتی پێکهێنهر ،به گرووپی ش������هش ناس������ران. به گهیش������تنی كهنهدا بهم دامهزراوهیه له س������اڵی 1976دا،
ناوی بوو به گرووپی حهوت و له س������اڵی 1998به گهیشتنی (رووسیا)ش ئهم گرووپه ،ناوی به گرووپی ههشت دهركرد. س������هرهڕای ئهمهش كه ئهم دامهزراوهیه له س������هرهتادا ب������ۆ هاوكارییه ئابووری و داراییی������هکان پێكهاتب������وو ،ل������ه كۆتاییهكان������ی دهی������هی حهفتای زایینیدا ب������ه تێپهڕبوونی كات، سیاسهتیش هاته ناو گۆڕهپانی بڕیارهكانیانهوه. ل������ه كۆبوونهوهكانی س������ااڵنی دوایی������دا ،ڕێبهران������ی گرووپ������ی ههش������ت له بارهی ههن������دێ بابهت وهك گهش������هپێدانی جیهانی ،ئاشتی له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت ،دروستكردنهوهی عێراق و ئاسایش������ی جیهان������ی ڕێککهوتن .واڵتانی ئهندام لهم گرووپه له بواری پرس������ه سیاس������ییهكاندا ،دهتوانن ئامان������ج و ڕێكار دهستنیش������ان بكهن ،ب������هاڵم پهیڕهوكردنی بۆ ئهندامانی گرووپهکه پێویست نییه .ئهم گرووپه به هۆی دهسهاڵتی ئابووری و سیاس������یی ئهندامانیهوه ،ل������ه كردهوهدا کارتێکهریی بهسهر زۆربهی دامهزراوه نێودهوڵهتییهکاندا ههیه. دانیشتنهكانی سااڵنی دوایی ئهم گرووپه ،جیاوازییهکی زۆری لهگهڵ کۆبوونهوهکانی دهیهی حهفتادا ههیه .ههروهها دیداری ڕێبهرانی گرووپی ههش������ت به ڕێوڕهسم و له ژێر چاودێریهک������ی توندی ئهمنیدا بهرێوهدهچێت .به س������هدان كارمهن������د و بهڕێوهبهری دهوڵهت لهداڕش������تنی بهرنامه و جێبهجێکردنیدا خهریکی کارن. لهگهڵ ئهوهشدا ،ئهو کۆبوونهوانه هێشتا ههندێ له شێوازه نافهرمییهكانی خۆی پاراستووه و زۆر جار له ڕۆژی دووهمی دانیشتنهکاندا ،سهركردهكان دوور له ههر جۆره ڕێوڕهسم و بیروكراتییهتێ������ک ،ههروهها دوور له كامیرای میدیاكان ،له دیدارێکی نافهرمیدا گفتگۆ لهگهڵ یهكتر دهكهن. ل������ه الی������هن یهكێت������ی ئهورووپ������اوه ،دوو بهڕێوهبهر له كۆبوونهوهكان������ی گرووپهكهدا بهش������دار دهبن .س������هرۆكی كۆمیسیۆنی ئهورووپا و سهرۆكی واڵتێك كه سهركردایهتیی خۆلی ئهم یهكێتییهی له ئهستۆدایه ،بهاڵم یهكێتی ئهورووپا
ئابی 2012
35
له وتووێژی سیاسیی (گرووپی ههشت)دا بهشدار نابێت. ئهمری������كا به لهبهرچاوگرتنی دهس������هاڵتی سیاس������ی و نیزامییهکهی ،وهك ئهندامێكی زلهێز لهم گرووپهدا لهقهلهم دهدرێت ،ههرچهند شتێكی وا له پێودانگ و پهیوهندییهكانی گرووپی ههشت به فهرمی ڕانهگهیێندراوه. رهخنهگ������ران له (گرووپی ههش������ت) دهڵێن :پهیامی ئهم دامهزراوهیه ههمیشه پاڵپش������تی بهرژهوهندی چهند واڵتی س������هرمایهدار و خاوهن ئیمتیاز له بهرامبهر بهرژهوهندیی بهشهکهی تری جیهان بووه. ئهو واڵتانهی كه ژمارهی دانیشتووانی زۆرن ،وهك چین و هیندوس������تان كه له دهیهكانی دواییدا گهشهی ئابووریی خێرایان ههبووه ،ئهندامی گرووپی ههشت نهبوون ،ههروهها واڵتانی ئهفریق������ا و ئهمریكای باكووری������ش ،هیچ جار لهم دامهزراوهیهدا نوێنهریان نهبووه. سیاس������هتی الیهنگران������هی گرووپی ههش������ت له بواری بهجیهانیكردنی ئابووری ،بهرههڵستێكی زۆری ورووژاندووه بووه و جار بهجار خۆپیش������اندانهكه زیاتر جێی س������هرنج تا كۆبوونهوهی گرووپی ههش������ت .گرینگترین خۆپێشاندان ئهوه بوو که هاوکات لهگهڵ کۆبوونهوهی گروپی ههش������ت له ساڵی ٢٠٠١له ئیتالیادا بهڕێوهچوو .له ساڵی 2001دا بۆ پاراس������تن له ڕووبهڕووبوونهوهی لهگهڵ خۆپێش������اندانه ناڕهزایییهکان ،ههوڵدراوه كه كۆبوونهوهی س������ااڵنهیان له شوێنێكی دووركهوتووتر ڕێکخهن. زۆربوونی توندوتیژی لهم جۆره خوپێشاندانهدا ،بۆته هۆی ئهوه كه ئاسایش بۆ پارێزگاریكردنی كۆبوونهوهكان توندتر بكرێت و ،ئهمهش به نۆرهی خۆی دیمهنێكی شاراوهی بهو دامهزراوهیه و كۆبوونهوهكان داوه ،كه ههمیش������ه له پشت دهرگا داخراوهكانهوه بهڕێوهدهچن. ی ههش������ت بهرنامهی لهو دهس������ااڵنهی دواییدا ،گرووپ داڕش������تووه بۆ بهرهنگاربوونهوهی نهخۆش������ییهكانی وهك ئایدز ،ههروهها ههندێ پرۆژهیان به مهبهس������تی گهش������ه و پهرهپێدان������ی واڵتانی ههژار و كهمكردن������هوهی قهرزهكانی جیهانی سێیهم ڕاگهیاندووه. زۆر جار دانی ئهم هاوكارییانه به ههبوونی دیموكراسی و حكومهتێكی تهندروس������ت و له واڵتان������هوه گرێدراوه كه یارمهتی وهردهگرن ،بهاڵم ڕهخنهگران دهڵێن ،بارس������تایی یارمهتییهکان������ی گرووپ������ی ههش������ت به ب������هراوورد لهگهڵ پێداویستییی واڵتانی ههژار ،زۆر كهمه. ههر چهند جارێك ئهندامانی گرووپی ههش������ت له بارهی بابهت������ی زۆر گرنگهوه جیاوازیی ڕایان ههیه .بۆ نموونه له
36ههڵبژاردن ژماره ()24
كۆبوونهوهی ساڵی 2001كه له ئیتالیادا بهڕێوهچوو ،باس له گۆڕانكارییهكانی كهش������وههوا کرا .لهو کۆبوونهوهیهدا (ج������ورج بوش) س������هركۆماری ئ������هو کاتی ئهمری������كا ،به دهربڕین������ی دژایهتیی خۆی س������هبارهت (پهیمانی كیۆتۆ) و کهمکردن������هوهی گازهکان ،له کردهوهدا باس و لێدوانهکانی ئهو کۆبوونهوهیهی به بنبهس������ت گهیاند .بێشک جارێكی تر ئهم پرس������ه له كۆبوونهوهی س������اڵی 2007دا هاتهوه گۆڕێ و ب������ه پێداگیری ههموو ئهندامان به تایبهت واڵتی ئهڵمانیا، له كۆتایی������دا گرووپهكه توانی له بارهی بهرهنگاربوونهوهی گهرم������ای زهوی بگات������ه ڕێككهوت������ن ،كه به ن������ۆرهی خۆی سهركهوتنێكی گهوره بۆ ئهو كۆبوونهوهیه لهقهڵهم درا. بابهتێكی تری كه بهدرێژایی س������ااڵنی ڕابردوو له نێوان ئهندامان������ی (گرووپی ههش������ت)دا ناکۆکیی لهس������هر بوو، داگیركردنی نیزامیی عێراق به سهرۆكایهتی ئهمریكا بوو. لهم بارهیهوه النیکهم س������ێ ئهندامی ئهم گرووپه (ئهڵمانیا، فهرهنسا و ڕووسیا) دژی ئهم کردهوهیه بوون. له س������اڵی 2009بهمالوه له كۆبوونهوهی س������ااڵنهدا، دۆزینهوهی ڕێگهچارهی هاوبهش بۆ سهقامگیریی ئابووریی جیهان������ی و هاوكاری������ی گهش������هی ئابووری ل������ه بهرامبهر قهیرانی ئابووریی جیهانیدا چڕ بۆتهوه .گرووپی ههش������ت، بهبێ ههبوونی نووس������ینگهیهكی ناوهند و جێگیر ،بودجه و كارمهندی ههمیشهیی ،له ڕاستیدا دامهزراوهیهکه نافهرمی و پاوانک������راو كه ئهندامهكانیان تێدهكوش������ن تا له ڕێگهی گفتوگۆ و ك������ردهوهی هاوبهش ،ڕێگه چارهیهك بۆ كێش������ه جیهانییهكان بدۆزنهوه. * سهرۆكایهتیی خولی و كۆبوونهوهكانی گرووپ ههشت له سااڵنی ڕابروودا: • -2001ئیتالیا ،كۆبوونهوهی جنوا • -2002كهنهدا ،كاناناسكیس • -2003فهرهنسا ،ئویان • -2004ئهمریكا ،سی ئایلهند • -2005بهریتانیا ،گلن ئایگلز • -2006ڕووسیا ،سان پترسبۆرگ • -2007ئهڵمانیا ،هایلیگن دام • -2008ژاپون ،هۆكایدوو تۆیاكو • -2009ئیتالیا ،الكۆئیال • -2010كهنهدا ،مۆسۆكۆکا • -2011فهرهنسا دوویل سهرچاوه :بی بی سی
كۆمهڵگهی مهدهنی و :تهحسین تهها بههائهدین كۆمهڵگ ه چییه؟
كۆمهڵگ������ه بهرههم������ی گردبوون������هوهی مرۆڤ������هكان و كردارهدووالیهنهكانیان������ه ،كه لهگهڵ یهكتریدا دهژین و له گهیش������تن به ئامانجێك������ی دیاریكراو هاوكاریی یهكت������ر دهكهن ،جگه لهوهش پێوهڕهكان و ڕێس������ا س������اده یا ئالۆزهكان بهس������هر پهیوهندییه ئاساییهكانیاندا زاڵه و دامهزراوهكان و ڕێكخراوهكان بهردهوامی و پایهداریی كۆمهڵیان دابین دهكهن. ئهگۆست كۆنت :باوهڕی وایه كه كۆمهڵگه له ههموو كهسانیزین������دوو ،ههروهها له ههموو ئهو كهس������انهی مردوون ،بهاڵم به كاریگهریی خۆیان له زهینی نهوهی داهاتوویاندا بهردهوامی به ژیانی خۆیان دهدهن ،پێك دێ. گێرهارد لێس������كی :كۆمهڵگ������ه گرووپێك������ی خودموختاره كهپێكهاتووه له كهس������انی ناو جۆرێكی تایبهت كه به ش������ێوهیهكی ههرهوهزی ڕێك خرابن.
ی ی مهدهن ی كۆمهڵگه چهمك
له وش������هدا پێك دێ ل������ه (كۆمهڵگه) و (مهدهن������ی) ،كۆمهڵگه ی مهدهنی ( )civil societyبابهتێكی فهلسهفییه كه ههلێنجان و پێناسهی جیاوازی بۆ كراوه. كۆمهڵگهی مهدهنی س������یفهتی كۆمهڵگهیه كه فهیلهس������ووفان و زانا مهزنهكانی وهك ئهفالتوون ،س������وقرات ،هێگل ،زهردهش������ت و هت������د ....كهس������انێك بوون كه به درێژایی مێ������ژوو ئارمانجی كۆمهڵگهی مهدهنییان ههبووه .كۆمهڵگهی مهدهنی ڕهگوڕیشهی له مهدهنییهت و شارنشینیدا ههیه و به گشتی ژیانی كۆمهاڵیهتیی شاری ،هاوڕێ لهگهڵ شارستانییهت وهبیر دههێنێتهوه. ی خهڵكانێكه كه تیایدا خهڵك ی كۆمهڵگ������ه ی مهدهن كۆمهڵگ������ه ی دهوڵ������هت و كۆمهلگهن خۆی زهمینهس������از و دروس������تكهر ك������ه له دووڕووی������ی ،بێعهقلی ،زوڵم ،جهن������گ ،نادادپهروهری، ی و برایهتیدا دهژین پاش������اگهردانی ،داماڵڕاوه و له ئاش������ت دوور دهکهون������هوه له ش������هڕ و زوڵم و ههوڵ������دان بۆ ژیانێکی بهختهوهرانه ،ئهمانه بریتین له کۆمهڵگهی مهدهنی. كۆمهڵگهی مهدهنی پهیوهندیی خهڵك لهگهڵ دهوڵهت و پهیوهندیی دهوڵ������هت لهگهڵ خهڵكدا بهرق������هرار دهكات ،كۆمهڵگهی مهدهنی دیاردهیهكی كۆمهاڵیهتییه نهك سیاس������ی ،بهاڵم بهبێ دهوڵهت و
حكومهت ناكرێ كۆمهڵگهی مهدهن������ی ڕێگهی بهدیهێنانی خۆی بگرێته بهر. له كۆمهڵگهی مهدهنیدا ههر تاك پهیوهست بێ به ههر ئایین ،نهژاد و زمانێكهوه ،وهكو هاوواڵتیانی تری كۆمهڵگه ژیان بهسهر دهبات، كهس������انی كۆمهڵگهی مهدهنی مافی ئهوهیان ههی������ه بۆ ههر كوێ بچن ،چۆن كار بكهن ،له كوێ نیش������تهجێ بن ،سهر به كام حزب ی������ا بزووتنهوه بن و ،چی دهخوێنن������هوه ....ئهندامانی كۆمهڵگهی مهدهنی ئهو كهسانهن كه بهبێ قازانجی تاكهكهسی ،لهبهر خاتری ئاشتی ،دادپهروهریی كۆمهاڵیهتی و دیموكراسی خهبات دهكهن.
ێ ی مان���او ه س��� ی ل���هڕوو ی مهدهن��� كۆمهڵگ���ه ی خوارهوهی بۆ كراوه: پێناس ه
-1كۆمهڵگ������هی مهدهن������ی كایهی گش������تیی ژیان������ی دهوڵهت و هاوواڵتیان و ههروهها مهیدانی بهكارهێنان ی دهسهاڵته لهالیهن هاوواڵتیان������هوه كه كردارهكانی ئهم دوو جهمس������هره (دهوڵهت و كۆمهڵگه) یاس������ا و ڕێس������ا دیاری دهكات و ه������هر تاكێك له كۆمهڵگهدا به مهرج������ی پارێزراوبوونی مافهكانی ،ئیمتیازات و مافهكانی خۆی ڕادهستی تاك یا گرووپێكی تر دهكات: -2كۆمهڵگهی مهدهنی پهرجانێكه لهبهینی چوار بهشی سهرهكیی كۆمهڵگهی گشتیدا (ئابووری ،سیاسهت ،فهرههنگ و كۆمهڵ)، كه لهودا ئهنجوومهنه خۆبهخشهكان ،حیزب و گرووپهكان ڕۆڵی میحوهری له ڕهههنده سیاسی ،كۆمهاڵیهتییهكاندا دهگێڕن. -3كۆمهڵگ������هی مهدهنی كۆمهڵێك������ه له دام������هزراوه چاالكهكان و ڕێكخراوه س������هندیكایی ،كۆمهاڵیهتی و سیاس������ییهكانی یاسامهند و س������هربهخۆ ،كه ڕهنگدهرهوهی دیدگاكان������ی تاكهكانی كۆمهڵگهیه بۆ سیس������تهمی سیاس������یی بااڵدهس������ت و ئاڵقهی نێوان دهوڵهت و خهڵكه .ئهم دامهزراوانه چهس������پاندن و دامهزراوكردنی ئازادی و بهش������داریی جهماوهرین كه له جڵهوكردنی دهسهاڵتی تاكڕهوانهدا ڕۆڵی سهرهكی دهگێڕن ،بهگشتی كۆمهڵگهی مهدهنی گۆڕهپانێكه بۆ ڕێكخس������تن و ئاسانكردنهوهی پهیوهندیی نێوان دهوڵهت و كۆمهڵگه كه له الیهكهوه ڕوانگهكانی خهڵك بۆ دهوڵهت دهگوازێتهوه و له الی ترهوه ڕهنگدهرهوهی ئهركهكان و كارهكانی دهوڵهته بۆ كۆمهڵگه. سهرچاوهhttp://facultyofjournalism.af :
ئابی 2012
37
كورتهیهك له ههڵبژاردنی سهركۆماری له ئهمریكا
وهرگێڕانی :شههرام عهزیز یهكێك له ش������ێوازه بنهڕهتی و گرنگهکانی سیس������تهمی سیاس������یی ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا ،سیس������تمی نوێنهرایهتییه و دهتوانین بڵێین لهو واڵتهدا زیاتر له ههموو والتێكی دیكه ههڵبژاردن ئهنجام دهدرێت .ئهم ههڵبژاردنه له ئاستی دهوڵهتی فیدراڵی ،دهوڵهتی ویالیهتهكان و خۆجێی ئهنجام دهدرێت .به ش������ێوازێكی تر زۆرێك له پۆستهكان له سهركۆماری تا بهڕێوهبهری قوتابخانه یان فڕۆكهخانهكان، لهالیهن خهڵكهوه بۆ خولی دیاریكراو ههڵدهبژێردرێن. بهپێ������ی ئامارهكانی بهردهس������ت ،له ههم������وو ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكادا ،زیاتر له ( )500ههزار پۆس������ت بهه������ۆی ههڵبژاردن������هوه دابهش دهكرێن ،ك������ه ( )537پله له ئاس������ت حكوومهتی فیدراڵییه )8000( ،پله له ئاس������ت حكوومهت������ه ههرێمییهكان و 494ههزار پلهش له ئاس������ت دهولهته خۆجێییهكانه. ی فیدراڵی������دا ،س������هركۆمار له ڕێی ل������ه ئاس������ت دهوڵهت سیس������تهمێكی دووقۆناغی ههڵبژاردن ،ك������ه قۆناغی یهكهم لهالی������هن خهڵك و قۆناغی دووهمیش لهالیهن دهس������تهیهكی ناس������راو ب������ه ئهلكت������راڵ كالج ،ب������ۆ ماوهی چوار س������اڵ ههڵدهبژێردرێت .نوێنهرانی كۆنگرهش ڕاس������تهوخۆ بههۆی دهنگی خهڵك������هوه ههڵدهبژێردرێن .بنهم������ای ههڵبژاردنی
38ههڵبژاردن ژماره ()24
پاڵێوراوانی ئهنجومهنی نوێنهران ،ڕێژهی خهڵكی بازنهكانی ههڵبژاردن������ه و بۆ ههر 570ههزار كهس نوێنهرێك دهچێته ئهنجومهن������ی نوێنهران ،كه 435ك������هس لهخۆ دهگرێت .له كاتێكدا ههر ویالیهتێك بهب������ێ لهبهرچاوگرتنی گهورهیی و بچووك������ی 2 ،نوێنهری له ئهنجومهن������ی پیراندا ههیه .بهو پێیه ،ژمارهی س������یناتۆرهكان به دڵنیایی 100كهسه كه بۆ خولێكی 6ساڵی ههڵدهبژێردرێن. تهنها دهس������هاڵتێك كه ئهندامهكانی بهش������ێوهیهكی نا ڕاس������تهوخۆ ههڵدهبژێردرێن ،دهس������هاڵتی دادوهری ی������ان دادوهری دیوانی باالی فیدراڵ������ه )9( .دادوهری پله بهرزی دیوانی باالی فی������دراڵ ،ههروها دادوهرانی دیكهی دادگاكانی دادوهری كه لهالیهن سهركۆمارهوه دهناس������ێنرێن ،به پهس������ندكردنی ئهنجومهن������ی پیران ههڵدهبژێردرێ������ن .م������اوهی كار و چاالكیی دادوهرانی دیوانی ب������االی فیدراڵ ت������ا كۆتایی ژیانه .له ئاس������ت ویالیهتهكانیشهوه ،ههر ئهو شێوازه دووباره دهبێتهوه. دهسهاڵتداران له شێوهی سهرۆكی دهسهاڵتی جێبهجێكار وهكو س������هركۆمار بۆ ماوهی 4ساڵ ههلدهبژێردرێن و هاوكات نوێنهرانی ئهنجومهنی یاسادانانی ویالیهتیش ههڵدهبژێردرێن.
شیكردنهوهیهكی كورت سهبارهت ب ه ههڵبژاردنی سهركۆماری ل ه ئهمریكا هاوواڵتیان������ی ه������هر ویالیهتێ������ك ل������ه سیس������تهمی ههڵبژاردنی ئهمریكادا به شێوازێكی جیا و سهربهخۆ له ویالیهتهكانی دیكه ،ه������اوكات له ڕۆژی ههڵبژاردنی نوێنهران������ی ئهنجومهن������ی پیران (ه������هر ویالیهتێك دوو سیناتۆری ههیه) و كهسانێك به ناونیشانی ئهلێكترال كالێج (كالێج������ی ههڵبژاردن) ههڵدهبژێ������رن .ژمارهی ئهلێكت������رال كالێجی ههر ویالیهتێ������ك بهرامبهر ژمارهی نوێنهرانی ئهو ویالیهته له كۆنگرهی فیدرال كۆ ()2ـه، (كه بهرابهره به ژمارهی نوێنهرانی ئهنجومهنی پیرانی ههر ویالیهتێك له ئهنجومهنی پیرانی فیدراڵ) .ژمارهی ئهلێكترال كالێجهكان له تهواوی واڵت ( )538كهس������ه، كه بۆ بهدستهێنانی پۆستی سهركۆماری دهبێ ()270 ئهلێكترال كالێج بهدهست بێنن. چۆنیهتی دهنگدانی ئهلێكترال كالێجهكان بۆ پاڵێوراوی یهكێك له ههر دوو حزبی دیموكرات یا كۆماری. به پێی كولتوورێكی كۆن له ههر ویالیهتێك به شێوهیهكی جیا لهس������هر ئهو بنهماییه ،كه كام لهم پاڵێوراوانه دهنگی زیاتر به دهس������ت دێنن (بهبێ لهبهرچاوگرتنی جیاوازی له ژمارهی دهنگدهران و ئهو كهس������انهی پهیوهس������تن به ههر ویالیهتێك) ههموو ئهلێكترال كالێجهكان له ههر ویالیهتێك
دهن������گ بهو پاڵێوراوه دهدهن ،كه لهالیهن خهڵكهوه زۆرترین دهنگیان بهدهستهێناوه. لهو خاڵه بههێزهكانی ئهو سیس������تهمه زۆربوونی ڕۆڵی ویالیهته بچووكهكانه ،ههرچهنده لهوانهیه دهنگه گشتییهكان ل������ه تهواوی ئهمریكا له بهرژهوهن������دی پاڵێوراوانی تر بێت. ب������ۆ نموونه جۆرج بووش له س������اڵی ( )2000له ویالیهتی فلۆریدا به كهمتر له ( )1000دهنگ له پێش������هوهی ئاڵگۆر بوو .له ئهنجامدا ههموو ئهو ئهلێكترال كالێجانهی كه سهر به ویالیهتی فلۆریدا ب������وون بۆ بهرژهوهندیی جۆرج بووش دهنگی������ان دا .جۆرج بووش ،پاش دووج������ار ئهژماركردنی دهنگ������هكان كه بهدهس������ت ئهنجام درا ،ب������ه بڕیاری دادگا پۆستی سهركۆماری بهدهستهێنا. بهو هۆیهوه پرسهكه گهیش������ته دادگا ،ئاڵگۆر سكاالیهكی پێشكهش به دادگای دیوانی بااڵ كرد كه بۆ سێیهمجار دهنگهكان بژمێردرێن������هوه ،بهاڵم دادگا بریاری دا كه ههژماركردنهكهی جاری دووهم یاس������ایی و ب������اوهڕ پێكراو بووه و پێویس������ت ناكات كه بۆ جاری س������ێیهم دهنگهكان ئهژمار بكرێنهوه ،له ئهنجام������دا ئهلێكترال كالێجهكانی فلۆریدا دهنگیان به جۆرج بووش دا و جۆرج بووش بوو به س������هركۆمار .لهو س������اڵهدا ویالیهتی فلۆریدا ڕۆڵێكی گرنگی ههبوو بۆ دهستنیشانگردنی سهركۆماری .شایانی باس������ه لهو كاتدا برای جۆرج بووش پارێزگاری ویالیهتی فلۆریدا بوو.
سهرچاوهhttp://fa.wikipedia.org/wiki :
ئابی 2012
39
میدیا و دیموكراسی
ی دارڤان ی ل ه ئینگلیزییهوه :باوك وهرگێڕان
ی ئازادیی ڕادهربڕین دهكهنه ڕاستی. تهنها هۆكانی ڕاگهیاندنن ك ه پیادهكردن دادگا ی گوتهكان������ی مافهكانی مرۆڤی (ئینتهر ئهمهری������كان) بهكورت������ی پرهنسیپێك دیاری دهكهن ،كه ئێستا به شێوهیهكی گشتی له یاسای نێودهوڵهتی������دا ناس������ێنراوه و دانی پێدا نراوه .پیادهكردنی ئازادیی ڕادهربڕین له دیموكراس������ییهتدا مانایهكی كهمی ههیه ئهگهر بێت������و ئازادیی ڕادهربڕین تهنها لهسهر ئاستی تاكهكهس پهیڕهو بكرێت .ئازادیی ڕادهربڕین تهنها ئهوه نییه تۆ ئازاد بێت ههموو ش������تێك به هاوسێیهكهت بڵێی یا ههموو شتێك له هاوسێیهكهتهوه ببیسی ،بهڵكو بهشێوهیهكی گرنگتر ئهوهیه كه تۆ ڕاستییهكان و بیروڕاكان دهرببڕی و زانیارییهكانیش له میدیاوه وهربگریت. دادگای نێودهوڵهتی كه پێشكهوتنی زیاتری لهو بارهیهوه بهخۆیهوه بینیوه ،بریتییه له دادگای ئهورووپی بۆ مافهكانی م������رۆڤ .دادگای ئهورووپی بۆ مافهكان������ی مرۆڤ ئهوهی یهكال كردۆتهوه كه ئازادی������ی میدیا بۆ ئاگاداركردنهوهی بهردهوامی هاواڵتیان گرنگه: ئازادیی میدیا هێزێك دهبهخشێته هاوواڵتیان ،ههروهها باش������ترین هۆكاریش������ه بۆ دۆزینهوه و زانین������ی بیروڕا و ههڵوێستهكانی سهركرده سیاس������ییهكانیان ،بهتایبهتیش دهرفهتی ئهوه دهداته سیاسهتوانان كه بهرپهرچدانهوه و لێدوانی خۆیان لهسهر سهرقاڵبوونی ڕای گشتی ههبێت، بهم ش������ێوهیه ئازادیی میدیا وا دهكات كه ههموو كهسێك بتوانێت بهش������داری له گفتوگۆی ئازادیی سیاسیدا بكات كه كاكڵهی گرنگی چهمكی دیموكراسیی كۆمهڵگهیه. میدی������ا ،خهڵ������ك لهب������ارهی مهس������هلهكانی خواس������تی گش������تی ئاگادار دهكات������هوه ،ههروهه������ا وهك دهزگایهكی چاودێریكردنیشه لهسهر حكوومهت:
40ههڵبژاردن ژماره ()24
شتێكی پێویسته لهسهر دهزگاكان������ی ڕاگهیان������دن كه بی������روڕا و زانیارییهكان لهبارهی مهسهلهكانی خواستی گش������تی باڵو بكهن������هوه و بهخهڵك ڕابگهیێنن .ن������هك بڵێین ههر تهنها ئهركی باڵوكردن������هوهی زانیاری و بی������روڕای ل������هم جۆرانهی������ان لهسهره ،بهڵكو هاوواڵتیان مافی بهدهستگهیشتنی ئهو زانیاری و بیروڕایانهش������یان ههی������ه، ئهگهرنا میدیا ناتوانێت ڕۆڵی گرنگی خۆی له«چاودێریی گشتی»دا بگێڕێت. بهپێ������ی دادگای ئهورووپ������ی ،ڕۆڵی دیموكراس������ییانهی میدی������ا دوو الیهنی ههیه كه ئهوانی������ش ئاگاداركردنهوهی هاوواڵتیان و كاركردنه وهك دهزگایهكی چاودێری بهسهر حكوومهتهوه .ئ������هم ڕۆڵه هیچ ئهركێك������ی تایبهت ناخاته س������هر هیچ ڕۆژنامه و دهزگایهكی باڵوكردنهوهی تایبهت، بهڵكو زیاتر ئهرك دهخاته س������هر حكوومهت تاكو جهخت لهوه بكاتهوه ،كه میدیا توانیویهتی ئهركی خۆی جێبهجێ بكات .ئهم پرهنسیپه بهشێوهیهكی ڕوون له چوارچێوهكانی ههڵبژاردندا به كردهیی تێوه دهگلێت. بهپێ������ی دادگای ئهورووپ������ی ،ڕهنگ������ه حكوومهتهكان الیهنهكانی تهكنیكیی پهخش������كردن بهیاس������ا ڕێك بخهن. پێویس������ته فریكوێنسهكان بهبێ ههڵس������وكهوتی ههبوونی جیاوازی و بهش������ێوهیهكی دادوهران������ه تهرخان بكرێن. دهزگاكانی میدیا دهبێ مهس������هلهكانی وهك ناوزڕاندن و ورووژان������دن لهبهرچاو بگرن ،بهاڵم وهك ڕۆڵێكی گش������تی ڕهنگ������ه میدی������اكان ناوهڕۆكهكانی میدیاکان س������نووردار نهكهن. سهرچاوهhttp://aceproject.org :
ههڵبژاردنهکان له ساڵی ٢٠١٢دا ئااڵ
واڵت
ههڵبژاردن
ڕێکهوت
میسر
پهرلهمانی (قۆناغی سێیهم)
٢٠١٢/١/٣
کیریباتی
سهرکۆماری
٢٠١٢/١/١٣
تایوان
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١/١٤
تایوان
سهرکۆماری
٢٠١٢/١/١٤
کازاخستان
پهرلهمانی
٢٠١٢/١/١٥
کرۆاتیا
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/١/٢٢
فینلهندا
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/١/٢٢
میسر
ئهنجومهنی یاسادانان (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/١/٢٩
کوێت
پهرلهمانی
٢٠١٢/٢/٢
فینلهندا
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٢/٥
تورکمهنستان
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٢/١٢
میسر
ئهنجومهنی یاسادانان (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٢/١٤
التڤیا
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/٢/١٨
یهمهن
سهرکۆماری
٢٠١٢/٢/٢١
سێنێگال
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٢/٢٦
سووریا
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/٢/٢٦
ئێران
پهرلهمانی (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٣/٢
ڕووسیا
سهرکۆماری
٢٠١٢/٣/٣
سڵۆڤاکیا
پهرلهمانی
٢٠١٢/٣/١٠
سویسڕا
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/٣/١١
ئابی 2012
41
ئێل سالڤادۆر
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/٣/١١
تیمووری ڕۆژههاڵت
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٣/١٧
گینه
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٣/١٨
ئهڵمانیا
سهرکۆماری
٢٠١٢/٣/١٨
سڵۆڤێنیا
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/٣/٢٥
سێنێگال
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٣/٢٥
گامبیا
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/٣/٢٩
بوورما (میانمار)
پهرلهمانی
٢٠١٢/٤/١
کۆریای باشوور
پهرلهمانی
٢٠١٢/٤/٢
تیمووری ڕۆژههاڵت
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٤/١٦
فرانسه
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٤/٢٢
گینه
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٤/٢٩
مالی
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٤/٢٩
ههنگاریا (مهجارستان)
سهرکۆماری (دواخرا)
٢٠١٢/٥/٢
ئێران
پهرلهمانی (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٥/٤
یوونان
پهرلهمانی (پێشوهخته)
٢٠١٢/٥/٦
فرانسه
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٥/٦
سێربیا
پهرلهمانی
٢٠١٢/٥/٦
ئهرمهنستان
پهرلهمانی
٢٠١٢/٥/٦
سێربیا
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٥/٦
باهاما
پهرلهمانی
٢٠١٢/٥/٧
سووریا
پهرلهمانی
٢٠١٢/٥/٧
ئهلجهزائیر
پهرلهمانی
٢٠١٢/٥/١٠
مالی
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٥/١٣
سێربیا
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٥/٢٠
42ههڵبژاردن ژماره ()24
کۆماری دۆمێنیکهن
سهرکۆماری
٢٠١٢/٥/٢٠
میسر
سهرکۆماری (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٥/٢٣
لێسێتۆ
پهرلهمانی
٢٠١٢/٥/٢٦
ئیرلهندا
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/٥/٣١
فرانسه
ئهنجومهنی یاسادانان (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٦/١٠
میسر
سهرکۆماری (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٦/١٦
فرانسه
ئهنجومهنی یاسادانان (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٦/١٧
یوونان
پهرلهمانی (پێشوهخته)
٢٠١٢/٦/١٧
پاپووا نیۆ گینه
پهرلهمانی
٢٠١٢/٦/٢٣
مهغوولستان
پهرلهمانی
٢٠١٢/٦/٢٨
ئیسلهندا
سهرکۆماری
٢٠١٢/٦/٣٠
سێنێگال
پهرلهمانی
٢٠١٢/٧/١
مالی
پهرلهمانی (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٧/١
مێکزیک
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/٧/١
مێکزیک
سهرکۆماری
٢٠١٢/٧/١
لیبیا
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/٧/٧
تیمووری ڕۆژههاڵت
پهرلهمانی
٢٠١٢/٧/٧
گینه
ئهنجومهنی یاسادانان (وهدوا خرا)
٢٠١٢/٧/٨
کۆنگۆ (برازاویل)
ئهنجومهنی یاسادانان (قۆناغی یهکهم)
٢٠١٢/٧/١٥
مالی
پهرلهمانی (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٧/٢٢
کۆنگۆ (برازاویل)
ئهنجومهنی یاسادانان (قۆناغی دووهم)
٢٠١٢/٧/٢٩
ڕۆمانیا
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/٧/٢٩
ئانگۆال
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/٨/٣١
هۆنگ کۆنگ
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/٩/٩
هۆلهندا
پهرلهمانی
٢٠١٢/٩/١٢
بێالرووس
پهرلهمانی
٢٠١٢/٩/٢٣
ئابی 2012
43
گورجستان
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٠/١
ڤێنێزوویێال
سهرکۆماری
٢٠١٢/١٠/٧
مۆنتێنێگرۆ
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٠/١٤
ئووکراینا
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٠/٢٨
ڤانوواتوو
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٠/٣٠
کۆماری چێک
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١٠/٣٠
تۆگۆ
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٠/٣٠
لیتوانیا
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٠/٣٠
پۆرتێ ڕیکۆ
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١١/٦
پۆرتێ ڕیکۆ
ڕێفراندۆم
٢٠١٢/١١/٦
پاالوو
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١١/٦
ئهمریکا
سهرکۆماری
٢٠١٢/١١/٦
سڵۆڤێنیا
سهرکۆماری
٢٠١٢/١١/١١
سییێرا لێئۆن
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١١/١٧
سییێرا لێئۆن
سهرکۆماری
٢٠١٢/١١/١٧
نێپاڵ
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١١/٢٢
ئهمریکا
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١١/٢٢
ڕۆمانیا
پهرلهمانی
٢٠١٢/١١/٢٢
پاالوو
سهرکۆماری
٢٠١٢/١١/٢٢
بوورکینا فاسۆ
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٢/٢
غهنا
سهرکۆماری
٢٠١٢/١٢/٧
غهنا
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٢/١٢/٢٨
بهرمیوودا
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٢/٢٨
بووتان
پهرلهمانی
٢٠١٢/١٢/٢٨
کۆریای باشوور
سهرکۆماری
٢٠١٢/١٢/٢٨
سهرچاوه: 44ههڵبژاردن ژماره ()24
http://aceproject.org
گرینگیی زانیاری و دهوری له کۆمهڵگهدا ن :ئهلند زاگرۆس "زانیاری بریتییه له كۆمهڵه ڕاگهیاندراوێک ،كه ناوئاخنهكهیان باس له ڕوونكردنهوه ،ڕاستكردنهوه ،بیروڕا و بۆچوون ،زانیاری سهبارهت به سروشت و كۆمهڵگه ،دهسهاڵت ،بڕیار و چۆنیهتیی بڕیاروهرگرتن ،دهنگوباس ،ڕاپۆرت و لێكۆڵینهوه ،ڕهخنه ،وێنه و ئامار ،ههروهها ح������هز و ئاواتهكان دهكهن ".ههر به ڕێگای زانیارییه كه هاوواڵتیان شارهزای كاروباری دهسهاڵتداران له بواری ناوچهیی ،سهرانسهری و جیهانی دهبنهوه. وه و زانیاریی������ه ك������ه دهرفهت بۆ بڕی������اردان دێنێت������ه كایه وتی ههڵبژاردن له ڕه به هاوواڵتیان دهدات ،كه چۆن یارمهتی وه زانی������اری گهلێك و بڕیاردان������دا بهش������دار بن .لهب������هر ئه �����ه كاری ڕاگهیاندندا، گرینگه ،بهاڵم زانس������تیبوون و وردیی ل� نه و باس گرینگتره .زانیاری به پێی سروش������تی خۆی بێالیه �����ته له ناوهڕۆكی دیاردهكان دهكات ،لهبهر ئهم هۆیهوه ،پێویس� وهك������و دیاردهیهكی س������هربهخۆ و بێالیهن س������هیری بكرێت. له ناو لهشی كۆمهڵگهی رمه كه دهڵێن "زانیاری خوێنێكی گه له هاتووچۆ دایه". دیموكراتیكدا كاتێ������ك ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی بنهماكهی لهس������هر ركه گرینگهی خۆی گهیاندن������ی زانیاری دادهڕێژێت ،ئ������هو ئه �����ه كۆمهڵگهدا بهڕێوهدهب������ات ،كه له جیات������ی هاوواڵتیان و ل� حكووم������هت بی������ر نهكات������هوه ،ههروهها له بواری سیاس������ی، وه كار و كردهوهكانی دهسهاڵتداران ئابووری و كۆمهاڵیهتییه ب������ه هاوواڵتیان بگهیێنێت و بیروبۆچوون و ڕای هاوواڵتیانیش وه دهگهیێنێت، ركه ئه به دهسهاڵت بدات .بهڕێوهچوونی ئهم ئه نییه بهجێگهی هاوواڵتیان كه ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی بۆی كراوه بێت تا حكوومهت بیر بكاتهوه ،بهڵكو دهبێ گۆڕهپانێكی و هاوواڵتیان تێیدا بیروڕاكانیان ئاڵوگۆڕ بكهن. جیاوازی له نێوان زانیاری و دهنگوباس تا ڕادهیهك ناڕوونه. گرینگه ههندێك زانیاری دهتوانن دهنگوباس نهبن .بهاڵم ئهوهی و دهب������ێ بزاندرێت ،زانیارییه كه بواری "بڕیاردان له ژیان"دا دێنێته كایهوه ،ههروهها یارمهتیی "ههڵبژاردن" بۆ هاوواڵتیان به هاوواڵتیانیش دهدات. و "دیاریكردنی بهرژهوهندی" زانیاری س������هرهکیترین س������هرچاوهیه بۆ بڕی������اردان .بهبێ
بوونی زانیاری سهبارهت به گشت الیهنهکانی کۆمهڵگه ،بێشک چهوت������ی و الری له بڕیارداندا ڕوودهدات و له ئاکامدا کۆمهڵگه تووشی قهیران دهبێتهوه .کاتێک زانیاریی ههڵه و ناتهواو باڵو بکرێتهوه ،بێش������ک کار لهسهر بڕیاردان دهکات و ئاکامهکهشی چهوتیی لێدهکهوێتهوه و کۆمهڵگه بهالڕێدا دهبات .لهبهر ئهوه، دهبێ زانیاریی ڕاس������ت و دروس������ت و به شێوهیهکی بێالیهنانه باڵوبکرێتهوه .پێویسته ئهمهش بنهمای کاری ههر دامهزراوهیهک بێت ،جا چ سیاسی یان کۆمهاڵیهتی بێت .حکوومهتهکان بهبێ زانیاری ناتوانن کار بکهن و بڕیاری شیاو بدهن. ئهم چهمكه گرینگه یهكێك له بنهما سهرهكییهكانی دهوڵهتێكی دیموكراتیك ،بهرپرس ،وهاڵمدهر و كراوهیه .دهستپێڕاگهییشتنی هاوواڵتیان ب������ه زانیاری ،ههروهها بهیاس������اییکردنی زانیاری و دهستاودهستكردنیش������ی به ش������ێوهیهكی ئازاد ،خوڵقێنهری ت ،كه لهودا دۆخێكی كراوه بۆ باس كهشوههوایهكی ئازاد دهبێ و لێدوان و لێك تێگهییش������تن له نێوان هاوواڵتیان و دهسهاڵتدا دێنێته كایهوه .بهم ش������ێوهیه ئهندامانی كۆمهڵگه (حكوومهت، هاوواڵتیان و ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی) له كهشوههوایهكی ژیرانه و ئاشتییانهدا پێكهوه دهپهیڤن. کارناس������انی کاروباری گهیاندنی زانی������اری جهخت لهوه دهکهنهوه ،زانیاری ئهزموونی مرۆڤییه که به شێوهی نووسراوه کۆ دهکرێتهوه و به شێوازێکی ماقووڵیش بهوانی تر دهدرێت، تا بۆ ڕێکوپێکردنی کارهکانیان کهڵکی لێوهر بگرن. سیس������تهمی گهیاندنی زانیاری ،وشیاریی هاوواڵتیان بهرز دهکاتهوه و توان������ای ئهقاڵنییان له بوارهکان������ی ژیاندا پهره پێدهدات .گهرچی زانیارییهکان دهتوانن بواری جیاواز لهخۆ بگرن ،بهاڵم گرینگییهکهی لهوهدایه که تێگهییشتنی هاوواڵتیان بهرفراوانتر دهکاتهوه و بهر به بهالڕێداچوونیان دهگرێت. ئازادبوون و باڵوکردنهوهی زانیاری یارمهتێدهرێکی باشه بۆ حکوومهتێکی ک������راوه ،ههروهها چێکهری متمانهش������ه له نێوان هاوواڵتیان و دهس������هاڵتدا .ل������ه کۆتاییدا مهودای نێوان هاوواڵتی������ان و حکوومهت کهمت������ر دهبێت������هوه و بواریش بۆ تێگهیشتن و پێکهوهههڵکردنێکی ئهقاڵنی دهڕهخسێنێت.
ئابی 2012
45
واتای ئۆپۆزسیۆن
ئۆپۆزسیۆن و سیستهمه دیموکراتییهکان 46ههڵبژاردن ژماره ()24
ئۆپۆزس���یۆن ،ح���زب و گرووپ���ی سیاس���یی ڕێکخ���راون ک��� ه بهرههڵس���تکاری حکوومهتی جێگیر دهکهن و بهپش���تیوانیی یاسا ڕهخن���هی ل���ێ دهگ���رن .ل��� ه کات���ی بهدهس���تهێنانی ڕای زۆرینهی هاوواڵتی���ان ل��� ه ههڵبژاردنێک���ی ئازاددا ،دهس���هاڵتی سیاس���ی و کاروباری واڵت دهگرن ه دهست.
بوارهکانی سهرههڵدانی ئۆپۆزسیۆن لهو واڵتانهی ک ه خاوهنی سیسستهمی دیموکراسیی پهرلهمانین، لهوانهی ه ئۆپۆزسیۆنی یاسایی به هۆکاری پهیوهنددار ب ه ڕێکخراو، ئایدۆلۆژی و پێگهی کۆمهاڵیهتی ،ش���ێوازی جۆراوجۆر بهخۆیهو ه بگرێ���ت .ئۆپۆزس���یۆن ل��� ه واڵت��� ه جۆراوجۆرهکان���دا تا ئێس���تا ب ه س���ێ شێوه خۆی دهرخس���تووه :دهس���هاڵتخواز ،ڕێفورمخواز و شۆڕشگێڕ. ئۆپۆزس���یۆنی دهس���هاڵتخواز بریتیی��� ه ل���هو بهرههڵس���تکارانه، ک���ه تهنی���ا دژایهییی بهڕێوهبهرانی سیاس���یی حوکم���ڕان دهکهن. ئۆپۆزسیۆنی ڕێفۆرمخواز ئهو گرووپهن که سهرجهم سیستهمی سیاس���ییان قبووڵه ،بهاڵم بهرههڵس���تکاری سیاس���هتی ڕۆژانهی دهکهن .ئۆپۆزس���یۆنی شۆڕش���گێڕ ،ئهو کهس���انهن ک��� ه دژایهتیی گش���ت سیس���تهمی حوکمڕانی دهکهن .ئۆپۆزس���یۆن لهو چهشن ه واڵتانهش���دا ب ه هۆکاری پهیوهن���ددار ب ه ڕێکخس���تن ،ئایدۆلۆژی، پێگهی کۆمهاڵیهتی ،پێکهاتهی ئابووری و کۆمهاڵیهتی ،به شێوازی جۆراوجۆر دێنه کایهوه. بهاڵم پرس���یاری یهک���هم ئهوهیه ،بۆچی لهو چهش���ن ه واڵتانهدا ئۆپۆزسیۆنی یاسایی درهنگ دێت ه کایهو ه و لهرزۆکه؟ لهبهر ئهو ه دهبێ���ت ههندێک ل ه هۆکار ه س���هرهکییهکان وهکو پێکهات ه و بینای دهسهاڵت و کولتووری سیاسی بدرێن ه بهر باس و توێژینهوه. ل���ه نێ���وان پێکهات���هی دهس���هاڵت و دهرفهت���ی هاتنهکای���هوهی ئۆپۆزس���یۆن ،پهیوهندییهک���ی گهلێ���ک نزیک ههیه .ل���هو واڵتانهی ک��� ه خاوهن���ی سیس���تهمی پهرلهمانی���ن ،دهرفهت���ی س���هرههڵدانی ئۆپۆزسیۆنی یاسایی زۆرتره .بهاڵم سیستهمی پهرلهمانیش خۆی له ڕهوتێک���ی گونجاوی مێژوویی و ئایدۆلۆژیدا دێته کایهوه .ئهو هۆکارانهی ک ه بهر ب ه س���هرههڵدانی دیموکراس���ی دهگرن ،بێشک دهرفهت نادهن تا ئۆپۆزسیۆنی یاساییش لهدایک ببێت.
ههڵکردن لهگهڵ ئۆپۆزس���یۆن پهیوهندی ب ه فکری دابهش���ینی دهس���هاڵتهو ه ههیه ،ههر کاتێک ئاڵوگۆڕ ل���ه پێکهاتهی دهس���هاڵت و ش���ێوهی دابهش���کردنیدا نهیهت��� ه کای���هوه ،ئۆپۆزس���یۆن پێ���ک نای���هت .بهاڵم پێکهاتهیهکی سیاسیی دیموکراتیک کاتێک پێک دێت، ک���ه ههلومهرجێکی فکری و کولتووری���ی لهبار بێت ه کایهوه. سهرههڵدانی کێبڕکێ و بهشداریی سیاسی وهکو ڕێگه خۆشکهر بۆ ڕهگئاژۆیی ئۆپۆزسیۆنی یاسایی، پهیوهن���دی به ڕادهی کۆنترۆڵی حکوومهت بهس���هر سهرچاوهکانی دهسهاڵتهوه ههیه. س���هرچاوهکانی دهس���هاڵت دوو چهشنن؛ یهکێک توندوتیژی یان سیاسیی ه و ئهوی تریش ناتوندوتیژ ه وهکو سهرچاو ه دارایییهکان ،کهرهسهکانی پهیوهندی و دامهزراوهکانی فێرک���ردن .بهرزبوونهوهی ڕادی کۆنترۆڵی حکوومهت لهس���هر ئهم چهشن ه سهرچاو ه جۆراوجۆرانه ،ئهگهری کێبڕکێی سیاس���ی ل ه نێوان گرووپه جیاوازهکاندا کهم دهکاتهوه. ئایدۆلۆژی���ا و کولت���ووری کۆن که دهس���هاڵت ب ه شتێکی پیرۆز ،جێی پهسن و ملکهچی لهبهرامبهریدا دهزانێت ،کۆسپ ه بۆ گهشهی فکریی بهرههڵستکار و کێبڕکێی سیاسی ،ههروهها ملمالنێی گرووپهکان ب ه نیشانهی نهخۆشیی کۆمهڵگه لهقهڵهم دهدات.
ئۆپۆزس���یۆن ل���ه دیموکراس���ییهکانی ڕۆژاواییدا (ڕۆبێ���رت داڵ) پیتۆڵ���ی ئهمریک���ی ئ���هم خااڵنهی بهرهوه وهکو پێوهر بۆ ناساندنی ئۆپۆزسیۆنی واڵت ه دیموکراتییهکان دهسنیشان دهکات: -١ڕێکخس���تن :دوو نموون ه له دیموکراسییهکانی ڕۆژاوادا بهرچ���اوه .یهکێ���ک چڕی���ی له ڕێکخس���تی هاوپهیمانی���دا ،وهک���و بریتانی���ا و ئهمری���کا .دووهم بهرباڵویی ئۆپۆزس���یۆن له نێوان چهند حزبدا ،وهکو فرانس ه و ئوسترالیا.
-٢ڕوانگ���هی ئاس���تی قبووڵکردن���ی کێبڕکێ :لهم بوارهش���دا دوو نموون ه لهب���هر چاو دهگرین .یهکێک لهوان��� ه ئهوهی ه که فرهیی گرووپ ه ئۆپۆزس���یۆنهکان ل ه خهس���تیی کێبڕکێیهکان کهم دهکاتهوه .دووهم ،ل ه ههلومهرجێکی سنووردار یان یهکگرتنی ئۆپۆزسیۆن، بهرههڵستکاری و کێبڕکێی خهست و چڕ دهبێتهوه. -٣ل ه ڕوانگهی ههڵوێستی ئۆپۆزسیۆن سهبارهت به حکوومهتهوه ،چهند چهش���نیی زۆرتر وهبهرچاو دهکهوێ���ت .سیس���تهم ه دیموکراتیی���هکان ئی���زن ب��� ه ئۆپۆزسیۆن دهدهن که ب ه ڕێگهی کارتێکهری لهسهر ڕای گشتی ،بهکارهێنانی کهرهسهکانی ڕاگهیاندن و بهش���داریی ل ه ههڵمهتی ههڵبژاردندا پێویستییهکانی خۆیان ب���ۆ بهرهو پێش���بردنی ئامانجهکانیان وهگهڕ خ���هن ،بهاڵم گرینگی و ڕادهی کهڵکوهرگرتن له ههر ی���هک ل���هو بواران ه ل��� ه سیس���تهم ه جۆراوجۆرهکاندا جیاوازه. -٤ل ه ڕوانگهی ئامانجهوه؛ به لهبهرچاوگرتنی ئهو پۆلێنکردنه ،ئۆپۆزسیۆنی یاس���ایی ل ه دیموکراسیدا، ئۆپۆزس���یۆنی ناو سیستهمهک ه واته دهسهاڵتخواز یا ڕێفۆرمخوازه .له دیموکراسییهکانی ڕۆژاوادا به پێی پێکهات ه و بینای ئهو سیس���تهمانه ،ئۆپۆزس���یۆن ک ه دژی پێکهاتهی بیناک ه بێت یان شۆرشگێڕ بێ ،بهرهو نهمان دهچێت .حزبه کۆمۆنیست و سۆسیالیستهکان ل ه واڵتانی ڕۆژاوای ئهورووپادا ،ب ه لهبهرچاوگرتنی دهرفهتی بهش���داریی ئاش���تییانه ل ه ژیانی سیاسیدا، ورده ورد ه بوون ب ه ئۆپۆزسیۆنی ڕێفۆرمخواز. -٥ل ه ڕوانگهی کهرهس ه و شێوازهکانهوه؛ شێوازی کاری ئۆپۆزس���یۆن پێڕهوی له ئامانجهکانی دهکات. لهو ڕووهو ه ش���ێوازهکانی باوی چاالکیی سیاس���یی ئۆپۆزسیۆن ل ه دیموکراسییهکاندا ،بریتیی ه له ههڵمهتی ههڵب���ژاردن ،هاوپهیمانی���ی حزبی ،گوش���ارهێنان و چوونه ناو دامهزراو ه و ڕێکخراوهکانه. به کورتکراوهیییهو ه ل ه کتێبی «عقل درسیاست» ل ه نووسینی (د .حوسێن بهشیرییه) وهرگیراوه.
ئابی 2012
47
دهسهاڵتی چوارهم؛ ماف و ئهرکهکانی دهس������هاڵتی یاس������ادانان (پهرلهمان) ئهگهر كاری دانان و پهس������ندكردنی كۆمهڵێك یاس������ایه بۆ كۆمهڵگ������ه ،واته فۆرمدان ب������ه ژیانی سیاس������ی ،ئاب������ووری و كۆمهاڵیهتی������ی كۆمهڵگهیه، دهس������هاڵتی جێبهجێكردن (حكوومهت) ئهو بڕیارانه به گشت وردهكارییهكانییهوهبهڕێوه دهبات .دهسهاڵتی دادوهریش ئهمانه دهخاته خانهی داد و یاسایییهوه و بهرگرییان لێ دهکات. لێرهدا س������ێ هێز خاوهنی دهس������هاڵتن ،هاوكات كه دهبێ له نێوان �����ته هاوكاری و ههماههنگی س������هربهخۆ بن ،پێویس� خۆیاندا دروس������ت بكهن ،تا گهندهڵی دروست نهبێت .لهگهڵ پێویسته له یاسای گشتیی واڵتدا ئهوهشدا ،ههر دهسهاڵتێك ڕێوشوێنی یاسایی بۆ دیاری بكرێت ،هاوكاتیش سنووركانیان دیاری كرا بن .یانی له یاسای بهڕێوهبهریی واڵتدا دیاریكرابێت، هێزانه دهتوانن چی بكهن و چی نهكهن .كۆمهڵناسان كه ئهم ئهم دابهش������ینه له دهس������هاڵتدا ،بۆ تێڕوانینهكانی (بارۆن دۆ مۆنتێسكیۆ )١٧٥٥-١٦٨٩دهگهڕێننهوه. ب������ۆ گهیاندن������ی كاروكردهوهكانی ئهم س������ێ دهس������هاڵته، وه و پالنهكانی ههروهها بۆ ئهوهی هاوواڵتیان ئاگاداری كرده وه بۆ ئهم حكوومهتی خۆیان بن ،دهبێ میكانیزمێكی گواستنه دایه �����ه ههبێت تا هاوواڵتیان ئاگادار بكرێنهوه .لێره چاالكییان� که دهسهاڵتێكی تر لهدایك دهبێت و به دهسهاڵتی چوارهم (له ههندێک شوێنیش دهسهاڵتی سێیهم) ناوی دهبرێت. له الیهكی تریشهوه ئهگهر پهرلهمان كارهكانی خۆی بهباشی بهڕێ������وه نهب������ات و بڕیارهكانی لهگهڵ بارودۆخ������ی كۆمهڵگهدا نهگونجێ������ن ،ئهگ������هر دهس������هاڵتی جێبهجێكردن ل������ه بهرامبهر كارهكانی خۆیدا بهرپرس نهبێت و له بهرامبهر هاوواڵتیانیشدا وهاڵمدهر نهبێت ،ئهگهر دهسهاڵتی دادوهریش له ژێر كارتێكهریی حكومهتدا بێت و دادوهر نهبێ������ت ،چۆن هاوواڵتیان بتوانن لهم ههموو كێشه گرینگ و چارهنووسسازانه ئاگادار ببنهوه. وه بۆ پێداچوونهوه و ئاگادار كردنهوهی هاوواڵتیان لهبهر ئه له كار و پڕۆژهكانی حكوومهت ،دهس������هاڵتێكی تر پێویس������ته. ڕێک لێرهدایه كه باس له دهس������هاڵتی چ������وارهم دێته گۆڕێ، ئهوی������ش باس له بیروڕاكان������ی (ئێدمۆند بێرك )١٧٩٧-١٧٢٩ اڵته له دهسهاڵتهكانی دهكرێت( .بێرک) پێی وابوو" ،ئهم دهسه
48ههڵبژاردن ژماره ()24
تر گرینگتره ".واته دهس������هاڵتێك كه ئاڵقهی نێوان دهوڵهت و هاوواڵتیان بێت .ههندێک له کارناسان ،دهسهاڵتی چوارهم به "باسکی درێژی دیموکراسی" ناو دهبهن. دابهشكردنی دهوڵهت بهسهر س������ێ یان چوار دهسهاڵت، له واڵتێكی وه س������هر شێوهی دروستكردنی دهوڵهت دهگهڕێته دیاریكراودا .له ئهمریكا و بریتانیادا باس له چوار دهسهاڵت له دهس������هاڵتی له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستیش������دا باس دهكرێت . چ������وارهم دهكرێت ،بهاڵم له س������كاندیناڤیادا باس له س������ێ دهسهاڵت دهكرێت. ئهم دهسهاڵته ،واته دهسهاڵتی چوارهم ،ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتییه .ڕاگهیاندنی گشتی بۆوهی بتوانێت ئهركهكانی خۆی بهڕێوهبهرێت ،دهبێ ئازادیی ڕادهربڕین و نووسینی بۆ دابین بكرێ������ت .ئهم دابینكردنهش تهنیا یهك ڕێگای ههیه ،ئهویش له یاس������ای گشتی واته له قانوونی ئهساس������یدا به ڕوونی و به اڵڵه كرا بن. وردی گه وات������ه ئازادیی گهیاندن������ی زانیاری (بهیاس������اییكردنی زانیاری ب������ۆ گواس������تنهوه) كه چۆن له نێ������وان حكووم������هت و هاوواڵتیاندا دهستاودهس������ت بكرێت .ئهم یاس������ایه هاوكات كه ئاس������انكاری بۆ ئامرازی ڕاگهیاندن دێنێته كایهوه ،پێكهاتهكانی دهسهاڵتی چوارهم له ههڕهش������ه بۆ س������هر ڕۆژنامهوانان دهپارێزێت و له سانسۆریش ڕزگاریان دهكات .دهنا ناكرێت چاوهڕوانی له دهس������هاڵتی چوارهم بكرێت ،كه زانیاری ،دهنگوباس و ڕاپۆرت به هاوواڵتیان بگهیێنێت. ههندێک له پس������پۆران دوو ئهرکی گرینگ بۆ دهس������هاڵتی چوارهم دهسنیشان دهکهن: 1ـ چاودێریک������ردن و پێداچوون������هوه ب������ه کاروکردهوهکان������ی دهس������هاڵتداران و بهڕێوهبهران������ی حکوومی ،ب������ۆوهی لهبهرامبهر هاوواڵتیاندا واڵمدهر بن و لهبهرامبهر کارهکانیاندا بهرپرس بن. 2ـ ڕاهێنان������ی هاوواڵتیان و فێرکردنی������ان که چۆن بتوانن بڕیاری سیاسی بدهن. بهمش������ێوهیه ،دهس������هاڵتی چوارهم (ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی) لهس������هر بنهمای یاس������ای ڕۆژنامهگهری و بهپێی ئهخالقی ڕۆژنامهوانی ،دهوری گرینگ له بهدیموکراتیکردنی کۆمهڵگهدا دهگێڕێت.
حزبه سیاسییهكان و :شهیدا عهزیز بۆ پاراستن و پش������تیوانیكردن له ماف و ئازادیی تاكه كهس������هكان ،نهتهوهیهكی خهڵكس������االر دهبێ به هاوكاری یهكتری ئهو حكوومهتهی كه مهبهستیانه پێكی بێنن و ڕێگای سهرهكیش بۆ بهدهستهێنانی ،بوونی حزبه سیاسییهكانه. حزبه سیاس������ییهكان ،ڕێكخراوگهلێكی خۆبهخش������ن بۆ دروس������تكردنی پهیوهندی له نێوان خهڵ������ك و حكوومهت. حزب������هكان ،پاڵێ������وراوهكان دهستنیش������ان دهك������هن و بۆ بهدهستهێنانی پۆستی دهوڵهتی ،كێبڕكێ دهكهن و خهڵكیش بۆ ههڵبژاردنی سهركردهكانی حكوومهت ئاماده دهكهن. حزب������ی زۆرینه (یا حزبێك ب������ۆ بهڕێوهبردنی كاروباری دهوڵهت ههڵدهبژێردرێت) ههوڵ دهدات ژمارهیهك بهرنامه و سیاس������هت زی������اد بكاته س������هر دهس������توور .حزبهكانی ئۆپۆزیس������یۆن دهتوانن ڕهخنه له سیاسهتی حزبی زۆرینه بگرن و پێشنیارهكانیان بخهنه ڕوو. حزبه سیاس������ییهكان ڕێگاێك ب������ۆ هاوواڵتیان دهكهنهوه ت������ا بتوانن بهرپرس������انی حزبه ههڵبژێ������ردراوهكان بههۆی كاركردنیان له حكوومهتدا ،بخهنه ژێر پرسیارهوه. بیروباوهڕی حزبه سیاس������ییهكانی خهڵكساالر لهسهر بنهمای خهڵكس������االری دهبێته هۆی ئ������هوهی ئهوان ڕێز له دهوڵهتی ههڵبژێردراو بگ������رن ،ههرچهنده ئهگهر له حزبی خۆشیان نهبێت ،دهبێ ئهو دهوڵهته به فهرمی بناسن. وهك������و ههموو حكوومهتهكانی خهڵكس������االر ،ئهندامانی حزبه جیاوازهكان ،پێناسهی كولتووره جۆراوجۆرهكانن كه لهوانهوه سهرچاوهی گرتووه .ههندێك لهم حزبه بچووكانه بوونیان ههیه كه بههۆی ههندێ بیروباوهڕی سیاس������ییهوه دروست بوونه .ههندێكی دیكهش لهسهر بنهمای سوودی دارایی یان پێش������ینهی هاوبهش ،ڕێكخراون .ئهو حزبانهی ك������ه ماونهتهوه ،كۆمهڵێك هاوواڵتی جی������اواز و ناكۆكن كه لهوانهی������ه تهنها ل������ه كاتی ههڵبژاردن لهگ������هڵ یهكتری كۆ ببنهوه. ئاش������تی و س������هبر (دانبهخۆداگرتن) ،به پڕ بههاترین كاری ههموو حزبه سیاسییهكانی خهڵكساالر -چ بزووتنهوه بچووك������هكان و ی������ان هاوپهیمانیی������ه گهورهكانی خهڵك-
ئهژمار دهكرێ������ت .حزبهكان دهزانن ك������ه تهنیا له ڕێگای كۆبوونهوهی گهوره و هاوكاری لهگهڵ حزبه سیاسییهكان و ڕێكخراوهكانی دیكه دهتوانن س������هركردایهتی و دیدێكی هاوبهش كه دهبێته هۆی پاڵپشتی خهڵك ،به دهست بێنن. حزبهكانی خهڵكساالر له ناسهقامگیری و گۆڕانكاریی له بیروباوهڕی سیاس������یی ئ������اگادارن و دهزانن كه دهنگی هاوبهش ،زۆرب������هی جار بههۆی گۆڕین������هوهی بۆچوون و بههاكان له گفتوگۆی ئارام ،ئازاد و گش������تی ،بهدهس������ت دێت. ئۆپۆزیس������یۆنی دهستووری ،یهكێك له بنهماكانی ههموو حكوومهتهكانی خهڵكس������االر ههژم������ار دهكرێت .ئهوه بهو مانایهیه كه له سیاس������هتدا ،ههموو الیهنهكان -به ههموو جیاوازییهكانیان -له بههاكانی بنچینهیی دهربڕینی ئازادی و باوهڕ به دهستووری ههمیشهیی و بههرهمهندبوونی خهڵك به یهكسانی له پش������تیوانیكردن له دهستوور ،هاوبهشن. الیهنه دۆڕاوهكانی ههڵبژاردن ،له زۆربهی ئۆپۆزیسیۆنهكان له چاالكییهكانیان بهردهوام دهبن و باوهڕی تهواویان ههیه كه سیستهمی سیاسی بۆ پێكهێنانی ڕێكخراو و ناڕهزایی ئاش������كرا پش������تیوانی له مافهكانی������ان دهكات .له كاتێكی دیاریك������راودا ،حزبهكهیان ههلی كێبركێ بۆ بیروبۆچوون و بهدهستهێنانی دهنگی خهڵك بهدهست دههێنێ. له حكوومهتی خهڵكس������االردا ،ملمالنێ له نێوان حزبه سیاسییهكان ،شهڕ بۆ مانهوه نییه ،بهڵكو بۆ خزمهتكردن به خهڵكه.
سهرچاوه :ماڵپهڕی وهزارهتی دهرهوهی ئهمریكا
ئابی 2012
49
دیموكراسی و كۆمهڵگهی مهدهنی س������هرهكیترین بواری لێكۆڵین������هوهی كۆمهڵگهی مهدهنی، پهرهپێدانی دیموكراسی و خهڵكساالرییه له كۆمهڵگهدا. دیموكراسی زاراوهیهكی یونانییه و دێمۆس ()demos ب������ه مانای خهڵك و ( )cratiaیان ()cratoیش به مانای دهسهاڵته. بهكارهێنان������ی دێم������ۆس له الی ئهس������ینییهكان به واتای كۆی هاوواڵتیان بووه ،لهم ڕووهوه له ئهس������ینادایهكهی گوندی به ( )demoiو دانیش������توانیان به ()demotia ناو دهبردن. ل������ه س������هدهی پێنجهمی پێ������ش زایین ،ئاڵوگۆڕ بهس������هر (دێمۆس)دا هات و ئهم دهستهواژهیه بهسهر كۆی گشت خهڵكی ئهس������ینادا دانرا ،كه بۆ بهڕێوهبردنی كارهكانی حكووم������هت كۆ دهبوونهوه و كێش������هكانیان چارهس������هر دهكردن .لهم واتایهدا (دێمۆس) ههر دوو گوندنش������ین و شارنشینهكانی دهگرتهوه .له سالی ()509ی پێش زایین، له ئهنجامی چاكس������ازییهكانی (كلیستێن) یاسادانهری (ئهس������ینی)دا ،زاراوهی كۆمهڵگهی ئهسینا كهوته سهر زاری گوندنش������ینهكان و ل������هوه ب������ه دواوه حكوومهتی ئهس������ینی به دیموكراتیا ناونرا ،ك������ه مانای حكوومهتی گوندنشینهكانه. ئهم واتایه ورده ورده گهش������هی كرد ،تاكو دیموكراسی وهك ناوێكی گشتی بۆ ههموو حكوومهتێك به كار هێنرا، كه به دهستی تهواوی خهڵك بهڕێوهدهبرێت. دیموكراسی پێناسهی جۆراوجۆر لهخۆگرت ،به بیرۆڕای (دایسی) دیموكراس������ی بهسهر بهشێكی گهورهی گشت نهتهوهدا زاڵه .به تێڕوانینی (چارلز وێلیهم) دیموكراسی زنجیرهیهک له ڕێسا یان گهاڵڵهیهکی ڕێکوپێک و ڕێكخراو نییه ،بهڵكو چوارچێوهیهکه له بیرۆڕا و جۆری كردهوهیه، كه له ئاڕاس������تهی بهرژهوهندیی گشتیدایه ،كه بهو جۆره ئیرادهی گشتی ڕێنمایی دهکات و شی دهكرێتهوه. (ئابراهام لینكۆڵن) یهكێ له س������هركۆمارهكانی ئهمریكا پێناس������هی دیموكراسی بهم جۆره كردووه" :دیموكراسی بریتییه له حكوومهتی خهڵك ،له الیهن خهڵك و بۆ خهڵكه"، ئهمڕۆ ئهم بیروڕایه وهك پێناس������هیهك بۆ دیموكراس������ی 50ههڵبژاردن ژماره ()24
دادهنرێت .به ناوبانگترین پێناسه كه سادهترینیان بووه، "دیموكراسی بریتییه له حكوومهتی گشت خهڵك". دیموكراس������ی ش������ێوهیهکه له بهڕێوهبهریهتی ،كه لهسهر بنهم������ای پێكهوهههڵك������ردن بنیاتن������راوه .دیموكراس������ی دهرفهتێك������ی گش������تییه ب������ۆ دهربڕێنی م������اف و ئازادیی مرۆڤهكان. له سیس������تهمی دیموكراس������یدا دهنگهكان دهبیس������ترێن، بۆ كاره باش������هكان ئازادی دهدرێ������ت و بۆ بیروڕاكانیش ههلێك������ی گونجاو دهبێت .دیموكراس������ی جۆرێك له ژیانه ك������ه ههلی فری������ودان له ناوی������دا س������نوورداره ،فرتوفێڵ كاتێك زاڵ دهبێت ،كه ڕاس������تی دهرفهتی بهرزكردنهوهی دهنگهكهی نهبێت .دیموكراس������ی جێگایهكه بۆ پاراستنی ئازادی ،ڕاستیی مرۆڤایهتی و دهرفهتێكه بۆ بهرگری له كهسایهتیی مرۆڤهكان. دیموكراسی توانایهكی گهورهی ههیه بۆ بیستنی ههر دهنگێك، دهنگی حكوومهت ،دهنگی الیهنگره سیاسییهکانی حكوومهت، دهنگی بهرههڵستكارانی حكوومهت و به شێوهیهكی یهكسان دهرفهتی بهرزكردنهوه و بیستنی ههیه. كۆمهڵگ������هی مهدهن������ی ب������ه دهنگهكانی خۆی������هوه له پاڵ حكوومهت������دا دهژیت و دهنگیان لهگهڵ دهنگی حكوومهتدا یهك دهبن و یهكێتی كرێ������كاران ،گرووپه ڕێكخراوهكان، یهكێتیی������ه كۆمهاڵیهتیی������هكان ،میدیا ،زاناكان ،س������هرۆكه ئایینییهکان ،نووسهرهكان ،كۆمپانییهكان ،نووسینگهكان، دهزگاكان و ناوهنده فهرههنگیی������هكان ههموویان دهنگی كۆمهڵگهی مهدهنی بهرز دهكهن������هوه و به دهنگدانهوهی ئهم دهنگانهنه ،كه دیموكراسی لێهاتوویی خۆی بۆ ژیان له كهشوههوای كۆمهڵگهدا دهسهلمێنێت. له ئهنجامدا دیموكراسی پهیوهندییهكی نهپچڕاوی لهگهڵ كۆمهڵگهی مهدهنیدا ههیه ،بهبێ دیموكراسی بنهماکانی كۆمهڵگ������هی مهدهنی دروس������ت نابن .زانایانی زانس������ته سیاس������ی و كۆمهاڵیهتییهکان لهم باوهڕهدان كه ههبوونی دیموكراس������ی دهبێته هۆی بهردهوامی و س������هقامگیریی كۆمهڵگهی مهدهنی. سهرچاوهhttp://facultyofjournalism.af :
ئابی 2012
51
52ههڵبژاردن ژماره ()24