Govar h 30

Page 1

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬


‫لیستی هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێکه‌وه‌ژیان؛‬ ‫ئه‌زموونێکی نوێ له‌ قۆناغێکی دژواردا‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫ل‌ه یه‌کی ئه‌م مانگه‌دا‪ ،‬هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکانی عێراق جگه‌ که‌رکووک‬ ‫و هه‌رێمی کوردس������تان به‌ڕێو‌ه ده‌چێت‪ .‬بۆ ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬هه‌ش������ت حزب و الیه‌نی سیاسیی‬ ‫هه‌رێمی کوردس������تان له‌ هاوپه‌یمانییه‌کدا‪( ،‬لیستی هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێکه‌وه‌ژیان) به‌شدار‬ ‫ده‌بن‪ .‬مووس������ڵ‪ ،‬دیاله‌‪ ،‬سه‌الحه‌ددین‪ ،‬واست و به‌غدا‪ ،‬ش������وێنی هه‌ڵمه‌ت و به‌شداریی (لیستی‬ ‫هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێکه‌وه‌ژیان) ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌رنام������ه‌ی (لیس������تی هاوپه‌یمانیی برایه‌ت������ی و پێکه‌وه‌ژیان) که‌ ل‌ه پێنج ب������ه‌ش و ‪ ٣٢‬خاڵ‬ ‫پێکهاتووه‌‪ ،‬جه‌خت له‌ دیموکراس������ی‪ ،‬فیدراڵی‪ ،‬جێبه‌جێکردنی ته‌واوی به‌نده‌کانی ده‌س������تووری‬ ‫عێراق‪ ،‬به‌تایبه‌ت مادده‌ی ‪ ،١٤٠‬دابینکردنی ئاس������ایش بۆ هاوواڵتیان‪ ،‬ش������ه‌فافیه‌ت ل‌ه بودجه‌ی‬ ‫پارێزگاکان‪ ،‬باش������ترکردنی ژیان و گوزه‌رانی هاوواڵتیان و کۆمه‌ڵ������‌ه بابه‌تێکی تر‪ ،‬په‌یوه‌ندییان‬ ‫ب‌ه الیه‌نی سیاس������ی‪ ،‬ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و پارێزگایانه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه (لیس������تی هاوپه‌یمانیی‬ ‫برایه‌تی و پێکه‌وه‌ژیان) هه‌وڵی جێبه‌جێکردنی ده‌دات‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردن‌ه له‌ کاتێکدا به‌ڕێ������و‌ه ده‌چێت‪ ،‬ک‌ه قه‌یرانێکی قوولی سیاس������ی به‌ربینگی ب‌ه‬ ‫به‌غدا گرت������ووه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه یه‌کێک له‌ مه‌رج‌ه س������ه‌ره‌کییه‌کانی ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬دابینکردنی‬ ‫که‌ش������وهه‌وایه‌کی هێم������ن و دوور له‌ نائارامییه‌‪ ،‬تا هاوواڵتیان بتوان������ن به‌ بێ دڵه‌ڕاوکێ ڕوو ل‌ه‬ ‫سندووقه‌کانی ده‌نگدان بکه‌ن‪ .‬بێشک به‌رپرسیاریه‌تیی سه‌ره‌کی بۆ دابینکردنی که‌شوهه‌وایه‌کی‬ ‫گونجاو بۆ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌که‌وێته‌ سه‌رش������انی حکوومه‌تی عێراق و به‌شێکیشی بۆ هێز و الیه‌ن‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانی عێراق ده‌گه‌رێته‌وه‌‪.‬‬ ‫حزب و الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کانی هه‌رێمی کوردس������تانیش ب‌ه پێی کۆده‌نگیی خۆیانه‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و‌ه ڕێککه‌وتن‪ ،‬ک‌ه ب‌ه لیس������تێکی هاوبه‌شه‌و‌ه ڕوو له‌ هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه بکه‌ن‪ .‬ئه‌م ئه‌زموونه‌ نوێیه‌‪،‬‬ ‫تۆکمه‌یی هه‌رێمی کوردس������تان ده‌رده‌خات‪ ،‬که‌ سه‌ره‌ڕای بوونی ڕه‌نگی سیاسیی جۆراوجۆر و‬ ‫جیاوازی ل‌ه بیروڕا‪ ،‬ده‌کرێت ل‌ه ژێر سه‌یوانه‌یه‌کدا کۆ ببنه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌کگرتن له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌ند چه‌شنی‪ ،‬کاکڵی ئه‌م هه‌نگاوه‌ گرینگه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه ده‌کرێت بنه‌مایه‌کی‬ ‫ماقووڵ بێت بۆ هه‌نگاوه‌کانی دواتر ل‌ه گۆڕه‌پانی سیاس������ی و قه‌یراناوی عێراقدا‪ .‬ئه‌م هه‌نگاو‌ه‬ ‫گرینگه‌ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌شی لێ ده‌کرێت‪ ،‬ک‌ه له‌ داهاتووشدا ئه‌م چه‌شن‌ه کۆده‌نگییه‌ په‌ره‌ی پێ‬ ‫بدرێت و له‌ شه‌تره‌نجی سیاسیی عێراقدا‪ ،‬بواری هه‌ستیارتر و گرینگتریش بگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‪ :‬قه‌ره‌نی قادری‬ ‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫چه‌ند بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌‌كی‬ ‫بۆ هه‌ڵبژاردنێكی سه‌ركه‌وتوو‬

‫* سه‌كوان ئه‌رگۆشی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن وه‌ك پرۆس������ه‌یه‌كی دیموكرات������ی ب������ۆ‬ ‫ده‌ستاوده‌س������تكردنی ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬له‌ زۆربه‌ی هه‌ر‌ه زۆری‬ ‫واڵتاندا ئه‌نجام ده‌درێت‪ .‬سه‌ركه‌وتن‪ ،‬ڕاستی و دروستیی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ڕێژه‌ییی������‌ه و‪ ،‬ل������ه‌ واڵتێكه‌و‌ه ب������ۆ واڵتێكی تر‬ ‫جیاوازیی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ند‌ه ب‌ه سیس������ته‌می حوكمڕانی‬ ‫ئه‌و واڵت������‌ه و ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ی ک������‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی تێدا‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫بێگومان ئ������ه‌و واڵتانه‌ی سیس������ته‌می تاكحزبی په‌یڕه‌و‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬هیچ كات هه‌ڵبژاردنێك������ی پاك و دیموكراتی تێیدا‬ ‫به‌ڕێ������وه‌ ناچێت‪ ،‬چونك‌ه له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئه‌مجۆر‌ه سیس������ته‌م‌ه‬ ‫پێچه‌وان������ه‌ی بنه‌ماكانی دیموكراس������ییه‌‪ .‬ل‌ه هه‌ندێك واڵتدا‬ ‫ی������ه‌ك پاڵێوراو بۆ هه‌ڵبژاردن هه‌یه‌و پێویس������ته‌ به‌ به‌ڵێ یا‬ ‫نه‌خێر ده‌نگ بدرێت‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌م پاڵێوراوان‌ه ل‌ه سه‌رووی‬ ‫‪%90‬ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست دێنن‪ .‬هه‌ڵبژاردنێكی بێڕكابه‌ری‬ ‫له‌مجۆره‌ (رێگه‌نه‌دان ب‌ه ڕكابه‌رایه‌تی) هیچ مانایه‌كی نابێت‬ ‫و هیچ ئامانجێك ناپێكێت‪ ،‬جگ‌ه ل‌ه مه‌رامی ده‌س������ه‌اڵتداران‬ ‫كه‌ شه‌رعییه‌تدانێكی به‌زۆرییه‌ ب‌ه ده‌سه‌اڵته‌كه‌یان‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ندێك واڵتیش������دا س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی فره‌حزبی‬ ‫و لیس������تی جیاجیا ب������ۆ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌اڵم ئۆپۆزس������یۆن یا‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫ڕكابه‌ره‌كانی ده‌سه‌اڵت به‌ چه‌ندین كۆتوبه‌ند به‌ستراونه‌ته‌و‌ه‬ ‫و ناتوانن به‌ش������دارییه‌كی كارا ل������‌ه هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن‪ .‬بۆ‬ ‫نموون������ه‌ میس������ر پێش وازهێنان������ی موب������اره‌ك‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫ئیخوان موس������لمین بنكه‌یه‌كی جه‌ماوه‌ریی فراوانی هه‌بوو‬ ‫و به‌ش������داریی هه‌ڵبژاردنه‌كانیشی ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم موباره‌ك و‬ ‫پارته‌كه‌ی زۆربه‌ی كات زۆرینه‌ی ڕه‌هایان به‌ده‌ست ده‌هێنا‪.‬‬ ‫له‌ یه‌كه‌م گۆڕانكاریی بنه‌ڕه‌تی ل‌ه واڵتدا‪ ،‬هاوكێشه‌كه‌ ته‌واو‬ ‫پێچه‌وان‌ه بوویه‌وه‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ������‌ه ئیخوانی������ش ب������ۆ به‌رده‌وامی������ی مانه‌وه‌یان ل‌ه‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدا هه‌مان ڕێچك‌ه بگرنه‌ب������ه‌ر‪ ،‬ته‌نانه‌ت لێره‌وله‌وێ‬ ‫فه‌توای حه‌اڵلكردنی خوێنی ئه‌و كه‌س������انه‌ ده‌درێت ك‌ه دژی‬ ‫مورسی (كاندیدی ئیخوان و سه‌ركۆماری ئێستای میسر‌)‬ ‫ده‌وه‌ستنه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تایه‌كی ترسناكه‌ بۆ مۆدێلێكی‬ ‫دیك‌ه ل‌ه دیكتاتۆرییه‌ت له‌په‌نای ئاییندا‪.‬‬ ‫له‌ میرنش������ینی كوێتدا سه‌ره‌ڕای یاساغیی دامه‌زراندنی‬ ‫پارتی سیاس������ی‪ ،‬ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن������ی ئوممه‌ی‬ ‫ئ������ه‌و واڵت������‌ه (‪ )2012‬ڕكابه‌ره‌كانی حكووم������ه‌ت ل‌ه ڕه‌وتی‬ ‫ئیسالمیی (ئیخوان و س������ه‌له‌فی) زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نیان به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬به‌اڵم بۆ ڕێگه‌گرتن ل‌ه ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی دیموكراس������ی و مانه‌وه‌یان ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتدا‪،‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتداران هه‌میش������‌ه به‌دوای ڕێگه‌چاره‌دا ده‌گه‌ڕێن‬ ‫و ش������ه‌رعییه‌ت و هێزی یاس������ایی به‌ بڕیاره‌كانیان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫پاش ئه‌و س������ه‌ركه‌وتنه‌ی ئۆپۆزس������یۆنی كوێت و شكستی‬ ‫الیه‌نگرانی حكوومه‌ت و میری كوێت‪ ،‬هیچ ڕێگایه‌ك نه‌ما بۆ‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتداران‪ ،‬ته‌نها ده‌ركردنی فه‌رمانێكی میریی نه‌بێت‬ ‫ب������ۆ هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی زۆرینه‌ی ئیس���ل��امی و‬ ‫گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نه‌ هه‌ڵوه‌شاوه‌كه‌ی پێشووتر (‪)2009‬‬ ‫ی زۆرینه‌ی ده‌سه‌اڵتدار‪.‬‬ ‫لێره‌دا مه‌به‌ست شرۆڤه‌كردن و هه‌ڵسه‌نگاندنی سیسته‌می‬


‫سیاسی و پرۆس������ه‌ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی هیچ واڵتێك‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵك������و هێنان������ه‌وه‌ی دوو نموونه‌ی‌ه له‌و سیس������ته‌م‌ه‬ ‫حوكمڕانیانه‌ی بانگه‌ش������ه‌ی دیموكراس������ی و ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری حكوومه‌ت‪،‬‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ی ئامانجی سه‌ره‌كیی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو بپێكن و ڕه‌چاوی ئه‌و بنه‌ما سه‌ره‌كییانه‌ بكرێت‪،‬‬ ‫ك‌ه پێویستن بۆ سه‌ركه‌وتنی ئه‌و پرۆس‌ه دیموكراسییه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی له‌و بابه‌ته‌دا مه‌به‌س������ته‌‪ ،‬ئاماژه‌كردنه‌ ب‌ه چه‌ند‬ ‫بنه‌مایه‌ك������ی س������ه‌ره‌كی ب������ۆ هه‌ڵبژاردنێك������ی كاریگ������ه‌ر و‬ ‫ده‌ستاوده‌س������تكردنی ده‌س������ه‌اڵت له‌ ڕێگه‌ی ده‌نگی گه‌ل و‬ ‫سندووقه‌كانی ده‌نگدان‪ ،‬له‌وانه‌ش‪:‬‬ ‫• واده‌ی هه‌ڵبژاردن‪ :‬ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن ل‌ه واده‌ی‬ ‫دیاریك������راوی خۆیدا‪ ،‬هێزێكی یاس������ایی و ش������ه‌رعی زیاتر‬ ‫ب‌ه ده‌رئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌به‌خش������ێت‪ .‬دواكه‌وتنی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی������ش له‌ واده‌ی خۆی به‌بێ هه‌بوونی به‌ربه‌س������ت‬ ‫و قه‌یرانێك كه‌ پێویس������ت بكات دوابخرێت‪ ،‬له‌الیه‌ك گومان‬ ‫الی الیه‌نه‌ به‌ش������داربووه‌كانی هه‌ڵبژاردن دروس������ت ده‌كات‬ ‫و كاریگه‌ری له‌س������ه‌ر په‌س������ه‌ندكردنی ئه‌نجامه‌كان ده‌بێت‪،‬‬ ‫له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه كارده‌كات‌ه س������ه‌ر ڕێژه‌ی به‌شداریكردنی‬ ‫هاوواڵتیان و ده‌بێت‌ه هۆی ئه‌وه‌ی سس������تی و بێ متمانه‌یی‬ ‫الی ده‌نگده‌ر دروس������ت بێت‪ .‬به‌مه‌ش ڕێژه‌ی به‌شداریكردن‬ ‫ك‌ه خاڵێكی سه‌ركیی‌ه بۆ به‌هێزی و الوازیی پرۆسه‌كه‌‪ ،‬ڕوو‬ ‫له‌ كه‌می ده‌كات‪.‬‬ ‫• تۆماری ده‌نگ������ده‌ران‪ :‬پێش واده‌ی هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك‪،‬‬ ‫تۆمارێك������ی نوێی ده‌نگده‌ران ئام������اده‌ ده‌كرێت و ته‌نها ئه‌و‬ ‫كه‌س������انه‌ ده‌توانن ده‌نگ بده‌ن‪ ،‬ك‌ه ل������ه‌و تۆماره‌دا بوونیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ڕاست و دروستیی زانیارییه‌كانی ناو ئه‌و تۆمار‌ه كار‬ ‫ده‌كات‌ه سه‌ر ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن‪ .‬زۆرجار به‌مه‌به‌ست‬ ‫و بێمه‌به‌س������ت به‌هۆی نه‌بوونی ناو ی������ان زانیاری ناته‌واو‪،‬‬ ‫هه‌زاران ده‌نگده‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی خۆیان بێبه‌ش‬ ‫ده‌كرێن‪ .‬پێویسته‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی هه‌ڵده‌ستن ب‌ه نوێكردنه‌وه‌ی‬ ‫تۆماری ده‌نگده‌ران‪ ،‬بێالیه‌ن بن و دوور بن ل‌ه هه‌ر فشارێك و‬ ‫ده‌ستێوه‌ردانێكی سیاسی‪ ،‬ئایینی‪ ،‬مه‌زهه‌بی‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یی‪...،‬‬ ‫هتد‪.‬‬ ‫• بێالیه‌نیی س������تافی ده‌نگدان‪ :‬پێویس������ته‌ ئه‌و ده‌ست‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ره‌ی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌ڕێو‌ه ده‌بات‪ ،‬سه‌ربه‌خۆ‬ ‫و بێالیه‌ن بن‪ .‬ده‌س������ته‌ی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن ل‌ه سێ‬ ‫قۆناغی هه‌ستیاردا كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن‬

‫ده‌بێ������ت؛ له‌كاتی نوێكردنه‌وه‌ی تۆماری ده‌نگده‌ران و ڕۆژی‬ ‫ده‌نگدان و جیاكردنه‌و‌ه و ژماردنی ده‌نگه‌كان‪.‬‬ ‫• هۆش������یاریی ده‌نگده‌ر‪ :‬ده‌نگده‌ر بزوێنه‌ری پرۆس������ه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی ئه‌نجامه‌كه‌یه‌تی‪ .‬كاتێك ده‌نگده‌ر‬ ‫�����یارێتییه بكات‪ ،‬ك‌ه به‌شداریكردن ل‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫هه‌س������ت به‌و به‌رپرس�‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا ئه‌ركێك������ی نیش������تمانیی‌ه و له‌ڕیگه‌ی ده‌نگی‬ ‫ئ������ه‌وه‌وه‌ نوێنه‌رانی گه‌ل دیاری ده‌كرێن‪ ،‬ده‌نگ به‌و الیه‌ن و‬ ‫پاڵێوراوانه‌ ده‌دات ك‌ه ده‌توانن نوێنه‌رایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قین‌ه‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م هۆشیارییه‌ی ده‌نگده‌ر‪ ،‬له‌الیه‌ك ڕێژه‌ی به‌شداریكردن‬ ‫‌وه لیس������ته‌ به‌شداربووه‌كانی‬ ‫به‌رز ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬له‌الیه‌كی تره ‌‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ناچار ده‌بن ئه‌و كه‌س������ایه‌تییان‌ه كاندید بكه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ ش������یاو و لێهاتوون بۆ پۆس������ت‌ه ده‌سنیش������انكراوه‌كان‪.‬‬ ‫سه‌رئه‌نجام كه‌سی شیاو بۆ ش������وێنی شیاو داده‌مه‌زرێت‬ ‫و هه‌ڵبژاردنی������ش ئامانجی س������ه‌ره‌كیی خۆی ده‌پێكێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫به‌ره‌وپێشبردنی سیسته‌می حوكمڕانی واڵته‌‪.‬‬ ‫• نهێنیبوون������ی ده‌نگ������دان‪ :‬خاڵه‌ هه‌ره‌ س������ه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬ده‌نگدان������ی نهێنییه‌ ل‌ه پرۆس������ه‌كه‌دا‪ .‬كاتێك‬ ‫ده‌نگ������ده‌ر به‌ ئازادی و نهێنی ده‌نگ نه‌دات‪ ،‬هیچ مانایه‌ك و‬ ‫هێزێ������ك بۆ ده‌نگ و ڕای هاوواڵتی نامێنێته‌وه‌‪ .‬له‌ ده‌نگدانی‬ ‫نهێنیدا كێشه‌یه‌ك دێته‌ پێشه‌وه‪ ‌،‬سه‌باره‌ت به‌و ده‌نگده‌رانه‌ی‬ ‫توان������ای خوێندنه‌وه‌ و نووس������ینیان نیی������ه‌‪ ،‬ڕه‌نگه‌ زۆر جار‬ ‫له‌الیه‌ن سه‌رپه‌رش������تانی ده‌نگدانه‌وه‌ یا كه‌سه‌ نزیكه‌كانیان‪،‬‬ ‫پێچه‌وانه‌ی خواس������تی ئه‌وان فۆرمه‌ك������ه‌ی بۆ پڕ بكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ش ده‌مانگێڕێته‌وه‌ بۆ بنه‌مای س������ێیه‌م كه‌ بێالیه‌نیی‬ ‫س������تافی ده‌نگدانه‌ و یاس������ای هه‌ڵبژاردنی واڵته‌كه‪ ،‬ستافی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ریی ده‌نگدان ڕۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینن له‌م بابه‌ته‌دا‪.‬‬ ‫• ئاسایشی هه‌ڵبژاردن‪ :‬پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ل‌ه یه‌كه‌م‬ ‫ڕۆژی ده‌ستپێكردنی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ تا ڕاگه‌یاندنی‬ ‫ئه‌نجامه‌كان‪ ،‬پێویس������تی ب‌ه ئارامی و ئاسایشێكی تۆكم‌ه و‬ ‫بێالیه‌ن هه‌یه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی الیه‌ن‌ه به‌شداربووه‌كان ب‌ه ئازادی‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی خۆی������ان به‌ڕێو‌ه ببه‌ن‪ .‬هاوواڵتیانیش‬ ‫بتوانن به‌ئاس������انی ب‌ه س������ندووقه‌كانی ده‌نگدان بگه‌ن و بێ‬ ‫ترس و دڵه‌ڕاوكێ‪ ،‬ڕای خۆیان ده‌ربڕن‪.‬‬ ‫هه‌بوونی ئاسایشێكی تۆكمه‌‪ ،‬هه‌م ڕێژه‌ی به‌شداریكردن‬ ‫ب������ه‌رز ده‌كات������ه‌وه‌‪ ،‬ه������ه‌م ئازادییه‌كی ته‌واو ب������ه‌ ده‌نگده‌ر‬ ‫ده‌به‌خش������ێت بۆ ئه‌وه‌ی ب‌ه خواس������تی خۆی ده‌نگ بدات‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ڕێژه‌ی سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌ك‌ه به‌رزده‌كاته‌وه‌‪.‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی؛‬

‫ڕاستئاژۆیه‌کانی ئیسرائیل و کێشه‌ی‬ ‫ئه‌تۆمیی ئێران‬

‫* باوکی زاگرۆس‬ ‫ل������ه‌ (‪)٢٠١٣/١/٢٢‬دا هاوواڵتیان������ی ئیس������رائیلی بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی (‪ )١٢٠‬نوێنه‌ر ب������ۆ په‌رله‌مانی واڵته‌که‌یان‪،‬‬ ‫ڕوویان له‌ س������ندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد‪ .‬به‌ پێی یاسای‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئیس������رائیل بڕیار وابوو‪ ،‬ک������ه‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌‬ ‫له‌ مانگی ‪١٠‬ی ئه‌مس������اڵدا به‌ڕێ������وه‌ بچێت‪ ،‬به‌اڵم به‌هۆی‬ ‫"کێش������ه‌ی ئابووری (بودجه‌ی واڵت) و پرس������ی ئه‌تۆمیی‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫ئێ������ران‪ ،‬بڕیار درا که‌ هه‌ڵبژاردنه‌ک������ه‌ بۆ (‪)٢٠١٣/١/٢٢‬‬ ‫بگوێزرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ پێ������ی ڕاپۆرتی (لێژنه‌ی ناوه‌ندی������ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئیسرائیل) له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ پێشوه‌خته‌یه‌دا‪ ٣٤ ،‬قه‌واره‌‪،‬‬ ‫حزبی گه‌وره‌ و بچووک به‌ش������دارییان کرد‪" .‬کێشه‌ی‬ ‫ئه‌تۆمیی ئێران‪ ،‬پرسی فه‌له‌ستین و کێشه‌ی ئابووری و‬


‫گرانی له‌ ئیسرائیل" سه‌ره‌کیترین ته‌وه‌ری گشت حزب‬ ‫و الیه‌نه‌ سیاس������ییه‌کانی ئه‌و واڵته‌ ب������وو له‌ هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ .‬به‌اڵم سه‌ره‌کیترین پرس و "ئه‌وله‌وییه‌ت"‬ ‫بۆ حزبه‌ک������ه‌ی بێنیامین نه‌ته‌نیاهو س������ه‌رۆکوه‌زیرانی‬ ‫ئیسرائیل‪" ،‬پرسی ئه‌تۆمیی ئێران"ه‌‪ .‬سه‌رۆکوه‌زیرانی‬ ‫ئیس������رائیل پێش هه‌ڵب������ژاردن و دوای هه‌ڵبژاردنیش‬ ‫جه‌ختی له‌وه‌ کرده‌وه‌‪ ،‬که‌ "ئیزن به‌ ئێران نادات" ده‌ستی‬ ‫به‌ چه‌کی ئه‌تۆمی ڕابگات‪ ،‬هه‌روه‌ها ساڵی ‪٢٠١٣‬یشی‬ ‫به‌ ساڵی "هێلی سوور" بۆ ئێران ده‌سنیشان کرد‪.‬‬ ‫ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ٥ ،‬ملیۆن ‪ ٦٥٦‬هه‌زار و ‪ ٧٠٥‬که‌س‬ ‫مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪ .‬بۆ ئه‌و ڕێژه‌یه‌‪ ١٠ ،‬هه‌زار و ‪١٢٨‬‬ ‫بنکه‌ی ده‌نگدان ئاماده‌ کران‪ ،‬له‌و ژماره‌یه‌ش‪ ١٩٠ ،‬بنکه‌ بۆ‬ ‫نه‌خۆشخانه‌کان و ‪ ٥٧‬بنکه‌ی ده‌نگدانیش بۆ زیندانه‌کان‬ ‫ته‌رخ������ان کراب������وون‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ ‪ ٩٦‬واڵتیش������دا بنکه‌ی‬ ‫ده‌نگدان ئاماده‌ کرابوون‪ .‬به‌پێی دوایین ڕاپۆرتی لێژنه‌ی‬ ‫ناوه‌ندی������ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ پێش������وه‌خته‌یه‌دا‪،‬‬ ‫زیاتر له‌ (‪ )%٦٦‬به‌شدارییان له‌ ده‌نگداندا کرد‪.‬‬ ‫ئاڵۆزی و فره‌چه‌شنی له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬کارێکی وایکرد‬ ‫ک‌ه ده‌نگه‌کان به‌س������ه‌ر گشت الیه‌نه‌کاندا دابه‌ش بکرێن‪.‬‬ ‫هیچ ش������ک له‌وه‌ش������دا نییه‌ ک‌ه پێکهێنانی حکوومه‌تێکی‬ ‫نوێ له‌ ئیسرائیلدا کارێکی له‌ ڕاده‌به‌ده‌ر قورس ده‌بێت‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌وه‌ش یه‌کێک ل‌ه نه‌ریت‌ه سیاس������ییه‌کانی‬ ‫ئیسرائیل ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌ له‌مێژووی ئیسرائیلدا هیچ حزبێک‬

‫بێنیامین نه‌ته‌نیاهو؛ سه‌رۆكوه‌زیرانی ئیسرائیل‬

‫تا ئیستا نه‌یتوانیوه‌ به‌ ته‌نیا حکوومه‌ت پێکبێنیت‪ .‬گشت‬ ‫حکوومه‌ته‌کانی ئیس������رائیل ب‌ه ڕێگ������ه‌ی هاوپه‌یمانییه‌و‌ه‬ ‫له‌دایکبوون‌ه و به‌ش������ێکیان قه‌یراناوی بوون‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی ئیسرائیل له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌ پێشوه‌خته‌کاندا‬ ‫ڕاهاتووه‌‪ .‬دابه‌ش������بوونی ده‌نگه‌کان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌شدا‬ ‫هه‌ر درێژه‌ی نه‌ریته‌که‌ی پێشووه‌‪.‬‬ ‫دوایی������ن ئامار‌ه باس ل������ه‌و‌ه ده‌کات ک������ه‌‪ :‬هاوپه‌یمانیی‬ ‫دوو حزب������ی "لیکوود – ئیس������رائیل بیتین������وو" توانیان ‪٣١‬‬ ‫کورس������ی مس������ۆگه‌ر بکه‌ن‪ .‬به‌له‌به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ش ک‌ه‬ ‫ئ������ه‌م هاوپه‌یمانیی‌ه ل‌ه هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪٢٠٠٩‬دا (‪)٤٢‬‬ ‫کورسییان له‌ په‌رله‌مانی ئیسرائیلدا هه‌بوو‪ .‬له‌ پله‌ی دووه‌مدا‬ ‫حزبی تازه‌ بنیاتنراوه‌ی ڕێگ������ه‌ی داهاتوو (یش عاتید) ب‌ه‬ ‫سه‌رۆکایه‌تیی ڕۆژنامه‌وانی گه‌نج یائیر الپید‪ ١٩ ،‬کورسی‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪ .‬ئه‌م حزب‌ه ‪ ٩‬مانگ به‌ر له‌ ئێستا بوونی خۆی‬ ‫ڕاگه‌یاند و سه‌رۆکه‌که‌ی ده‌ریبڕی ک‌ه "حزبه‌که‌ی نه‌ ڕاست‌ه‬ ‫و نه‌ چه‌په‌‪ ،‬به‌ڵکو سه‌ر ب‌ه فکر و ئایدیای مامناوه‌نده‌" و ب‌ه‬ ‫لیبراڵ ده‌ناسرێت‪.‬‬ ‫یائیر الپید که‌ سه‌رۆکی حزبی (ڕێگه‌ی داهاتوو)ه‌‪ ،‬کوڕی‬ ‫(یووس������ف تۆمی الپید)ه‌‪ ،‬که‌ به‌ڕێوه‌به‌ری گشتیی پێشووی‬ ‫ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆنی نه‌ته‌وه‌یی ئیس������رائیل بوو‪( .‬یووس������ف‬ ‫تۆمی الپید) ڕۆژنامه‌وانێکی قسه‌ له‌ڕوو و دژی مه‌زهه‌ب بوو‬ ‫و چه‌ند جاریش ڕایگه‌یاندبوو‪ ،‬که‌ "ئاماده‌یه‌ له‌گه‌ڵ شه‌یتاندا‬ ‫هاموشۆی هه‌بێت‪ ،‬تا له‌ پاڵ مه‌زهه‌بییه‌کاندا بێت‪".‬‬

‫یائیر الپید؛ سه‌رۆکی حزبی (ڕێگه‌ی داهاتوو)‬ ‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫چاپه‌مه‌نییه‌کان������ی ئێس������رائیل پێی������ان وایه‌ ک������ه‌ یائیر‬ ‫الپی������د وه‌کو باوکی بیر ناکات������ه‌وه‌ و خاوه‌نی بۆچوونێکی‬ ‫"توندئ������اژۆ" نیی������ه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم یائیر الپید پێ������ی وایه‌ که‌ ئه‌و‬ ‫جووله‌ک������ه‌ مه‌زهه‌بییانه‌ی به هۆی ب������اوه‌ڕی دینییانه‌وه‌ و‬ ‫به‌پێی یاسا خزمه‌تی عه‌س������که‌ری ناکه‌ن‪ ،‬ده‌بێ یاساکه‌‬ ‫هه‌ڵبوه‌ش������ێندرێته‌وه‌ و وه‌ک������و هاوواڵتیانی ئیس������رائیلی‬ ‫یه‌کسان بن‪.‬‬ ‫حزب������ی کرێکاری ئیس������رائیل به‌ سۆس������یالدیموکرات‬ ‫ده‌ناس������رێت‪ ،‬ل������ه‌ ڕێژ س������ه‌رۆکایه‌تیی خاتوو (ش������ێلی‬ ‫یوخیمۆڤیچ)ی ڕۆژنامه‌وان توانی ‪%١٥‬ی کورس������ییه‌کانی‬ ‫په‌رله‌مان مس������ۆگه‌ر ب������کات‪ .‬گه‌وره‌تری������ن دۆڕاوی ئه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌‪ ،‬حزبی کادیما بوو‪ ،‬ک������ه‌ نزیک ب‌ه (‪)%٢‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ستهێنا‪ .‬جێی ئاماژه‌یه‌ که‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٩‬دا‪ ،‬حزبی کادیما ‪ ٢٨‬کورسی له‌ په‌رله‌ماندا‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی ئیسرائیل ‪ ١٢٠‬کورسی هه‌یه‌ و‪ ،‬هه‌ر حزب‬ ‫یان هاوپه‌یمانییه‌ک بتوانێت له‌ هه‌ڵبژاردندا (‪)%٢‬ی ده‌نگی‬ ‫هاوواڵتیان به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬ده‌توانێت له‌ په‌رله‌ماندا ببێته‌‬ ‫خاوه‌نی کورسی‪.‬‬ ‫به‌پێی یاسای هه‌ڵبژاردن ل‌ه ئیسرائیل‪ ،‬له‌ کاتژمێری ‪٧‬ی‬ ‫به‌یانییه‌وه‌ تا ‪١٠‬ی ش������ه‌و‪ ،‬بنکه‌که‌کانی ده‌نگدان به‌ڕووی‬ ‫هاووالتیاندا ده‌کرێنه‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن له‌ شاره‌ گه‌وره‌کان له‌‬ ‫‪١٠‬ی شه‌و کۆتایی پێ دێت و له‌ شاره‌ بچووکه‌کانیش ‪٨‬ی‬ ‫شه‌و ته‌واو ده‌بێت‪ .‬ڕۆژی سێشه‌ممه‌‪ ،‬ڕۆژی هه‌ڵبژاردنه‌ و‬ ‫ده‌بێته‌ پش������ووی ڕه‌سمی‪ .‬ئه‌و شوێنانه‌ی که‌ ل‌ه بنکه‌کانی‬ ‫ده‌نگدان������ه‌وه‌ دوورن‪ ،‬حکوومه‌ت که‌ره‌س������ه‌ی هاتوچۆی‬ ‫به‌الشیان بۆ دابین ده‌کات‪.‬‬ ‫یاساکانی هه‌ڵبژاردن له‌ ئیسرائیلدا‬ ‫سیسته‌می په‌رله‌مانی‪ :‬ئیسرائیل خاوه‌نی سیسته‌می‬ ‫په‌رله‌مانیی������ه‌‪ .‬ه������ه‌ر چوار س������اڵ جارێ������ک هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مانی به‌ڕێوه‌ ده‌چێت‪ .‬له‌ مادده‌ی چواره‌می یاسای‬ ‫تایبه‌ت ب������ه‌ په‌رله‌ماندا هات������ووه‌‪ :‬هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫ده‌بێ به‌ پێی یاسای هه‌ڵبژاردن به‌ ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنێکی‬ ‫گشتی‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ‪ ،‬یه‌کسان‪ ،‬نهێنی‪ ،‬گونجاو و‬ ‫له‌ کاتی خۆیدا به‌ڕێوه‌ بچێت‪.‬‬ ‫گشتی‪ :‬هه‌ر هاوواڵتییه‌کی ئیسرائیلی که‌ ته‌مه‌نی ‪١٨‬‬ ‫ساڵ بیت‪ ،‬له‌ ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا مافی ده‌نگدانی هه‌یه‌‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردنی ‪2013‬ی ئیسرائیل‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ :‬سه‌رانس������ه‌ری واڵت؛ ل������ه‌ ته‌واوی واڵتدا‬ ‫یه‌ک هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫ڕاس���ته‌وخۆ‪ :‬په‌رله‌مان������ی ئیس������رائیل ب������ه‌ ده‌نگی‬ ‫ڕاسته‌وخۆی هاوواڵتیان هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ ،‬نه‌ک به‌ ڕێگه‌ی‬ ‫گرووپێکی هه‌ڵبژێره‌وه‌‪ .‬له‌ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬هاوواڵتیان‬ ‫ده‌نگ به‌ حزبێکی سیاس������ی ده‌ده‌ن‪ ،‬تا له‌ په‌رله‌ماندا ببنه‌‬ ‫نوێنه‌ریان‪.‬‬ ‫یه‌کس���انی‪ :‬ت������ه‌واوی ده‌نگ������ده‌ران‪ ،‬خاوه‌نی کێش و‬ ‫بایه‌خی یه‌کسانن‪.‬‬ ‫نهێن���ی‪ :‬هه‌ڵب������ژاردن نهێنییه‌ و به‌ده‌نگ������ی نهێنییه‌وه‌‬ ‫به‌ڕێوه‌ ده‌چێت‪.‬‬ ‫گونج���او‪ :‬ته‌واوی ‪ ١٢٠‬کورس������ییه‌که‌ی په‌رله‌مان به‌‬ ‫گوێ������ره‌ی ده‌نگ������ه‌کان و له‌ بواری نه‌ته‌وه‌یییه‌وه‌ به‌س������ه‌ر‬ ‫حزبه‌کاندا دابه‌ش ده‌کرێن‪.‬‬


‫کێ ده‌توانێت خۆی کاندید بکات؟ هه‌ر هاووالتییه‌کی‬ ‫ئیسرائیلی که‌ ته‌مه‌نی ‪ ٢١‬ساڵیی پڕ کردبێته‌وه‌‪ ،‬بۆی هه‌یه‌‬ ‫خۆی بۆ په‌رله‌مانی ئیسرائیل بپاڵێوێت‪ .‬به‌الم ئه‌وانه‌ی که‌‬ ‫به‌ پێی یاس������ا و به‌ گوێ������ره‌ی ڕای دادگه‌ ئه‌و مافه‌ی لێ‬ ‫وه‌رگیرابێت‪ ،‬بۆی نییه‌ خۆی بپاڵێوێت‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رانی پایه‌به‌رزی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬له‌وانه‌ س������ه‌رکۆمار‪،‬‬ ‫لێکۆڵه‌ری گشتی‪ ،‬قازییه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها سه‌رۆکی گشتیی‬ ‫ئه‌رته‌ش و پایه‌به‌رزه‌ نیزامییه‌کانیش تا ئه‌و کاته‌ی ده‌ست‬ ‫له‌ پۆسته‌کانیان هه‌ڵنه‌گرن (‪ ١٠٠‬ڕۆژ به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردن)‪،‬‬ ‫بۆیان نیی‌ه خۆیان بپاڵێون‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا لێژنه‌ی ناوه‌ندی������ی هه‌ڵبژاردنیش بۆی هه‌یه‌ له‌‬ ‫چه‌ندین بواردا پاڵێوراوێتیی کاندیده‌کان هه‌ڵوش������ێنێته‌وه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬ئه‌وانه‌ی نکۆڵی له‌ بوونی واڵتی ئیسرائیل وه‌کو واڵتی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی جووله‌که‌ ده‌که‌ن‪ .‬نکۆڵی له‌ ناوه‌ڕۆکی دیموکراتبوونی‬ ‫ئیسرائیل ده‌که‌ن‪ .‬دنه‌ده‌ر و ئاژاوه‌گێڕی ڕه‌گه‌زی بن‪.‬‬ ‫ده‌ن���گ به‌ حزبه‌کان ده‌درێت نه‌ک به‌ که‌س���ه‌کان‪:‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌نگدان به‌ حزبه‌کان‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬له‌ لیس������تی هه‌ر حزبێکدا‪ ،‬که‌سه‌کانی‬ ‫ناو لیس������ته‌که‌ له‌ الیه‌ن حزبه‌کان������ه‌وه‌ ڕیزبه‌ندی‬ ‫ده‌کرێن‪ .‬هه‌ر به‌ پێی ڕیزبه‌ندییه‌که‌ و ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگه‌کان‪ ،‬که‌سانی ناو لیسته‌که‌ ڕه‌وانه‌ی‬ ‫په‌رله‌مان ده‌کرێن‪.‬‬ ‫لێژن������ه‌ی ناوه‌ندی������ی هه‌ڵب������ژاردن ک‌ه‬ ‫س������ه‌رۆکه‌که‌ی داده‌گ������ه‌ی ته‌میز‌ه و ل‌ه‬ ‫نوێنه‌ران������ی ئ������ه‌و حزبان‌ه پێ������ک دێت‪،‬‬ ‫که‌ نوێنه‌ری������ان له‌ په‌رله‌مان������دا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا به‌رپرس������ی به‌ڕێوه‌ب������ردن‪،‬‬ ‫چاودێری و سه‌رپه‌رشتیی هه‌ڵبژاردنیان‬ ‫له‌ئه‌ستۆدایه‌‪.‬‬

‫هیچ حزبێک نه‌یتوانیوه‌ ئه‌م ڕێژه‌یه‌ مس������ۆگه‌ر بکات‪ .‬بۆی‌ه‬ ‫گشت کابینه‌کانی ئیس������رائیل به‌ ڕێگه‌ی هاوپه‌یمانییه‌وه‌‬ ‫(حکوومه‌تی چه‌ند حزبه‌) پێکهاتوون‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و ئه‌ن������دام په‌رله‌مان������ه‌ی که‌ ده‌بێ������ت کابینه‌ی‬ ‫حکوومه‌ت������ی پێ������ک بێنێت‪ ٢٨ ،‬ڕۆژ کات������ی بۆ دیاری‬ ‫کراوه‌ تا حکوومه‌تی خ������ۆی ڕابگه‌یێنێت‪ .‬ئه‌گه‌ر له‌و‬ ‫م������اوه‌ دیاریک������راوه‌دا نه‌یتوانی کابین������ه‌ چێ بکات‪،‬‬ ‫س������ه‌رکۆمار ماوه‌ی ‪ ١٤‬ڕۆژی ت������ر کاتی پێ ده‌دات‬ ‫تا کابینه‌ دروس������ت بکات‪ .‬ئه‌گ������ه‌ر له‌ ماوه‌ی ئه‌م ‪٤٢‬‬ ‫ڕۆژه‌دا نه‌تواندرا کابین������ه‌ی حکوومه‌تی ڕابگه‌یێنێت‪،‬‬ ‫س������ه‌رکۆمار بۆی هه‌یه‌‪ ،‬که‌سێکی تر له‌ ناو په‌رله‌مان‬ ‫بۆ ئه‌و کاره‌ ڕاس������پێرێت‪ .‬به‌اڵم ئه‌و که‌سه‌ ته‌نیا ‪٢٨‬‬ ‫ڕۆژ کاتی پێ ده‌درێت‪.‬‬ ‫کابین������ه‌ی حکوومه‌ت������ی ل������ه‌ ئێس������رائیل‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری‬ ‫کاروباری جێبه‌جێکردنه‌ له‌ واڵته‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫کاروباری ناوخۆ‪ ،‬ده‌ره‌وه‌ و پرس و بابه‌ته‌کانی په‌یوه‌ست‬ ‫به‌ ئاسایشی واڵتی له‌سه‌ر شانه‌‪.‬‬

‫پێکهێنانی کابینه‌ی حکوومه‌تی؛‬ ‫ه������ه‌ر حزبێک ک������ه‌ زیاتر ل������ه‌ ‪ ٦١‬ئه‌ندامی‬ ‫ل������ه‌ په‌رله‌مان������دا هه‌بێت‪ ،‬بۆی هه‌ی������ه‌ کابینه‌ی‬ ‫حکوومه‌تی پێک بهێنیت‪ ،‬به‌اڵم له‌ مێژووی ئیسرائیلدا‬

‫به‌راوردێك ل ‌ه نێوان هه‌ڵبژاردنی ‪2013 - 2009‬ی ئیسرائیل‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی‬ ‫‪political power‬‬ ‫* و‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬ ‫مانای وش������ه‌ی ده‌سه‌اڵتی سیاسی‬ ‫یه‌كێكه‌ ل‌ه گرنگترین پێناسه‌ی سیاسی‌‪،‬‬ ‫ب������‌ه ش������ێوه‌یه‌ك ك‌ه وه‌ك������و جه‌وهه‌ری‬ ‫سیاسه‌ت باسی لێوه‌ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت (‪ )power‬ب������‌ه مانای‬ ‫"خۆسه‌پاندنی كه‌سێك به‌سه‌ر كه‌سانی‬ ‫دیك������ه‌دا‪ ،‬هه‌رچه‌ن������ده‌ پێچه‌وان������ه‌ی‬ ‫خواس������تی ئه‌وانیش بێت"‪ ،‬له‌ بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫پێناس������ه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ناسیی‌ه كه‌ هه‌م‬ ‫له‌ ده‌س������ه‌اڵتی جه‌سته‌یی و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاس������ی پێكدێت و ل������‌ه بارودۆخێكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدا سه‌رهه‌ڵده‌دات‪.‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی سیاس������ی (‪political‬‬ ‫‪ )power‬بریتیی‌ه له‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ك‌ه‬ ‫كه‌سێك یان گرووپێك له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫ب‌ه مه‌به‌ستی كاریگه‌ری و كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ژیانی كه‌س������انی دیك������ه‌دا هه‌یه‌تی‪ .‬ل‌ه‬ ‫مه‌یدانی سیاس������ه‌تدا چه‌ندین ڕێگای‬ ‫جۆراوجۆر ب������ۆ به‌ده‌س������تهێنانی ئه‌و‬ ‫جۆر‌ه ده‌سه‌اڵته‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫باوترین ش������ێوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌سێك‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاس������ی به‌ده‌ست بێنێت‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی������‌ه ك‌ه ئه‌و كه‌س������‌ه س������ه‌رۆكی‬ ‫سیاس������یی فه‌رمیی ده‌وڵ������ه‌ت‪ ،‬وه‌كو‪:‬‬ ‫س������ه‌ركۆمار‪ ،‬س������ه‌رۆكوه‌زیر‪ ،‬شا یان‬ ‫ئیمپراتۆر بێت‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه ده‌س������ه‌اڵت‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كان‪ ،‬ته‌نها په‌یوه‌س������ت ب‌ه‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫سه‌ركرده‌كانی ده‌وڵه‌ته‌وه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫په‌یوه‌ندی به‌ چوارچێوه‌ی كاریگه‌ریی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و كه‌س������‌ه یان گرووپه‌ی‬ ‫خ������اوه‌ن ده‌س������ه‌اڵتیش هه‌ی������ه‌‪ .‬وه‌كو‬ ‫نه‌ریتێكی������ش‪ ،‬گرنگتری������ن ه������ۆكاری‬ ‫پێكهێن������ان و مان������ه‌وه‌ ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫سیاس������ی‪ ،‬له‌ ڕێی ده‌سه‌اڵتی نیزامی‪،‬‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی دارایی و به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانسته‌‪.‬‬ ‫كاتێ������ك كه‌ ده‌س������ه‌اڵتی سیاس������ی‬ ‫ش������ه‌رعیه‌تی كۆمه‌اڵیه‌ت������ی هه‌بێ������ت‪،‬‬ ‫وه‌كو ده‌س������ه‌اڵتدار ی������ادی ده‌كرێت‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا ب‌ه درێژایی مێژوو‪،‬‬ ‫نموونه‌یه‌ك������ی زۆر له‌و كه‌س������انه‌ی ك‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی له‌و جۆره‌یان هه‌ی‌ه‬ ‫و خراپ به‌كاری دێنن‪ ،‬بوونیان هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌و ب������واره‌دا خ������راپ به‌كارهێنانی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت له‌ ته‌واوی سیستمه‌كان ب‌ه‬ ‫گش������تی و ل‌ه سیس������تمه‌كانی سیاسی‬ ‫و زۆرداری و دیكتات������ۆری به‌ تایبه‌تی‬ ‫ئه‌نج������ام ده‌درێت‪ ،‬كه‌ ده‌س������ه‌اڵت ل‌ه‬ ‫ده‌س������تی كه‌س������انێكی دیاریكراودای‌ه‬ ‫و هۆكاره‌كان������ی كۆنترۆلكردنی وه‌كو‬ ‫ڕه‌خن������ه‌ و ڕه‌خنه‌گرتن������ی گش������تی و‬ ‫بواره‌كانی گفتوگۆی سیاسی و ئامێر‌ه‬ ‫گش������تییه‌كانی دیك‌ه بوونیان نییه‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌بێت سنووردارن‪.‬‬

‫به‌ درێژایی مێژوو بۆ چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫ئه‌و گرفتان‌ه ڕیگاچ������اره‌ی جۆراوجۆر‬ ‫تاقیكراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‌ زۆربه‌یان البردنی‬ ‫ئه‌و ته‌نگوچه‌له‌مه‌یه‌ له‌ دابه‌ش������كردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‪ ،‬س������نوورداركردنی ڕیژه‌ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت ك‌ه كه‌س������ێك یان گرووپێك‬ ‫ده‌توانێت هه‌یبێت یان پێشكه‌شكردنی‬ ‫مافی پاراس������تنی ب‌ه كه‌سانێك ل‌ه ڕێی‬ ‫په‌سه‌ندكردنی یاساكان‪ ،‬ده‌بینن‪.‬‬ ‫هه‌ر ل������ه‌و ب������واره‌د‌ا بیروبۆچوونی‬ ‫به‌ناوبانگی دابه‌ش������كردنی ده‌سه‌اڵت‪،‬‬ ‫واته‌ دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت له‌ نێوان‬ ‫سێ ده‌سه‌اڵتی یاسادان‪ ،‬جێبه‌جێكردن‬ ‫و دادوه‌ری س������ه‌ری هه‌ڵ������دا‪ ،‬ك������ه‌ ل‌ه‬ ‫كاتی ئێس������تادا له‌ به‌رنام������ه‌ی كاری‬ ‫ده‌ستووری هه‌میشه‌یی هه‌موو واڵتانی‬ ‫دنیا دانراوه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه سیس������ته‌م‌ه سیاس������یی‌ه‬ ‫دیموكراتییه‌كاندا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی سیاسی‬ ‫ل‌ه ڕێی هه‌ڵبژاردن له‌ نێوان كه‌سایه‌تی‪،‬‬ ‫گ������رووپ و حزبه‌كان ده‌ستاوده‌س������ت‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬هه‌ر به‌و هۆیه‌شه‌وه‌یه‌ ك‌ه ل‌ه‬ ‫جیهانی ئه‌مڕۆكه‌دا گرنگترین ئامانجی‬ ‫حزب‌ه سیاس������ییه‌كان به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫ده‌س������ه‌التی سیاس������ییه‌ بۆ سه‌رۆك و‬ ‫ئه‌ندامانی حزبه‌كه‌یان‪.‬‬ ‫‪http://osupnu.persianblog.ir‬‬


‫كۆنسێرڤاتیزم‬ ‫* ن‪ :‬عه‌بدولره‌سووڵ به‌یات‬ ‫پێناسه‌‬

‫* وه‌رگێڕانی ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌سووڵ سوڵتانی‬

‫"كۆنه‌پارێ������زی" یان "بڕوابوون ب‌ه ڕاگرتن و پاراس������تنی‬ ‫كۆن" بۆ ده‌س������ته‌واژه‌‌ی كۆنس������ێرڤاتیزم دانراوه‌ و فرمانی‬ ‫‪ conserve‬ل‌ه زمانی ئینگلیزیدا ب‌ه واتای پاراس������تن و‬ ‫ڕاگرتن������ه‌‪ .‬كۆنه‌پارێزی له‌ ئه‌ده‌بیاتی سیاس������یدا بۆ واتای‬ ‫جۆراوجۆر و ناڕوون به‌كار براوه‌‪.‬‬ ‫ده‌كرێ بڵێی "كۆنسێرڤاتیزم بریتییه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك بیروڕا‬ ‫و ڕوانینی سیاس������ی‪ ،‬كه‌ پاراستن و هێشتنه‌وه‌ی نه‌ریت‬ ‫و قانوون و ناوه‌ند‌ه كۆنه‌كانی به‌الوه‌ گرنگتره‌ له‌ هه‌موو‬ ‫ئه‌و ناوه‌ند و یاسایا نوێیانه‌ی هێشتا تاقی نه‌كراونه‌ته‌و‌ه‬ ‫و نه‌س������ه‌لمێنراون‪ ".‬هه‌ربۆی������ه‌ش زۆر ب������‌ه به‌رفراوانی‬ ‫ئه‌و ده‌س������ته‌واژه‌یه‌ وه‌ك دژایه‌تیكردن������ی گۆڕانه‌كان‪ ،‬ب‌ه‬ ‫تایبه‌ت������ی گۆڕان‌ه توند و قووڵ������ه‌كان لێك دراوه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌و‬ ‫جۆر‌ه كۆنس������ێرڤاتیزم ده‌كه‌وێته‌ دژه‌دی������وی توندڕه‌وی‬ ‫(ڕادیكاڵیزم) و كوده‌تاخوازی و ته‌نانه‌ت چاكس������ازی و‬ ‫ڕیفۆرمیزم‪.‬‬ ‫به‌و پێیه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی دژی گۆڕانی دۆخی هه‌نووكه‌یی (وه‌زعی‬ ‫مه‌وجوود) و ڕیفۆرم ب������وون‪ ،‬پێیان ده‌گوترا كۆنه‌پارێز یان‬ ‫كۆنسێرڤاتیزم‪ .‬مایكل ئۆكشاف پێی وای‌ه كۆنسێرڤاتیزم وات‌ه‬ ‫هه‌موو شت‌ه ڕوون و ئه‌زموونكراوه‌كانت له‌ شت‌ه تاقینه‌كراو‌ه‬ ‫و نه‌ناسراوه‌كان پێ باش������تر بێ‪ .‬به‌ گشتی ده‌كرێ بڵێین‪،‬‬ ‫كۆنسێرڤاتیزم جۆرێك گه‌ڕانه‌وه‌ی هۆشیارانه‌یه‌ بۆ نه‌ریت‪،‬‬ ‫ك‌ه له‌ دژكرده‌وه‌ی ل‌ه به‌رامبه‌ر ره‌وتی مۆدێرنیزم و دژایه‌تی‬ ‫له‌گه‌ڵ لیبرالیزمدا له‌ رۆژئاوا هاتووه‌ته‌ ئارا و ویستوویه‌تی‬ ‫ل‌ه هه‌مبه‌ر كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاریی دونیای نوێدا ڕاوه‌ستێ‪.‬‬ ‫له‌ نه‌ریتی سیاس������یی بریتانیادا كۆنه‌پارێزی پێگه‌یه‌كی‬ ‫به‌هێزی هه‌ی‌ه و حزبی كۆنس������ێرڤات به‌رده‌وام یه‌كێك بوو‌ه‬ ‫له‌ حزب‌ه گه‌وره‌كان‪.‬‬

‫هێڵه‌گشتییه‌كان‬

‫ئه‌گه‌رچ������ی كۆنس������ێرڤاتیزم ی������ان كۆنه‌پارێ������زی وه‌ك‬ ‫سیس������ته‌مێكی گشتگیری فه‌لس������ه‌فی نه‌خراوه‌ته‌ ڕوو‪ ،‬به‌و‬ ‫حاڵه‌شه‌و‌ه ده‌كرێ به‌و ئه‌و بنه‌ما و هێڵه‌گشتییان‌ه بگوترێ‪،‬‬ ‫ك‌ه زیاتر الیه‌نی تیۆرییان هه‌ی‌ه و له‌وانه‌ی‌ه بۆ شتی ده‌ره‌و‌ه‬ ‫ڕاست ده‌رنه‌چن‪:‬‬ ‫‪ -1‬ڕه‌تكردنه‌وه‌ی هه‌رچه‌شن‌ه توندڕه‌وی و دژایه‌تیكردنێكی‬ ‫گۆڕانكاری و ڕیفۆرم‪ ،‬ب‌ه تایبه‌تی گۆڕان‌ه كتوپڕه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -2‬دژایه‌تیكردن������ی ئه‌و ئه‌قڵگه‌رایییه‌ی ل‌ه س������ه‌رده‌می‬ ‫ڕۆشنگه‌رییه‌و‌ه هاتووه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ نه‌ریت و ئه‌زموونخوازی و گرنگیدان ب‌ه‬ ‫جیهانی ده‌وروبه‌ر (ل‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌قڵگه‌رایی فه‌لسه‌فیدا)‪.‬‬ ‫‪ -4‬پێداگراتنه‌وه‌ له‌سه‌ر ئایین و پاراستنی هه‌رێمه‌كانی‬ ‫ئایین ل‌ه هه‌ڵسوكه‌وتی كۆمه‌اڵیه‌تیدا (ته‌نانه‌ت له‌ الیه‌ن ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌شه‌و‌ه ك‌ه خۆیان بڕوایان ب‌ه ئایین نییه‌‪).‬‬ ‫‪ -5‬ڕه‌تكردنه‌وه‌ی حه‌ز و خولیای ئایدیالیستی‪.‬‬ ‫‪ -7‬گومانخوازی������ی سیاس������ی و دوژمنایه‌تیكردن������ی‬ ‫داڕشتنه‌وه‌ی تیۆریی ئه‌بستراكت‪.‬‬ ‫‪ -8‬دیتنی كۆمه‌ڵگ‌ه وه‌ك گشتێكی ئۆرگانیك له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫تێگه‌یشتنی ‪....‬‬ ‫‪ -9‬بڕواهه‌ب������وون ب������ه‌ پیرۆزایه‌تی������ی خاوه‌ندارێت������ی و‬ ‫قه‌بووڵكردنی جیاوازیی نێوان مرۆڤه‌كان و نایه‌كس������انیی‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -1٠‬ڕوانینی باوكساالران‌ه بۆ كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬و الیه‌نگری ل‌ه‬ ‫حوكمه‌تی ناوه‌ند ل‌ه هه‌مبه‌ر هه‌ندێ كۆنه‌پارێزدا‪.‬‬ ‫ڕوونكردنه‌وه‌‪ :‬مه‌به‌ست له‌ دژایه‌تیی كۆنسێرڤاته‌كان‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ ئه‌قڵگه‌رایی ئه‌وه‌ نییه‌ ڕه‌ت������ی بكه‌نه‌وه‌‪ .‬به‌ڵكو‬ ‫مه‌به‌س������ت ئه‌وه‌یه‌ بنه‌ما و كۆڵه‌كه‌ی ئه‌و ئه‌س������اڵه‌ت و‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫دیزه‌رل������ی ده‌ڵێ‪" :‬ئ������ه‌و توێژه‌رانه‌ی ل������ه‌ هه‌مووان‬ ‫ره‌سه‌نایه‌تییه‌ له‌رزۆك بكا‪ ،‬كه‌ ئه‌قڵگه‌راكان به‌ ئه‌قڵیان‬ ‫قووڵت������ر بیر ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ب������اش ده‌زانن ئه‌قڵ و ئاوه‌زی‬ ‫داوه‌‪ .‬ئ������ه‌و دژایه‌تییه‌ له‌ پێناوی پشتڕاس������تكردنه‌وه‌ی‬ ‫بنیاده‌م چه‌نده‌ به‌رته‌س������كه‌‪ "...‬هه‌ر وه‌ك ده‌زانن ئه‌و‬ ‫"نه‌ریت" و "ئه‌زموون"دایه‌‪ .‬له‌ ڕاس������تیدا كۆنه‌پارێزه‌كان‬ ‫ڕاس������پارده‌ و هێڵه‌گش������تییانه‌ چه‌نده‌ له‌ بیر و باوه‌ڕی‬ ‫له‌ الیه‌كه‌وه‌ دژایه‌تیی "ئه‌قڵگه‌رایی فه‌لس������ه‌فی" ده‌كه‌ن‬ ‫پۆست مۆدێرنه‌كانه‌وه‌ نزیكه‌‪ .‬هه‌ر لێره‌وه‌ ده‌بێ پردێك‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌قڵگه‌رایی فه‌لسه‌فی گرنگی به‌ شێوازی‬ ‫ل������ێ بده‌ین بۆ تێگ������ه‌ و بۆچوونه‌كان������ی دیكه‌ی ئه‌وان‬ ‫ئه‌زموونی و داتا ئه‌زموونییه‌كان ده‌دات و له‌ الیه‌كیشه‌وه‌‬ ‫وات������ه‌ بڕوابوون به‌ ئۆرگانیكبوون������ی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌قڵگه‌رای������ی زۆر به‌توندی ڕه‌خنه‌ له‌و ئامرازه‌ ده‌گرێت‬ ‫ئه‌و بۆچوون������ه‌ پاژه‌كانی‬ ‫ك������ه‌ میراتی س������ه‌رده‌می‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ وه‌ك جه‌س������ته‌ی‬ ‫ڕۆش������نگه‌رییه‌‪ ،‬چونك������ه‌‬ ‫بنیاده‌مێ������ك داده‌نێت كه‌‬ ‫نه‌ریته‌كان پشتگوێ ده‌خات‬ ‫هه‌م������وو جوومگه‌كان������ی‬ ‫و بای������ه‌خ ب������ه‌ ئه‌زموونی‬ ‫پێك������ه‌وه‌ به‌ندن و كار لێك‬ ‫ن������ه‌وه‌كان ن������ادات‪ .‬خۆی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ب������ه‌ پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئه‌گه‌رچی زۆریش گرنگی‬ ‫بۆچوونی لیبرالیسته‌كان‪،‬‬ ‫و بای������ه‌خ ب������ه‌ ش������ێوازی‬ ‫ئه‌زموونی ئینسانه‌كان له‌‬ ‫ئه‌زموونی ده‌دات‪.‬‬ ‫هه‌لوومه‌رج������ه‌ ناوچه‌یی‬ ‫ب������ه‌الی ئه‌وانه‌وه‌ گرنگی‬ ‫كولتووریی������ه‌كان جیاواز‬ ‫و به‌های ئه‌قڵ كه‌وش������ه‌نی‬ ‫ده‌بێت و ناكرێ كۆمه‌ڵێك‬ ‫ئه‌زموون������ه‌كان نابه‌زێنێ‪.‬‬ ‫یاسا و قانونی ئه‌خالقی و‬ ‫ئ������ه‌وان ل������ه‌ په‌یوه‌ن������دی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی نه‌گۆڕ له‌سه‌ر‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ ئه‌زموون������دا ل������ه‌‬ ‫بنه‌مای ئه‌ق������ڵ‪ ،‬بۆ هه‌موو‬ ‫هزری سیاس������ی تێده‌گه‌ن‬ ‫بنیاده‌مه‌كان دابنێین‪.‬‬ ‫ن������ه‌ك ل������ه‌ باسوخواس������ه‌‬ ‫ئ������ه‌وان ڕای������ان وای������ه‌‪،‬‬ ‫فه‌لس������ه‌فییه‌كانه‌وه‌‪ .‬ب������ه‌‬ ‫كۆمه‌ڵگا پتر له‌ جه‌سته‌یه‌كی‬ ‫گشتی شێوازه‌كه‌ی ئه‌وان‬ ‫زین������دوو ده‌چێت������ه‌ هه‌ت������ا‬ ‫ش������ێوازی س������ه‌لماندن‬ ‫مه‌كینه‌ی������ه‌ك‪ .‬كۆمه‌ڵگا تان‬ ‫(ئیستیقرایی) نه‌ قیاسی و‬ ‫ئێدمۆند بوورک ‪1792 - 1729‬‬ ‫و پۆیه‌ك������ی پێچه‌ڵپێچه‌ له‌‬ ‫به‌راوه‌ردكردن‪ .‬له‌ ڕوانگه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ ئینسانییه‌كان‪،‬‬ ‫كۆنه‌پارێزه‌كان������ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌قڵی‬ ‫ك������ه‌ گه‌اڵڵه‌ و به‌رنامه‌ی به‌په‌له‌ی ریفۆرمیس������تیانه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫ت������اك ناتوانێ حه‌قیق������ه‌ت بدۆزێته‌وه‌ و ب������گات ماریفه‌ت‬ ‫به‌ ئاس������انی ئه‌و ته‌كووزی و نه‌زمه‌ی لێ ده‌ش������ێوێنێ و‬ ‫(مه‌عریف������ه‌)ی ڕه‌ها‪ .‬ئه‌وان پێی������ان وایه‌ ئه‌قڵ خۆی دیل‬ ‫تێكی ده‌دا‪ .‬به‌تایبه‌تی ئه‌و جه‌سته‌ زیندووه‌‪ ،‬به‌ تێپه‌ڕینی‬ ‫و كۆیله‌ی ش������ه‌هوه‌ت و حه‌ز و ئاره‌زوو و مه‌به‌سته‌كانه‌‪.‬‬ ‫كات و له‌ قۆناغه‌ مێژووییه‌كاندا گه‌ش������ه‌ی كردووه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ده‌ب������ێ له‌ نێو حه‌ز و ئاره‌زه‌وو و ترس و خوووخده‌كاندا‬ ‫(‪)١‬‬ ‫بۆیه‌ كۆنسێرڤاته‌كان زۆر زۆر گرنگی به‌ له‌مێژینه‌یی‬ ‫به‌دوای هانه‌ و ئه‌نگیزه‌ی سه‌ره‌كیی بڕیار و كرده‌وه‌كانی‬ ‫بابه‌ت و شته‌كان ده‌ده‌ن و له‌ مه‌ترسییه‌كانی په‌له‌كردن‬ ‫مرۆڤ������دا بگه‌ڕێین‪ ،‬ن������ه‌ك له‌ هه‌ڵس������ه‌نگاندنی ئه‌قاڵنیدا‪.‬‬ ‫بۆ وه‌دیهێنانی خولیا و ئایدیاكان هۆش������داری ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئێدمۆن������د ب������وورک ده‌یگوت‪" :‬پاش������كه‌وتی ئه‌قڵی تاك به‌‬ ‫هه‌ندێ له‌ كۆنه‌پارێزه‌كانی وه‌ك ئۆكش������اف له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ته‌نیایی كه‌مه‌ و واباش������تره‌ خه‌ڵك په‌نا به‌رنه‌ گه‌نجینه‌ و‬ ‫باوه‌ڕه‌ن‪ ،‬تاكگه‌رایی له‌ هه‌مبه‌ر نه‌هیشتن و خه‌ساركردنی‬ ‫سه‌رمایه‌ گشتییه‌كه‌ی میلله‌تان و سه‌ده‌كان‪".‬‬ ‫‪ -١‬له‌مێژینه‌‪ :‬واته‌ ئه‌وانه‌ی رابردوویه‌كی دوورودرێژیان هه‌یه‌‪.‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬


‫په‌یوه‌ندیی������ه‌ كۆنه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا به‌رپرس������یاره‌ به‌بێ‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی توانیبێتی‪ ،‬جێگره‌وه‌یه‌ك بۆ ئ������ه‌و په‌یوه‌ندییانه‌‬ ‫بخاته‌ ڕوو‪.‬‬ ‫هۆش������مه‌ن ل‌ه س������ێ فاكته‌ردا‪ ،‬هه‌موو ئ������ه‌و به‌ڵگاندن و‬ ‫هۆكارانه‌ی كۆنه‌پارێزان بۆ گه‌ڕانه‌و‌ه به‌ره‌و نه‌ریت و ڕێزگرتن‬ ‫له‌ نه‌ریته‌كۆنه‌كان و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی گۆڕانه‌كان پێیان به‌سه‌ر‬ ‫داده‌گرنه‌وه‌‪ ،‬ده‌كات‌ه سێ به‌ش‪ :‬یه‌كه‌م ئه‌وه‌یكه‌‪ ،‬گۆڕانه‌كان‬ ‫جاری وای‌ه ده‌ركه‌وته‌ی وایان لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه پێش������تر‪،‬‬ ‫پێشبینی و چاوه‌ڕوان نه‌كراون‪.‬‬ ‫هۆكاری دووه‌میان‪ ،‬بێسوودبوونی گۆڕانه‌كانه‌‪ .‬بۆ وێن‌ه‬ ‫زۆربه‌ی گۆڕان و شۆڕشه‌كان جگه‌ له‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ل‌ه‬ ‫گرووپێك بستێننه‌وه‌ و بیده‌ن به‌ گرووپ و تاقمێكی دیكه‌‪،‬‬ ‫هیچ شتێكی دیكه‌یان لێ نه‌كه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ .‬سێهه‌م ئه‌وه‌یكه‌‪،‬‬ ‫گۆڕانكارییه‌كان مه‌ترس������ییان به‌دواوه‌یه‌ و ئه‌و تێچووه‌ی‬ ‫بۆ ئه‌وان ته‌رخان ده‌كرێ‪ ،‬له‌ سووده‌كه‌ی زیاتره‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه مه‌س������ه‌له‌ی "ئازادی"ـیش‪ ،‬كۆنه‌پارێزه‌كان‬ ‫پێیان وای‌ه نابێ ئازادی به‌ گرنگترین ویست و پێداویستیی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ دابنێین‪ ،‬ئازادی ته‌نیا له‌و الیه‌نه‌وه‌ كه‌ ڕێخۆشكه‌ر‬ ‫و به‌رگریك������ه‌ری "خاوه‌ندارێتی"یه‌‪ ،‬ده‌ب������ێ ڕه‌چاو بكرێت‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر بۆیه‌ش زۆربه‌ی كۆنه‌پارێزه‌كان له‌ ده‌الق‌ه و روانگه‌ی‬ ‫باوكس������االرانه‌و‌ه له‌ حكوومه‌ت ده‌ڕوانن و پش������تیوانی ل‌ه‬ ‫حكوومه‌تی س������ه‌نتراڵ (مه‌ركه‌زی) ده‌كه‌ن‪ .‬له‌و باوه‌ڕه‌دا‪،‬‬ ‫حكوومه‌ت درێژه‌ی بنه‌ماڵه‌ و ده‌سه‌اڵته‌كه‌شی وه‌ك ده‌سه‌اڵتی‬ ‫باوك وایه‌‪ .‬هه‌ر بۆی‌ه زۆرب������ه‌ی توێژه‌ره‌كان وێكچوویی ل‌ه‬ ‫نێوان بیری كۆنسیرڤاتیستی و فاشیستیدا به‌دی ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫بیرمه‌نده‌ كۆنه‌پارێزه‌كان‬

‫ئێدمۆند بوورک ڕوخس������اری هه‌ره‌دیاری بیرمه‌ندانی‬ ‫بواری كۆنس������ێرڤاتیزمه‌‪ .‬ئه‌و گه‌لێك تێڕامان و ڕه‌خنه‌ی‬ ‫ل‌ه شۆڕش������ه‌كه‌ی فه‌ڕه‌نس������ا هه‌یه‌‪ .‬ئانتۆن������ی كۆینتن ل‌ه‬ ‫تاوتوێكردنی ئه‌و بواره‌دا ناوی سیس������رۆن و ژان بدێن‪،‬‬ ‫هالیفاكس‪ ،‬مۆنتس������كیۆ‪ ،‬والپۆل دۆمسته‌ر‪ ،‬دیزراییلی و‬ ‫سایسبۆری دێنێ‪ .‬به‌كارهێناوی ده‌سته‌واژه‌ی كۆنسێرڤات‬ ‫و كۆنس������ێرڤاتیزم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ تێڕامانه‌كانی ئێدمۆند‬ ‫بوورک له‌ شۆڕشه‌كه‌ی فه‌ڕه‌نسا‪.‬‬ ‫مای������كل ئۆكش������افی ئینگلی������زی‪ ،‬ل������ه‌م س������ه‌رده‌مه‌دا‬ ‫به‌ناوبانگترین ڕوخساری كۆنه‌پارێز و هه‌روه‌ها یه‌كێكیش‌ه‬

‫له‌و كه‌سانه‌ی ڕه‌خنه‌ی هه‌ندێ تایبه‌تمه‌ندی و فاكته‌ری‬ ‫دونیای مۆدێرن گرتوو‌ه و هه‌وڵ و گۆڕانكارییه‌ نوێیه‌كان‬ ‫ب‌ه جۆرێ������ك ئایدیالیزم و بڕینی رێگه‌ی مه‌ترس������یدار و‬ ‫ئه‌زمووننه‌كراو ده‌زانێ‪.‬‬ ‫ئۆكش������اف پێی وایه‌‪ ،‬فه‌لس������ه‌فه‌ی سیاس������ی ڕه‌گ‬ ‫و پنج������ی له‌ ئه‌زموونی سیاس������یدایه‌ نه‌ك له‌ بیرۆكه‌ی‬ ‫تیۆری و ئه‌بس������تراكتدا‪ .‬وه‌ك باس ك������را‪ ،‬به‌ ڕای ئه‌و‬ ‫كۆنه‌پارێزی به‌و مانایه‌یه‌ كه‌‪ ،‬شتی ڕوون و سه‌لمێنراو‬ ‫بخرێته‌ س������ه‌رووی ش������ته‌ ناڕوون و نادیاره‌كانه‌وه‌ و‬ ‫ئه‌زموونكراوه‌كان بخرێنه‌ به‌ر ئه‌و شتانه‌ی ئه‌زمووون‬ ‫نه‌كراون و ئه‌وه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬به‌باش������تر بزانرێ له‌وه‌ی دڵ‬ ‫ده‌یه‌وێ و ش������تێكی ده‌س������تت پێی ڕاب������گا ئه‌گه‌ر كه‌م‬ ‫و به‌رته‌س������كیش بێ‪ ،‬پێت باش������تر بێ ل������ه‌وه‌ی زۆر و‬ ‫بێسنووره‪ ‌،‬به‌اڵم دیار نییه‌(‪.)٢‬‬ ‫ه������ه‌ر بۆیه‌ش ئه‌و وه‌ك زۆرب������ه‌ی كۆنه‌پارێزه‌كان خۆی‬ ‫ب������ه‌ كه‌س������ێكی پراگماتیس������ت ده‌زانێ‪ .‬ئه‌و پێ������ی وایه‌‪،‬‬ ‫تاكگه‌رایی و پێداگرتنه‌وه‌ له‌س������ه‌ر ئه‌زموونه‌ تاكه‌كه‌سی‬ ‫و خۆڕس������كه‌كان بووه‌ ه������ۆی الوازب������وون و له‌ناوچوونی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ .‬تاكگه‌رایی دواجار كۆمه‌ڵێك‬ ‫مرۆڤی ل������ێ كه‌وته‌وه‌‪ ،‬كه‌ حه‌زیان ل������ێ نییه‌‪ ،‬یان ناتوانن‬ ‫ش������ان بده‌نه‌ به‌ر باری به‌رپرس������یاره‌تی‪ .‬هه‌ر ئه‌و ره‌وته‌ ـ‬ ‫وات������ه‌ تاكگه‌رایی زێده‌ڕۆیان������ه‌ ـ هه‌ندێ جاران بووه‌ هۆی‬ ‫زێده‌ڕۆی������ی و هاتنه‌ ئارای ئه‌خالقی دژی تاك‪ ،‬كه‌ دواجار‬ ‫ته‌ناهی (ئه‌منیه‌ت)ی خسته‌ سه‌رووی (ئازادی)یه‌وه‌ و بۆ‬ ‫دابینكردنی هه‌ستی ته‌ناهی و ئاسایش‪ ،‬وازی له‌ ئازادی‬ ‫هێنا و په‌نای برده‌ به‌ر ده‌سه‌اڵت و سیسته‌مه‌ جه‌ماوه‌ری‬ ‫و ڕژێمه‌ تۆتالیتار و سه‌ركوتكه‌ره‌كان‪.‬‬ ‫ئۆكشاف پێی وایه‌ ژیانی سه‌ركه‌وتووانه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ماریفه‌تی فه‌لسه‌فی و ئه‌قڵگه‌رایی فه‌لسه‌فی رانه‌وه‌ستاوه‌‪.‬‬ ‫هه‌ربۆیه‌ ئه‌و هێرش ده‌كاته‌ سه‌ر دیكارت‪ ،‬ڤۆلتێر‪ ،‬بێنتام‪،‬‬ ‫مارك������س و ئێنگێلس‪ .‬به‌ بۆچووونی ئ������ه‌و‪ ،‬زێده‌ڕۆیی له‌‬ ‫ئه‌قڵگه‌راییدا ژیانی ئه‌خالقیی خه‌ڵكی رۆژئاوای تێك دا‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و له‌ به‌رامبه‌ردا‪ ،‬به‌رگری له‌ واتایه‌كی تایبه‌تی نه‌ریت‬ ‫"ترادیس������یۆن" ده‌كات‪ .‬له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ی نه‌ریت له‌ هه‌وراز‬ ‫و نش������ێوه‌ی زه‌مه‌نه‌كاندا بیچم ده‌گ������رێ و ئه‌گه‌رچی به‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی ناهۆشیارانه‌ گه‌شه‌ ده‌كا‪ ،‬به‌اڵم ڕوونكه‌ره‌وه‌‬ ‫و نوێنگه‌ی ئه‌زموونه‌ ڕه‌سه‌ن و سرووشتییه‌كانه‌‪.‬‬

‫‪ -٢‬كورد ده‌ڵێ ‪ :‬هه‌شتێكی له‌ مشته‌ بێنه‌‪ ،‬نه‌ك نۆ بێ و نه‌بێ (چوارینه‌كانی خه‌یام)‪ .‬واته‌ هه‌شتی نه‌غد له‌ نۆی قه‌رز باشتره‌‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫پێویس������ته‌ ئه‌وه‌ش بڵێی������ن‪ ،‬ك‌ه هه‌ندێ كه‌س������ایه‌تیی‬ ‫كۆنه‌پارێ������ز ته‌نیا ل������‌ه یه‌ك بواردا ئه‌وی������ش كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ی������ان ئابووری‪ ،‬كۆنه‌پارێزن و ل������ه‌ بواره‌كانی دیكه‌دا ب‌ه‬ ‫كۆنه‌پارێز دانانرێن‪.‬‬

‫كۆنه‌پارێزیی نوێ (نیۆكۆنسێرڤاتیزم)‬

‫ل������ه‌ ده‌ی������ه‌ی ‪1970‬دا هاوكات له‌گه‌ڵ داكش������ان و‬ ‫هه‌ڵكشان و هه‌اڵوس������ان و گومانكردن له‌ كارابوونی‬ ‫حكوومه‌ته‌ خۆشبژێوییه‌"ره‌فاهی"یه‌كان و له‌ سیاسه‌ته‌‬ ‫ئابوورییه‌كان������ی كینزیدا‪ ،‬زۆرب������ه‌ی كۆنه‌پارێزه‌كانیش‬ ‫گۆڕان به‌س������ه‌ر بنه‌م������ای ه������زری و ئایدۆلۆژیكییاندا‬ ‫هات‪ .‬ئه‌و ڕوانگه‌ نوێیانه‌ی هاتنه‌ ئاراوه‌‪ ،‬پێیان گوترا‬ ‫كۆنه‌پارێزیی نوێ‪ .‬له‌ ڕاس������تیدا ل������ه‌ نێو بیر و هزری‬ ‫كۆنه‌پارێزیی س������ه‌ده‌ی بیس������ته‌مدا له‌ ڕۆژاوا دوو باڵ‬ ‫دروس������ت بوو‪ .‬یه‌كێك له‌ باڵه‌كان الیه‌نگری سیاسه‌ته‌‬ ‫كینزییه‌كانی كۆن یان باوكساالریی كۆنه‌پارێزانه‌ بوو‪،‬‬ ‫كه‌ الیه‌نگری له‌ حكوومه‌ت ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی ده‌س������ت‬ ‫له‌ كاروباره‌ ئابوورییه‌كانیش وه‌ربدات‪ ،‬ئه‌وی دیكه‌ش‬ ‫كۆنه‌پارێزی������ی نوێیه‌‪ ،‬كه‌ پێی وای������ه‌ حكوومه‌ت ده‌بێ‬ ‫زۆر كه‌م (له‌ كه‌مترین ئاس������تدا) ده‌ست له‌ كاروباری‬ ‫ئابووری وه‌ربدات‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر وه‌ك باس كرا‪ ،‬به‌ گش������تی یه‌كێك له‌ بنه‌ماكانی‬ ‫كۆنه‌پارێ������زی‪ ،‬گرۆیی و گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ ب������ۆ نه‌ریته‌كان‪ ،‬به‌و‬ ‫ج������ۆره‌ ه������ه‌ر وه‌ك ئێدمۆند ب������وورک و كۆنه‌پارێزه‌كانی‬ ‫سه‌ره‌تا ده‌گه‌ڕانه‌وه‌ سه‌ر سیسته‌مه‌كه‌ی به‌ر له‌ شۆڕشی‬ ‫فه‌ڕه‌نسا و پێیان له‌سه‌ر نه‌ریته‌كانی ئه‌وده‌م داده‌گرته‌وه‌‪،‬‬ ‫كۆنه‌پارێزه‌نوێیه‌كانیش ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ سیسته‌می ئابووریی‬ ‫پێش كینزی‪ ،‬كه‌ له‌ ڕاستیدا له‌ هه‌ندێ الوه‌‪ ،‬گه‌ڕانه‌وه‌یه‌‬ ‫بۆ لیبرالیزمی كالسیك‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ كۆنه‌پارێزیی نوێ زۆر‬ ‫خاڵی هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ لیبرالیزمی نوێدا هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر دوو‬ ‫قوتابخانه‌كه‌ له‌ كه‌س������ایه‌تیی وه‌ك فریدریش هایكدا یه‌ك‬ ‫ده‌گرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێ������ك ب������ێ ده‌ك������رێ كۆنه‌پارێزی������ی نوێ به‌‬ ‫تێكه‌ڵه‌یه‌ك ل������ه‌ چه‌مكه‌ نه‌ریتییه‌كانی كۆنه‌پارێزی "وه‌ك‬ ‫ده‌وڵه‌تی به‌هێز و پێداگرتنه‌وه‌ له‌س������ه‌ر سیس������ته‌م و‬ ‫قانوون و‪ "...‬له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی ئابووریی بازاڕی ئازاد‪،‬‬ ‫بزانین‪ .‬له‌و ڕووه‌وه‌ ئه‌و بیرمه‌ندانه‌‪ ،‬وه‌ك نیولیبراله‌كان‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫پێیان له‌سه‌ر تاكگه‌رایی و ئازادی و حكوومه‌تی بچووك‬ ‫و ك������ه‌م داگرتووه‌ته‌وه‌ و له‌ هه‌مانكات������دا كه‌ باوه‌ڕیان‬ ‫به‌ حكوومه‌ت������ی به‌هێز هه‌ی������ه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم باوه‌ڕیان وایه‌‬ ‫ده‌س������تتێوه‌ردانی به‌رباڵوی حكووم������ه‌ت له‌ ئابووریدا‪،‬‬ ‫كه‌سایه‌تیی ئه‌خالقیی خه‌ڵك به‌هێز ده‌كات‪ .‬ئه‌و بۆچوونه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك نیولیبراڵ������ه‌كان پێی وایه‌ هه‌بوونی نایه‌كس������انی‬ ‫مه‌رجی گه‌شه‌كردن و خۆشبژێویی ئابوورییه‌‪ .‬هه‌ر له‌و‬ ‫ڕووه‌وه‌ هیچ ترسی له‌وه‌ نییه‌ دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی‬ ‫زیانی پێ بگات‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌و هه‌م������وو‌ه وێكچوونه‌ی‬ ‫نێ������وان كۆنه‌پارێزیی نوێ و لیبرالیزمی كالس������یك و‬ ‫نیولیبرالیزمدا‪ ،‬ب������ه‌اڵم كۆنه‌پارێ������زه‌ نوێیه‌كان ـ وه‌ك‬ ‫كۆنه‌پارێزه‌كانی دیك‌ه ـ كێش������ه‌یان له‌گه‌ڵ ئه‌و كولتوور‬ ‫و ش������ێوه‌ ژیانه‌ لیبرالییه‌دا هه‌ی‌ه كه‌ ل‌ه رۆژئاوا باو‌ه و‬ ‫زۆر ناڕازین له‌و چاوقایمی و به‌ربه‌ره‌ڵاڵیی ئه‌خالقی‬ ‫و الوازبوونه‌ی چوارچێوه‌ی بنه‌ماڵه‌ و ئایین و ئاڵۆزیی‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌‪ .‬هه‌روه‌ها به‌پێچه‌وانه‌ی نیولیبراڵه‌كان‪،‬‬ ‫پێ له‌س������ه‌ر ته‌كووزی و دسیپلین و ته‌ناهیی سیاسی‬ ‫داده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌گشتی ده‌كرێ بڵێین‪ ،‬له‌ سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كانی‬ ‫واڵتان������ی رۆژئاوادا ل������ه‌ چاره‌گی كۆتایی س������ه‌ده‌ی‬ ‫بیس������ته‌مدا‪ ،‬تێكه‌اڵویه‌ك له‌ لیبرالی������زم و كۆنه‌پارێزی‬ ‫پێك هاتووه‌‪ .‬ل������ه‌ ده‌یه‌ی ‪1980‬دا زۆربه‌ی حكوومه‌ته‌‬ ‫رۆژاوایییه‌كان له‌ دژك������رده‌وه‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و قه‌یرانه‌‬ ‫ئابوورییه‌ی له‌ ئاكامی سیاسه‌تی كینزی و ئابووریی‬ ‫لیبرال دیموكراسیدا‪ ،‬روویان كرده‌ الی باڵی ڕاست‪،‬‬ ‫كه‌ پێی ده‌گوترێ "ڕاستی نوێ"‪ .‬له‌ ڕاستیدا‪ ،‬ڕاستی‬ ‫نوێ لێكدانه‌وه‌یه‌كه‌‪ ،‬كه‌ هه‌م بۆ نیولیبراڵه‌كان و هه‌م‬ ‫بۆ كۆنه‌پارێزه‌ نوێیه‌كانیش به‌كار ده‌برێ‪ .‬به‌ واتایه‌كی‬ ‫دیكه‌‪ ،‬راستی نوێ‪ ،‬له‌ ڕووی ئابووری و سیاسییه‌وه‌‬ ‫لیبراڵ������ه‌ و ب������اوه‌ڕی ب������ه‌ فاكته‌رگه‌ل������ی وه‌ك بازاڕی‬ ‫ئ������ازاد و حكوومه‌تی بچووك������ه‌ و له‌ ڕووی كولتووری‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئه‌خالقیش������ه‌وه‌ پابه‌ندی بنه‌ماكانی‬ ‫كۆنسێرڤاتیزمه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ به‌ریتانی������ا‪ ،‬حكوومه‌تی تاچه‌ر و ل������ه‌ ئه‌مریكاش‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ك������ه‌ی ڕه‌یگان‪ ،‬ته‌وا مه‌یله‌و ڕاس������تی نوێ یان‬ ‫كۆنه‌پارێزیی نوێ بوون‪.‬‬


‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی ڕاسته‌وخۆدا‪،‬‬

‫سۆسیالدیموکراتێک بوو ب ‌ه سه‌رکۆماری چێک‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬

‫میلۆش زێمان‬ ‫ڕۆژی هه‌ینی (‪ )٢٠١٣/١/١١‬بۆ یه‌که‌مین جار هاوواڵتیانی‬ ‫(کۆماری چێک) بۆ هه‌ڵبژاردنی ڕاس������ته‌وخۆی سه‌رکۆمار‪،‬‬ ‫ڕوویان له‌ سندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد‪ .‬به‌پێی یاسای کۆمار‬ ‫چێک‪ ،‬تا به‌ر له‌و هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬په‌رله‌مانی چێک سه‌رکۆماری‬ ‫هه‌ڵده‌بژارد‪.‬‬ ‫ل‌ه خولی یه‌که‌می هه‌ڵبژاردندا (‪ )٩‬پاڵێوراو بۆ بوون ب‌ه‬ ‫سه‌رکۆمار له‌ ملمالنێدا بوون‪ .‬به‌ پێی ئه‌نجامه‌ کۆتایییه‌کانی‬ ‫خولی یه‌که‌م‪ ،‬دوو پاڵێوراو زۆرینه‌ی ده‌نگیان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی ئه‌وه‌ی ک‌ه هیچ کام ل������ه‌و دوو پاڵێوراوه‌ نه‌یانتوانی‬ ‫(‪)%٥٠‬ی ده‌نگه‌کان مس������ۆگه‌ر بکه‌ن‪ ،‬هه‌ڵبژاردن بۆ خولی‬ ‫دووه‌م گوێزرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌و خوله‌دا (میلۆش زێمان)‪ ،‬سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشووتر‬ ‫توان������ی (‪)%٢٤،٢٧‬ی ده‌نگه‌کان مس������ۆگه‌ر بکات و (کارێڵ‬ ‫شوارزێنبێرگ) ک‌ه وه‌زیری ده‌ره‌وه‌یه‌‪)%٢٣،٢٥( ،‬ی ده‌نگی‬ ‫هاوواڵتیانی به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬له‌ خولی یه‌که‌می هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫(‪)%٦١‬ی ئه‌وانه‌ی ک‌ه مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪ ،‬به‌شدارییان‬ ‫ل‌ه ده‌نگدانه‌که‌دا کرد‪.‬‬

‫ل������ه‌ خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردن که‌ ل������ه‌ (‪)٢٠١٣/١/٢٦‬دا‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪( ،‬میل������ۆش زێمان)ی سۆس������یالدیموکرات‪ ،‬ک‌ه‬ ‫ل‌ه س������اڵی (‪١٩٩٨‬ه‌وه‌ تا س������اڵی ‪ )٢٠٠٢‬سه‌رۆکوه‌زیرانی‬ ‫کۆم������اری چێک بوو‪)%٥٥،٨( ،‬ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌س������تهێنا‬ ‫و (کارێڵ ش������وارزێنبێرگ) ک‌ه وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ و ڕاس������تی‬ ‫مامناوه‌نده‌‪ ،‬توانی (‪)%٤٤،٢‬ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫ل‌ه س������اڵی س������ه‌ربه‌خۆیی کۆماری (چێک)ه‌و‌ه (‪)١٩٩٣‬‬ ‫تا س������اڵی (‪ )٢٠١٣/١/١١‬سه‌رکۆمار ناڕاسته‌وخۆ له‌الیه‌ن‬ ‫په‌رله‌مان������ی ئه‌و واڵت������ه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرا‪ .‬ئ������ه‌وه‌ یه‌که‌مین‬ ‫جاره‌‪ ،‬ک‌ه س������ه‌رکۆمار ڕاس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن هاوواڵتیانه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫س������ه‌رکۆمار له‌و واڵت������ه‌دا ئه‌و ده‌س������ه‌اڵتانه‌ی نییه‌ ک‌ه‬ ‫هاوتاکانی ل‌ه فرانس������‌ه و ئه‌مری������کادا هه‌یانه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌پێی‬ ‫یاس������ا‪ ،‬س������ه‌رکۆمار ده‌توانێت ده‌وڵه‌ت ده‌سنیشان بکات‬ ‫یان هه‌ڵی بوه‌ش������ێنێته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها س������ه‌رکۆمار ده‌توانێت‬ ‫ژنڕاڵه‌کان������ی س������پا و دادوه‌ره‌ گش������تییه‌کان دیاری بکات‪.‬‬ ‫سه‌رکۆمار سه‌باره‌ت ب‌ه یاساکان‪ ،‬مافی (ڤیتۆ)ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫کۆم������اری چێک ل������ه‌ س������اڵی ‪ ١٩٩٩‬بوو ب������ه‌ ئه‌ندام ل‌ه‬ ‫ڕێکخراوی (ناتۆ)دا و له‌ ساڵی ‪٢٠٠٤‬یشدا‪ ،‬بوو به‌ ئه‌ندام‬ ‫له‌ (یه‌کێتیی ئه‌ورووپا)دا‪.‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫ڕێگایه‌کی کاریگه‌ر بۆ‬ ‫دروستکردنی گۆڕان‌‬ ‫* عه‌لی ڕه‌حیم کردوویه‌تی ب ‌ه کوردی‬ ‫ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌کان له‌پانتایی کۆمه‌ڵگه‌ و له‌ زۆر‬ ‫ڕه‌‌هه‌ن������د و بواردا‌ چاالکن و‪ ،‬ده‌توان������ن ڕۆڵی گرینگیان ل‌ه‬ ‫یه‌کخس������تنی ڕیزه‌کانی خه‌ڵک و درووس������تکردنی گۆڕاندا‬ ‫هه‌بێ‪.‬‬ ‫ڕێکخ������راوه‌ ناحکوومییه‌کان له‌ زۆر ب������واردا چاالکن‪،‬‬ ‫چاالکیی ئه‌و ڕێکخراوانه‌ ک������ه‌ خۆی له‌ بواره‌کانی وه‌ک‬ ‫ژینگه‌پارێ������زی‪ ،‬به‌رگ������ری له‌ مافی مرۆڤ‪ ،‬ڕێکخس������تنی‬ ‫س������ه‌رۆکایه‌تیی الوان‪ ،‬هه‌وڵ������دان له‌ پێن������او بنه‌بڕکردنی‬ ‫توندوتیژی������ی دژی ژنان و من������دااڵن‪ ،‬یارمه‌تیدانی چین و‬ ‫توێ������ژه‌ هه‌ژاره‌کان������ی کۆمه‌ڵگ������ه‌ و زۆر ڕه‌هه‌ند و بواری‬ ‫دیکه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ده‌توانێ ڕێگایه‌کی باش و کاریگه‌ر بۆ‬ ‫دروستکردنی گۆڕان له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا بێ‪.‬‬ ‫ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌کان کاروباری خۆیان سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ل������ه‌ که‌رتی حکووم������ی و که‌رتی تایبه‌ت ڕێ������ک ده‌خه‌ن و‪،‬‬ ‫ئه‌رکی ئ������ه‌وان نه‌ک کۆکردنه‌وه‌ی داهات و پێشخس������تنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی گرووپێک‪ ،‬به‌ڵک������وو داکۆکی له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی‌ه‬ ‫گش������تییه‌کانی خه‌ڵک و تێکۆشان له‌ پێناو قازانجی هه‌موو‬ ‫پێکهاته‌کانی کۆمه‌ڵگایه‌‪ .‬ئه‌و ناوه‌ند و ڕێکخراوانه‌‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیییان له‌ بڕیاردان و هه‌ڵس������وکه‌تیاندا ده‌توانن‬ ‫جموجۆڵ و بڕیار و هه‌ڵس������وکه‌وته‌کانی حکوومه‌ت بخه‌ن‌ه‬ ‫ژێر چاو‌دێریی خۆیان و بۆ چاکسازی له‌واندا تێبکۆشن‪.‬‬ ‫ئه‌و ڕێکخراوانه‌ش ک‌ه قورس������ایی و پێگه‌ی خۆیان هه‌م‬ ‫له‌الی حکوومه‌ت و هه‌م له‌الی که‌رتی تایبه‌تدا پاراستووه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانن ل‌ه کاتی ناکۆکی������ی نێوان ئه‌واندا ڕۆڵی نێوبژیوان‬ ‫ببینن و‪ ،‬چاره‌س������ه‌ری گونجاو بۆ پرس������ه‌ هاوبه‌شه‌کانی‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫نێوانی������ان ببینن������ه‌وه‌‪ .‬دواج������ار ئه‌وه‌ی ک‌ه س������ه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ڕێکخراو‌ه ناحکوومییه‌کان ل������‌ه حکوومه‌ت‪ ،‬ناوه‌ند‌ه ئایینی‬ ‫و حیزب‌ه سیاس������ییه‌کان به‌و مانایه‌یه‌‪ ،‬ک������‌ه ئه‌وان ده‌توانن‬ ‫ئاڕاس������ته‌یه‌ک ب‌ه کۆمه‌ڵگه‌ی خۆیانن ببه‌خشن‪ ،‬ک‌ه خه‌ڵکی‬ ‫دیک������‌ه و هه‌مووان بتوانن خۆیانی تێدا ببیننه‌وه‌‪ .‬ڕێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان هانی الیه‌نگران و هه‌موو الیه‌نه‌کانی دیک‌ه‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬بۆوه‌ی بتوانن بۆچوونه‌کانی خۆیان وه‌دی بێنن‪.‬‬ ‫ئێو‌ه چ بتانه‌وێ ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی دابمه‌زرێنن‪،‬‬ ‫چ پێش������تر ئ������ه‌و کاره‌تان کردب������ێ یان ئه‌وه‌ی س������ااڵنێکه‬ ‫ڕێکخراوه‌یه‌ک������ی ئاوا به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن‪ ،‬به‌ش������ێک له‌ ڕه‌وتێکی‬ ‫جیهانیی خه‌ڵکێکن‪ ،‬ک‌ه ده‌س������ه‌اڵتی هێز و توانای خۆی ل‌ه‬ ‫پێناو چه‌مک و گۆڕاندا خستووه‌ته‌ گه‌ڕ‪.‬‬ ‫ڕێکخراو‌ه ناحکوومییه‌کان ل‌ه چه‌ند ده‌یه‌ی ڕابردوودا ل‌ه‬ ‫ڕیزی هه‌ره‌ پێشه‌وه‌ی بزووتنه‌و‌ه به‌رباڵو‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانن‪،‬‬ ‫که‌ ب‌ه مه‌به‌ست و‌ ئامانجی باشترکردنی ژیان و گوزه‌رانی‬ ‫خه‌ڵک ڕێکخراون‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌و چه‌ن������د ده‌ی������ه‌ی دوایی������دا ژم������اره‌ی ڕێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان ل‌ه دیموکراسییه‌ ساوا و تازه‌په‌یابووه‌کاندا‬ ‫زۆر ب������ه‌ خێرایی زی������ادی کردوو‌ه و‪ ،‬ئ������ه‌و ڕێکخراوان‌ه ل‌ه‬ ‫واڵتانێکی وه‌ک یه‌کیه‌تیی س������ۆڤیه‌تی پێش������وو یارمه‌تی ب‌ه‬ ‫دروستکردنی بنیات و ناوه‌ند‌ه دیموکراتیکه‌کان ده‌ده‌ن و ل‌ه‬ ‫پێناو دابینکردنی پشتیوانی و دڵنیایی جێی متمان‌ه بۆ چین‬ ‫و توێژ‌ه هه‌ژار و بێ ئه‌نواکاندا‪ ،‬تێده‌کۆشن‪.‬‬ ‫یه‌ک������ه‌م جار دوای ش������ه‌ڕی یه‌که‌می جیهان������ی بوو‪ ،‬ک‌ه‬ ‫ده‌س������ته‌واژه‌ی ڕێکخ������راوی ناحکووم������ی (‪ )NGO‬هات‌ه‬


‫به‌رب������اس و له‌الی������ه‌ن نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌کگرتووکان������ه‌وه‌ بۆ ئه‌و‬ ‫ناوه‌ن������د و ڕێکخراو‌ه تایبه‌تان‌ه ب������ه‌کار هێنرا‪ ،‬ک‌ه قۆڵیان بۆ‬ ‫س������ارێژکردنه‌وه‌ی برینه‌کانی شه‌ڕ هه‌ڵماڵیبوو‪ ،‬شه‌ڕێک ک‌ه‬ ‫جیا ل‌ه کوژران و برینداربوونی به‌ میلیۆن که‌س‪ ،‬ئاواره‌بوون‬ ‫و ب������ێ خانه‌والنی و هه‌تیوباریی به‌ میلیۆن که‌س و بێکاریی‬ ‫له‌ڕاده‌به‌ده‌ری پاش خۆی به‌جێهیش������تبوو‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی ک‌ه‬ ‫هاوواڵتیان ل‌ه سه‌ر بنه‌مای هه‌ندێ بابه‌ت و ته‌وه‌ر بیانه‌وێ‬ ‫ڕێکخراوێک دابمه‌زرێن������ن‪ ،‬ڕابڕدوویه‌کی زۆر کۆنی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێ ل������‌ه لێکۆڵه‌ره‌وان ده‌ڵێن‪ :‬ڕێکخ������راوی نێوده‌وڵه‌تیی‬ ‫به‌گژداچوون������ه‌وه‌ی کۆیله‌داری ک‌ه س������اڵی ‪ 1839‬دامه‌زرا‪،‬‬ ‫یه‌که‌م ڕێکخراوی ناحکوومییه‪.‬‬ ‫به‌پێی ئاماره‌کان و ئه‌وه‌نده‌ی که‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان‬ ‫ناسیونی‪ ،‬ل‌ه ئێستادا نزیک ‪ 40,000‬ڕێکخراوی ناحکوومیی‬ ‫نێوده‌وڵه‌ت������ی بوونیان هه‌یه‌ و‪ ،‬به‌ ملیۆن ڕێکخراوی دیکه‌ش‬ ‫هه‌ن ک‌ه له‌نێو واڵتانی خۆیاندا چاالکن‪‌.‬‬ ‫به‌اڵم ڕێکخراوه‌ ناحکوومیی جۆراوجۆرمان هه‌ن‌‪ ،‬هه‌ندێکیان‬ ‫ڕێکخراوی گه‌وره‌ و زه‌به‌الحی فره‌نه‌ته‌وه‌یین و‪ ،‬هه‌ندێکیشیان‬ ‫ل������ه‌ جۆری گرووپ������ی بچووک بچووک دان و‌ ل������ه‌ گونده‌کاندا‬ ‫چاالک������ن‪ .‬هه‌ندێکیان چاالکییه‌کانی خۆیان له‌‌ س������ه‌ر بوار و‬ ‫بابه‌تگه‌لێکی وه‌ک پرس������ی ژنان‪ ،‬الوان‪ ،‬ژینگه‌‪ ،‬مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫په‌روه‌رده‌ و ته‌ندروس������تیدا چڕ کردۆته‌وه‌ و‪ ،‬هه‌ندێکیشیان له‌‬ ‫سه‌ر چه‌ند پرس و الیه‌نێکی تێکه‌اڵو کار ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫بوار و پانتای������ی چاالکیی ڕێکخ������راو‌ه ناحکوومییه‌کان‬ ‫هه‌رچی بێ‪ ،‬هۆکاریی بنچینه‌یی بوونی هه‌موویان هه‌نگاونان‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ریی كێش������ه‌کانی خه‌ڵک و باشتر کردنی ژیان‬ ‫و بارودۆخی ئه‌وانه‌‪ .‬زۆرب������ه‌ی ڕێکخراو‌ه ناحکوومییه‌کان‬ ‫له‌الیه‌ن که‌س������انێکه‌و‌ه داده‌مه‌زرێن‪ ،‬که‌ هۆگری و ئینتیمای‬ ‫یه‌کج������ار زۆریان بۆ ب������اوڕ و ئایدیاکانی������ان‪ ،‬یان خه‌ڵک و‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌که‌ی������ان هه‌یه‌‪ .‬دیاره‌ ئه‌گه‌رچ������ی بۆ دامه‌زراندن و‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی هۆگری مه‌رجێکی‬ ‫پێویس������ت‌ه و ده‌بێ هه‌بێ‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر به‌ته‌نێ هۆگری بۆ ئه‌و‬ ‫پڕۆژه‌یه‌ واڵم ناداته‌وه‌‪ ،‬بگر‌ه ده‌بێ فاکته‌ره‌کانی زانس������ت‪،‬‬ ‫ئه‌زم������وون‪ ،‬توانایی و س������ه‌رچاوه‌ و پێوه‌ندییه‌کانی تایبه‌ت‬ ‫ب������ه‌ چێکردن و په‌ره‌پێدانی ئ������ه‌و ڕێکخراوانه‌ له‌ ئه‌ندامانی‬ ‫به‌رێوه‌به‌رییاندا هه‌بن‪.‬‬

‫ڕه‌وایی رێکخراو ‌ه ناحکوومییه‌کان‬

‫ڕێکخراوێکی ناحکوومی کاتێ ڕه‌وایی خۆی وه‌رده‌گرێ‬ ‫و له‌ نێو خه‌ڵکدا جێ ده‌که‌وێ‪ ،‬ک‌ه خه‌ڵکی دڵنیا بن له‌وه‌ی‌‪،‬‬

‫ئه‌و ڕێکخراوه‌ی������‌ه له‌پێناو دابینکردنی پێداویس������تییه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ تێ ده‌کۆش������ێ و ئه‌ندامه‌کانی ئ������ه‌و ڕێکخراوه‌ی‌ه‬ ‫پێداویستییه‌کانی کۆمه‌ڵگ‌ه له‌ سه‌رووی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی‬ ‫خۆیان داده‌نێن‪ .‬ئێوه‌ به‌رله‌وه‌ی ل‌ه خۆتان بپرسن که‌ چۆن‬ ‫ڕێکخ������راوه‌ ناحکوومییه‌که‌تان بپارێ������زن‪ ،‬ده‌بێ وه‌اڵمی ئه‌و‬ ‫پرسیاره‌تان دابێته‌وه‌‪ ،‬ک‌ه "ئاخۆ ئێم‌ه ڕه‌وایی و شه‌رعییه‌تمان‬ ‫هه‌ی������ه یان نا‌؟" و "ئاخۆ ڕێکخ������راو‌ه ناحکوومییه‌که‌ی ئێم‌ه‬ ‫‌یه ک‌ه هه‌بێ؟"‬ ‫شایانی ئه‌وه ‌‌‬ ‫ڕێکخراوێک������ی ناحکووم������ی ئه‌و کات‌ه ش������ایانی بوون و‬ ‫مانه‌وه‌یه‪ ‌،‬که‌ ئامانجێکی ڕوون و دیاریکراوی به‌ پشتبه‌ستن‬ ‫له‌ سه‌ر سڕینه‌وه‌ی یه‌کێک ل‌ه پێداویستییه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ یان خه‌ڵکانی ده‌وروبه‌ری هه‌بێ‪ .‬به‌اڵم هه‌ر ته‌نیا‬ ‫ئه‌و‌ه به‌س نیی‌ه که‌ ئامانج و به‌رپرسایه‌تییه‌ک بۆ خۆت دیاری‬ ‫بکه‌ی‪ ،‬به‌ڵکوو شه‌رعییه‌ت و ڕه‌وایی ڕێکخراوێکی ناحکوومی‬ ‫به‌سراوه‌ته‌وه‌ ب‌ه جۆری به‌ڕێوه‌به‌ری و ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌رک و‬ ‫به‌رپرسایه‌تیی‌ه شوێندانه‌ره‌کانی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌‪.‬‬ ‫ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی ک‌ه ته‌نیا ب‌ه بڕیاری تاکه‌که‌س‬ ‫هه‌ڵسوورێ‪ ،‬ناتوانێ شه‌رعییه‌تی هه‌بێ و ئه‌گه‌ر ڕێکخراوێک‬ ‫ل������‌ه پاوانی که‌س������ێکی تایبه‌تدا بێ و هی������چ گرینگییه‌ک ب‌ه‬ ‫بۆچ������وون و ڕوانگه‌ی که‌س������انی دیک‌ه نه‌درێ‪ ،‬مه‌ترس������یی‬ ‫ئه‌وه‌ی لێ ده‌کرێ ک‌ه ئه‌و که‌س������ه‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی‬ ‫ل‌ه سه‌رووی هه‌موو به‌رژه‌وه‌ندیی‌ه گشتییه‌کاندا دابنێ‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی������ه‌ش به‌بێ به‌ڕێوه‌به‌رییه‌کی چ������االک و به‌کۆمه‌ڵ هه‌موو‬ ‫کات مه‌ترس������یی ئه‌وه‌ له‌ گۆڕێدا ده‌بێ‪ ،‬که‌ سه‌رچاوه‌کانی‬ ‫ڕێکخراوه‌که‌ که‌ڵکی خراپیان لێ وه‌ربگیردرێ‪.‬‬ ‫ڕێکخراوێکی ناحکوومی پێویس������تی به‌ هه‌ڵسووڕانی‬ ‫ڕێبه‌رایه‌تییه‌کی به‌رفراوان هه‌یه‪ ‌،‬که‌ له‌الیه‌ن که‌سانێکی‬ ‫خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌وه‌ ڕاسپارده‌ی کاری ڕێکخراوه‌یییان‬ ‫پ������ێ ده‌درێ‪ ،‬بۆ ئ������ه‌وه‌ی ئه‌و دڵنیایییه‌ دروس������ت بێ که‌‬ ‫ڕێکخراوه‌ک������ه‌ له‌ پێن������او به‌رژه‌وه‌ندیی گش������تیدا هه‌نگاو‬ ‫ده‌نێ‪.‬‬

‫له‌بیرتان بێ ‪ ...‬ک���ه‌س خاوه‌نی ڕێکخراوی‬ ‫ناحکوومی نییه‌‬

‫که‌س ناتوانێ خۆی ب‌ه خاوه‌نی ڕێکخراوێکی ناحکوومی‬ ‫بزانێ‪ ،‬ئه‌و رێکخراوانه‌ له‌ پێناو به‌رژه‌وه‌ندی و خزمه‌تکردن‬ ‫به‌ خه‌ڵک دامه‌زراون و کۆمه‌ڵه‌ که‌سانێکی تێدایه‌‪ ،‬ک‌ه وه‌ک‬ ‫ئه‌میندارێکی باش کاروباره‌کانی هه‌ڵده‌سووڕێنن‌‪ .‬ئه‌و کۆمه‌ڵ‌ه‬ ‫که‌س‌ه ئه‌نجوومه‌نی به‌ڕێوه‌به‌رێی ئه‌و رێکخراوانه‌ پێک دێنن‪.‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫ئه‌و ڕێکخراوه‌ ناحکوومییانه‌ شه‌رعییه‌تیان نییه‌‪ ،‬ک‌ه تێیاندا‬ ‫که‌س������ێک له‌به‌رامبه‌ر ئه‌نجوومه‌نی به‌ڕێوه‌به‌ریدا ده‌وه‌ستێ‬ ‫و‪ ،‬وه‌اڵم������ی ئه‌نجوومه‌ن و الیه‌ن‌ه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی‬ ‫دیک‌ه ناداته‌وه‌‪ .‬ئه‌و جۆره‌ ڕێکخراوان‌ه بۆ مانه‌وه‌ی خۆشیان‬ ‫ناتوانن پشتیوانی و پشتگیریی توێژ و الیه‌نه‌ جیاوازه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگ‌ه ده‌سته‌به‌ر بکه‌ن‪.‬‬

‫وه‌اڵمده‌ربوون له‌به‌رامبه‌ر خه‌ڵکدا‬

‫به‌رژه‌وه‌ندیی گش������تی له‌جێدا بنه‌ما و هۆی س������ه‌ره‌کیی‬ ‫دروس������تبوونی هه‌ر ڕێکخراوێکی ناحکوومییه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش‬ ‫ڕێکخراو‌ه حکوومییه‌کان ده‌بێ له‌به‌رامبه‌ر خه‌ڵکدا وه‌اڵمده‌ر‬ ‫و خۆیان به‌ به‌رپرسیار بزانن‪ .‬به‌ڕوونی‪ ،‬هه‌ر ڕێکخراوێکی‬ ‫حکوومی ده‌بێ ل‌ه به‌رامبه‌ر کۆمه‌اڵنی خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیدا‬ ‫وه‌اڵمده‌ر بێ‪ ،‬ک‌ه بریتین ل‌ه ئه‌وانه‌ی بودجه‌ی ڕێکخراوه‌ک‌ه‬ ‫دابین ده‌ک������ه‌ن‪ ،‬ئه‌ندامانی ڕێکخراوه‌که‌‪ ،‬هاوبه‌ش و خاوه‌ن‬ ‫به‌ش������ه‌کان‪ ‌،‬ئه‌و خه‌ڵکه‌ی ڕێکخراوه‌که‌ خزمه‌تیان ده‌کا و‪،‬‬ ‫ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ک������‌ه تێیدا چاالکی ده‌کا و ئه‌و ڕێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییانه‌ی پێوه‌ندییان له‌گه‌ڵ یه‌کتردا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫چاوه‌ڕوانی������ی که‌س������انی خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ن������دی ل������‌ه‬ ‫ڕێکخ������راوه‌کان جیاواز و جۆراوج������ۆره‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی بودجه‌ی‬ ‫ڕێکخراوه‌ک������ه‌ دابین ده‌که‌ن‪ ،‬چاوه‌ڕوانیی ئه‌وه‌یان هه‌ی‌ه ک‌ه‬ ‫پاره‌کانیان تێچووی ئه‌و کارانه‌ کرابێ ک‌ه مه‌به‌ستیان بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وان ده‌یانه‌وێ س������امانه‌کانی ڕێکخراوه‌ک‌ه ب‌ه باشی و ل‌ه‬ ‫پێناو ئامانجه‌کانی پڕۆژه‌که‌دا ده‌کار کرابێ‪ .‬ئه‌و خه‌ڵکه‌ش‬ ‫که‌ له‌الیه‌ن ڕێکخراوه‌که‌وه‌ خزمه‌تیان ده‌کرێ‪ ،‬چاوه‌ڕوانیی‬ ‫ئه‌وه‌ی������ان هه‌یه‌ ب‌ه هانایانه‌وه‌ بچن و له‌گه‌ڵ چاره‌س������ه‌ریی‬ ‫کێش������ه‌کانیان ڕێزی������ان لێ بگی������رێ‪ .‬هاوب������ه‌ش و خاوه‌ن‬ ‫به‌شه‌کانیش ده‌یانه‌وێ له‌گه‌ڵیان ڕاستگۆ بن و به‌ڵێنه‌کانتان‬ ‫به‌ باشی به‌رنه‌ سه‌رێ‪ .‬ئه‌وانه‌ ته‌نیا چه‌ند نموونه‌یه‌کن‪.‬‬ ‫ڕێکخراو‌ه ناحکوومییه‌کان ده‌بێ به‌باش������ی له‌گه‌ڵ الیه‌ن‌ه‬ ‫خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان������دا هه‌ڵ بکه‌ن‪ ،‬گوێ بۆ قس������‌ه و‬ ‫بۆچوونه‌کانی������ان ڕاگرن و ب������ه‌ چاوه‌ڕوانییه‌کانیان بزانن‪.‬‬ ‫ڕێکخراوی ناحکوومیی ئێو‌ه ده‌ب������ێ النیکه‌م له‌و بوارانه‌دا‬ ‫وه‌اڵمده‌ر بێت‪:‬‬ ‫ئامانج‪ :‬ه������ۆکاری دام������ه‌زران له‌جێدا بنه‌م������ای کار و‬ ‫تێکۆش������انی هه‌ر ڕێکخراوێکی ناحکوومییه‌‪ .‬ئه‌و‌ه ب‌ه مانای‬ ‫به‌ڵێنی ئێوه‌ ب‌ه خه‌ڵک و جێبه‌جێکردنی ئه‌و ئه‌رکه‌یه‌‪ ،‬که‌ ل‌ه‬ ‫سه‌ر شانتان‌ه و ده‌رخستنی ئه‌و جیاوازییه‌ی‌ه ک‌ه ده‌تانه‌وێ‬ ‫له‌ جیهان������دا وه‌دی بێن������ن‪ .‬ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی ب‌ه‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫تێکۆشان ل‌ه پێناو ئامانجه‌کانیدا به‌ڵێنه‌کانی خۆی ده‌رحه‌ق‬ ‫به‌ خه‌ڵکی ده‌باته‌ سه‌رێ‪.‬‬ ‫به‌رئه‌نجام و ده‌س������که‌وته‌کان‪ :‬تێکۆش������ان و چاالکی‬ ‫و جێبه‌جێکردن������ی پ���ل��ان و پڕۆژه‌کان هه‌موو ش������تێکی‬ ‫ڕێکخراوه‌یه‌کی ناحکوومی نین‪ .‬ڕێکخراوێکی ناحکوومی‬ ‫ده‌ب������ێ له‌پێناو باش������ترکردنی ژی������ان و بارودۆخی ئه‌و‬ ‫که‌س������انه‌ی خزمه‌تیان ده‌کا‪ ،‬به‌ره‌نجام و ده‌سکه‌وتیش‬ ‫ده‌سته‌به‌ر بکات‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری������ی گونجاو‪ :‬ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌که‌ی ئێو‌ه‬ ‫ده‌ب������ێ ئه‌نجومه‌نێکی به‌ڕێوبه‌ریی پێش������ه‌نگی هه‌بێ‪ ،‬ک‌ه ب‌ه‬ ‫خواس������تی خۆیان هاتوونه‌ پێش������ی و ده‌یانه‌وێ ب‌ه لێزانی‬ ‫و به‌پێی بنه‌ما ئه‌خالقیی������ه‌کان‪ ،‬ڕێکخراوه‌ک‌ه به‌ڕێو‌ه ببه‌ن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ه‌ری بریتیی‌ه ل������‌ه ڕیز‌ه چاالک������ی و جموجۆڵێک ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌به‌ری‪ ،‬ک‌ه ل‌ه ڕێگه‌ی ئه‌وانه‌و‌ه ئاڕاس������ت‌ه‬ ‫ب‌ه ڕێکخس������تن و چاالکییه‌کانی ڕێکخراوه‌ک‌ه ده‌به‌خشێ و‬ ‫چاودێرییان به‌ سه‌ردا ده‌کا‪.‬‬ ‫ئ������ه‌رک وه‌خۆگریی دارای������ی‪ :‬ڕێکخراوه‌که‌ی ئێوه‌ ده‌بێ‬ ‫دڵنی������ا بێ ک‌ه ئه‌و یارمه‌تییه‌ ماڵییانه‌ی پێی ده‌کرێ‪ ،‬ناچێت‌ه‬ ‫گیرفانی که‌س������ێک یان ل‌ه قازانج و به‌رژه‌وه‌ندیی که‌س یان‬ ‫که‌س������انێک ده‌کار ناکرێ‪ ،‬به‌ڵک������وو خه‌رجی ئه‌و چاالکی و‬ ‫پڕۆژان‌ه ده‌ک������رێ که‌‌ ئامانج و پێناس������ه‌ی ڕێکخراوه‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌به‌ری خۆی چاو‌دێریی کاروباری ماڵی و‬ ‫دارایی ڕێکخراوه‌ک‌ه ده‌کا‪.‬‬ ‫ئێوه‌ چ������ۆن ده‌توانن ڕێکخ������راوی ناحکوومیی خۆتان به‌‬ ‫وه‌اڵمده‌ر بزانن؟ ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌کان زۆرجار خۆیان‬ ‫ته‌نی������ا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و که‌س������انه‌دا به‌ به‌رپرس������یار ده‌زانن‬ ‫ک������ه‌ یارمه‌تیی ماڵی و داراییان ب������ه‌ ڕێکخراوه‌که‌ کردووه‌ و‬ ‫بودجه‌ی کاری ڕێکخراوه‌که‌یان دابین کردووه‌‪ ،‬نه‌ک ئه‌ندامان‬ ‫و الیه‌نه‌کانی دیکه‌‪ .‬دیاره‌ ده‌بێ‌ س������ه‌رنجی پێویست بدرێته‌‬ ‫ئه‌و الیه‌نانه‌ی بودجه‌ی ڕێکخراوه‌که‌ دابین ده‌که‌ن و ڕاپۆرتی‬ ‫کاریان پێ بدرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌بابه‌ت کۆمه‌ڵگه‌وه‌ ئه‌و باس������ه‌‬ ‫جۆرێک������ی دیکه‌یه‌‪ .‬له‌ زۆرێک له‌ واڵتان������دا ئه‌و وه‌زاره‌تانه‌ی‬ ‫کاریان چاودێری به‌ سه‌ر چاالکیی ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌کانه‌‪،‬‬ ‫ڕاپۆرتی سااڵنه‌یان له‌و ریکخراوانه‌ ده‌وێ‪.‬‬ ‫به‌اڵم ڕێکخ������راو‌ه ناحکوومییه‌کان‌ چۆن ده‌توانن خۆیان‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و که‌س������انه‌ی خزمه‌تیان ده‌که‌ن به‌ وه‌اڵمده‌ر‬ ‫بزان������ن؟ ئه‌و کار‌ه ل‌ه ڕێگه‌ی پێکهێنانی کۆر و کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫گشتی‪ ،‬ڕاپرسی‪ ،‬باڵوکردنه‌وه‌ی هه‌واڵنامه‌ و ڕاپرسیکردن‬ ‫و هتد ده‌کرێ‪.‬‬


‫ئێ������وه‌ نه‌ک ه������ه‌ر ئه‌وه‌ی ده‌ب������ێ الیه‌نگ������ران و پێگه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی خۆتان ئ������اگاداری کاروبار و چاالکییه‌کانتان‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬به‌ڵکوو ده‌بێ ڕێنوێنی و بۆچوون و پێشنیاریش������تان‬ ‫لێی������ان ب������وێ‪ .‬ڕێکخ������راوه‌ ناحکوومیی������ه‌کان وه‌ک چۆن‬ ‫چاوه‌ڕوانیی وه‌اڵمده‌ر بوون و لێپرس������ینه‌و‌ه ل‌ه الیه‌نه‌کانی‬ ‫دیکه‌ی کۆمه‌ڵگه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬بۆ خۆش������یان ده‌بێ وه‌اڵمده‌ر بن‬ ‫و لێیان بپرسرێته‌وه‌‪.‬‬

‫شه‌فافیه‌ت و ڕوونبێژی‬

‫کاتێ ش������تێک ڕوون و بێ خه‌وش������ه‌‪ ،‬ئه‌مالوئه‌والی هه‌ر‬ ‫ش������تێکی تێدا دی������اره‌‪ .‬ڕێکخراو‌ه ناحکوومیی������ه‌کان ده‌بێ‬ ‫به‌مجۆره‌ بن‪ .‬که‌س������انی خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی ده‌بێ بتوانن‬ ‫نێو ڕێکخراوه‌که‌تان ببینن و بزانن که‌ به‌رنامه‌کانتان چۆن‬ ‫ده‌چن‌ه پێش������ێ‪ ،‬ئه‌وان ده‌بێ بزانن ک������‌ه پار‌ه و داهاته‌کان‬ ‫خه‌رجی چی ده‌کرێن و بڕیاره‌کان چۆن ده‌درێن‪ .‬ڕێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان بۆ ڕه‌چاوکردنی ئه‌س������ڵی شه‌فافیه‌ت ده‌بێ‬ ‫ل������ه‌ کاتی خۆیدا زانیاریی ورد و ڕوون ل‌ه س������ه‌ر پڕۆژه‌ و‬ ‫چاالکییه‌کان‪ ،‬کاروباری ماڵی‪ ،‬سیاسه‌ته‌کانی به‌ڕێوه‌به‌ری‬ ‫و قۆناغه‌کانی به‌ره‌وپێشبردنی بڕیاره‌کانی ڕێکخراوه‌که‌تان‬ ‫باڵو بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئێوه‌ ب‌ه ڕه‌چاوکردنی بنه‌مای شه‌فافیه‌ت بوار و ده‌رفه‌تی‬ ‫باش������تر بۆ ڕاپه‌ڕاندن������ی کاره‌کانت������ان ده‌خوڵقێنن‪ .‬کاتێک‬ ‫که‌س������انی دێ ئاگایان له‌ کاروب������ار و جۆری جووڵه‌ی ئێو‌ه‬ ‫بێ‪ ،‬ئێوه‌ش ل‌ه رێگای باش������تر بۆ جێبه‌جێکردنی کاروباری‬ ‫ڕۆژانه‌تان ده‌گه‌ڕێن‪.‬‬

‫له‌ بیرتان بێ‪...‬‬ ‫ناوه‌کانی دیکه‌ی ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌کان‬

‫له‌وانه‌ی������‌ه ئێ������و‌ه ناونیش������ان و واژه‌گه‌ل������ی دیکه‌تان بۆ‬ ‫پێناسه‌کردنی ئه‌و ڕێکخراوانه‌ گوێ لێ بێ که‌ چاالکییه‌کانیان‬ ‫ل‌ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی دایه‌‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫ڕێکخراوه‌کان������ی کۆمه‌ڵ������گای مه‌ده‌ن������ی‪ ،‬ڕێکخ������راو‌ه‬ ‫ئه‌هلییه‌کان‪ ،‬ڕێکخراوه‌ خێرخوازییه‌کان‪ ،‬ڕێکخراوه‌ خه‌ڵکی‬ ‫یان کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و ڕێکخراوه‌ خۆبه‌خشه‌کان‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌ندێ له‌و حاڵه‌تانه‌دا‪ ،‬واژ‌ه به‌کارهاتووه‌کان ته‌عبیر‬ ‫ل‌ه جۆرێک������ی تایبه‌ت له‌ ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌کان ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬ڕێکخ������راوه‌ خه‌ڵکی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان جۆرێک‬ ‫ڕێکخراوی ناحکوومین‪ ،‬که‌ تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ ب‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫خزمه‌تکردن ب‌ه خۆیان دایان ده‌مه‌زرێنن‪.‬‬

‫ش������ه‌رعییه‌ت‪ ،‬ش������ه‌فافیه‌ت و وه‌اڵمده‌رب������وون له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌ک‪ ،‬پێویس������ت و ته‌واوک������ه‌ری یه‌کترین‪ .‬ئه‌و ڕێخکراو‌ه‬ ‫ناحکوومییان������ه ش������ه‌رعییه‌تیان نیی������ه‪ ‌،‬ئه‌گ������ه‌ر وه‌اڵمی‬ ‫ئه‌ندامان و که‌س������انی خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییان نه‌ده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕێکخراوێک������ی ناحکوومیی ناش������ه‌فافیش ن������ه‌ ده‌توانێ‬ ‫له‌ خه‌ڵکی بپرس������ێته‌و‌ه و ن‌ه ده‌توان������ێ وه‌اڵمی خه‌ڵکی‬ ‫بدات������ه‌وه‌‪ .‬ش������ه‌فافیه‌ت و وه‌اڵمده‌رب������وون جی������ا له‌وان‌ه‬ ‫یارمه‌تیی ئه‌وه‌ت������ان ده‌ده‌ن‪ ،‬ک‌ه متمانه‌ی کۆمه‌ڵگ‌ه بۆالی‬ ‫خۆتان ڕابکێشن‪ .‬هیچ ڕێکخراوێکی ناحکوومی ناتوانێ‬ ‫بێ ڕاکێش������انی متمانه‌ی خه‌ڵک ئامانجه‌کانی ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بکا‪ .‬بێتوو ڕێکخراوێکی ناحکووم������ی نه‌توانێ متمانه‌ی‬ ‫خه‌ڵک������ی بۆ الی خۆی ڕاکێش������ێ‪ ،‬خه‌ڵکانێکی که‌متر ل‌ه‬ ‫پڕۆژه‌کانیدا به‌ش������دار ده‌بن و خزمه‌تگوزارییه‌کانیان ب‌ه‬ ‫که‌سانێکی که‌متر ده‌گا‪.‬‬ ‫ڕێکخراوی حکوومی تا شه‌فافتر و ڕوونتر بجووڵێته‌وه‌‪،‬‬ ‫متمانه‌ی زیاتری پێ ده‌کرێ و چه‌نده‌ی متمانه‌ی خه‌ڵکی ل‌ه‬ ‫پشت بێ‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش باشتر ده‌توانێ خزمه‌تی کۆمه‌ڵگه‌که‌ی‬ ‫بکا‪.‬‬ ‫ئێ������و‌ه وه‌ک به‌رپ������رس ی������ان به‌ڕێوب������ه‌ری ڕێکخراوێکی‬ ‫ناحکوومی ئه‌رکی سه‌رشانتان‌ه ک‌ه ڕه‌چاوی ئه‌و بنه‌مایان‌ه‬ ‫بک������ه‌ن‪ ،‬چونک������ه‌ ڕه‌مزی س������ه‌رکه‌وتنی ئێو‌ه ل������ه‌ دڵی ئه‌و‬ ‫ڕێوشوێنانه‌دا دێت‌ه دی‪.‬‬ ‫کات������ێ ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی به‌ه������ۆی گه‌نده‌ڵی و‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ریی چه‌وت ناوی ده‌که‌وێته‌ سه‌ر زاران و ده‌کرێت‌ه‬ ‫مانش������ێتی ڕۆژنام������ه‌کان‪ ،‬خۆی ل‌ه خۆی������دا ده‌بێته‌و‌ه هۆی‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی ک‌ه هه‌موو ڕێکخراوه‌یه‌ک������ی ناحکوومی بچێته‌ ژێر‬ ‫پرسیار و سه‌رله‌‌به‌ری کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی متمانه‌ی خه‌ڵکی‬ ‫له‌ ده‌س������ت بده‌ن‪ ،‬ب������‌ه پێچه‌وانه‌ش ئه‌گ������ه‌ر ڕێکخراوێکی‬ ‫ناحکوومی بتوانێ هه‌م له‌ قس‌ه و هه‌م ل‌ه کرداردا ڕه‌چاوی‬ ‫ئ������ه‌و بنه‌مایان‌ه بکا‪ ،‬دڵنیایی و متمان������ه‌ی خه‌ڵک به‌ هه‌موو‬ ‫ڕێکخراو‌ه ناحکوومییه‌کانی لێ ده‌که‌وێته‌وه‌‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫ئه‌و فه‌س������ڵ‌ه به‌ش������ێکه‌ له‌ کتێبی رێنمای������ی رێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان‌‪ ،‬ک������ه‌ له‌الیه‌ن به‌ڕێوبه‌رایه‌تی������ی زانیاریی‌ه‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کان������ی وه‌زاره‌ت������ی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا چاپ و‬ ‫باڵو کراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪http://iipdigital.usembassy.gov‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫لێپرسینه‌وه‌‬ ‫* ئا‪ :‬گ‪ .‬هـ‬ ‫له‌ ڕووی واتاوه‌‪ ،‬لێپرسینه‌وه‌‌ به‌ مانای داواكردنی ڕوونكردنه‌وه‬ ‫دێت‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ واتای سیاس������یدا به‌ مانای لێپرسینی ڕه‌سمیی‬ ‫نوێنه‌ران������ی ئه‌نجومه‌نه‌ له‌ س������ه‌ركۆمار و ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‬ ‫ی������ا‌ وه‌زیرێك‌‪ ،‬كه‌ دوای ڕوونكردنه‌وه‌یان ده‌بێت بۆ به‌رده‌وامیی‬ ‫كاره‌كه‌یان‪ ،‬ده‌نگی متمانه‌ له‌ په‌رله‌مان وه‌ربگرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕاستیدا لێپرسینه‌وه‌ ب‌ه مانای له‌سه‌ر كارالدانی ئه‌و‬ ‫به‌رپرس‌ه نییه‌‌‪ ،‬ك‌ه لێپرس������ینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫یه‌كه‌مین هه‌نگاو‌ه ل������ه‌و بواره‌دا‌ و بۆیه‌ له‌ ده‌نگدانی دوای‬ ‫ڕوونكردنه‌وه‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌نگی متمان‌ه به‌ده‌ست نه‌هێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و كات له‌سه‌ر كار الده‌درێت‪.‬‬ ‫لێپرس������ینه‌و‌ه كاتێكه كه‌ دۆس������یه‌كی سیاسی بۆ وه‌زیر‬ ‫یان وه‌زی������ره‌كان ده‌كرێته‌وه‌ و ل‌ه ناوی������دا ئه‌و نوێنه‌رانه‌ی‬ ‫ك‌ه لێپرس������ینه‌و‌ه له‌گه‌ل وه‌زیر ی������ان وه‌زیره‌كاندا ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕوونكردنه‌وه‌یان بانگهێشتی ئه‌نجومه‌ن ده‌كرێن‪ ،‬تا‬ ‫ب������ه‌و ڕه‌خنانه‌ی ك‌ه گیراون وه‌اڵم بده‌ن������ه‌و‌ه و له‌ دواییدا‪،‬‬ ‫پرس������ی متمانه‌ یان متمان‌ه لێس������ه‌ندنه‌وه‌ سه‌باره‌ت وه‌زیر‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫یان وه‌زیره‌كان ل‌ه ئه‌نجومه‌ندا ده‌خرێنه‌ ژێر لێكۆڵینه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫كۆتاییدا ئه‌نجومه‌ن ب������ه‌ زۆرینه‌ی ده‌نگی نوێنه‌ران بڕیاری‬ ‫خۆی ده‌دات‪.‬‬

‫له‌به‌رچی و فه‌لسه‌فه‌ی لێپرسینه‌وه‌‬

‫له‌ بنه‌ڕه‌تدا ل‌ه هه‌ر ش������وێنێكدا كه‌ ماف و ئه‌رك هه‌بێت‪،‬‬ ‫ل‌ه به‌رامبه‌ریدا واتای (لێپرس������ینه‌وه‌) به‌ دیار ده‌كه‌وێت و‬ ‫ده‌کرێت ئه‌و كه‌س������ه‌ی ک‌ه ئه‌رکه‌کانی به‌ڕێ������وه‌ نه‌بردووه‌‪،‬‬ ‫لێپرسینه‌وه‌ی‌ له‌گه‌ڵدا‌بكرێت‪.‬‬ ‫هه‌ر ل������ه‌و ئاڕاس������ته‌یه‌‌دا‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی س������ه‌ركۆمار و‬ ‫وه‌زیره‌كان ك‌ه به‌رپرس������یاره‌تییه‌كی قورسیان له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫كاروب������اری به‌ڕێوه‌بردن و سیاس������یی كۆمه‌ڵگ������‌ه و واڵتیان‬ ‫له‌س������ه‌ر ش������انه‌‌‪ ،‬ده‌بێت س������ه‌باره‌ت به‌ كه‌موكورتییه‌كان و‬ ‫به‌الڕێداچوون������ه‌كان‪ ،‬ل‌ه به‌رامبه‌ر ده‌س������ه‌اڵتێكی چاودێردا‬ ‫وه‌اڵمده‌ر بن‪ ،‬تا س������نووری ئه‌و چوارچیو‌ه یاس������ایییه‌ی ک‌ه‬ ‫بۆیان دیاری کراوه‌‪ ،‬پێشێلی نه‌که‌ن‪.‬‬


‫ڕابردوو و ئه‌مڕۆ‬

‫گه‌رچی پێش������ینه‌ی مێژووی ئه‌نجامدانی لێپرسینه‌وه‌ بۆ‬ ‫سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاس������ت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌كرێت نموون‌ه‬ ‫به‌رچاوه‌كانی‌ كاركردی ل‌ه سه‌ره‌تا‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م‬ ‫ل‌ه سیسته‌می سیاس������یی بریتانیادا ببینرێت‪ .‬ل‌ه سیسته‌م‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كانی جیهاندا ب������ۆ به‌رگری ل������ه‌ چڕبوونه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ ڕه‌چاوكردنی الیه‌نه‌ پیشه‌یییه‌كانی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ی كاروباری كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی حكوومه‌ت‬ ‫به‌سه‌ر س������ێ لقی‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانان‪ ،‬به‌ڕێوه‌بردن و‬ ‫دادوه‌ریدا دابه‌ش بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌م س������ێ ده‌سه‌اڵته‌ش له‌ سیسته‌مه‌سیاسیی‌ه‬ ‫په‌رله‌مان������ی و س������ه‌رۆكایه‌تییه‌کاندا په‌یوه‌ندیی������ان له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كتردا هه‌بووه‌ و‪ ،‬ده‌س������تووری گشتیی واڵتان چۆنیه‌تیی‬ ‫په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا و ڕێكاره‌كانی كونترۆڵ ب‌ه هۆی‬ ‫یه‌كت������ره‌و‌ه له‌به‌ر چاو گرتووه‌‪ .‬ل������‌ه كاتی لێكجیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كان جۆر‌ه هاوكاری یان په‌یوه‌ندی‌‌ له‌ نێوان سێ‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان و به‌ڕێوه‌بردن و دادوه‌ریدا پێکهاتووه‌‌‪،‬‬ ‫ك‌ه به‌ ڕێگه‌ی پێكهێنانی یاس������ایی و سیاس������ییه‌و‌ه دروست‬ ‫بووه‌‪ ،‬تا ل‌ه كاتی لێكجیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان‪ ،‬سه‌رجه‌م‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارییه‌تی نه‌ته‌وه‌یی واڵت نیشان بدات‪.‬‬ ‫ل‌ه سیسته‌می سیاسیی په‌رله‌مانیدا ك‌ه په‌یوه‌ندیی زیاتر‬ ‫له‌ نێوان دوو ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن و یاساداناندا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌ن ك������‌ه له‌ الیه‌ن خه‌ڵكه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬مافی ئه‌وه‌یان هه‌ی‌ه گشت كار و كرده‌وه‌كانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنی له‌به‌رچاو بگرن و‪ ،‬ده‌توانن به‌ ڕێگه‌ی‬ ‫پرس������یاركردن‪ ،‬لێپرس������ینه‌وه‌ و پێكهێنانی كۆمیسیۆنه‌كانی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‪ ،‬یان دامه‌زراوه‌كانی چاودێریكردن وه‌ك دیوانی‬ ‫لێپرسینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌سه‌اڵت‌ه كۆنترۆڵ بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان مافی ئه‌و‌ه هه‌یه‌ كه‌ ب‌ه‬ ‫ده‌ركردنی ده‌نگی متمانه‌ لێسه‌ندنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‬ ‫ی������ا وه‌زیرێك ال بدات‪ .‬به‌اڵم ب‌ه‌مه‌به‌س������تی دروس������تكردنی‬ ‫هاوس������ه‌نگی ل‌ه نێ������وان دوو ده‌س������ه‌اڵت ل‌ه سیس������ته‌می‬ ‫په‌رله‌مانی������دا‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنی������ش ل������ه‌ ڕێگ������ه‌ی‬ ‫جۆراوجۆره‌وه‌ وه‌ك ڕێكخس������تن و پێش������نیازکردنی گه‌اڵڵ‌ه‬ ‫‌وه یا ته‌نانه‌ت هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مانیش‪،‬‬ ‫یاسایییه‌كانه ‌‌‬ ‫كۆنترۆلی ئه‌نجومه‌ن بكات‪ .‬ل‌ه سیس������ته‌می س������ه‌رۆكایه‌تی‬ ‫وه‌ك سیسته‌می سیاس������یی ئه‌مریكاش‪ ،‬ده‌ستووری گشتی‬ ‫ڕێوشوێنی بۆ لێپرسینه‌وه‌ی به‌رپرسانی یه‌كه‌می ده‌سه‌اڵتی‬

‫به‌ڕێوه‌بردن������ی‪ ،‬وه‌ك س������ه‌ركۆمار و جێگره‌ك������ه‌ی ل‌ه الیه‌ن‬ ‫كۆنگ������ره‌و‌ه دانراوه‌‪ ،‬ك������‌ه له‌ كۆتاییش������دا ده‌توانێت ئه‌وان‬ ‫له‌سه‌ر کار ال بدات‪.‬‬

‫لێپرسینه‌و ‌ه ل ‌ه ئه‌مریكا‬

‫ڕه‌وتی لێپرس������ینه‌وه‌ ل������‌ه ئه‌مریكادا یاس������ایه‌که‌‌‪ ،‬كه‌ ب‌ه‬ ‫گوێره‌ی ده‌ستووری گشتی ئه‌م واڵت‌ه پێشبینی كراوه‌‪.‬‬ ‫ده‌ستووری گشتیی ئه‌مریكا مافی به‌ كۆنگرێس داوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫دژی ده‌سه‌اڵتدارانی ڕه‌س������میی واڵت به‌ هۆی ئه‌نجامدانی‬ ‫تاوان������ی گه‌وره‌ و خه‌یان‌هت‌‪ ،‬داوای لێپرس������ینه‌وه‌ بکات و له‌‬ ‫كاتی مه‌حكوومكردنیدا‪ ،‬له‌ سه‌ر كاریان ال بدات‪ .‬ئه‌م تاوانانه‌‬ ‫بریتی������ن له‌ خه‌یان������ه‌ت‪ ،‬وه‌رگرتنی به‌رتیل‪ ،‬تاوانی قورس������ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و شایه‌تدانی به‌ درۆ له‌ کاتی سوێندخواردندا‪.‬‬ ‫لێپرس������ینه‌وه‌ ل������ه‌ دوو ڕوانگه‌وه‌ ده‌خرێت������ه‌ ڕوو‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ دیوانی ب������ااڵی فیدراڵیی ئه‌مریکا‪ ،‬دژی یه‌كێ له‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی ڕه‌سمیی واڵت‪ ،‬تاوانه‌كه‌ی ڕابگه‌یه‌نێت و داوا‬ ‫له‌ کۆنگرێس‌ بکات‪ ،‬كه‌ كه‌سی ناوبراو به‌ هۆی ئه‌نجامدانی‬ ‫تاوانه‌كه‌ی‪ ،‬لێپرس������ینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا بكات‪ .‬به‌اڵم له‌ شێوازی‬ ‫دووه‌مدا‪ ،‬كۆنگرێس‌ ڕاس������ته‌وخۆ ده‌ستبه‌كار ده‌بێت و دژی‬ ‫به‌رپرسێكی ده‌وڵه‌تی فیدراڵ تاوانه‌كه‌ی ڕاده‌گه‌یه‌نێـت‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌ر دوو شێوه‌دا‪ ،‬سه‌ره‌تا ده‌بێت بابه‌تی لێپرسینه‌و‌ه‬ ‫ل‌ه الیه‌ن زۆرینه‌ی ئه‌ندامانی کۆنگرێس������ه‌و‌ه په‌سند بکرێت‪،‬‬ ‫له‌ دواییدا کۆنگرێس داوا ل‌ه ئه‌نجومه‌نی پیران ده‌كات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫دادگایه‌ك پێك بهێن������ن و تاوانباره‌ك‌ه دادگایی بكرێت‪ .‬له‌م‬ ‫حاڵه‌ته‌دا ئه‌نجومه‌نی پی������ران ده‌بێت‌ه دادگا و هه‌ر یه‌که‌ ل‌ه‬ ‫س������یناتۆره‌كان ڕۆڵی دادوه‌رێك ده‌بینن‪ .‬له‌م دانیشتنانه‌دا‬ ‫س������ه‌رۆكی دیوان������ی بااڵی فی������دراڵ ب‌ه كاروب������اری دادگا‬ ‫ڕاده‌گات و تاوانباری������ش ده‌بێت له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و تاوانانه‌ی‬ ‫كه‌ پێیو‌ه لکێندراوه‌‌‪ ،‬به‌رگری ل‌ه خۆی بكات‪ .‬دوای بیستنی‬ ‫به‌رگریكردنی ه������ه‌ردووال‪ ،‬تاوانه‌كه‌ ده‌درێت‌ه ده‌نگدانه‌وه‌ و‬ ‫ئه‌گه‌ر زۆربه‌ی سیناتۆره‌كان ده‌نگ به‌ تاوانباربوونی بده‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وا به‌رپرسی ده‌وڵه‌تی ل‌ه كار الده‌درێت‪.‬‬ ‫لێپرسینه‌وه‌ ته‌نیا س������ه‌ركۆماری ئه‌مریکا یا ئه‌ندامانی كابین‌ه‬ ‫ناگرێت������ه‌وه‌‪ ،‬به‌م ش������ێوه‌یه‌ ده‌كرێت دژی نوێنه‌ران������ی ئه‌نجومه‌ن‪،‬‬ ‫سیناتۆره‌كان‪ ،‬دادوه‌رانی دیوانی بااڵی فیدراڵ و دادوه‌ری دادگای‬ ‫به‌ش������ه‌کان‪ ،‬به‌واتایه‌کی تریش به‌ دژی هه‌ر به‌رپرسێکی ڕه‌سمی‬ ‫که‌ڵک له‌ (لێپرسینه‌وه‌) وه‌ربگیرێت و ڕه‌وانه‌ی دادگه‌ بکرێن‪.‬‬ ‫‪http://www.erepublik.com wikipedia.org‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫النیکه‌می مه‌رج بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنێکی‌دیموكراتیک‬ ‫* وه‌رگێڕانی‌ ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی‌ هه‌ڵبژارنه‌كان به‌ "ئازاد و‬ ‫دادپه‌روه‌ر یا به‌ هه‌ڵبژاردنی‌ پێشبڕكێ"‬ ‫دابنرێن‪ ،‬ئه‌وا پێویس������ته‌ ئه‌و خااڵنه‌ یا‬ ‫ئه‌و مه‌رجانه‌ی‌ خواره‌وه‌ له‌ خۆبگرن و‬ ‫ڕه‌چاوبكرێن‪:‬‬ ‫• هه‌ڵبژاردن������ه‌كان به‌ سیس������ته‌مێك‬ ‫ئه‌نجام بدرێ������ن كه‌ مافه‌‌ دیار‬ ‫و نادیاره‌کان������ی‌ ده‌نگ������دان به‌‬ ‫ته‌واویی‌ دڵنیا بكرێنه‌وه‌‪ .‬نابێ‌‬ ‫هۆكاری‌ تر هه‌بن بۆ نه‌هێشتنی‌‬ ‫ئه‌و ش������تانه‌ی‌ ب‌ه شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫تایبه‌ت������ی‌ له ‌الیه‌ن یاس������اوه‌‬ ‫داده‌نرێ������ن‪ ،‬ئه‌ویش بۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫تاك������و گه‌ره‌نتیكردنی‌ ئازادیی‌‬ ‫ته‌واوی‌ ده‌نگده‌رانی‌ تر مسۆگه‌ر‌‬ ‫بكرێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ده‌بێ������ت‬ ‫گه‌ره‌نتی ئۆپه‌راسیۆنی‌ ڕاست‬ ‫و دروس������تی‌ پڕۆس������ه‌كه‌ش بكرێ������ت‬ ‫و پێویس������ته‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی������ش به‌بێ‌‬ ‫جیاوازی‌ ئه‌نجام بدرێن‪.‬‬ ‫• هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ل������ه‌ هه‌م������وو‬ ‫ڕوویه‌كه‌وه‌ له‌ كه‌شوهه‌وایه‌كدا ئه‌نجام‬ ‫بدرێ������ن‪ ،‬كه‌ گش������ت ماف������ی‌ ده‌نگدانی‌‬ ‫هاوواڵتی������ان ل������ه‌ به‌ش������داریكردن ل������ه‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ڕه‌چ������او بكرێن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫(خۆپیشاندان‪ ،‬ڕاوه‌رگرتن‪ ،‬كۆبوونه‌وه‌‬ ‫و هتد‪ )...‬به‌ب������ێ‌ ڕه‌چاوكردنی‌ خودی‌‬ ‫ئه‌نجامه‌كان������ی‌ هه‌ڵب������ژاردن ل������ه‌ كاتی‌‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫ده‌ربڕینی‌ ئ������اره‌زووی‌ خه‌ڵک‪ ،‬كه‌ ئه‌م‌ه‬ ‫ده‌بێته‌ جێگه‌ی‌ ڕازیبوونی‌ خه‌ڵكه‌كه‌ش‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌مه‌ خۆ به‌دیارخس������تن و خۆ‬ ‫نه‌ش������اردنه‌وه‌ی‌ كاندیدانیش له‌ به‌رده‌م‬ ‫هۆیه‌كانی‌ ڕاگه‌یاندن و دارایی‌ گش������تی‌‬ ‫ی������ا هه‌ر ج������ۆره‌ هاوكارییه‌ك������ی‌ تر له‌‬

‫ماوه‌ی‌ كه‌مپینی‌ هه‌ڵبژاردندا ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌ یه‌كس������ان له‌ نێوان‬ ‫هه‌ڤڕكه‌كاندا به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪.‬‬ ‫• پێویس������ته‌ هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ب������ه‌‬ ‫ش������ێوه‌یه‌كی‌ ئاس������ایی‌ و خولی‌ به‌پێی‌‬ ‫ئه‌و ماوه‌یه‌ی‌ كه‌ بۆیان داده‌نرێن و ئه‌و‬ ‫مه‌رجانه‌ی‌ كه‌ له‌ یاساكانی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫یا ده‌ستووردا هاتوون‪ ،‬ئه‌نجام بدرێن‪.‬‬ ‫• پێویس������ته‌ ئ������ه‌و ڕێكخ������راوه‌ی‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ك������ه‌ ڕاس������پێردراوه‌ ب������ۆ‬ ‫ڕاپه‌ڕاندنی‌ پڕۆسه‌كه‌‪ ،‬به‌ سه‌ربه‌خۆیی‌‬

‫له‌ گ������ه‌ڵ هه‌موو ده‌س������ه‌اڵته‌كانی‌ تر ‌‬ ‫ی‬ ‫واڵتدا كاره‌كانیان ڕاپه‌ڕێنن‪ ،‬به‌تایبه‌تیش‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی‌ جێبه‌جێك������ردن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌بێت به‌ته‌واویش بێالیه‌ن بێت‪.‬‬ ‫• ڕێ������كاره‌ س������تاندارده‌كان ب������ۆ‬ ‫گه‌ره‌نتیكردن������ی‌ ژماردن������ی ده‌نگه‌كان‬ ‫و دڵنیاكردن������ه‌و‌هی‌ ئ������ازادی‌‬ ‫و نهێن������ی‌‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ب������ۆ‬ ‫ده‌نگژماردن به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌‬ ‫متمانه‌پێك������راو و گۆڕینیان بۆ‬ ‫به‌ده‌ست خس������تنی‌ ژماره‌ی‌‬ ‫كورسییه‌كان دانراون‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫به‌پێ������ی‌ ئ������ه‌و یاس������ای‌هی‌ كه‌‬ ‫پێش������تر له‌ ژێر كۆنتڕۆڵی‌ ئه‌و‬ ‫ڕێكخراوان������ه‌ی‌ چاودێرییان‬ ‫له‌سه‌ره‌‪ ،‬دیاریكراون‪.‬‬ ‫• ل������ه‌ كۆتایی������دا‪،‬‬ ‫سیس������ته‌مێكی‌ پێكهاتوو ل������ه‌ ئۆرگانی‌‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆ ك������ه‌ یاس������اییه‌ و پێش������تر‬ ‫دانراوه‪ ‌،‬ش������ه‌رعییه‌كان په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫پێویس������ته‌ ناچار بكرێن كه‌ هه‌ر جۆره‌‬ ‫ناكۆكی و ملمالنێیه‌ك چاره‌سه‌ر بكه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ ڕه‌نگه‌ له‌ ماو‌هی‌ یا له‌ ده‌رئه‌نجامی‌‬ ‫پرۆس‌هی‌ هه‌ڵبژاردندا‌ وه‌ك؛ (ده‌سه‌اڵتی‌‬ ‫دادوه‌ری‌‪ ،‬ئۆرگان������ه‌ س������ه‌ربه‌خۆكان‪،‬‬ ‫دادگای‌ ده‌ستووری‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنه‌كان و‬ ‫هتد‪ )...‬سه‌رهه‌ڵبده‌ن‪‌.‬‬ ‫‪http://aceproject.org‬‬


‫گاردیان‪:‬‬

‫دوماهیكا پاشایێن كه‌نداڤــی‬

‫ئا‪ :‬عزه‌ت یوسف‬ ‫ێ‬ ‫(ئی������ان ب���ل��اك)‪ ،‬سه‌رنڤێس������ه‌ر ‌‬ ‫كاروبارێ������ن رۆژهه‌الت������ا ناڤی������ن د‬ ‫نڤێس������ینه‌كێدا ل رۆژنام������ا گاردیان یا‬ ‫به‌ریتان������ی ل ‪ 7‬ینای������ر ‪ 2013‬تیش������ك‬ ‫ێ‬ ‫ئێخس������ت‌ه س������ه‌ر په‌رتوكا نڤێس������ه‌ر ‌‬ ‫به‌ریتانی (كریس������توڤه‌ر دێڤیدسون) ل‬ ‫ژێر تایتلێ‌ (پاش پیران‪ :‬كه‌تنا پاشایێن‬ ‫كه‌نداڤــی یا دگه‌هیت)‪.‬‬ ‫(بالك) ی هن������ده‌ك خالێن گرنگ ژ‬ ‫ێ ژێگرتن‪ ،‬ژ وانه‌‪{ :‬پاش������ا و‬ ‫په‌رتوك������ ‌‬ ‫میرێن كه‌نداڤــی (سعودیه‌ و هه‌ر پێنج‬ ‫ێ یێ������ن بچویك‪ :‬كوێت‪،‬‬ ‫دراوس������ێیێن و ‌‬ ‫قه‌ته‌ر‪ ،‬به‌حرێن‪ ،‬ئیم������ارات و عومان)‬ ‫ئه‌ڤ������ه‌ ده‌مه‌كێ‌ درێژه‌ رژێمێن دژوارێن‬ ‫دكتاتۆری ل سه‌ر دزالن‪ ،‬كو نها جھ و‬ ‫ێ وان نه‌مایه}‪.‬‬ ‫ده‌م ‌‬ ‫سه‌رباری هه‌ڤركیێن شه‌رێن خویناوی‬ ‫ێ نێزیك������ی ده‌رازینكێن‬ ‫كو وه‌خت������‌ه د ‌‬ ‫وان بن‪ ،‬زێده‌بوون������ا ژمارا ئاكنجييان‪،‬‬ ‫كارتێكرنێن دژوار بۆ نووكرنا ئابووری‬

‫و جیهانگيری لسه‌ر كومه‌لگه‌هێن وان‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫لێ‌ ئه‌ڤ رژێمه‌ شیاین‌ه نوێنه‌راتیه‌كا ب ‌‬ ‫ڕادد‌ه نیشان بده‌ن‪.‬‬ ‫(دێڤیدس������ون) ی د په‌رتوكا خۆدا‬ ‫پێش������بینی ب رودانێن مه‌زن دكه‌ت كو‬ ‫دێ‌ بن‌ه ئه‌گه‌ر بۆ شكه‌س������تنا رژێمێن‬ ‫ێ دناڤبه‌ران دوو‬ ‫كه‌نداڤــی د ماوه‌ك������ ‌‬ ‫تا پێنج س������االن‪( .‬ب���ل��اك) ی روونكر‬ ‫ك������و گه‌له‌ك ژ ره‌خنه‌گ������ران ڤه‌كولینێن‬ ‫(دێڤیدسون) ی ب هویربینی و نێزیك ژ‬ ‫واقعی د هه‌ژمێرن‪ ،‬چونكی ئه‌وی پێشتر‬ ‫پێشبینی ب قه‌یرانا ئابووری یا جیهانی‬ ‫كرب������وو كو ل س������اال ‪ 2009‬دۆبه‌یژی‬ ‫ڤه‌گرتبوو‪ ،‬هه‌روه‌س������ا د پشراستن كو‬ ‫پێشبینييێن (دێڤیدسون) ی بۆ دوارۆژا‬ ‫رژێمێن حاكمدار ل ده‌وله‌تێن كه‌نداڤــی‬ ‫ێ راست ده‌ركه‌ڤن‪.‬‬ ‫د‌‬ ‫پێش������بینیێن (دێڤیدسون) ی لسه‌ر‬ ‫چه‌ند خال������ه‌كان د راوه‌س������تیاینه‌‪ ،‬ژ‬ ‫هه‌می������ا گرنگترژی ره‌وش������ا ئابووری‬

‫و ی������ا چڤاكی‪ ،‬ئه‌و وه‌س������ا دبینیت كو‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه رژێمێن ده‌وله‌تێن كه‌نداڤی‬ ‫هه‌مبه‌ری پێلێ������ن (بوهارا عه‌ره‌بی) د‬ ‫ێ‬ ‫ێ كه‌تنا وان بتن ‌‬ ‫خۆجه و خۆڕاگرن‪ ،‬ل ‌‬ ‫گرفتا ده‌مییه‌‪ ،‬ب ڕامانه‌كا دی پرسیار‬ ‫ێ كه‌نگی كه‌ڤن؟) نه‌كو‬ ‫ێد‌‬ ‫ئ������ه‌و‌ه (ئه‌ر ‌‬ ‫ێ كه‌ڤن؟)‪.‬‬ ‫ێ د‌‬ ‫(ئه‌ر ‌‬ ‫(دێڤیدسون) به‌حس������ی سه‌ده‌مێن‬ ‫شوره‌شان ل ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی دكه‌ت‬ ‫ئه‌وێن رژێمێن خۆ ش������كاندین‪ ،‬دبێژیت‬ ‫نها ئه‌و سه‌ده‌م ل ده‌وله‌تێن كه‌نداڤــی‬ ‫هه‌ن������‌ه و مه‌ح������ال نین������‌ه دێ‌ به‌رگرن‪،‬‬ ‫س������ه‌رباری شكه‌ستنا رژێمێن تونس و‬ ‫میسر و یه‌مه‌ن و لیبیا و سوریا هه‌می‬ ‫دێبنه‌ هانده‌رێن هاریكار و گڤاشتن ب‬ ‫ێ سه‌رگرتنا هه‌مان كاودانا‬ ‫ئاراس������ته‌ی ‌‬ ‫ل ده‌وله‌تێن كه‌نداڤــی‪.‬‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬

‫‪http://www.uragency.net‬‬ ‫‪http://www.Guardian.com‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫رولێ راگه‌هاندنێ‬ ‫د پروسێسا هه‌لبژارتنێدا‬ ‫لگ������ور وان وه‌التێ������ن دیرۆک������ه‌ک که‌ڤ������ن د پروسێس������ا‬ ‫دیموکراتیێدا ه������ه‌ی و خودان س������ه‌ربورن د هه‌لبژارتنێن‬ ‫سه‌رکه‌فتیدا‪ ،‬گه‌له‌ک گرنگیێ دده‌نه‌چاڤدێریا راگه‌هاندنێ‪.‬‬ ‫ژبه‌ر کو ئه‌و ڤی الیێ گرنگ وه‌ک خه‌له‌که‌کا پێکڤه‌گرێدانا‬ ‫حکومه‌ت و گه‌ل دبینن‪ .‬ئه‌وژی به‌رپسیارییا هه‌ری مه‌زن‬ ‫ژ الیێ ده‌سته‌یا بلند یا هه‌لبژارتنێن گشتی و ب تایبه‌تی‬ ‫دگه‌ل راگه‌هاندنێ پێکتینیت‪ ،‬لگور هه‌ر جڤاک و وه‌الته‌کی‬ ‫پیڤانێن س������نوردار هه‌نه ژب������ۆ راگه‌هاندنێن هه‌لبژارتن و‬ ‫گه‌هه‌شتنا پێزانینا لس������ه‌ر پروسیسا هه‌لبژارتنێ ژ الیێ‬ ‫ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێڤه‌‪ .‬لڤێرێ پسیاره‌ک دهێته‌کرن‪ ،‬ئایا‬ ‫کیژ شێوێ راگه‌هاندنێ پتر باندۆرا خۆ هه‌یه‌؟ تاکه‌که‌س‬ ‫چاوا دێ گه‌هیته پێزانینان لس������ه‌ر چاوانیا هه‌لبژارتنان؟‬ ‫چاوا دێ باوه‌ری ل ده‌ف په‌یدابیت کو هه‌لبژارتن لس������ه‌ر‬ ‫بنگه‌هه‌ک������ێ دیموکراس������ی و ئازاد دێهێن������ه ئه‌نجامدان؟‬ ‫ئایا پرسگرێکێن درێکا پروسێس������ا هه‌لبژارتناندا هاتینه‬ ‫چاره‌سه‌رکرن یان نا؟ ئایا پێزانینێن گشتی لسه‌ر بنگه‌هێن‬ ‫ده‌نگدانێ وه‌رگرتینه و دێ هه‌لبژارتن لسه‌ر کیژان شێوه‌ی‬ ‫و باندۆرا ئایدۆلۆژی بن ؟ تاکه‌که‌س و گرۆپان تا چ راده‌‬ ‫ئاگه‌هى لس������ه‌ر بنگه‌هێن ده‌نگدانێ هه‌نه‌؟ ئه‌ڤه‌ و گه‌له‌ک‬ ‫پسیارێن دی دێ بنه‌ خاال گرنگ یا به‌رپسیاریا ده‌زگه‌هێن‬ ‫راگه‌هاندنێ‪.‬‬ ‫ئه‌ز ئێکبووم ژ وان که‌سێن کو د دوو ده‌ورێن هه‌لبژارتنێن‬ ‫په‌رله‌مانێ عێراقێ د کومیتا باال یا هه‌لبژارتنێن ئه‌لمانیا‬ ‫به‌شێ راگه‌هاندنێ کار کری‪ ،‬گه‌له‌ک تشتێن چاڤه‌رێنه‌کری‬ ‫دکه‌تن پێش������یا مه‌‪ .‬ئه‌ڤ������ه‌ژی ڤه‌دگه‌ریته‌ نه‌بوونا ئه‌زمۆنا‬ ‫دیموکراتی������ێ ل وی وه‌التێ په‌رله‌مانی ئاڤا دکه‌ن ژبه‌رکو‬ ‫دیاردا ئایدۆلۆژی‪ ،‬مه‌زهه‌بی و گرۆپی دیار دبوو‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی‬ ‫نه‌تشته‌کێ ب ساناهییه‌ کو زووی بهێته‌الدان‪ .‬هه‌روه‌سا‬ ‫ژبۆ من ئه‌زمۆنه‌كا س������ه‌رکه‌فتی بوو و جهێ دلخوش������یێ‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫* فه‌همی باالیی ‪ /‬به‌رلين‬ ‫بوو کو به‌ش������داری پروسێسا دیموکراتیێ و هه‌لبژارتنێ‬ ‫ببم ل وه‌الته‌کێ کو هه‌ر ژ ئاڤابوونێ تا وی ده‌می لسه‌ر‬ ‫سیس������ته‌مێن دکتاتۆر و ده‌رڤه‌ی دیموکراس������یێ هاتبوو‬ ‫ئاڤاکرن‪.‬‬ ‫ئیرۆ هه‌ر که‌س������ه‌ک بدل������ێ خۆ بش������ێوه‌کێ ئازاد‬ ‫قه‌ستا س������ه‌ر س������ندۆقێن ده‌نگدانێ دکه‌ت و نوێنه‌رێ‬ ‫خۆهه‌لدبژێری������ت‪ .‬بتایبه‌تی ل وه‌الته‌ک������ێ وه‌ک ئه‌لمانیا‬ ‫ک������و س������ه‌ربورێن دیرۆکی د ڤی ش������ێوه‌یدا هه‌نه و ئه‌م‬ ‫دشێین بکه‌ین نموونا س������ه‌رکه‌فتنا کارێ هه‌لبژارتنا و‬ ‫مفای ژ ڤان وه‌التا وه‌ربگرین‪ .‬بتایبه‌تی پشتی د شه‌رێ‬ ‫جیهانیێ دویێ و نه‌مانا دکتاتۆریه‌تا "هیتله‌ر و نازیه‌تێ"‬ ‫و گرێدان ب نه‌مانا دکتاتۆریه‌تا "سه‌دام حسێن و رژێما‬ ‫به‌ع������س" وه‌ک دوو نمونێن پێش������چاڤن د گوهارتنێدا‪ ،‬ژ‬ ‫سیسته‌مێن دکتاتۆری به‌ر ب پروسێسا دیموکراسی و‬ ‫هه‌لبژارتنێ دچن‪.‬‬ ‫ڤه‌کرن������ا بنگه‌هێن ده‌نگدانێ ل وه‌التێن رۆژئاڤا‪ ،‬ئاس������یا‬ ‫و هه‌رێم������ی بۆ ره‌ڤه‌ن������دا عێراقی تش������ته‌کێ بالکێش بوو‬ ‫ژب������ۆ وان وه‌التان و ژبۆ ره‌ڤه‌ن������دا عێراقی بخۆژی‪ ،‬هه‌ر چ‬ ‫نه‌بی������ت هند رێ هاتن دیارکرن ک������و ئێدی هه‌لبژارتن ببیت‌ه‬ ‫تشته‌ک د ریالیتا که‌س و جڤاکا عێراقیدا‪ .‬هه‌رچه‌نده ژبه‌ر‬


‫پێکهات������ا جڤاکا عێراقێ هند بریارێن دووری پره‌نس������یپێن‬ ‫دیموکراس������یێ هاتن کرن‪ ،‬بتایبه‌تی دابه‌شکرنا که‌سان ل‬ ‫بنگه‌هێن هه‌لبژارتنان لسه‌ر بنه‌مایێن نه‌ته‌وی‪ ،‬مه‌زهه‌بی و‬ ‫دینی‪ ،‬کو رێگره‌ک بوو لبه‌ر پروسێس������ا هه‌لبژارتنێن ئازاد‪،‬‬ ‫لێ وه‌ک قۆناغا ئیرۆ ب هه‌موو کێماسیانڤه‌ژی ئه‌م شیایین‬ ‫بگه‌هینه هند ئه‌نجامان و نوێنه‌رێن خۆ بشینین په‌رله‌مانێ‬ ‫گشتی یێ حکومه‌تا ناڤه‌ندی‪.‬‬ ‫د س������ه‌ر هندێرا تش������تێ باوه‌ریێ دده‌ته‌ ڤێ پروسێسێ‬ ‫سه‌ربخۆیییه‌‪ ،‬ئه‌وژی لگۆر پیڤانێن نێڤنه‌ته‌وی رێز ل ده‌نگێن‬ ‫ه������ه‌ر وه‌التییه‌کی بهێته‌گرتن و رێ لب������ه‌ر بێته‌ ڤه‌کرن‪ ،‬دا‬ ‫بش������ێوه‌کێ ئازاد نوێنه‌رێ خۆ هه‌لبژێری������ت‪ .‬لڤێرێ دڤێت‬ ‫ده‌زگه‌هێ������ن راگه‌هاندنێ بێالیه‌نییا خۆ بپارێزن دا بش������ێن‬ ‫زانیاریێن راس������ت بگه‌هینن هه‌ر تاکه‌که‌س������ه‌كى جڤاکێ و‬ ‫چاڤدێریا حکومه‌تێ‪ ،‬رێکخس������ت‪ ،‬که‌س و گروپێن دخوازن‬ ‫به‌ش������داری هه‌لبژارتنان ببن بکه‌ت‪ .‬ئه‌گ������ه‌ر ئه‌م گرنگیێن‬ ‫چاڤدێرییا راگه‌هاندنێ ده‌ستنیشان بکه‌ین دێ گه‌هینه ڤان‬ ‫خالێن ژێری‪:‬‬ ‫• نیشادانا پێزانینا و چاوانییا ده‌نگدانێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر لیست‌ه‬ ‫بیت یان تاکه‌که‌س بیت‪.‬‬ ‫• کێ ماف هه‌یه‌ ده‌نگی بده‌ت و دیارکرنا جهێ ده‌نگدانێ‬ ‫و چاوانییا رێکێن گه‌هه‌شتنا بنگه‌هێن ده‌نگدانێ‪.‬‬ ‫• به‌الڤکرنا زانیاریێن پێدڤی بۆ هه‌ر الیه‌نه‌کێ پشکداری‬ ‫د هه‌لبژارتنادا کری‪.‬‬ ‫• ده‌زگه‌هێن حکومی و نه‌حکومی‪ ،‬راگه‌هاندن و جڤاکا‬ ‫سڤیل و چاڤدێرێن نێڤنه‌ته‌وی‪.‬‬ ‫• به‌رپس������یارییا هه‌ر داخویانییه‌کا نه‌راس������ت یا به‌ری‬ ‫ئه‌نجامێ������ن داوی������ێ‪ ،‬به‌ری کومیت������ا بلند ی������ا هه‌لبژارتنان‬ ‫راگه‌هینیت‪ ،‬به‌رپسیاریا راگه‌هاندنێیه‌‪.‬‬ ‫• رێژه‌ی������ا ده‌نگ������ده‌ران و تومارکرن������ا ناڤێ������ن هاتینه‬ ‫ده‌ستنیشانکرن‪.‬‬ ‫• دیارکرنا لیستێن‪ ،‬رێکخستن‪ ،‬گرۆپ‪ ،‬که‌سێن سه‌ربخۆ‬ ‫و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫• ئاماده‌کرنا مالپه‌ره‌کێ ئه‌له‌کترۆنی یێ گرێدای کومیتا‬ ‫هه‌لبژارتن������ان ژبو وه‌رگرتنا پێزانینێن له‌زگین لس������ه‌ر هه‌ر‬ ‫قۆناغه‌کا هه‌لبژارتن تێرا ده‌رباز دبن‪.‬‬ ‫• ده‌ستنیشانکرنا ناس������ناما ژ بۆ چاڤدێرێن؛ سیاسی‪،‬‬ ‫رۆژنامه‌گه‌ری‪ ،‬نێڤنه‌ته‌وی و س������ه‌ربخۆ‪ .‬ژبۆ ب ش������ێوه‌کێ‬ ‫ئازاد بشێن چاڤدێریا راست بکه‌ن‪.‬‬ ‫• په‌یوه‌ندیکرن ب ده‌زگه‌هێ������ن راگه‌هاندنێ یێن جودا‪،‬‬

‫دڤێت ناڤه‌ن������دا راگه‌هاندنێ ل بنگه‌هێ������ن ناڤه‌ندی بیت دا‬ ‫بزویترین ده‌م خو‌ه بگه‌هینیته‌ هه‌موو باژێران‪.‬‬ ‫• نڤێسینا راپۆرتێن روژانه لسه‌ر کار و خه‌باتێن هاتین‌ه‬ ‫ئه‌نجامدان ل هه‌ر بنگه‌هه‌کێ هه‌لبژارتنێ‪.‬‬ ‫• دانان������ا پالنا راگه‌هاندنێ ژ الی������ێ کومیتا ژووریڤه و‬ ‫دابه‌ش������کرنا کاری لس������ه‌ر که‌س و گرۆپان وه‌ک چاڤدێر‪،‬‬ ‫شروڤه‌کار‪ ،‬به‌رده‌فک‪ ،‬نڤێسکار‪ ،‬به‌رپسیارێ رۆژنامه‌ڤانیێ‪،‬‬ ‫داخویانییێن کونفه‌رانس������ێن رۆژنامه‌گه‌ری د نه‌خشێ رۆژ‪،‬‬ ‫هه‌فتی و هه‌یڤێدا‪.‬‬ ‫• دابه‌ش������کرنا گرۆپێن راگه‌هاندنێ وه‌ک‪ " :‬گرۆپا تیڤی‪،‬‬ ‫رادیۆ‪ ،‬رۆژنامه‌‪ ،‬شرۆڤه‌و ئاماده‌کارێ راپۆرتێ‪ ،‬په‌یوه‌ندیێن‬ ‫رۆژنامه‌گه‌ریێ"‪ .‬ئه‌ڤ گرۆپه هه‌موو ژالیێ رێڤه‌به‌رییا گشتی‬ ‫یا هه‌لبژارتناڤه دهێت‌ه کۆنترۆلکرن‪.‬‬ ‫لڤێرێ مرۆڤ دش������ێت جۆرێن راگه‌هاندنێ بکاربینیت‬ ‫و ده‌ستنیش������ان بکه‌ت کا کی������ژ ژ هه‌موویان پتر خودان‬ ‫باندور‌ه لس������ه‌ر جڤاکێ ژبۆ وه‌رگرتنا زانیاریان لس������ه‌ر‬ ‫پروسێس������ا هه‌لبژارتنێ وه‌ک‪ " :‬رادیۆ‪ ،‬رۆژنامه‌‪ ،‬کوڤار‪،‬‬ ‫ئه‌له‌کترونی و تێله‌فزیۆن" وه‌ک کو تا نها هاتییه‌دیارکرن‬ ‫تیڤ������ی خووه‌دی بان������دوره‌کا راس������ته‌وخۆی‌ه ژبۆ هه‌موو‬ ‫ته‌خێ������ن جڤاکێ ب ش������ێوێ دیتن و گوهگرتنێ دش������ێن‬ ‫خ������ووه‌ بگه‌هینن پێزانینان‪ .‬دگه‌ل������ه‌ک هه‌رێماندا رێکێن‬ ‫راگه‌هاندنێ خۆ ناگه‌هینن������ێ و رێژه‌یا نه‌خویندوه‌وارییا‬ ‫گه‌له‌ک������ه دڤێت ب رێکێن ئاگاهیێ������ن کومیتێن هه‌لبژارتن‬ ‫و ده‌زگه‌هێ������ن راگه‌هاندنێ خۆ بگه‌هینن ڤان هه‌رێمان چ‬ ‫ب رێکا س������مینار‪ ،‬داخوه‌یان������ی و ئاگاهییان‪ ،‬یان ژ الیێ‬ ‫که‌سێن نێزیکڤه‌ بێنه‌ئاگادارکرن‪.‬‬ ‫ئه‌م دشێین بگه‌هینه وێ باوه‌رێ کو ئازادییا ده‌ربرینێ‬ ‫و رولێ راگه‌هاندنێ‪ ،‬مسوگه‌رکرنا راستیایه‌ و به‌شه‌کێ‬ ‫گرن������گ ی������ێ دینامی������کا هه‌لبژارتنێی������ه‌ د چاڤدێریکرنا‬ ‫هه‌لبژارتنێن دیموکراس������یدا وه‌ک گاڤه‌کا گرنگه‌ به‌ر ب‬ ‫پێش بۆ پاراس������تنا مافێ مرۆڤی و الیه‌نگرییا پروسێسا‬ ‫دیموکراس������یی د هه‌ر وه‌الته‌کی������دا‪ .‬کارێ راگه‌هاندنێ‬ ‫ئه‌وه‌ هه‌ر الیه‌نه‌کێ ببیته ئاس������ته‌نگ د رێکا پروسێسا‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن ئازاددا دڤێت هه‌م������وو الیه‌نا پێ ئاگادار‬ ‫بکه‌ت و حکومه‌تژی ببیته‌ پش������ته‌ڤانێ راگه‌هاندنێ ژبۆ‬ ‫هه‌رکه‌س������ه‌ک ژ ده‌نگێ خ������ۆ و مافێ خۆ یێ ده‌نگدانێ‬ ‫بێپار نه‌بیت‪ .‬بڤی ش������ێوه‌ی دێ ده‌زگه‌هێ راگه‌هاندنێ‬ ‫بیته‌چاڤدێرێ راستیێ و پالده‌رێ پێشڤه‌برنا هه‌لبژارتنێن‬ ‫ئازاد و پاک‪.‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی دیموكراتی‪،‬‬ ‫ئازاد و كێبڕكێیانه‌‬ ‫* عه‌ممار مه‌له‌كی‪ ،‬لێكۆله‌ره‌وه‌ی زانسته‌ سیاسییه‌كان ل‌ه زانكۆی تیلبێرگی هۆله‌ندی‬

‫* و‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق‬ ‫هه‌ڵبژاردنی دیموكراتی و‬ ‫مه‌رجه‌كانی‬ ‫یه‌كه‌مین بنه‌مای دیموكراس������ی‪ ،‬بوونی‬ ‫"هه‌ڵبژاردن������ی دیموكراتی"ی������ه‌‪ .‬به‌پێ������ی‬ ‫س������تاندارد‌ه جیهانیی������ه‌كان‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫دیموكراتی شه‌ش مه‌رجی سه‌ره‌كی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬مافی ده‌نگدان ده‌بێ گشتی بێت‪،‬‬ ‫وات‌ه هه‌موو كه‌س������انی به‌ته‌مه‌ن مافی‬ ‫ده‌نگدانی یه‌كسانیان هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬هه‌ڵبژاردن ده‌بێ به‌ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رده‌وام و ڕێكوپێك ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬هه‌ڵبژاردن ده‌بێ "ته‌ندروست" بێت؛‬ ‫واته‌ ئه‌نجام������ی كۆتایی هه‌ڵبژاردن ده‌بێ‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌نگانه‌ی ك������ه‌ خراونه‌ته‌ نێو‬ ‫سندووقه‌كانی ده‌نگداندانه‌وه‌ یه‌ك بن‪ .‬ئه‌و‬ ‫پرسه‌ پێویستی به‌ ئاماده‌بوونی دامه‌زراوه‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌نه‌كان‌‌ بۆ ئه‌نجامدان و‬ ‫چاودێریی هه‌ڵبژاردن هه‌یه‌‪.‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫‪ -4‬هه‌ڵبژاردن ده‌ب������ێ "ئازاد" بێت؛‬ ‫وات������ه‌ هه‌م������وو تاك‪ ،‬گ������رووپ و حزب‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كان‪ ،‬ب������ه‌ بیروبۆچوون������ی‬ ‫جی������اوازه‌و‌ه بتوان������ن ئازادان������‌ه ل������‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا پاڵێوراویان هه‌بێت و‬ ‫س������وود له‌ مافی ئازادیی ڕاده‌ربڕین و‬ ‫ئازادیی گردبوونه‌وه‌ وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫‪ -5‬هه‌ڵبژاردن ده‌بێ "دادپه‌روه‌رانه‌"‬ ‫بێت؛ وات������ه‌ ده‌رفه‌ت‪ ،‬پێداویس������تی و‬ ‫هه‌ل������ی پڕوپاگه‌ن������د‌ه بۆ پاڵێ������وراو و‬ ‫گرووپ‌ه جۆراوجۆره‌كان ب‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫دادپه‌روه‌رانه‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬دام������ه‌زراوه‌ی "س������ه‌ربه‌خۆ و‬ ‫بێالی������ه‌ن" و یاس������ای دیاریك������راو بۆ‬ ‫البردنی ئه‌و ناكۆكییانه‌ی ك‌ه له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫به‌هۆی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن بێنه‌ پێش‪،‬‬ ‫ده‌بێ هه‌بێت‪.‬‬ ‫بۆ پێناسه‌ی هه‌ڵبژاردنێك ك‌ه هه‌موو‬

‫ئ������ه‌و مه‌رجان������ه‌ی س������ه‌ره‌وه‌ی له‌خۆ‬ ‫گرتبێ������ت‪ ،‬ب������‌ه "هه‌ڵبژاردنێكی ئازاد و‬ ‫دادپه‌روه‌رانه‌"ش ناو ده‌بردرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر هه‌ندێك ل������ه‌و مه‌رجان‌ه ب‌ه‬ ‫ش������ێوه‌یه‌كی جیددی له‌كه‌دار بكرێن‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن دیموكراتیان‌ه (یان گوته‌نی‬ ‫ئ������ازاد و دادپه‌روه‌رانه‌) نابێت‪ .‬لێره‌دا‬ ‫چه‌ن������د نموون������‌ه له‌و واڵتان������ه‌ی ك‌ه ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردندا یه‌ك یان چه‌ند مه‌رجێكی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیانه‌ پێشێلكراون‪،‬‬ ‫باسیان لێو‌ه ده‌كه‌ین‪:‬‬ ‫ل‌ه كاتی ده‌سه‌اڵتداریه‌تیی ئاپارتاید‬ ‫ل‌ه ئه‌فریقای باش������ووردا‪ ،‬ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪ 1969‬ت������ا ‪ ،1994‬ڕه‌شپێس������ته‌كان ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان������دا ماف������ی ده‌نگدانیان‬ ‫نه‌ب������وو‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ سویس������ڕا تاكو‬ ‫س������اڵی ‪ 1971‬ئافره‌تان ل‌ه هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫گش������تییه‌كاندا مافی ده‌نگدانیان نه‌بوو‬


‫و ئ������ه‌و دوو نموونه‌ی‌ه ل‌ه پێش������ێلكاری‬ ‫یان كه‌مكردن������ه‌وه‌ی مه‌رجی یه‌كه‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌‪.‬‬ ‫له‌ بۆرم������ا (میانمار) كه‌ بۆ چه‌ندین‬ ‫ده‌یه‌یه‌ نیزامیی������ه‌كان تێیدا حوكمڕانی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌ ساڵی ‪1990‬دا هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مان������ی ب������ه‌ ئاماده‌بوون������ی حزبه‌‬ ‫نه‌ی������اره‌كان ئه‌نج������ام درا‪ ،‬ب������ه‌اڵم ئه‌و‬ ‫كات������ه‌ی كه‌ حزبی "یه‌كێت������ی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫دیموكراس������ی" ب������ه‌ س������ه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫ئانگ س������ان س������وچی له‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێنا‪ ،‬ئه‌نجامه‌كان‬ ‫قبوڵ نه‌كران‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا مه‌رجی‬ ‫چواره‌م (هه‌ڵبژاردن������ی ئازاد) هه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم مه‌رجی سێیه‌م (ته‌ندروستبوونی‬ ‫هه‌ڵبژاردن) په‌یڕه‌و نه‌كرا و له‌ ئه‌نجامدا‬ ‫ده‌نگی خه‌ڵك له‌به‌رچاو نه‌گیرا‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫دوای هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪ ،1990‬تاكو‬ ‫ساڵی ‪ 2010‬هیچ هه‌ڵبژاردنێكی دیكه‌‬ ‫له‌ بۆرم������ا (میانمار) ئه‌نجام نه‌درا‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌وه‌ش ده‌چێته‌ پێش������ێلكردنی مه‌رجی‬ ‫دووه‌می هه‌ڵبژاردن������ی دیموكراتی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌وی������ش (به‌رده‌وام������ی و ڕێكوپێكی)‬ ‫هه‌ڵبژاردن نیشان ده‌دا‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌ركۆماری ل������‌ه‬ ‫ڤێنێزۆئێ���ل��ا ل������‌ه س������اڵی ‪ 2012‬ب������‌ه‬ ‫ئاماده‌بوونی پاڵێوراوی نه‌یاران ئه‌نجام‬ ‫درا‪ ،‬بۆیه‌ هه‌ڵبژاردنێك������ی ئازاد بوو‪.‬‬ ‫دامه‌زراوه‌كانی چاودێریی نێونه‌ته‌وه‌یی‪،‬‬ ‫ته‌ندروستبوونی هه‌ڵبژاردنیان ڕاگه‌یاند‪،‬‬ ‫به‌اڵم س������ه‌باره‌ت به‌ مه‌رجی پێنجه‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬وات‌ه (دادپه‌روه‌رانه‌بوون)‪،‬‬ ‫دوودڵییه‌كی زۆر هه‌بوو‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫چاودێران ڕایانگه‌یاند ك‌ه سه‌ركۆماری‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدار (هۆگۆ چاڤێز) ته‌واوی‬ ‫هۆیه‌كان������ی ڕاگه‌یاندن������ی حكوومی بۆ‬ ‫مه‌به‌ستی پڕوپاگه‌نده‌ی خۆی به‌كاری‬ ‫هێن������او‌ه و ڕكابه‌ره‌ك������ه‌ی نه‌یتوانی ب‌ه‬

‫ش������ێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ سوود له‌و‬ ‫هۆیانه‌ وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪2000‬ی‬ ‫ئه‌مری������كا‪ ،‬دوو پاڵێ������وراوی ڕكاب������ه‌ر‪،‬‬ ‫ژماره‌ی ده‌نگه‌كانیان زۆر له‌یه‌ك نزیك‬ ‫بوو‪ ،‬بۆ پرسی سه‌ركه‌وتنی هه‌ریه‌ك ل‌ه‬ ‫پاڵێوراوه‌كان (جۆرج بووش و ئاڵگۆڕ)‬ ‫ناكۆك������ی هه‌بوو‪ .‬ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪،‬‬ ‫بوون������ی مه‌رج������ی شه‌ش������ه‌م (وات������‌ه‬ ‫ئاماده‌بوونی دامه‌زراوه‌ی س������ه‌ربه‌خۆ‬ ‫و بێالی������ه‌ن ب������ۆ چاره‌س������ه‌ركردنی‬ ‫ناكۆكییه‌كان) بوو‌ه ه������ۆی ئه‌وه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌ كۆتاییدا سه‌ركه‌وتنی جۆرج بووش‬ ‫بووه‌ جێی قبوڵكردنی پاڵێوراوه‌كان و‬ ‫الیه‌نگره‌كانی‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی كێبڕكێیانه‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی ئازادان ‌‬ ‫نییه‌!‬ ‫"هه‌ڵبژاردن������ی كێبڕكێیان‌ه یان دوو‬ ‫جه‌مس������ه‌ری" ب‌ه ج������ۆره‌ هه‌ڵبژاردنێك‬ ‫ده‌گوترێت‪ ،‬كه‌ تێیدا ته‌نها دوو ڕێڕه‌وی‬ ‫سیاس������ی ك������‌ه بیروب������اوه‌ڕ و دژبه‌ری‬ ‫سیاس������یی دیاریكراوی������ان هه‌ی‌ه ‪-‬ك‌ه‬ ‫ته‌نها ڕێڕه‌وی سیاسیی سه‌ره‌كیی ل‌ه‬ ‫واڵتدا نین‪ -‬بتوانن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬ ‫به‌شداری بكه‌ن‪.‬‬ ‫كاتێ������ك پاڵێوراوان������ی هه‌ڵب������ژاردن‬ ‫هه‌ندێ دروشم و بابه‌ت ده‌خنه‌ ڕوو كه‌‬ ‫هه‌ندێك له‌گه‌ڵ داواكاریی هێزه‌ والنراوه‌‬ ‫سیاسییه‌كان و داوای خه‌ڵكی ناڕازی‬ ‫یه‌كده‌گرێت������ه‌وه‌‪ ،‬ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ به‌‬ ‫هیوای كردنه‌وه‌ی ده‌رگایه‌ك هه‌رچه‌نده‌‬ ‫بچووكیش بێت‪ ،‬له‌الی������ه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ به‌‬ ‫گشتی پێش������وازی لێ ده‌كرێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫به‌هه‌رحاڵ به‌پێی ئه‌و ستانداردانه‌ی كه‌‬ ‫باسیان لێوه‌كرا‪ ،‬ئه‌و جۆره‌ هه‌ڵبژاردنه‌‬ ‫پێوه‌ری "هه‌ڵبژاردنی ئازاد" نییه‌‪.‬‬

‫"ته‌ندروستبوونی‬ ‫هه‌ڵبژاردن" النیكه‌می‬ ‫مه‌رجه‌‬ ‫ته‌ندروست‪ ،‬ئازاد و دادپه‌روه‌ربوونی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ب������‌ه دڵنیاییه‌وه‌ به‌ڕێژه‌یه‌ك‬ ‫قابیل������ی هه‌ڵس������ه‌نگاندن‌ه و پێ������وه‌ری‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنیش������یان س������یفر و ی������ه‌ك‬ ‫نابێ������ت‪ .‬بۆ ناوبژیوانی س������ه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫مه‌رجه‌كان������ی هه‌ڵبژاردنی دیموكراتی‪،‬‬ ‫پێ������وه‌ری س������تاندارد و باڵوك������راوه‌ی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ی������ی هه‌ی������ه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ن������ده‌ ل‌ه‬ ‫كۆتایی������دا ڕای گش������تی و چاودێرانی‬ ‫بێالیه‌نن ك‌ه س������ه‌باره‌ت ب‌ه قبوڵكردن‬ ‫یان قبوڵنه‌كردنی‪ ،‬ناوبژیوانی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ نێو ئه‌و ش������ه‌ش مه‌رجه‌ی كه‌ بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنی دیموكراتی باسی لێوه‌ كرا‪،‬‬ ‫مه‌رجی "ته‌ندروستبوون"ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫گرنگییه‌ك������ی تایبه‌ت������ی هه‌ی������ه‌‪ .‬به‌بێ‬ ‫دڵنیابوون له‌ ته‌ندروس������تی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ئه‌گ������ه‌ر هه‌موو مه‌رجه‌كانی‬ ‫دیك������ه‌ جێبه‌ج������ێ بكرێ������ن‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫ته‌نه������ا كێبركێیه‌كی ش������انۆیی ده‌بێت‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌نجامه‌كه‌ی پێش������تر دیاریكراوه‌‪.‬‬ ‫ستالین‪ ،‬دیكتاتۆری به‌ناوبانگی سۆڤیه‌تی‬ ‫ج������اران‪ ،‬وته‌یه‌كی به‌ناوبانگی هه‌یه‌ كه‌‬ ‫سروش������تی هه‌ڵبژاردنی شانۆیی وێنا‬ ‫ده‌كات‪" :‬كه‌س������انێك كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ده‌نگ ده‌ده‌ن بڕیارده‌ری سه‌ره‌كی نین‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌وانه‌ی كه‌ ده‌نگه‌كان ده‌ژمێرن‬ ‫ئه‌نجامه‌كان دیاری ده‌كه‌ن"‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییدا؛ هه‌رچه‌نده‌ "هه‌ڵبژاردنی‬ ‫كێبڕكێیان������ه‌"‪" ،‬هه‌ڵبژاردن������ی ئازادانه‌"‬ ‫و دیموكراتیان������ه‌ نابێ������ت‪ ،‬ب������ه‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫ته‌ندروست نه‌بێت‪ ،‬دیسان ده‌كرێ وه‌كو‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی نێوان خۆیی ئه‌ژمار بكرێت‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن "ته‌ندروس������ت"‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬هه‌ر هه‌ڵبژاردن نییه‌‪.‬‬ ‫‪http://www.radiofarda.com‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری ل ‌ه‬ ‫ئه‌رمه‌نستان و دۆخی ناله‌باری ئابووری‬

‫ڕۆژی دووشه‌ممه‌ (‪ )٢٠١٣/٢/١٨‬هاوواڵتیانی ئه‌رمه‌نستان‬ ‫بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری له‌ نێوان ‪ ٧‬پاڵێوراودا ڕوویان له‌‬ ‫سندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد‪.‬‬ ‫س������ێرژ سه‌رکیسیان س������ه‌رکۆمار و ڕۆفی هووانیسیان یه‌که‌مین‬ ‫وه‌زی������ری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌رمه‌نس������تان دوای س������ه‌ربه‌خۆیی ئه‌و واڵته‌‪،‬‬ ‫دوو پاڵێوراوی س������ه‌ره‌کی ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردن‌ه ب������وون‪ .‬جێی ئاماژه‌ی‌ه‬ ‫که‌ سه‌رکیس������یان بۆ جاری دووه‌م‌ه خۆی بۆ پۆس������تی سه‌رکۆماری‬ ‫ده‌پاڵێوێت‪ .‬ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪٢٠٠٨‬دا‪ ،‬سێرژ سه‌رکیسیان توانی‬ ‫(‪)%٥٣‬ی ده‌نگه‌کان مس������ۆگه‌ر بکات‪ .‬به‌ پێی یاسای ئه‌رمه‌نستان‪،‬‬ ‫تاکێک بۆی هه‌یه‌ ته‌نیا دوو جار به‌دوای یه‌کدا سه‌رکۆمار بێت‪.‬‬ ‫گه‌وره‌ترین پرس������ی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬ئابووریی واڵت بوو‪ .‬له‌‬ ‫ساڵی ‪ 2008‬به‌والوه‌ ئابووریی ئه‌رمه‌نستان تووشی کێشه‌یه‌کی‬ ‫گه‌وره‌ بۆته‌وه‌‪ .‬ڕێژه‌ی بێ������کاری (‪)%١٦‬ه‌ و نزیک به‌ (‪)%٣٠‬ی‬ ‫هاوواڵتیان ل������ه‌ ژێر هێلی هه‌ژاریدا ده‌ژین‪ .‬گه‌مارۆی ئابووریی‬ ‫ئازه‌ربایج������ان و تورکیا له‌س������ه‌ر ئه‌و واڵته‌ به‌دوای کێش������ه‌ی‬ ‫نێوان ئازه‌ربایجان و ئه‌رمه‌نس������تان له‌سه‌ر ناوچه‌ی قه‌ره‌باغ‪،‬‬ ‫کارتێکه‌ریی له‌سه‌ر باری ئابووری ئه‌و واڵته‌دا هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫به‌ پێی بۆچوونی هه‌ندێک له‌ چاودێران‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌ی‬ ‫ئه‌رمه‌نس������تان تا راده‌یه‌ک������ی باش به‌ڕێوه‌چ������وو‪ .‬نزیک به‌ ‪٦٠٠‬‬ ‫چاودێری نێونه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬چاودێریی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنیان کرد‪.‬‬ ‫ب‌ه گوێ������ره‌ی ڕاپۆرتی کۆمیس������یۆنی ناوه‌ندی������ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌رمه‌نس������تان‪ ،‬س������ێرژ سه‌رکیس������یان (‪)%٥٨‬ی ده‌نگه‌کان������ی‬ ‫به‌ده‌ستهێنا و ڕۆفی هووانیسیان ڕێبه‌ری حزبی (میرات)‪ ،‬توانی‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫(‪)%٣٢‬ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات‪ .‬به‌و پێیه‌‪ ،‬سێرژ سه‌رکیسیان‬ ‫بۆ ‪ ٥‬ساڵی تر بۆ سه‌رکۆماری ئه‌رمه‌نستان هه‌ڵبژێردرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫نزی������ک به‌ ‪ ٢‬ملیۆن و ‪ ٥٠٠‬هه‌زار ک������ه‌س مافی ده‌نگدانیان‬ ‫هه‌بوو‪ .‬هه‌ندێک له‌ کارناسانی کاروباری ئابووریی ئه‌رمه‌نستان‬ ‫باس له‌و ده‌که‌ن‪ ،‬که‌ به‌ هۆی باری ناله‌باری ئابووری‪ ،‬نزیک به‌‬ ‫یه‌ک له‌سه‌ر سێی ده‌نگده‌ران واڵتیان جێی هێشتووه‌ و به‌دوای‬ ‫ژیانێکی باشتردا ده‌گه‌ڕێن‪.‬‬ ‫ل������ه‌و چه‌ند س������اله‌ی دواییدا‪ ،‬حزبی کۆماری ک������ه‌ ڕیبه‌ره‌که‌ی‬ ‫س������ێرژ سه‌رکیس������یانه‌‪ ،‬یاس������ایه‌کی له‌ په‌رله‌مان په‌سند کردووه‌‪،‬‬ ‫ک������ه‌ ئه‌رمه‌نییه‌کان������ی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌رمه‌نس������تان بۆی������ان نیی������ه‌‪ ،‬له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کاندا به‌شدار بن‪.‬‬ ‫ئه‌رمه‌نستان یه‌کێک له‌و ناوچانه‌ بوو که‌ دینی مه‌سیحییه‌تی تێدا‬ ‫باڵو بۆوه‌ و ته‌مه‌نی که‌نیس������ه‌کانی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬بۆ سااڵنی (‪٤٠٠‬ی‬ ‫زایینی) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬له‌ ڕه‌وتی مێ������ژوودا‪ ،‬ئه‌و واڵته‌ زۆرجار له‌‬ ‫ژێر ده‌سه‌اڵتی ئێران‪ ،‬ڕۆمییه‌کان‪ ،‬مه‌غوله‌کان و تورکه‌کاندا بووه‌‬ ‫و له‌هه‌ندێک بڕگه‌ی زه‌مانیشدا سه‌ربه‌خۆیی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫زمانناسان‪ ،‬زمانی ئه‌رمه‌نی بۆ زمانی هند و ئه‌ورووپایییه‌کان‬ ‫ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌لفوبێی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌‪ .‬له‌ سااڵنی‬ ‫‪ ١٩١٥‬تا ‪ ،١٩١٧‬به‌ سه‌دان هه‌زار ئه‌رمه‌نی له‌ الیه‌ن تورکه‌کانه‌وه‌‬ ‫قه‌اڵچۆ کران‪ .‬له‌ کۆتایی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانیدا‪ ،‬ئه‌رمه‌نستان‬ ‫کۆماری س������ه‌ربه‌خۆی خۆی ڕاگه‌یاند‪ ،‬به‌الم له‌ س������ه‌ره‌تاکانی‬ ‫‪١٩٢٠‬دا له‌ الیه‌ن باڵش������ه‌ڤیکه‌کانی یه‌کێتی س������ۆڤیه‌ته‌وه‌ داگیر‬ ‫کرا و خرایه‌ س������ه‌ر یه‌کێتی سۆڤیه‌ت‪ .‬هه‌ر به‌ دوای ڕووخانی‬ ‫یه‌کێتی سۆڤیه‌ت له‌ ساڵی (‪)١٩٩١‬دا‪ ،‬ئه‌رمه‌نستان جارێکی تر‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی خۆی ڕاگه‌یاند‪.‬‬


‫كۆده‌نگیی نێوده‌وڵه‌تی؛‬ ‫ڕه‌گه‌ز‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی‬

‫دیموكراسی*‬

‫* و‪ :‬عمران حه‌م‬ ‫دیموكراس������ی بریتی نییه‌ له‌ په‌یڕه‌وكردنی بنه‌مای‬ ‫(گشت شتێك ش������یاوه‌ بۆ ئه‌نجامدان)‪ ،‬به‌ڵكو چه‌ندین‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌ی جۆراوجۆر هه‌ن كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫له‌س������ه‌ری ڕێككه‌وت������وون‪ ،‬که‌ تیایاندا ده‌ستنیش������انی‬ ‫پێكهاته‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی مانای دیموكراسی كراوه‌‪.‬‬ ‫به‌ش������ێك ل������ه‌و پێكهاتان������ه‌ ده‌كه‌ونه‌ ژێر باری یاس������ا‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌ په‌یبه‌س������ته‌كانه‌وه‌‪ ،‬به‌ش������ێكی دیكه‌ش‬ ‫ده‌كه‌ونه‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و یاس������ایانه‌وه‌ كه‌ به‌ یاسای‬ ‫نه‌رم ناوده‌برێن‪ .‬س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئه‌و به‌ڵگه‌نامانه‌‬ ‫پێناسه‌یه‌كی گشتگیر به‌ دیموكراسی نابه‌خشن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ڕه‌گه‌زه‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی له‌خۆ ده‌گرن و هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫به‌ مه‌رجێكی پێویس������ت بۆ هه‌بوون������ی حوكمڕانییه‌كی‬ ‫دیموكراسی داده‌نرێن‪.‬‬ ‫ل������ه‌ س������اڵی ‪2004‬دا كۆمه‌ڵ������ه‌ی گش������تیی نه‌ت������ه‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان بڕیارێكی ده‌ركرد‪ ،‬تیایدا حه‌وت ڕه‌گه‌زی‬ ‫س������ه‌ره‌كی بۆ دیموكراسی ده‌سنیش������ان كرد‪ ،‬ئه‌وانیش‬ ‫بریتین له‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬لێكجیاكردنه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵته‌كان و هاوس������ه‌نگیی‬ ‫هێزه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -2‬سه‌ربه‌خۆیی دادگا‪.‬‬ ‫‪ -3‬سیس������ته‌می فره‌ی������ی ب������ۆ پ������ارت و رێكخ������راوه‌‬ ‫سیاسییه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -4‬رێزگرتن له‌ سه‌روه‌ریی یاسا‪.‬‬ ‫‪ -5‬لێپرسینه‌وه‌ و شه‌فافیه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -6‬ڕاگه‌یاندنی ئازاد و سه‌ربه‌خۆ و فره‌چه‌شنه‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬رێزگرتن له‌ مافه‌كانی مرۆڤ و مافه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫وه‌ك ئازادیی رێكحس������تن‪ ،‬ڕاده‌ربڕی������ن‪ ،‬هه‌روه‌ها مافی‬ ‫ده‌نگدان و خۆپااڵوتن له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪.‬‬

‫لێكجیاكردنه‌و‌ه و هاوسه‌نگیدان به‌ ده‌سه‌اڵته‌كان‪:‬‬

‫ه������ه‌ردوو ده‌س������ته‌واژه‌ی (لێكجیاكردن������ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كان) و (هاوسه‌نگیی ده‌سه‌اڵته‌كان) به‌و مانایه‌‬ ‫دێن‪ ،‬كه‌ هه‌ر سێ ده‌سه‌اڵته‌كانی حكومه‌تی دیموكراسی‬ ‫(جێبه‌جێك������ردن و یاس������ادانان و دادوه‌ری) ل������ه‌ تاك������ه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكدا كۆنه‌كرێنه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو پێویسته‌ دابه‌ش بكرێن‬ ‫و هه‌ر ده‌سه‌اڵتێك به‌ش������ێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ ئه‌ركه‌كانی‬ ‫ئه‌نجام بدات‪.‬‬ ‫لێكجیاكردنه‌وه‌ و هاوس������ه‌نگیی ده‌سه‌اڵته‌كان له‌سه‌ر‬ ‫دوو بنه‌م������ای س������ه‌ره‌كی به‌ن������ده‌‪ ،‬یه‌كه‌میان‪ :‬پێویس������ته‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌كانی هه‌ر لقێك له‌و س������ێ لقه‌ی حكوومه‌تدا‬ ‫به‌ڕوون������ی دیاری بكرێن‪ ،‬دووه‌میان‪ :‬پێویس������ته‌ ئه‌م لقانه‌‬ ‫بكه‌ونه‌ ژێر باری یاساوه‌‪.‬‬ ‫بیرۆكه‌ی لێكجیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان و هاوسه‌نگیی‬ ‫هێ������زه‌كان به‌ درێژایی مێ������ژوو وه‌ك پارێزگاریكردنێك له‌‬ ‫چه‌وس������اندنه‌وه‌ س������ه‌ری هه‌ڵداوه‌‪ .‬ه������ه‌روه‌ك چۆن ئه‌و‬ ‫بیرۆكه‌یه‌ له‌ به‌ڵگه‌نامه‌ سه‌رده‌مییه‌كانی مافی مرۆڤیشدا‬ ‫ڕه‌نگی داوه‌ت������ه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك په‌یمان������ی نێوده‌وڵه‌تی بۆ مافه‌‬ ‫مه‌ده‌نی و سیاس������ییه‌كان و هه‌ندێك سه‌رچاوه‌ی دیكه‌ش‬ ‫وه‌ك بنه‌ماكانی التیمه‌ر هاوس‪.‬‬ ‫جیاكردن������ه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵته‌كان ئ������ه‌و كات������ه‌ ڕوونتر‬ ‫پێناس������ه‌ده‌كرێت ك������ه‌ ب������ه‌ سیس������ته‌می دادوه‌ریی������ه‌وه‌‬ ‫ده‌به‌س������ترێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و سیسته‌مه‌ی كه‌ پێویسته‌ سه‌ربه‌خۆ‬ ‫بێ������ت و له‌ لقه‌كان������ی دیكه‌ی حوكمڕان������ی جیابكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌‪ ،‬كاتێ������ك بابه‌ته‌ك������ه‌ په‌یوه‌ندی به‌‬ ‫جیاكردن������ه‌وه‌ی ه������ه‌ردوو ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن و‬ ‫یاس������ادانانه‌وه‌ هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان‬ ‫ناڕوون و ئاڵوزتر ده‌بن‪.‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫سه‌ربه‌خۆیی دادگا‪:‬‬

‫ل������ه‌ م������ادد‌ه‌ی ‪14‬ی په‌یمان������ی نێوده‌وڵه‌ت������ی بۆ ماف‌ه‬ ‫مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كاندا هاتووه‌‪ :‬له‌كاتی پێداچوونه‌وه‌ی‬ ‫كه‌یس������ه‌كاندا‪ ،‬ئه‌و تۆمه‌ت������ه‌ تاوانكارییانه‌ی ڕووبه‌ڕووی‬ ‫كه‌س������ێك ده‌كرێنه‌وه‌‪ ،‬ی������ا كاتێك م������اف و ئه‌ركه‌كان له‌و‬ ‫كه‌یس������ه‌دا دیاری ده‌كرێن‪ ،‬ئه‌وا مافی گش������ت كه‌سێكه‬ ‫له‌‌ دانیش������تنێكی دادپه‌روه‌رانه‌‪ ،‬ئاشكرا و له‌ دادگایه‌كی‬ ‫یاسایی و سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ندا دادگایی بكرێت‪ .‬لێره‌دا‬ ‫له‌باره‌ی هه‌بوونی دادوه‌رییه‌كی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬په‌یبه‌ستێكی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی ده‌سه‌پێنرێت‪.‬‬ ‫لیژنه‌ی مافی مرۆڤی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ڕایگه‌یاند‪:‬‬ ‫په‌یمان������ی نێوده‌وڵه‌تی بۆ مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاس������ییه‌كان‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌ك ب������اس ل������ه‌ س������ه‌ربه‌خۆیی دادگا ده‌كات‬ ‫كه‌ له‌ بواری یاس������ای تاوانكاری تێده‌په‌ڕێت و یاس������ای‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ردن و ڕێكخس������تنی ده‌وڵه‌تی������ش ده‌گرێت������ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ دیاریكراوی جیاكردنه‌وه‌ی هه‌ردوو ده‌سه‌اڵتی‬ ‫جێبه‌جێكردن و یاسادانان ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ئینجا چ به‌ هێزی‬ ‫یاسا بێت یان هێزی ئه‌مری واقع‪ .‬به‌و واتایه‌ی دادگاكان‬ ‫له‌ توانایاندا هه‌یه‌ ڕوڵێكی زیندوو و چاالك له‌ زامنكردنی‬ ‫لێپرس������ینه‌وه‌ی حكوومه‌ت له‌ ڕێگ������ه‌ی ناوبژیوانیكردندا‬ ‫بگێڕن‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌باره‌ی ئه‌و قه‌یرانانه‌ی به‌هۆی یاسای‬ ‫ده‌ستووری یان ئیدارییه‌وه‌ ڕووده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌كرێت‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی دادگا په‌یوه‌ندی به‌ قه‌یرانه‌كانی تایبه‌ت به‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌ به‌ڵگه‌نام������ه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ئه‌و بنه‌مایانه‌‬ ‫دیاری ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ بۆ دادگایه‌كی س������ه‌ربه‌خۆ پێویستن‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌ بنه‌ما س������ه‌ره‌كییه‌كانی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫بۆ س������ه‌ربه‌خۆیی دادگا چه‌ن������د ئامۆژگارییه‌كی كرداری‬ ‫به‌مه‌به‌س������تی س������ه‌ربه‌خۆبوونی دادوه‌ره‌كان و م������اوه‌ی‬ ‫كاركردنی������ان له‌خۆده‌گرێ������ت‪ ،‬وه‌ك دامه‌زراندن‪ ،‬مووچه‌‪،‬‬ ‫به‌رزكردنه‌وه‌‪ ،‬پارێزبه‌ندی و كۆتاییهاتنی خزمه‌تیان‪.‬‬

‫سیسته‌می فره‌یی بۆ پارت و رێكخراو‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان‪:‬‬

‫ده‌شێ بوترێت پێویس������تبوون به‌ سیسته‌می فره‌یی بۆ‬ ‫پارته‌ سیاس������ییه‌كان ئه‌نجامێكی لۆژیكییه‌ بۆ پاراستنی‬ ‫ئازادیی رێكخس������تن‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌شداریكردن له‌ناو پارته‌‬ ‫سیاس������ییه‌كاندا ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ له‌ مادده‌ی ‪22‬ی په‌یمانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌ت������ی بۆ مافه‌ مه‌ده‌نی و ساس������ییه‌كاندا هاتووه‌‪.‬‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ چه‌ند ده‌یه‌ی ڕابردوودا‬ ‫زۆر باس������ی له‌سه‌ر كراوه‌ و ڕای جیاوازی له‌سه‌ر بووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێستا كۆده‌نگییه‌كی نێوده‌وڵه‌تی هه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌بوونی ده‌وڵه‌تی تاكه‌حزبی یا ڕێگه‌گرتن له‌ دامه‌زراندنی‬ ‫پارته‌ سیاس������ییه‌كان له‌گه‌ڵ ئازادیی ڕێكخس������تن و هه‌ر‬ ‫مافێكی دیكه‌ی په‌یوه‌نددار به‌م بابه‌ته‌وه‌ ناگونجێت‪.‬‬ ‫ه������ه‌روه‌ك چۆن له‌ م������ادده‌ی ‪17‬ی كۆمێنتی گش������تی‬ ‫(‪ )General Comments‬ژماره‌ ‪25‬دا هاتووه‌‪ :‬نابێت‬ ‫مافی كه‌س������ه‌كان بۆ خۆپااڵوتن ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌‬ ‫به‌ربه‌س������تی نالۆژیكی ببه‌سترێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك به‌مه‌رجكردنی‬ ‫ئه‌ندامبوون ی������ان الیه‌نگریكردنی حزبێك������ی دیاریكراو‪.‬‬ ‫بڕگ������ه‌ی‪ 26‬له‌ هه‌مان كۆمێنتی گش������تیدا هاتووه‪ ‌:‬حزبه‌‬ ‫سیاسییه‌كان و ئه‌ندامیه‌تی له‌ حزبه‌كاندا ڕؤڵێكی گرنگ‬ ‫له‌ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری گشتیی هه‌ڵبژاردندا ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫هه‌بوونی سیسته‌می فره‌یی بۆ پارته‌ سیاسییه‌كان به‌و‬ ‫مانایه‌ دێ������ت‪ ،‬كه‌ ده‌وڵه‌ت داوالێك������راوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگه‌‬ ‫له‌ په‌ره‌س������ه‌ندنی پارته‌كان نه‌گرێت‪ ،‬له‌بری ئه‌مه له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای فره‌حزبی‪‌،‬كار بۆ به‌رژه‌وه‌ندی فره‌ڕه‌نگی سیاسی‬ ‫بكات‪ .‬فره‌ڕه‌نگی به‌و مانایه‌ نییه‌ كه‌ سیس������ته‌می حزبی‬ ‫ته‌نها پش������ت به‌ فره‌حزبی ببه‌ستێت‪ ،‬به‌ڵكو پێویسته‌ ئه‌و‬ ‫پارتانه‌ گوزارشت له‌ جوراوجۆری سیاسیی راسته‌قینه‌‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌بوونی ئۆپۆزسیۆنی كاریگه‌ر له‌ ناوه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫په‌رله‌مان مه‌رجێكی سه‌ره‌كییه‌ بۆ هه‌بوونی دیموكراسییه‌كی‬ ‫كاریگه‌ر‪ ،‬به‌مه‌ش ڕه‌گ������ه‌زی چاودێریكردنی دووالیه‌نه‌ و‬ ‫هاوسه‌نگی نێوان ده‌سه‌اڵته‌كان دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫پێویس������ته‌ مافی ئۆپۆزسیۆن یا كه‌مینه‌ی ناو په‌رله‌مان‬ ‫له‌ ڕێگه‌ی ڕێس������ا و ڕێ������كاری په‌رله‌مانییه‌وه‌‪ ،‬به‌ یاس������ا‬ ‫ڕێكبخرێت‪ ،‬له‌ ده‌ستوریش������دا پێویس������ته‌ به‌شێوه‌یه‌ك له‌‬ ‫ش������ێوه‌كان ئه‌م مافانه ئاماژه‌یان پ������ێ بكرێت‪ ‌.‬له‌ زۆرێك‬ ‫له‌ واڵته‌ دیموكراس������ییه‌كاندا ئه‌م مافانه‌ ده‌س������ته‌به‌ری‬ ‫به‌شداریكردن و توانای سه‌رپه‌رشتیكردن و وردبوونه‌ له‌‬ ‫كاره‌كانی حكوومه‌تدا ده‌كات‪ ،‬سه‌ره‌ڕای مافی دواخستن‬ ‫و ته‌نانه‌ت ڕێگریكردنیش له‌ بڕیاره‌كانی زۆرینه‌‪.‬‬ ‫به‌مه‌به‌ستی پێش������وه‌بردن و به‌هێزكردنی فره‌ڕه‌نگی‪،‬‬ ‫پێویسته‌ واڵتان ڕه‌چاوی هه‌ندێك په‌یبه‌سته‌ دیاریكراوه‌كان‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫• پێویسته‌ چوارچێوه‌یه‌كی یاسایی بۆ كاری پارته‌كان‬ ‫هه‌بێت‪.‬‬


‫• كۆتوبه‌ندی تۆماركردنی پارته‌ سیاس������ییه‌كان كه‌م‬ ‫بكرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫• ئه‌ندامبوون له‌ پارته‌ سیاسییه‌كاندا ئاره‌زوومه‌ندانه‌‬ ‫بێت‪.‬‬

‫سه‌روه‌ریی یاسا‪:‬‬

‫له‌ به‌ڵگه‌نام������ه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا پێناس������ه‌ی جیاجیا‬ ‫بۆ س������ه‌روه‌ریی یاس������ا ده‌كرێت‪ .‬گش������تیان ئامانجیان‬ ‫ده‌س������ته‌به‌ری پیاده‌كردنی دیموكراس������ییه‌ له‌ ده‌وڵه‌تدا‪،‬‬ ‫به‌اڵم مانای س������ه‌ره‌كی ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ ڕوون و ئاشكرایه‪،‬‬ ‫بریتییه‌ له‌ ملكه‌چیی گش������ت دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت بۆ‬ ‫سیسته‌مێكی یاس������ایی دادگه‌ریی سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن‪.‬‬ ‫واته‌ هه‌وڵدان������ی به‌رده‌وامیی ده‌وڵه‌ت له‌پێناو به‌دیهێنانی‬ ‫ئه‌و ڕاس������تییه‌ی كه‌ هیچ كام ل������ه‌ كه‌س و دامه‌زراوه‌كان‬ ‫(تایبه‌ت و گشتی)‌ له‌سه‌رووی یاساوه‌ نین‪.‬‬ ‫هه‌ندێ������ك ج������ار مان������ای س������ه‌روه‌ریی یاس������ا ده‌خرێته‌‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كه‌وه‌ وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ سیس������ته‌مێكی ش������یاو‬ ‫و كارای دادپ������ه‌روه‌ری و جێبه‌جێكردن������ی یاس������ا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫ده‌س������ته‌واژه‌یه‌ ئه‌و س������نووره‌ تێده‌په‌ڕێنێت و ده‌گاته‌ پێوه‌ره‌‬ ‫دیاریكراوه‌كانی پرۆس������ه‌ی یاس������ادانان‪ ،‬به‌ش������ێوه‌یه‌ك ئه‌و‬ ‫پرۆسه‌یه‌ كراوه‌ و شه‌فاف بێت و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی خواستی گه‌ل‬ ‫بێت‪ .‬له‌مه‌ش زیاتر سه‌روه‌ریی یاسا وه‌ك چه‌مكێكی فراوانتر‬ ‫سه‌یر ده‌كرێت‪ ،‬كه‌ گرێدراوی مافه‌كانی مرۆڤ و سیسته‌می‬ ‫دیموكراسییه‌‪ ،‬نموونه‌ش بۆ ئه‌مه‌‪ ،‬بڕیاری كۆمیسیۆنی نه‌ته‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان بۆ مافه‌كانی مرۆڤ‌ له‌ باره‌ی دیموكراسییه‌ت‬ ‫و سه‌روه‌ریی یاساوه‌ (‪ )2005/32‬و به‌ڵگه‌نامه‌ی كوپنهاگن‬ ‫‪ 1990‬بۆ ڕێكخراوی ئاسایش و هاوكاری واڵته‌ ئه‌ورووپییه‌كان‬ ‫و په‌یمانی پاریس بۆ ئه‌ورووپای نوێ‪.‬‬ ‫وه‌ك ڕه‌گه‌زێكی ڕه‌سه‌نی دیموكراسییه‌ت‪ ،‬سه‌روه‌ریی‬ ‫یاس������ا ئاماژه‌یه‌كه‌ بۆ هه‌بوونی سنوورێكی دیاریكراو بۆ‬ ‫خواس������ته‌كانی زۆرینه‌‪ ،‬نه‌ك ته‌نها له‌باره‌ی مافی مرۆڤ‬ ‫كه‌ س������ه‌رتاپای جیه������ان دانی پێدان������اوه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ش‬ ‫ده‌گرێت������ه‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ چوارچێوه‌ی ده‌س������تووریی‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ه‌وه‌ هه‌ی������ه‌‪ ،‬ب������ۆ نمون������ه‌ ناكرێ������ت ڕیفراندۆمه‌‬ ‫گش������تییه‌كان به‌مه‌به‌ستی گۆڕینی حوكمه‌كانی ده‌ستوور‬ ‫به‌كاربهێنرێن‪ .‬سه‌روه‌ریی یاسا په‌یوه‌ندییه‌كی پته‌وی به‌‬ ‫ڕه‌گه‌زه‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی دیكه‌ی دیموكراسییه‌وه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك جیاكردنه‌وه‌ و هاوسه‌نگیی ده‌سه‌اڵته‌كان‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی په‌یوه‌س������ت‌ه به‌ دادگایه‌كی س������ه‌ربه‌خۆ‪ ،‬پاكی و‬ ‫لێپرسینه‌وه‌‪.‬‬

‫لێپرسینه‌و‌ه و شه‌فافیه‌ت‪:‬‬

‫ه������ه‌روه‌ك چۆن ل������‌ه بڕی������اری كۆمه‌ڵه‌ی گش������تیی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌كگرت������ووه‌كان (س������اڵی ‪ )2005‬و جاڕنامه‌ی كۆمیس������یۆنی‬ ‫نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ب������ۆ مافی مرۆڤ (س������اڵی ‪)2003‬دا‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ش������ه‌فافیه‌ت و لێپرسینه‌وه‌ دوو ڕه‌گه‌زی سه‌ره‌كین بۆ‬ ‫دیموكراسی‪ .‬به‌بێ جیاوازی‪ ،‬ئه‌م دوو ڕه‌گه‌ز‌ه گشت ئه‌و كه‌سان‌ه‬ ‫ده‌گرێته‌و‌ه كه‌ ده‌سه‌اڵت‌ه حكوومی و گشتییه‌كانیان هه‌یه‌ (چ ب‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ هاتبن یا ب‌ه ڕێگه‌ی دیكه‌وه‌)‪.‬‬ ‫ڕوونتر بڵێین‪ ،‬له‌ جاڕنامه‌ی جیهانی بۆ دیموكراس������ی‬ ‫كه‌ له‌ الیه‌ن یه‌كێتی په‌رله‌مانیی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ ده‌رچووه‪‌،‬‬ ‫هاتووه‌‪ :‬لێپرس������ینه‌وه‌ و ش������ه‌فافیه‌ت (مافی گش������تی)‬ ‫له‌ به‌ده‌س������تهێنانی زانیاریی تایبه‌ت ب������ه‌ چاالكییه‌كانی‬ ‫حكوومه‌ت و مافی لێپێچینه‌وه‌ لێیان ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪.‬‬

‫لێپرسینه‌وه‌‪:‬‬

‫بنه‌مای لێپرس������ینه‌وه‌‪ ،‬پابه‌ندبوون به‌ پێشكه‌شكردنی‬ ‫زانی������اری و روونكردنه‌وه‌ی������ان و مافی ئاڕاس������ته‌كردنی‬ ‫پرسیار و به‌ده‌ستكه‌وتنی وه‌اڵمی لۆژیكی له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای جێبه‌جێكردن������ی (لێپێچینه‌وه‌ی به‌رپرس������ان‬ ‫له‌س������ه‌ر كاره‌كانیان‪ ،‬ته‌نانه‌ت سزادانیشیان)‪ .‬ده‌كرێت‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌ گش������تییه‌كان له‌ ڕێگه‌ی دادگا و ده‌س������ه‌اڵته‌‬ ‫چاودێرییه‌كانی دیكه‌ لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا بكرێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫كاره‌ش پێویستی به‌ لێكجیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان هه‌یه‌‬ ‫و مه‌رجێكی سه‌ره‌كییه‌ بۆ كاراكردنی بنه‌مای لێپرسینه‌وه‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی گونجاو‪ .‬پرسیاره‌كه‌ ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬كێ لێپرسینه‌وه‌‬ ‫له‌وی تر ده‌كات؟ له‌ كاتێكدا وه‌اڵمه‌كه‌ پشت به‌ سیسته‌مه‌‬ ‫سیاس������ییه‌كه‌ ده‌به‌س������تێت‪ ،‬به‌اڵم كۆده‌نگیی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ئاماژه‌ به‌ كه‌مترین پێداویس������تییه‌كان ده‌كات و گشتیان‬ ‫ئاڕاسته‌یان له‌ ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنه‌‪:‬‬ ‫• ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێك������ردن ده‌كه‌وێت������ه‌ ژێر باری‬ ‫لێپرسینه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‪.‬‬ ‫• ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێك������ردن ده‌كه‌وێت������ه‌ ژێر باری‬ ‫لێپرسینه‌وه‌ی دادگا‪.‬‬ ‫شه‌فافیه‌ت‪:‬‬ ‫به‌بێ هه‌بوونی پاكی‪ ،‬هیچ لێپرس������ینه‌وه‌یه‌ك له‌ ئارادا‬ ‫نابێت‪ .‬چه‌مكی ش������ه‌فافیه‌ت پشتئه‌س������تووره‌ به‌ ئازادیی‬ ‫ڕاده‌ربڕی������ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندییه‌كی پت������ه‌وی به‌ ئازادیی‬ ‫ده‌ستاوده‌س������تكردنی زانیارییه‌كانه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬له‌ مادده‌ی‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫‪19‬ی په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كاندا‬ ‫هاتووه‌‪ :‬هه‌موو كه‌سێك مافی ئازادیی ڕاده‌ربڕنی هه‌یه‪،‬‬ ‫مافی داواكردن و وه‌رگرتن و گواستنه‌وه‌ی زانیارییه‌كان‬ ‫به‌ گشت جۆره‌كانیه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای به‌رده‌وامیی گفتوگۆ و ڕای جیاواز له‌باره‌ی‬ ‫س������نوورێكی دیاریكراو بۆ ئازادیی ده‌ستاوده‌ستكردنی‬ ‫‌زانیاریی������ه‌كان‪ ،‬نزمترین ئاس������تی په‌س������ه‌ندكراو بۆ ئه‌و‬ ‫ئازادیی������ه‌ بریتییه‌ له‪ ‌:‬زانیاری������دان له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ بۆ‬ ‫گشت كه‌سێك به‌بێ جیاوازی و له‌ یه‌ك ئاستدا‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له‌س������ه‌ر ئازادیی ده‌ستاوده‌ستكردنی‬ ‫زانیاری ده‌ریخستووه‌‪ ،‬گرنگییه‌كه‌ی بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫كه‌ خۆی له‌ خۆیدا پێكهاته‌یه‌كی سه‌ره‌كیی دیموكراسییه‌‪،‬‬ ‫چونكه ئ������ه‌و زانیارییانه‌ی له‌و ڕێگه‌یه‌وه‌ ده‌س������تده‌كه‌ون‬ ‫له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی به‌رپرس و سیاس������ییه‌كاندا نین‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی جه‌ماوه‌ردان و‬ ‫پێویسته‌ له‌به‌رده‌ستی هه‌موان بن‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌مه‌ ڕاسته‌؛ به‌بێ بواردان به‌ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانیاری و ئاس������انكاریكردن بۆ گه‌یش������تن به‌ به‌ڵگه‌نامه‌‬ ‫فه‌رمییه‌كان‪ ،‬هیچ بناغه‌یه‌ك بۆ لێپرسینه‌وه‌ له‌ ده‌سه‌اڵته‌كان‬ ‫بوون������ی نابێت‪ .‬هی������چ مانایه‌كی نابێت گ������ه‌ر ده‌نگده‌ران‬ ‫زانیاری ته‌واو و ئاش������كرایان له‌سه‌ر ئه‌دای حكوومه‌ت‬ ‫له‌به‌رده‌ستدا نه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندنی كاره‌كانی‬ ‫حكوومه‌ت بكه‌ن و حوكمی خۆیان له‌سه‌ری بده‌ن‪.‬‬

‫ئازادیی ڕاگه‌یاندن‪‌:‬‬

‫ئازادیی ڕاگه‌یاندن به‌ ڕه‌گه‌زێكی زیندووی دیموكراسی‬ ‫ده‌ژمێردرێ������ت‪ .‬ئ������ه‌م ڕه‌گه‌زه‌ ه������اوكاره‌ ب������ۆ بنیاتنانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ فره‌ڕه‌نگ و كراوه‌كان‪ .‬سه‌ره‌ڕای هێنانه‌كایه‌ی‬ ‫حوكمڕانییه‌كی پاك و ملكه‌چ بۆ لێپرسینه‌وه‌ و پاراستنی‬ ‫مافی مرۆڤ و ئازادییه‌ سه‌ره‌كییه‌كان‪.‬‬ ‫كه‌رت������ی ڕاگه‌یاندن������ی ئ������ازاد ڕۆڵێك������ی گرن������گ ل������ه‌‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ده‌ستاوده‌ستكردنی‬ ‫زانیارییه‌كان ده‌گێڕێت‪ ،‬ئه‌مانه‌ش هه‌ردووكیان پێویس������تن‬ ‫بۆ ئاسانكردنی به‌شداریی كارای هاوواڵتیان له‌ پرۆسه‌ی‬ ‫دیموكراسیدا‪ .‬له‌ تێبینییه‌كانی لیژنه‌ی مافی مرۆڤی نه‌ته‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كاندا هاتووه‌‪ :‬به‌ له‌به‌رچاوگرتنی پێش������كه‌وتنی‬

‫هۆیه‌كان������ی ڕاگه‌یان������دن‪ ،‬پێویس������ت ده‌كات ڕێوش������وێنی‬ ‫كاریگه‌ر بگیرێته‌به‌ر بۆ ڕێگه‌گرتن له‌ هه‌ر قۆرخكردنێكی‬ ‫هۆیه‌كانی ڕاگه‌یاندن كه‌ ده‌ش������ێ ببێت������ه‌ هۆی مایتێكرن‬ ‫و س������نوورداركردنی مافی گش������ت كه‌س������ێك له‌ ئازادیی‬ ‫ڕاده‌ربڕیندا‪ .‬هه‌روه‌ها هاتووه‪ ‌:‬نابێت ده‌وڵه‌ت كونترۆڵێكی‬ ‫قۆرخكاری به‌سه‌ر ڕاگه‌یاندندا بكات و پێویسته‌ هه‌وڵبدات‬ ‫بۆ به‌ره‌وپێشبردنی فره‌چه‌شنیی ڕاگه‌یاندن‪.‬‬

‫ڕێزگرتن ل ‌ه مافه‌ سیاسییه‌كان‪:‬‬ ‫ئازادیی گردبوونه‌و‌ه و ڕاده‌ربڕین‬

‫ئازادی������ی گفتوگۆی������ه‌ سیاس������ییه‌كان‪ ،‬ڕێكخس������تن و‬ ‫گردبوونه‌وه‪ ‌،‬گوزارشت له‌ ناواخنی چه‌مكی دیموكراسی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬له‌ په‌یماننامه‌كاندا ئه‌م ئازادییانه‌ به‌ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫ڕوون و له‌ ڕێی یاس������اوه‌ په‌یبه‌س������تكراون‪ ،‬وه‌ك په‌یمانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی بۆ مافه‌ مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان‪ .‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫پێناس������ه‌كردنیان ل������ه‌ چه‌ندی������ن جاڕنام������ه‌ی تایبه‌ت به‌‬ ‫دیموكراس������ی كه‌ له‌ الی������ه‌ن كۆمه‌ڵه‌ی گش������تیی نه‌ته‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌ ده‌رك������راون‪ .‬بۆ نمونه‌ مادده‌ی ‪ 19‬له‌‬ ‫جاڕنام������ه‌ی جیهانی بۆ مافه‌كانی مرۆڤ به‌و ش������ێوه‌یه‌‬ ‫پێناس������ه‌ی ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین ده‌كات ك������ه‌ بریتیه‌ له‪‌:‬‬ ‫له‌خۆگرتن������ی ڕایه‌كی خۆرس������ك به‌بێ ده‌س������تێوه‌ردانی‬ ‫ده‌ره‌كی‪ ،‬هه‌روه‌ها داواكردن و وه‌رگرتن و گواستنه‌وه‌ی‬ ‫زانیاریی������ه‌كان ل������ه‌ ه������ه‌ر ڕێگه‌یه‌ك������ه‌وه‌ و ب������ه‌ بێ هیچ‬ ‫س������نوورێك‪ .‬برگه‌ی یه‌كه‌م له‌ بڕیاری كومه‌ڵه‌ی گشتیی‬ ‫نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌كگرت������ووه‌كان ‪ 2004‬ڕایده‌گه‌یه‌نێت‪ :‬ڕه‌گه‌زه‌‬ ‫س������ه‌ره‌كییه‌كانی دیموكراس������ی‪ ،‬ئازادییه‌ سه‌ره‌كییه‌كان‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬وه‌ك ئازادیی ڕێكخس������تن‪ ،‬گردبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئاشتیانه‌‪ ،‬گوزارشتكردن و ڕاده‌ربڕین‪.‬‬ ‫ئازادی������ی ڕاده‌ربڕی������ن كاریگه‌رییه‌كی زۆری له‌س������ه‌ر‬ ‫توانای پارته‌كانی ئۆپۆزسیۆن هه‌یه‌ له‌باره‌ی گه‌یشتن به‌و‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌ی كه‌ له‌ ژێر كۆنترۆلی ده‌سه‌اڵتدایه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫كاریگه‌ری هه‌یه‌ له‌س������ه‌ر به‌رنامه‌ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‬ ‫و به‌س������تانده‌ردكردنی ڕاگه‌یان������دن و ماف������ی هاوواڵتیان‬ ‫له‌ به‌ده‌س������تهێنانی زانی������اری‪ .‬ئازادی������ی گردبوونه‪ ‌،‬ئه‌و‬ ‫گردبوونه‌وانه‌ ده‌پارێزێت كه‌ بۆ مه‌به‌س������تێك و بۆ كاتێكی‬ ‫دیاریكراو له‌ الیه‌ن چه‌ند كه‌سێكه‌وه‌ ڕێكده‌خرێن‪.‬‬

‫* له‌ راپۆرتێكی ڕێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی بۆ راپۆرتدان له‌س������ه‌ر دیموكراسی (‪)DEMOCRACY REPORTING INTERNATIONAL‬‬ ‫وه‌رگیراو‌ه و كورتكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬


‫به‌شداریكردن و‬ ‫به‌هێزكردنی‌ ڕۆڵی‌ كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫* و‪ :‬له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها‬ ‫خه‌ڵ������ك و كۆمه‌ڵگ������ه‌كان هۆكاری‌ س������ه‌ره‌كین‌ ب������ۆ بوون ‌ی‬ ‫ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كان‪ .‬ئامانج له‌ دروستكردنی‌ ڕێكخراوه‌‬ ‫ناحكوومییه‌كان به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی بواری‌ چاالکییه‌كانیان‪،‬‬ ‫باش������تركردنی‌ بارودۆخ������ ‌ی ژیان������ی‌ خه‌ل������ك و به‌هێزكردنی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ .‬له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا‌ ڕۆڵی‌ ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كان‬ ‫ده‌توانێت به‌رفراوانتر بێت له‌ ڕۆڵی‌ ڕێكخراوه‌‌ مرۆڤدۆسته‌کان‪‌،‬‬ ‫كه‌ بۆ به‌ره‌نگاربوون������ه‌وه‌ی‌ ئازاره‌كانی‌ خه‌ڵك هه‌وڵ ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وان ده‌توانن ڕێكخراوێك بن‪ ،‬ك������ه ده‌وری کۆمه‌ڵگه‌ به‌هێز‬ ‫بک������ه‌ن و پاڵنه‌ری������ی به‌ هاوواڵتیان بده‌ن ت������ا ئاواته‌کانیان بۆ‬ ‫گه‌یشتن به‌ ژیانێک و کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی باشتر بێننه‌ دی‪.‬‬ ‫ڕێكخ������راوه‌ ناحكوومییه‌كان بۆ گه‌یش������تن ب������ه‌م توانای‌ه‬ ‫ی خۆیان‪ ،‬پێویس������ت‌ه زانی������اری‌‪ ،‬كارامه‌یی‌ و بڕۆا‬ ‫به‌هێ������زه‌ ‌‬ ‫ی كه‌ خه‌ڵك‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ‌ه بۆ ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ببه‌خش������ن ب‌ه ئه‌ندامان������ ‌‬ ‫ی خۆی������ان دابین بكه‌ن و‬ ‫خۆی������ان بتوانن پێداویس������تییه‌كان ‌‬ ‫داكۆك������ی‌ ل‌ه مافی‌ خۆی������ان بكه‌ن‪ .‬ڕێگایه‌ك������ی‌ گونجاو بۆ‬ ‫ده‌سپێكردنی‌ چاالكیی‌ ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌کانی‌ ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه ده‌رگ������ه‌ی‌ ڕێكخراوه‌كانتان بۆ خه‌لك بكه‌نه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی بكه‌ن‪،‬‬ ‫نه‌ك ته‌نها ل‌ه پرۆگرامی ڕێكخراوه‌که‌دا به‌ش������دار ‌‬ ‫به‌ڵك������وو یارمه‌تیده‌ر بن ل‌ه داڕش������تنی‌ پالن‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری و‬ ‫ی‬ ‫ی ڕێكخراوه‌ك������ه‌دا‪ .‬ڕێكخراو ‌‬ ‫ی پرۆگرام ‌‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندن ‌‬ ‫ی ئێو‌ه ده‌توانێت به‌ ڕێگاكانی‌ خواره‌وه‌ یارمه‌تیده‌ر‬ ‫ناحكوومی ‌‬ ‫ی ڕێكخراودا‪:‬‬ ‫بێت ل‌ه فراوانكردنی‌ به‌شداریی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی فراوانكردن������ ‌‬ ‫ده‌سمایه‌وه‌گه‌ڕخس������ت ‌ن ل������‌ه ب������وار ‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن و پاڵپش������تیكردن ل������‌ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی نوێ‌ بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی گرفته‌كان‪ ،‬پێشنیازكردنی‌ ڕێگاچار‌ه و تۆماركردن ‌‬ ‫ناسین ‌‬ ‫ی دانیش������ته‌كان و‬ ‫پرۆگرامه‌كان������ی‌ كاركردن‪ .‬ڕێكخس������تن ‌‬ ‫ی ئامانجه‌كان كه‌ تیادا خه‌ڵک بانگهێشت‬ ‫به‌شداری پێكردن ‌‬

‫ده‌كری������ن بۆ ئه‌و‌هی‌ باس ل������‌ه ئامانجه‌كانی������ان بۆ ژیان و‬ ‫ی ئه‌م ئامانجانه‌‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌ه بکه‌ن و‪ ،‬دواتر ب‌ه هاوبه‌ش������كردن ‌‬ ‫ی خه‌ڵك‬ ‫ی سه‌ره‌كییان ده‌ست كه‌وێت‪ .‬ڕێنماییكردن ‌‬ ‫ئامانجێك ‌‬ ‫ی خۆیان و نیگه‌رانییه‌كانیان‬ ‫ی بكه‌ن له‌ ماف ‌‬ ‫ی داكۆك ‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ به‌رپرس‌ه هه‌ڵبژیردراوه‌كانیان و به‌رپرس‌ه سیاسییه‌كان ‌‬ ‫ی پێكهات‌ه و‬ ‫واڵت بگه‌یێنن‪ .‬پاڵپش������تیكردن ل‌ه دروس������تكردن ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت و به‌رپرس‌ه‬ ‫ی ئه‌و‌ه ‌‬ ‫میکانیزمه‌کان‪ ،‬ك‌ه ده‌بیت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی هاوواڵتیان بن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژیردراوه‌كان واڵمده‌ری‌ خواست ‌‬

‫ی خه‌ڵك بۆ ده‌نگدان‪.‬‬ ‫هاندان و ڕێكخستن ‌‬ ‫ی ڕۆڵ������ی‌ كۆمه‌ڵگه‌ دوو‬ ‫ی خه‌ڵك و به‌هێزكردن ‌‬ ‫به‌ش������داری ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌هێزبوون ‌‬ ‫هۆكارن ك‌ه به‌ ش������ێوه‌ی‌ به‌رامبه‌ر ده‌بن‌ه هۆ ‌‬ ‫یه‌كتر‪ .‬كاتێك ك‌ه خه‌ڵك به‌ش������دار ده‌ب������ن ل‌ه چاالكییه‌كان‪،‬‬ ‫ی بڕۆا به‌خۆبوونیان به‌رز ده‌بیته‌وه‌ و‬ ‫كارام‌ه ده‌بن‪ ،‬هه‌س������ت ‌‬ ‫ی ژیانی‌ خۆیان‬ ‫ی خۆیان بۆ كۆنترۆڵكردن ‌‬ ‫خواست و توانای ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خه‌ڵك به‌هێز بوو‪ ،‬ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫به‌ كار دێنین و‪ ،‬كاتێك ك‌ه پێگه‌ ‌‬ ‫به‌شدارییان ل‌ه چاالكییه‌‌ جیاوازه‌کاندا به‌رز ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی نوێ‬ ‫ی به‌ڕێوه‌به‌ران ‌‬ ‫په‌روه‌رد ‌ه و ئاماده‌كردن ‌‬ ‫ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كان پێویسته‌ كه‌ به‌رێوه‌به‌رانی‌ نوێ‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگ‌هی‌ خۆیاندا په‌روه‌رده‌و ئاماده‌ بكه‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌ له‌س������ه‌ر بنه‌مای‌ سنووره‌‌ جوگرافیایییه‌کان‌ یا‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌مای‌ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ له‌گ������ه‌ل گرفتێكی‌ هاوبه‌ش‬ ‫پێكهاتبێ������ت‪ .‬ئێوه‌ ئه‌م كاره‌ له‌ ڕێگه‌ی‌ به‌هێزكردنی‌ تواناكانی‌‬ ‫خه‌لك و ڕه‌خساندنی‌ ده‌رفه‌تی‌ نواندنی‌ ڕۆڵی‌ به‌رێوه‌به‌رایه‌تی‌‬ ‫بۆ ئ������ه‌وان ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ .‬ب������ه‌ پ������ه‌روه‌رده‌ و ئاماده‌كردنی‌‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رانی‌ نوێ ئێوه‌ دڵنیا ده‌بن‪ ،‬كه‌ دوای‌ له‌كاركشانه‌وه‌ی‌‬ ‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫دامه‌زرینه‌رانی‌ ڕێكخراو‪ ،‬هه‌وڵه‌كانی‌ ڕێكخراوی‌ ناحكوومی ‌ی‬ ‫ئێوه‌ ب������ه‌رده‌وام ده‌بێت‪ .‬ئه‌و خاڵ‌هی‌ ك������ه‌ زۆر گرنگه‌ ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئێوه‌ بوارێك ده‌ڕه‌خس������ێنن كه‌ تیادا ئه‌و كه‌س������انه‌ی‌ ده‌كه‌ونه‌‬ ‫ژێر كاریگه‌ری‌ گرفتێكی‌ تایبه‌ته‌وه‌‪ ،‬خۆیان بۆ چاره‌سه‌ركردنی‌‬ ‫گرفته‌كه‌ به‌شدار‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رانه‌ی‌ كه‌ ئێوه‌ په‌روه‌رده‌یان ده‌كه‌ن ل‌ه ڕێگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌وڵه‌كان ‌‬ ‫شێوازه‌كانی‌ خواره‌وه‌ ده‌بنه‌ هۆی‌ به‌هێزكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تر ‌‬ ‫ی خه‌ڵكان ‌‬ ‫ڕێكخراوی‌ ناحكوومیی‌ ئێوه‌‪ :‬پ������ه‌روه‌رده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و گرفته‌ی‌ كه‌ ڕێكخراو ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ بۆ چاره‌س������ه‌ركردن ‌‬ ‫ی په‌یامنێر‬ ‫ی ڕۆڵ ‌‬ ‫ی ده‌دات‪ .‬ده‌ورگێڕان ‌‬ ‫ی چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫ئێوه‌ هه‌وڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌ندروس������تیی‌ گش������تیدا‪ .‬هاوكاریكردن ‌‬ ‫له‌ پرۆگرامه‌كان ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت و به‌رپرس������‌ه هه‌ڵبژێردراوه‌كان و به‌شداریكردن ل‌ه‬ ‫�����تنه جیاوازه‌کان و پێشكه‌شكردنی‌ ڕاپۆرت‪ .‬هاندان‬ ‫دانیش� ‌‌‬ ‫ی‬ ‫ی خه‌ڵكانی‌ تر بۆ به‌ش������داریكردن‪ ،‬ده‌ربڕین ‌‬ ‫و ڕێكخس������تن ‌‬ ‫ی كاره‌ مه‌یدانییه‌کان‌‪.‬‬ ‫ڕایه‌كانیان و ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ڕێكخراوی‌ ته‌ندروس������تی‌ بۆ گشت بنکه‌کانی فێرکردن له‌‬ ‫بواری‌ ته‌ندروس������تی‌ بۆ ئافره‌تانی‌ ك������ه‌م ده‌رامه‌تی‌ كۆمه‌ڵگا‬ ‫به‌رپا ده‌كات و له‌ یارمه‌تیدانیان بۆ به‌ كارهێنانی‌ ڕێگاكانی‌‬ ‫ته‌ندروستیی‌ گونجاو س������ه‌ركه‌وتوو بووه‌‪ .‬ئێستا ڕێكخراوی‌‬ ‫ته‌ندروستی‌ بۆ هه‌مووان ده‌یه‌وێت پرۆگرامێكی‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی‌‬ ‫بۆ ئافره‌تان ده‌س������ت پێ‌ بكات‪ ،‬كه‌ ئامانجه‌كه‌ی‌ په‌روه‌رده‌ی‌‬ ‫ئافره‌تان������ی‌ كه‌م ده‌رامه‌ت������ی‌ كۆمه‌ڵگایه‌ ب������ۆ گێڕانی‌ ڕۆڵی‌‬ ‫ڕابه‌رانی‌ كۆمه‌ڵگه‌ له‌ بواری‌ بابه‌ته‌كانی‌ ته‌ندروستیدا‪.‬‬ ‫ی ئێ������وه‌ ده‌یه‌وێ������ت چه‌ند له‌و‬ ‫ی ناحكوومی������ ‌‬ ‫ڕێكخ������راو ‌‬ ‫ی په‌روه‌رده‌یید‌ا‬ ‫ئافره‌تانه‌ی‌ ك‌ه به‌ش������دارییان ل������‌ه خوله‌كان ‌‬ ‫ی كۆبوونه‌وه‌كانی‌ هه‌فتان‌ه‬ ‫كردووه‌ دابمه‌زرێنێت‪ ،‬بۆ ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی خواره‌و‌ه وه‌ك‬ ‫ی ئێوه‌ خاڵه‌كان������ ‌‬ ‫به‌رپا بك������ه‌ن‪ .‬ڕێكخراو ‌‬ ‫ی ده‌كات‪ :‬چ������ۆن ده‌توانین‬ ‫بابه‌ت������ی‌ كۆبوونه‌وه‌ك������‌ه دی������ار ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ ك‌ه‬ ‫ی باش������تر؟ له‌و به‌ش������ه‌ ‌‬ ‫ببین ب‌ه به‌ڕێوه‌به‌رێك ‌‬ ‫ی ب‌ه چ جۆر‌ه‬ ‫ی ئ������ه‌م ئافره‌تانه‌یه‌‪ ،‬پێویس������ت ‌‬ ‫ی ژیان ‌‬ ‫ش������ۆین ‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنه‌كه‌؟ هه‌روه‌ها ئه‌م ئافره‌تان‌ه خۆیان ده‌یانه‌وێت‬ ‫چ ج������ۆره‌ به‌ڕێوه‌به‌رێكیان هه‌بیت؟ ئ������ه‌م پرۆگرام‌ه پێكدێت‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه ئامانجیان دروس������تكردن ‌‬ ‫ی په‌روه‌رده‌ی ‌‬ ‫ل‌ه خوله‌كان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫كارامه‌یی‌ بنچینه‌ییی‌ه ل‌ه بواره‌كانی‌ خواره‌وه‌دا‪ :‬شیكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی پالن‪ .‬داڕشتنی گه‌اڵڵ‌ه بۆ‬ ‫گرفتێك له‌ كۆمه‌ڵگه‌‪ .‬داڕش������تن ‌‬ ‫ڕووداوه‌كان و پرۆگرام������ه‌كان‪ .‬به‌ڕێوه‌بردن������ی‌ ئه‌ركه‌كان‪،‬‬ ‫ی كات و س������ه‌رچاوه‌كان‪ .‬به‌رپاكردن������ی‌ كۆبوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫دانان ‌‬ ‫ی ناكۆكییه‌كان‪.‬‬ ‫وتاروتنه‌وه‌ی گشتی‪ .‬چاره‌سه‌ركردن ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ بیرتان نه‌چێت‪ ،‬له‌ كاتێك������د‌ا په‌روه‌رده‌كردنی فه‌رم ‌‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫گرنگه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم مرۆڤه‌كان ب‌ه ڕێگ������ه‌ی‌ ئه‌نجامدانه‌وه‌ فێری‬ ‫ی به‌رێوه‌بردندا‪،‬‬ ‫کار ده‌ب������ن‪ .‬ل‌ه گرنگتری������ن پرۆگرامه‌كان������ ‌‬ ‫به‌شداربووه‌كان فێرده‌كرێن كه‌ گرفتێك بۆ چاره‌سه‌ركردن‬ ‫ی بدۆزین������ه‌و‌ه و دواتر‬ ‫ی چاره‌س������ه‌ركردن ‌‬ ‫هه‌ڵبژێرن‪ ،‬ڕێگ‌ه ‌‬ ‫ده‌ست بكه‌ن ب‌ه جێبه‌جێكردنی‪ .‬به‌شداربووان ل‌ه پرۆگرامی‬ ‫ی بۆ هه‌مووان‪،‬‬ ‫ی ته‌ندروست ‌‬ ‫ی ڕێكخراو ‌‬ ‫به‌ڕێوبردنی‌ ئافره‌تان ‌‬ ‫ل‌ه بواره‌كانی‌ خواره‌وه‌دا په‌روه‌رد‌ه ده‌كرێن‪:‬‬ ‫ناس������ینی‌ گرفتێك‪ ،‬بۆ نموون‌ه بۆچی‌ ژماره‌یه‌كی‌ زۆر ل‌ه‬ ‫ئافره‌تان ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا تووشی‌ ئه‌و نه‌خۆشییان‌ه ده‌بن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ده‌توانرێت ڕێگه‌ بگیرێت ل‌ه تووش������بوونی‌‪ .‬شیكرده‌نه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌م گرفته‌‪ .‬ب������ۆ نموونه‌ بودجه‌ ‌‬ ‫ی بنچین������ه‌ ‌‬ ‫هۆكاره‌كان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی چاره‌سه‌ركردن ‌‬ ‫ی ك‌ه ناوه‌ند ‌‬ ‫ی حكووم ‌‬ ‫نه‌خۆش������خانه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی به‌رچاو نزم بۆته‌و‌ه و ل‌ه‬ ‫ئه‌م نه‌خۆش������ییه‌یه‌‪ ،‬ب‌ه ڕاده‌یه‌ك������ ‌‬ ‫ی زۆر ل‌ه ئافره‌تان توانای‌ چاره‌سه‌رییان‬ ‫ئه‌نجامدا ژماره‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پرۆگرامه‌كان ‌‬ ‫ی حكوومی������ ‌‬ ‫نامێنێ������ت‪ .‬هه‌روه‌ه������ا بودجه‌ ‌‬ ‫ی ته‌ندروستیش نزم بۆته‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ی ل‌ه بوار ‌‬ ‫په‌روه‌رده‌ی ‌‬ ‫ی ك‌ه ده‌یانه‌وێ������ت بیانگۆڕن‪ ،‬بیاندوزینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و بابه‌تانه‌ ‌‬ ‫بیانناس������ن و پۆلێنیان بكه‌ن‪ .‬ئ������ه‌وان بڕیار ده‌ده‌ن كه‌ نه‌ك‬ ‫ی ته‌رخانکردن������ی دووب������اره‌ی‌ بودجه‌ ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ته‌نه������ا داوا ‌‬ ‫ی باشتر ل‌ه‬ ‫به‌ڵكوو ده‌یانه‌وێت ئه‌م نه‌خۆش������خانه‌یه‌ پرۆگرام ‌‬ ‫بواری‌ په‌روه‌رد‌ه و خزمه‌تگ������وزاری‌ بۆ ئه‌و ئافره‌تانه‌ی‌ ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ێ بكات‪ .‬ئه‌و كه‌س������انه‌ ‌‬ ‫ی خوێندنیان نزمه‌‪ ،‬جێبه‌ج ‌‬ ‫ئاس������ت ‌‬ ‫ك������‌ه ده‌یانه‌وێ������ت كاریگه‌رییان له‌س������ه‌ر هه‌بێ������ت ب‌ه وردی‬ ‫ی توانای دابینکردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستنیش������انیان بكه‌ن‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و په‌یامان������ه‌ی‌ ك‌ه ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫بودج������ه‌ی هه‌یه‌ و ل������‌ه بوار ‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه له‌س������ه‌ر ئه‌و كه‌سه‌‪ ،‬بریار بده‌ن‪.‬ل‌ه‬ ‫كاریگه‌ری‌ زیاتر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تر ‌‬ ‫ی ئافره‌تان‪ ،‬ئافره‌تان ‌‬ ‫ی پرۆگرام������ی‌ به‌رێوه‌بردن ‌‬ ‫كۆتای ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌ه ه������ان ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی‌ داواكارییه‌ك واژوو بكه‌ن‪،‬‬ ‫ی‬ ‫هه‌ندێك نام‌ه بنێرن و یا له‌ به‌رامبه‌ر نووسینگه‌ی وه‌زاره‌ت ‌‬ ‫ته‌ندروستی‌ ل‌ه ناوچه‌كه‌یاندا كۆببنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ئه‌م به‌رێوه‌به‌ره‌ نوێیان‌ه‬ ‫ی ك‌ه په‌روه‌رده‌کردن ‌‬ ‫ی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئێوه‌دا كۆتایی‌ پێهات‪ ،‬ڕێوشۆین ‌‬ ‫ی پرۆگرام ‌‬ ‫ل‌ه چوارچێوه‌ ‌‬ ‫ی به‌رده‌وامیان بدۆزنه‌وه‌‪ ،‬ئێو‌ه ده‌توانن‬ ‫تایبه‌ت بۆ پاڵپش������تی ‌‬ ‫كاره ب‌ه شێوازی‌ خواره‌و‌ه ئه‌نجام بده‌ن‪:‬‬ ‫ئه‌م ‌‌‬ ‫دامه‌زراندنی������ان وه‌ك كارمه‌ند له‌ ڕێكخراو‪ .‬ئه‌گه‌ر ڕێكخراوی‌‬ ‫ته‌ندروس������تی‌ بۆ هه‌م������ووان بودجه‌یه‌ك ‌ی زیاتر ب������ۆ په‌ره‌پێدانی‌‬ ‫پرۆگرامه‌كانی‌ په‌روه‌رده‌ و فێركردنی‌ خۆی‌ له‌ بواری‌ بابه‌ته‌كانی‌‬ ‫ته‌ندروس������تیدا‌ دابین بكات‪ ،‬ده‌توانێ������ت ده‌رچووانی‌ خوله‌كانی‌‬ ‫به‌رێوه‌بردن������ی‌ ئافره‌ت������ان بۆ دروس������تكردنی‌ په‌یوه‌ن������دی‌ له‌گه‌ل‬


‫كۆمه‌ڵگا و ته‌نانه‌ت بۆ په‌روه‌رده‌كردنی‌ كه‌سانی‌ تر دابمه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫ڕه‌خس������اندنی‌ ده‌رفه‌ت ب������ۆ به‌ش������دارییان ل������ه‌ پرۆگرامه‌كانی‌‬ ‫پاڵپش������تیكردندا‪ .‬ئه‌گه‌ر ڕێكخراوی‌ ته‌ندروس������تی‌ بۆ هه‌مووان‬ ‫ده‌یه‌وێت كه‌ بۆ زیادكردنی‌ بودجه‌ی‌ نه‌خۆشخانه‌كانی‌ دایكان و‬ ‫مندااڵن چاالکیی‌ ئه‌نجام بدات‪ ،‬ده‌توانێت بانگهێشتی‌ ده‌رچووانی‌‬ ‫خوله‌كانی‌ به‌رێوه‌بردنی‌ ئافره‌تان بكات‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی‌ به‌ داڕش������تنی‌‬ ‫پرۆگرامه‌كان بۆ ئه‌م هه‌وڵدانانه‌‪ ،‬دیاریكردنی‌ په‌یامێكی‌ خوازراو‬ ‫و په‌یوه‌ندیكردن به‌ به‌رپرسانی‌ حكوومی‌ یارمه‌تیده‌ر بێت‪.‬‬ ‫ڕه‌خس������اندنی‌ ده‌رف������ه‌ت ب������ۆ ئه‌وانه‌ی‌ ك������ه‌ ده‌یانه‌وێت‬ ‫بیرۆكه‌كانی������ان جێبه‌جی‌ بكه‌ن‪ .‬له‌ كاتێك كه‌ ئه‌م به‌رێوه‌به‌ره‌‬ ‫نوێیان������ه‌ بیرۆكه‌یه‌كی‌ تایبه‌تیان هه‌یه‌ ب������ۆ پرۆگرامێك وه‌ك‪،‬‬ ‫به‌رنامه‌ی گه‌یاندنی‌ گش������تی‌ له‌ب������اره‌ی‌ گرنگیی‌ چاودێریی‌‬ ‫ی دووگیانی‌ تووش������بوو به‌ نه‌خۆش������یی‌‬ ‫تایبه‌ت بۆ ئافره‌تان ‌‬ ‫ئای������دز‪ .‬ڕێكخراوی‌ ته‌ندروس������تی‌ بۆ هه‌م������ووان‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫به‌ كۆكرده‌نه‌وه‌ی‌ پاره‌ی‌ پێویس������ت ب������ۆ جێبه‌جیكردنی‌ ئه‌م‬ ‫پرۆگرام������ه‌ یارمه‌تیده‌ر بیت‪ .‬بڕوا به‌خۆبوونێک‌ كه‌ ئه‌وان له‌‬ ‫كات������ی‌ جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌م پرۆگرامه‌ به‌ ده‌س������تی‌ ده‌هینێن‪،‬‬ ‫ده‌توانێ������ت ببیته‌ هۆی‌ ئ������ه‌وه‌ی‌ كه‌ خۆیان بڕی������ار بده‌ن بۆ‬ ‫دامه‌زراندنی‌ ڕێكخراوێكی‌ ناحكوومی‌‪ ،‬كه‌ له‌ كۆتاییدا ده‌بێت‬ ‫به‌ هاوپه‌یمانییه‌ك بۆ ڕێكخراوی‌ ته‌ندروستی‌ بۆ هه‌مووان‪.‬‬

‫گه‌شه‌ی به‌شداریی مه‌ده‌نیی به‌رفراوان‬ ‫ی ناحكوومی������ی‌ ئێوه‌ ده‌توانێت ب‌ه ڕێگاكانی‌ تر‬ ‫ڕێكخراو ‌‬ ‫ی له‌ به‌ڕێوه‌به‌ر‌ه‬ ‫بێجگ‌ه له‌ ڕێگاكانی‌ په‌روه‌رده‌ و پاڵپشتیكردن ‌‬ ‫ی گرینگ‬ ‫نوێیه‌کان‪ ،‬گه‌شه‌ی به‌شداریی مه‌ده‌نی بدات‪ .‬خاڵ ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ه كه‌ هه‌موو كه‌س������ێك ناتوانی������ت ببێت ب‌ه به‌ڕێوه‌به‌ر‪.‬‬ ‫ڕێكخراوی‌ ناحكوومیی‌ ئێوه‌ش ده‌توانێت ده‌رفه‌ت بدات به‌و‬ ‫كه‌س������انه‌ی‌ كه‌ توانای‌ به‌ڕێوه‌بردنی������ان نییه‪ ‌،‬بۆ ئه‌وه‌ی‌ ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ بده‌ن‪ .‬گه‌شه‌كردن ‌‬ ‫یارمه‌تیی‌ باشتربوونی‌ ڕه‌وش ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌مه‌الیه‌نه‌‪ ،‬ل������ه‌ كۆتاییدا یارمه‌تی ‌‬ ‫ی مه‌ده‌نی ‌‬ ‫به‌ش������داری ‌‬ ‫ڕێكخراوی‌ ئێو‌ه ده‌دات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‌ بگه‌نه‌ ئامانجی‌ خۆیان‪.‬‬ ‫ڕێگاكانی‌ گه‌شه‌ی‌ به‌شداریی مه‌ده‌نی له‌ الیه‌ن ڕێكخراوی‌‬ ‫ناحكوومیی������ه‌وه‌‌ ده‌توانرێ������ت بریتی‌ بێت‪ ،‬له‌ ڕه‌خس������اندنی‌‬ ‫ده‌رفه‌ته‌كان بۆ خه‌ڵك به‌ مه‌به‌ستی‌ باسكردن له‌ ئامانجه‌كانیان‬ ‫له‌باره‌ی‌ داهاتوو‪ ،‬هاندان و ڕێكخس������تنی‌ خه‌ڵك بۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫به‌شداری‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا بكه‌ن‪ .‬ڕێكخراوی‌ ناحكوومی‌‬ ‫ده‌توانێت له‌ یارمه‌تیدانی‌ خه‌ڵك بۆ تێگه‌یشتن له‌و خاڵه‌ی‌ كه‌‬ ‫ئه‌وان ده‌توانن خواسته‌كانی‌ خۆیان ده‌رببڕن و هه‌ر كه‌سێك‬ ‫خاوه‌نی‌ ده‌نگی‌ خۆیه‌تی‪ ‌،‬ڕۆلێكی‌ سه‌ره‌كی‌ هه‌بێت‪.‬‬

‫ی كۆمه‌ڵگ ‌ه بۆ‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫بانگهێشتكردن ‌‬ ‫ی ئامانجه‌كان‬ ‫دیاریكردن ‌‬ ‫ی كاریگه‌ر له‌گه‌ل خه‌ڵكانێك كه‌ هیچ‬ ‫یه‌كێك ل‌ه ڕێگاكان������ ‌‬ ‫ی خۆیان‪،‬‬ ‫ی پالن بۆ داهاتوو ‌‬ ‫كاتێك ڕۆلیان نه‌بوو‌ه ل‌ه داڕشتن ‌‬ ‫ی هیواكان و ئامانجه‌كانیان‬ ‫بانگهێشت كردنیان‌ه بۆ ده‌ربڕین ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆی������ان و كۆمه‌ڵگاكه‌ی������ان‪ .‬ڕێكخراو ‌‬ ‫ی ژیان ‌‬ ‫ل‌ه ب������وار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ هه‌مووان‪ ،‬ده‌توانێت دانیشتن بۆ هاوبه‌ش ‌‬ ‫ته‌ندروست ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫چینه جیاوازه‌کان ‌‬ ‫ی ئامانجه‌كان له‌گ������ه‌ڵ ‌‌‬ ‫پێكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌ك گه‌نجان‪ ،‬پی������ران‪ ،‬ئافره‌تان و پیاوان‪ ،‬دانیش������تووان ‌‬ ‫ناوچ‌ه جیاوازه‌کانی‌ ش������ار به‌رپا بكات‪ .‬له‌م دانیشتنانه‌دا‬ ‫ئێوه‌ ده‌توانن پرس������یار ل‌ه به‌ش������داربووان بك������ه‌ن‪ ،‬ك‌ه ئایا‬ ‫ی ئێو‌ه له‌ خزمه‌تگوزاریی‌ه‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر هه‌موو خه‌ڵك ل‌ه كۆمه‌ڵگا ‌‬ ‫ته‌ندروس������تییه‌كان س������وودمه‌ند ببان‪ ،‬كۆمه‌ڵگای‌ ئێو‌ه چۆن‬ ‫ی ده‌كرد؟‬ ‫ده‌بوو؟ چ گۆڕانكارییه‌كتان تیدا به‌د ‌‬ ‫ی ئافره‌تان������ی‌ ڕێكخراوی‬ ‫پرۆگرام������ی‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ هه‌مووان‪ ،‬ده‌توانێت ئافره‌تانی‌ دانیشتوو ‌‬ ‫ته‌ندروست ‌‬ ‫ی یه‌كتر كۆ بكاته‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫گه‌ڕه‌ك‌ه هه‌ژارنش������ینه‌كان له‌ ده‌ور ‌‬ ‫ی بكات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی هاوبه‌ش بۆ كۆمه‌ڵگایه‌ك دیار ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ ئامانجیك ‌‬ ‫ی و سه‌المه‌تیی‌ ئافره‌تان‬ ‫ی ته‌ندروس������ت ‌‬ ‫تیادا بۆ به‌هێزكردن ‌‬ ‫ی هاوبه‌شكردنی‌ ئامانجه‌كان‬ ‫هه‌وڵ ده‌دات‪ .‬ل‌ه كۆبوونه‌وه‌كان ‌‬ ‫ی جار ئه‌م جۆر‌ه پرسیاران‌ه ل‌ه به‌شداربووان ده‌كرێت‪:‬‬ ‫زۆربه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌و كۆمه‌ڵگای‌ه ك‌ه ئێو‌ه مه‌به‌س������تتان‌ه ب������ۆ داهاتوو‪ ،‬ژیان ‌‬ ‫ئافره‌تان‌ به‌ چ ش������ێوه‌یه‌ك ده‌بێت؟ كۆمه‌ڵگه‌ به‌ چ شێوه‌یه‌ك‬ ‫ده‌بێت؟ كۆمه‌ڵگ‌ه چ جۆره‌ سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ پاڵپشتیكردن ل‌ه‬ ‫ی ده‌كات؟‬ ‫ی ئافره‌تان دیار ‌‬ ‫ی و سه‌المه‌تی ‌‬ ‫ته‌ندروست ‌‬ ‫‌كردنی‬ ‫‌‌‬ ‫ی پرۆگرامه‌كان بۆ ئاماده‬ ‫ڕێكخستن ‌‬ ‫ی خه‌ڵك‬ ‫ده‌رفه‌تی به‌شداری ‌‬ ‫یارمه‌تیدانی‌ خه‌ڵك بۆ دیاریكردنی‌ ئامانجێكی‌ هاوبه‌ش بۆ‬ ‫ی یه‌كه‌مین قۆناغ‌ه بۆ ز‌نجیر‌ه چاالكییه‌ك‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان‪ ،‬خۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫بۆ ئاش������ناكردنیان له‌گ������ه‌ل تواناكانیان بۆ دروس������تكردن ‌‬ ‫ی دواتر یارمه‌تیدانیان‌ه بۆ تێگه‌یش������تن‬ ‫داهاتووی������ان‪ .‬قۆناغ ‌‬ ‫ڕێكخراوه‬ ‫‌‌‬ ‫ی گۆڕینیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌م بابه‌ته‌‪ ،‬كه‌ ئه‌وان توان������ا ‌‬ ‫ناحكوومیی������ه‌کان ده‌توانن چاالكیی������‌ه جۆراوجۆره‌کان ڕێك‬ ‫بخه‌ن‪ ،‬ك������ه‌ تیادا خه‌ڵ������ك توانای گۆڕانكاری������ی‌ بچووك و‬ ‫گه‌وره‌یان بۆ باش������ترکردنی کۆمه‌ڵگ������ه‌ی خۆیان هه‌یه‌‪ .‬بۆ‬ ‫ی بۆ هه‌م������ووان ده‌توانێت‬ ‫ی ته‌ندروس������ت ‌‬ ‫نموونه‌‪ ،‬ڕێكخراو ‌‬ ‫ی گه‌ڕه‌كه‌كان به‌رپا‬ ‫پرۆگرامی‌ وینه‌كێشان له‌س������ه‌ر دیوار ‌‬ ‫ی ڕووی‬ ‫ی گه‌نج������ان بكات بۆ ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫بكات و‪ ،‬بانگهێش������ت ‌‬ ‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫دیواره‌كان به‌ وینه‌ی‌ كۆمه‌ڵگایه‌كی‌ ته‌ندروست بڕازێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی بۆ هه‌مووان هه‌روه‌ها ده‌توانێت‬ ‫ی ته‌ندروست ‌‬ ‫ڕێكخراو ‌‬ ‫ی ش������ه‌قامه‌كان و شوسته‌كان‬ ‫هه‌ندێك ڕۆژ بۆ پاككرده‌نه‌وه‌ ‌‬ ‫له‌ گه‌ڕه‌كه‌ جیاوازه‌كان دیاری‌ بكات‪ ،‬كه‌ له‌و ڕۆژه‌دا خه‌ڵك‬ ‫ی پاركه‌كان و ش������ه‌قامه‌كان ده‌بن‪.‬‬ ‫ی پاككردنه‌و‌ه ‌‬ ‫خه‌ریك������ ‌‬ ‫ی ڕێكخ������راوه‌ ناحكوومییه‌كان‬ ‫ده‌س������ته‌ی‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ ‌‬ ‫ده‌توانن داوا ل‌ه كۆمپانی������ا بازرگانییه‌كان بكه‌ن‪ ،‬ك‌ه ئامیر‬ ‫ی ئ������ه‌م چاالكییان‌ه بۆ‬ ‫و پێداویس������تییه‌كان ب������ۆ ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ناحكوومی ‌‬ ‫ی خۆبه‌خش دابین بكه‌ن‪ .‬ڕێكخراو ‌‬ ‫كه‌س������ان ‌‬ ‫ی‬ ‫ئێوه‌ هه‌روه‌ها ده‌توانێت داوا له‌ حكوومه‌ت بكات بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ک‬ ‫پاڵپش������تی‌ ئه‌م جۆر‌ه هه‌واڵنه‌ بكات‪ .‬ئ������ه‌م كار‌ه ده‌رفه‌تێ ‌‬ ‫ی‬ ‫بۆ به‌رپرسان و یاس������ادانه‌ران دروست ده‌كات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ك له‌س������ه‌ر بنه‌مای‌ چاكه‌ بۆ كۆمه‌ڵگ‌ه دروس������ت‬ ‫ی‬ ‫بكات و‪ ،‬ل‌ه هه‌مان كاتدا په‌یوه‌ندیی‌ ڕێكخراوی‌ ناحكوومی ‌‬ ‫ئێوه‌ له‌گه‌ل حكوومه‌تیش به‌هێزتر ده‌كات‪.‬‬

‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی به‌شداریكردن ‌‬ ‫ڕه‌خساندنی‌ ده‌رفه‌ت ‌‬ ‫پرۆگرامه پشتگیرییه‌کان‬ ‫‌‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ ل ‌ه‬ ‫له‌س������ه‌ر ئێوه‌ پێویس������ته‌ ك‌ه ده‌رفه‌تی‌ به‌شداریكردن‌ بۆ‬ ‫ی‬ ‫ئه‌ندامانی‌ كۆمه‌ڵگ‌ه بڕه‌خسێنن‪ ،‬له‌و بابه‌تانه‌ی‌ كه‌ ڕێكخراو ‌‬ ‫ی ئێو‌ه له‌ سنووریدا چاالكیی‌ ئه‌نجام بدات‪ .‬ئه‌و‬ ‫ناحكوومی ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌سانه‌ی‌ كه‌ زیاتر ل‌ه هه‌موو كه‌س ده‌كه‌ونه‌ ژێر كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی په‌یام‬ ‫ی زیاترن بۆ گه‌یاندن ‌‬ ‫ی متمانه‌ ‌‬ ‫ئه‌م بابه‌تانه‌وه‌‌‪ ،‬جێگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و سیاس������ه‌توانان‪ .‬له‌و واڵتانه‌ ‌‬ ‫به‌ به‌رپرس������انی‌ حكووم ‌‬ ‫�����راوه ناحكوومییه‌كا ‌ن‬ ‫ی كه‌مت������ره‌‪ ،‬ڕێكخ� ‌‌‬ ‫ك‌ه تی������ادا ئازاد ‌‬ ‫ی‬ ‫ی داواكارییه‌كان و نووس������ین ‌‬ ‫ده‌توانن خه‌لك بۆ واژووكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫نامه‌ و په‌یوه‌ندیی������ه‌ ته‌له‌فوونییه‌كان هان بده‌ن‪ .‬ڕێكخراو ‌‬ ‫ی زانیارییه‌كان و‬ ‫ناحكوومی������ی‌ ئێوه‌ ده‌توانێت ب‌ه دابینكردن ‌‬ ‫ی پێویس������ت‪ ،‬یارمه‌تی‌ ئه‌م هه‌وڵدانان‌ه بدات‪ .‬بۆ‬ ‫ئامرازه‌كان ‌‬ ‫ی بۆ هه‌مووان داوا‬ ‫نموونه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ڕێكخراوی‌ ته‌ندروس������ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ بارودۆخ ‌‬ ‫له‌ وه‌زاره‌تی‌ ته‌ندروس������ت ‌‬ ‫ته‌ندروس������تیی‌ ناوچه‌یه‌ك باشتر بكات‪ ،‬ده‌توانێت سوود ل‌ه‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ وه‌ربگرێت و‪ ،‬ب������‌ه په‌روه‌رده‌كردنیان‬ ‫ئه‌ندامان������ ‌‬ ‫بتوانێت یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ گه‌یاندنی‌ په‌یام‪.‬‬ ‫ی س������ه‌ره‌كیی‌ پرۆگرامی‬ ‫ئ������ه‌م ئه‌ندامان‌ه ده‌توانن په‌یام ‌‬ ‫ی خۆیان و‬ ‫ی تۆمار بك������ه‌ن و‪ ،‬دواتر داواكاری������ ‌‬ ‫پش������تگیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاستییه‌كانی‌ په‌یوه‌ست به‌ ئاسه‌واره‌كانی‌ نه‌رێنیی‌ بارودۆخ ‌‬ ‫ی خۆیان پێشكه‌ش‬ ‫ی ته‌ندروس������تی‌ ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫نه‌گۆنجاو ‌‬ ‫ب‌ه به‌رپرس������انی‌ واڵت بكه‌ن‪ .‬ل‌ه كاتێكدا كه‌ ژه‌ماره‌یه‌ك ل‌ه‬ ‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫ی‬ ‫ی نه‌رێن ‌‬ ‫ی كاریگه‌ری ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ ڕاپۆرتێك له‌باره‌ ‌‬ ‫ئه‌ندامان ‌‬ ‫ئه‌م بارودۆخه‌ له‌س������ه‌ر ته‌ندروس������تیی‌ مندااڵن پێش������كه‌ش‬ ‫ی‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ئ������ه‌م پرۆگرام‌ه زۆر به‌هێزتر ده‌بێ������ت‪ .‬كارمه‌ندان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ هه‌مووان ده‌توانێت یارمه‌تی ‌‬ ‫ی ته‌ندروس������ت ‌‬ ‫ڕێكخراو ‌‬ ‫ی ك‌ه ل‌ه‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ‌ه بدات‪ ،‬بۆ ئ������ه‌وه‌ی‌ ئه‌و خااڵنه‌ ‌‬ ‫ئه‌ندامان������ ‌‬ ‫ی بكه‌ن و‪،‬‬ ‫داواكارییه‌كه‌ی������ان زیاتر ل‌ه الیان په‌س������نده‌ دیار ‌‬ ‫ئه‌م خااڵن‌ه ب‌ه شێوه‌یه‌ك ده‌رببڕن‪ ،‬ك‌ه زیاترین كاریگه‌رییان‬ ‫ی سیاس������ی‌ ده‌رفه‌ت نادات‬ ‫ی كه‌ ئاقار ‌‬ ‫هه‌بێت‪ .‬له‌و واڵتانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ناحكوومی ‌‬ ‫ب������‌ه جموجووله‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان‪ ،‬ڕێكخراو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پشتگیریی‌ خۆی‌ ب‌ه ورد ‌‬ ‫ئێو‌ه پێویست‌ه ك‌ه ڕێوشۆینه‌كان ‌‬ ‫ی بكات‪ .‬ئێوه‌ ده‌بێت دڵنیا بن ك‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‌ ئێو‌ه ب‌ه‬ ‫تاوت������ۆ ‌‬ ‫ی ده‌وڵه‌ته‌‪.‬‬ ‫ی كاردانه‌وه‌كان ‌‬ ‫ی ئاگادار ‌‬ ‫باش ‌‬

‫ی چاودێریكردن ك ‌ه‬ ‫پشتگیریكردن ل ‌ه پێكهاته‌كان ‌‬ ‫ی مه‌ده‌نی‬ ‫ی به‌شداری ‌‬ ‫ده‌بن ‌ه هۆ ‌‬ ‫ی ك‌ه ب‌ه پێ ‌ی یاسا ده‌رفه‌تی‌ ئه‌نجامدانی‌ چاالكی ‌ی‬ ‫له‌و واڵتانه‌ ‌‬ ‫مه‌ده‌ن������ی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م چاالكییان‌ه ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی‌ به‌رباڵو‬ ‫ی ڕێكخراو‌ه ناحكوومییه‌کا ‌ن‬ ‫ئه‌نجام نادرێن‪ ،‬ئه‌ركێك ‌ی گونجاو ‌‬ ‫پش������تگیریكردن‌ه ل������‌ه كار و ڕه‌وت ‌ی پێویس������ته‌ بۆ به‌ش������داری ‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی‪ .‬ڕێكخراو‌ه ناحكوومییه‌کان‌ پێویسته‌ بۆ پشتگیریكردن‬ ‫له‌ بابه‌ته‌كانی‌ خواره‌و‌ه هاوكاریی یه‌كتر بكه‌ن‪:‬‬ ‫ڕه‌خس������اندنی‌ ده‌رفه‌تی‌ پێویس������ت بۆ ئه‌و مه‌به‌س������ته‌ی‌‪‌،‬‬ ‫ڕێكخراوه‌‌ ناوچه‌یییه‌کان‌ كه‌ به‌رپرسه‌كانیان به‌ به‌شداریكردنی‌‬ ‫خه‌ڵ������ك هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‌ ك������ه‌ هاوواڵتیان بتوانن‬ ‫ڕایه‌كانی‌ خۆیان له‌باره‌ی‌ یاس������ا نوێی������ه‌کان‌ كه‌ له‌ قۆناغی‌‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ و په‌س������ندكردنه‌‪ ،‬ده‌رببڕن‪( .‬بۆ نموونه‌ دادگه‌‬ ‫گشتییه‌کان)‪ .‬سوودوه‌رگرتن له‌ كۆمیسیونه‌كانی‌ ڕاوێژکاریی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی یان کۆمیس������یۆنی چاودێری������ی هاوواڵتیان له‌‬ ‫الی������ه‌ن وه‌زاره‌تخانه‌كانی‌ ده‌وڵه‌تی‌ بۆ وه‌رگرتنی‌ ڕای‌ خه‌ڵك‬ ‫و واڵمدانه‌وه‌ به‌ پرس������یاره‌كانی‌ هاوواڵتی������ان‪ .‬وه‌دیهێنانی‌‬ ‫شه‌فافیه‌تی‌ زیاتر له‌ ڕه‌وتی‌ بڕیاردان و ده‌سپێڕاگه‌ییشتنی‬ ‫هاوواڵتی������ان به‌ زانیاریی������ه‌كان وه‌ك باڵوكرده‌نه‌وه‌ی‌ ئاماری‌‬ ‫ده‌نگده‌ران یا خستنه‌ڕووی‌ هه‌ندێك به‌ڵگه‌ی‌ تایبه‌ت بۆ گشت‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ بۆ پێداچوونه‌وه‌ و سه‌ره‌نجدان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ڕێكخراوه‌‌ ناحكوومیی������ه‌کان‌ ده‌توانن ب‌ه هاوكاریكردن ‌‬ ‫به‌رپرسان بۆ پابه‌ندبوون ب‌ه په‌یمان و به‌ڵێنه‌كانی‌ خۆیان و‬ ‫ی‬ ‫به‌هره‌مه‌ندبوون ل‌ه پشتگیرییه‌كانی‌ خه‌ڵك‪ ،‬زیاتر له‌ ڕێگه‌ ‌‬ ‫ی به‌رپرسیاریه‌تییه‌كان‪ ،‬ده‌بێت‌ه‬ ‫واڵمدانه‌وه‌ و ل‌ه ئه‌ستۆگرتن ‌‬ ‫ی حكوومی‌ بۆ ئه‌م پێكهاتان‌ه و‬ ‫ی ك‌ه به‌رپرس������ان ‌‬ ‫ی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫هو ‌‬


‫كار و ڕه‌وتانه‌ به‌هایه‌ك دابنێن و‪ ،‬ل‌ه هه‌مان كاتدا ڕێكخراو‌ه‬ ‫ناحكوومییه‌کا ‌ن پێویسته‌ له‌سه‌ریان كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ په‌روه‌رد‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی خه‌ڵك بزانن‪ ،‬كه‌ به‌رپرس������ان واڵمده‌ر ‌‬ ‫بكه‌ن بۆ ئ������ه‌وه‌ ‌‬ ‫‌یه داوا ل‌ه‬ ‫ی ئه‌وه‌یان هه ‌‌‬ ‫ی ئه‌وانن و هاوواڵییان ماف ‌‬ ‫خواست ‌‬ ‫به‌رپرسان بكه‌ن‪ ،‬كه‌ به‌رپرسایه‌تی‌ بگرینه‌ ئه‌ستۆ و واڵمده‌ر‬ ‫ی‬ ‫بن‪ .‬خه‌ڵك بۆ گه‌یش������تن به‌م ئامانجان‌ه پێویسته‌ كه‌ توانا ‌‬ ‫گه‌یشتن به‌ زانیارییه‌كانیان هه‌بیت‪ ،‬هه‌م په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ل‬ ‫به‌رپرسه‌کاندا هه‌بێت‪ ،‬كه‌ ڕێكخراوه‌‌ ناحكوومییه‌کان ده‌توانن‬ ‫ده‌رفه‌تی ده‌سپێڕاگه‌ییشتن به‌ هه‌ردووکیان هه‌بێت‪.‬‬ ‫ب������ۆ نموون������ه‌‪ ،‬ڕێكخ������راوی‌ ته‌ندروس������تی‌ ب������ۆ هه‌مووان‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت������ی‌ یه‌كێك ل������ه‌ هاوپه‌یمانییه‌كان������ی‌ ڕێكخراوه‌‌‬ ‫ناحكوومییه‌کانی‌ له‌ ده‌ست دایه‌‪ ،‬كه‌ ئامانجی‌ گوشارخستنه‌‬ ‫سه‌ر وه‌زاره‌تی‌ ته‌ندروس������تییه‌‪ ،‬بۆ پێكهینانی‌ كۆمیسیونێكی‌‬ ‫ڕاوێژكاریی‌ هاوواڵتیان به‌ مه‌به‌ستی‌ وه‌ده‌ستهێنانی‌ چاودێریی‌‬ ‫خه‌ڵك ل������ه‌ ب������واری‌ پرۆگرامه‌كانی‌ وه‌زاره‌تی‌ ته‌ندروس������تی‌‪.‬‬ ‫ڕێكخراوه‌‌ ناحكوومییه‌کان‌ ئه‌م ئه‌ركه‌یان هه‌یه‌ كه‌ ئه‌ندامانی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ بۆ ب������وون به‌ ئه‌ندام له‌م كۆمیس������یۆنه‌دا‪ ‌،‬ناونووس‬ ‫و پ������ه‌روه‌رده‌ بك������ه‌ن‪ .‬ڕێكخراوی‌ ته‌ندروس������تی‌ بۆ هه‌مووان‬ ‫ئافره‌تانی‌ ده‌رچوو له‌ خوله‌كانی‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌ ئافره‌تان هان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬كه‌ بۆ به‌ ئه‌ندامبوون له‌م كۆمیس������یۆنه‌ هه‌وڵی‌ خۆیان‬ ‫بده‌ن‪ .‬ڕێكخ������راوه‌ ناحكوومیی������ه‌کان‌ده‌یانه‌وێت دڵنیا بن كه‌‬ ‫پێكهاته‌ی‌ ئه‌م كۆمیس������یۆنه‌ به‌ شێوه‌یه‌كه‪ ‌،‬كه‌ ده‌وڵه‌ت یا هیچ‬ ‫ڕێكخراوێكی‌ ناحكوومیی‌ تایبه‌ت ناتوانێت كۆنترۆڵی‌ بكات‪.‬‬

‫ڕێكخستن و فێرکردنی‌ ده‌نگده‌ران‬ ‫ل‌ه كۆتاییدا‪ ‌،‬ڕێكخراوه‌‌ ناحكوومییه‌کا ‌ن ده‌توانن ده‌نگدان‬ ‫ی مه‌ده‌نی بناسێنین و‪ ،‬خه‌ڵك هان‬ ‫وه‌ك جۆرێك له‌ به‌شداری ‌‬ ‫بده‌ن بۆ به‌ش������داری‌ كردنیان‪ ،‬له‌ كاتێكدا ئه‌گه‌ر سیسته‌می‬ ‫سیاس������ی‌ ئه‌م ده‌رفه‌ت‌ه بدات‪ .‬ڕێكخ������راوه‌‌ ناحكوومییه‌کان‬ ‫ی‬ ‫ده‌توان������ن ده‌نگده‌ران ناونووس بك������ه‌ن و له‌باره‌ی‌ گرنگی ‌‬ ‫هه‌ڵبژارده‌نه‌كان قسه‌یان بۆ بكه‌ن‪ ،‬كۆبوونه‌وه‌ی‌ هاوبه‌ش ل‌ه‬ ‫نێ������وان كاندیده‌كان و خه‌ڵك به‌رپا بكه‌ن و‪ ،‬هاوواڵتیان هان‬ ‫بده‌ن ك‌ه ل‌ه ڕۆژی‌ هه‌ڵبژاردندا به‌شداری‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫کۆبه‌ند‬ ‫ی‬ ‫به‌هێزكردنی‌ به‌ش������داریی خه‌ڵ������ك و به‌هێزكردنی‌ ڕۆڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌وڵدانه‌كانی‌ ڕێكخراوێك ‌‬ ‫ی سه‌ره‌كی ‌‬ ‫هاوواڵتیان‪ ،‬ته‌وه‌ر ‌‬ ‫ی ب������ۆ گۆڕان‪ .‬له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ناحكوومیی������‌ه له‌ درێژه‌ی‌ هه‌وڵه‌كان ‌‬

‫ی‬ ‫ی ئێو‌ه ل‌ه بواری‌ داڕش������تن ‌‬ ‫ك‌ه ڕێكخ������راوی‌ ناحكوومی������ ‌‬ ‫په‌ی������ره‌و و پرۆگرام‪ ،‬به‌ڕێوه‌بردن و پ������رۆژ‌ه چاودێرییه‌كان‬ ‫ی‬ ‫زۆر س������ه‌ركه‌وتوو بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گ������ه‌ر بنه‌مایه‌كی‌ به‌هێز ‌‬ ‫ی هاوواڵتیان دروس������ت نه‌كات‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ردن و به‌ش������داری ‌‬ ‫ڕێکخراوی ناحکوومیی ئێو‌ه له‌دوای وازهێنانی بنیاتنه‌رانی‬ ‫ڕێکخراوه‌که‌‪ ،‬نه‌توانێت زۆر درێژه‌ ب‌ه کاره‌که‌ی بدات‪.‬‬ ‫ی تر‬ ‫ئێو‌ه له‌ هه‌مان كاتدا ب‌ه به‌ره‌و پێشبردنی‌ بواره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆتان‪ ،‬پێویس������ت‌ه ك‌ه تواناكان ‌‬ ‫ی ناحكوومی ‌‬ ‫ل‌ه ڕێكخراو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫ی و پاراستن ‌‬ ‫ی خۆتان ل‌ه بواره‌كانی‌ پاڵپشت ‌‬ ‫ڕێكخراو ‌‬ ‫ی هاوواڵتیان به‌رز‬ ‫ی ڕۆڵ ‌‬ ‫ی بۆ گشت و به‌هێزكردن ‌‬ ‫به‌ش������دار ‌‬ ‫ی‬ ‫بكه‌ن������ه‌وه‌‪ .‬ئێو‌ه ده‌بێت كاری‌ خۆتان ب������‌ه په‌روه‌رده‌كردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجوومه‌ن ‌‬ ‫ی خۆبه‌خش و ئه‌ندامان ‌‬ ‫كارمه‌نده‌كان‪ ،‬كه‌سان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه ڕێكخراوه‌كان ‌‬ ‫ی ڕێكخراوه‌كه‌تان له‌و بواره‌ ‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن ‌‬ ‫ی به‌ش������داریی مه‌ده‌نی ده‌توانن چ‬ ‫ناحكوومی‌ بۆ به‌هێزكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ بكه‌ن‪ .‬ئێوه‌ش له‌ بوار ‌‬ ‫كارێك ئه‌نجام بده‌ن‪ ،‬ده‌س������ت پ ‌‬ ‫به‌ئه‌نجامگه‌یاندنی‌ بابه‌ت‌ه سیاسییه‌کا ‌ن لێكۆلینه‌وه‌ ئه‌نجام‬ ‫ی ته‌واوتان هه‌بێت‬ ‫بده‌ن‪ ،‬ه������ه‌وڵ بده‌ن ک������‌ه تێگه‌یش������تنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬ئه‌و ڕۆڵه‌ی‌ ك������ه‌ ڕێكخراو ‌‬ ‫ل‌ه هاوس������ه‌نگی ‌‬ ‫ناحكوومیی‌ ئێو‌ه ده‌یه‌وێت بگرێت‌ه ئه‌ستۆ‪ ،‬بیناسن و له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌وڵه‌ت په‌یوه‌ندییه‌كی‌ داهێنه‌رانه‌تان هه‌بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئێو‌ه هه‌روه‌ها پێویس������ت‌ه ك‌ه گۆیڕایه‌ڵی������ی‌ بیرۆكه‌كان ‌‬ ‫ی چ كارێكیان‬ ‫ی ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی خۆتان بن‪ .‬ئه‌وان توانای ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫هه‌یه‌؟ كه‌س������انێك هه‌ن ك‌ه ده‌یانه‌وێت ته‌نها په‌یوه‌ندییان ب‌ه‬ ‫ی خۆیانه‌و‌ه هه‌بیت‪ ،‬یا ته‌نها بۆ‬ ‫دانیش������تووانی‌ گه‌ڕه‌كه‌كان ‌‬ ‫ی ئه‌و گرفتانه‌ هه‌وڵ بده‌ن‪ ،‬كه‌ كاریگه‌رییان هه‌ی‌ه‬ ‫چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫ی خێزانیان یا دانیشتووانی‌ گه‌ڕه‌كه‌كه‌یان‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جموجۆڵ ل‌ه بواری‌ بابه‌ته‌كان ‌‬ ‫ئه‌وان به‌ر له‌ده‌ستپێكردن ‌‬ ‫تر و سیاسه‌ت‌ه گه‌وره‌كان‪ ،‬پێویستیان ب‌ه كات هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دروس������ت بۆ به‌هێزكردنی‌ به‌شداری ‌‬ ‫ته‌نها یه‌ك ڕێگا ‌‬ ‫ی ڕۆڵ������ی‌ هاوواڵتی������ان نییه‌‪ .‬ئێو‌ه‬ ‫مه‌ده‌ن������ی و به‌هێزكردن������ ‌‬ ‫ی بچووكه‌وه‌ ده‌س������ت‬ ‫ی خۆتان ل‌ه بابه‌ت ‌‬ ‫ده‌توان������ن چاالكی������ ‌‬ ‫ێ بكه‌ن‪ ،‬ڕێکاری جی������اواز تاقی بکه‌ن������ه‌وه‌ و‪ ،‬به‌ره‌به‌ر‌ه‬ ‫پ������ ‌‬ ‫زانیاریی‌ زیاتر به‌ده‌س������ت بینێن‪ .‬ل������ه‌ بیرتان نه‌چێت‪ ،‬جیا‬ ‫ل‌ه مه‌ئموورییه‌تی تایبه‌تیی ڕێکخ������راوی ناحکوومیی ئێوه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند زیاتر خه‌ڵكی‌ كۆمه‌ڵگ‌ه وه‌ك هاوواڵتییه‌ك به‌ ماف‬ ‫ی‬ ‫و به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانیان ئاشنا بن‪ ،‬لێهاتوویی ڕێكخراو ‌‬ ‫ئێوه‌ش زیاتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪www.iipdigital.usembassy.gov‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪37‬‬


‫قبرس‪ ،‬ئاسۆیه‌ك به‌ره‌و‬ ‫ڕزگاربوون له‌ مایه‌پووچی‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی قبرس به‌ده‌ستی ئه‌و قه‌یرانه‌ ئابوورییه‌ی‬ ‫تووش������ی زۆربه‌ی واڵته‌ ئه‌ورووپیی������ه‌كان بۆته‌وه‌ ده‌ناڵێنێت و‬ ‫له‌ژێر مه‌ترس������ی مایه‌پووچبووندایه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم له‌م هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ڕۆژی یه‌كش������ه‌ممه‌ (‪ ١٧‬و ‪٢٤‬ی ‪ )٢٠١٣/٢‬که‌ به‌ دوو خول‬ ‫به‌ڕێوه‌چ������وو‪ ،‬ڕێژه‌یه‌كی به‌رزی به‌ش������داریكردن تۆمار كرا و‬ ‫گه‌یشته‌ ‪%81‬ی ده‌نگده‌ران‪ .‬ئه‌م ڕێژه‌ به‌رزه‌ی به‌شداریكردن‬ ‫له‌ن������او قه‌یرانێكی توندی ئابووری������دا‪ ،‬واتایه‌كه‌ بۆ ئومێدێك و‬ ‫ئاسۆیه‌كی گه‌ش بۆ ڕزگاربوون له‌و قه‌یرانه‌‪.‬‬ ‫له‌ ‪17‬ی شوباتدا خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری‬ ‫به‌ڕێوه‌چ������وو‪ .‬پاڵێ������وراو و ڕاب������ه‌ری پارت������ی گردبوونه‌وه‌ی‬ ‫دیموكرات������ی (نیك������وس ئه‌ناستاس������یادس) به‌جیاوازییه‌كی‬ ‫زۆره‌وه‌ و ب������ه‌ ڕێ������ژه‌ی ‪%45.46‬ی ده‌نگ������ه‌كان به‌س������ه‌ر‬ ‫ڕكابه‌ركه‌یدا (پاڵێوراوی سه‌ربه‌خۆ و وه‌زیری ته‌ندروستی له‌‬ ‫حكوومه‌تی پێش������ووی زۆرینه‌ی شیوعی (ستاڤرۆس ماالس)‬ ‫و هه‌ر له‌الیه‌ن حزبی شیوعی (ئاكێل ‪)AKEL‬ه‌وه‌ پاڵپشتی‬ ‫ده‌كرا و‪%26.91 ،‬ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������تهێنا)‪ ،‬سه‌ركه‌وت‪.‬‬ ‫هه‌رچی پاڵێوراوی س������ه‌ربه‌خۆ (یۆرگۆس لیلیكاس) بوو‪ ،‬له‌‬ ‫الیه‌ن سوسیالیس������ته‌كانه‌وه‌ پاڵپش������تی ده‌كرا و‪%24.93 ،‬ی‬ ‫ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ به‌م رێژه‌ جیاوازه‌‬ ‫زۆره‌وه‌ نه‌بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌ناستاسیادس وه‌ك سه‌رکۆمار‬ ‫هه‌ڵبژێردرێ������ت‪ ،‬چونكه‌ به‌پێی یاس������ای هه‌ڵبژاردنی قبرس‪،‬‬ ‫پێویس������ته‌ له‌ خولی یه‌كه‌مدا پاڵێوراوی سه‌ركه‌وتوو زیاتر له‬ ‫‌‪%51‬ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ستبێنێت‪.‬‬ ‫خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردن له‌ ‪24‬ی شوباتدا به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫ل������ه‌م خول������ه‌دا ئه‌ناستاس������یادس توانی به‌ ڕێ������ژه‌ی ‪%57.5‬‬ ‫ده‌نگه‌كان به‌س������ه‌ر (س������تاڤرۆس ماالس)دا سه‌ركه‌وێت‪ ،‬که‌‬ ‫‪%42.52‬ی ده‌نگه‌كانی مسۆگه‌ر کردبوو‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراو په‌یمان������ی دا‪ ،‬هه‌وڵی ته‌واو بدات‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی داواكاریی (ترویكا ‪ )Troika‬ئه‌و الیه‌نانه‌ی قه‌رز‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫به‌ واڵته‌ ئه‌ورووپییه‌كان ده‌به‌خشن (یه‌كێتی ئه‌ورووپا‪ ،‬بانكی‬ ‫ناوه‌ندیی ئه‌ورووپی و سندووقی دراوی نێوده‌وڵه‌تی) جێبه‌جێ‬ ‫ب������كات‪ .‬داواكاری ئه‌و الیه‌نانه‌ بریتییه‌ له‌‪ ،‬ده‌س������تپێوه‌گرتنی‬ ‫دارایی له‌الیه‌ن حكوومه‌تی قبرسه‌وه‌‪ .‬ئه‌ناستاسیادس هه‌ر‬ ‫له‌ سه‌ره‌تادا الیه‌نگری ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ی ده‌ستپێوه‌گرتنی دارایی‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌رچی (س������تاڤرۆس ماالس)ه‌‪ ،‬دژی ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ بوو‪.‬‬ ‫كارێكی دیكه‌ی س������ه‌ره‌كیی ئه‌ناستاسیادس بریتی ده‌بێت‪ ،‬له‌‬ ‫هه‌وڵدان بۆ یه‌كگرتنه‌وه‌ و یه‌كپارچه‌یی دوڕگه‌ی قبرس‪.‬‬

‫نیكوس ئه‌ناستاسیادس‬

‫ل������ه‌ ‪27‬ی ئه‌یلول������ی ‪ 1946‬له‌دایكب������ووه‌‪ .‬پارێ������زه‌ر و‬ ‫سیاس������ه‌تمه‌داره‌‪ ،‬ئه‌ندامی پارتی گردبوونه‌وه‌ی دیموكراتی‬ ‫ڕاس������تڕه‌وه‌ و له‌س������اڵی ‪1997‬ه‌وه‌ ڕابه‌رایه‌تی ئ������ه‌و پارته‌‬ ‫ده‌كات‪ .‬به‌هۆی پش������تگیریكردنی له‌ پالنه‌كه‌ی كوفی ئه‌ننان‬ ‫ب������ۆ یه‌كگرتن������ه‌وه‌ی دوڕگه‌ی قبرس‪ ،‬كه‌ ل‌ه س������اڵی ‪2004‬دا‬ ‫خرایه‌ ڕیفراندۆمه‌وه‌‪ ،‬به‌ ڕێژه‌ی ‪ %75.8‬له‌الیه‌ن قبرس������ییه‌‬ ‫یونانییه‌كان������ه‌وه‌ ره‌تكرای������ه‌وه و قبرس������ییه‌ توركه‌كانی������ش‬ ‫ڕه‌زامه‌ند بوون له‌سه‌ر ئه‌م یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌‌‪ ،‬ئاستی الیه‌نگرانی‬ ‫ئه‌ناستاسیادس له‌داكشاندا بوو‪.‬‬

‫پارتی گربوونه‌وه‌ی دیموكراتی‬

‫یه‌كێكه‌ له‌ پارته‌ ڕاس������تڕه‌وه‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی قبرس‪ ،‬ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪ 1976‬له‌الیه‌ن (گالس������كۆس كلیریدس) دامه‌زراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی ‪2006‬دا ‪%30‬ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ‪2002‬دا ‪ %38.8‬ده‌نگه‌كانی مس������ۆگه‌ر کرد‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫پارته‌ دوو كورسی له‌ په‌رله‌مانی ئه‌ورووپیدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪www.bbc.co.uk‬‬ ‫‪ar.wikipedia.org‬‬ ‫‪www.alquds.co.uk‬‬ ‫‪arabic.euronews.com‬‬


‫ئه‌ندۆرا‬

‫ئه‌ندۆرا واڵتێكی بچووك و سه‌ربه‌خۆیه‌‪،‬‬ ‫ك������ه‌ ده‌‌كه‌وێته‌ نێوان دوو واڵتی فه‌ره‌نس������ا‬ ‫له‌ باكووره‌‌وه‌ و ئیس������پانیا له‌ باشووره‌وه‌‪.‬‬ ‫ژماره‌ی دانیشتووانی ئه‌م واڵته‌ ‪ ٨٦‬هه‌زار و‬ ‫‪ ١٦٥‬كه‌سه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی ‪ ٤٧٠‬كیلۆمه‌تری‬ ‫چوارگۆش������ه‌یه‌‪ .‬پایته‌خته‌كه‌ی (الڤێال)یه‌ و‬ ‫شاره‌ گرنگه‌كانی (ئێسكالدس ‪ -‬ئێنگوردانی‪،‬‬ ‫ئێنكامپ و سه‌نت خولیا دلوریا)یه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕووی كه‌ش������وهه‌واوه‌‪ ،‬له‌ هاوین و‬ ‫به‌هاران������دا ئاووهه‌وایه‌كی فێنكی هه‌یه‌ و‬ ‫له‌ زستانیشدا به‌فر ده‌بارێت و هه‌وایه‌كی‬ ‫س������اردی هه‌یه‌‪ .‬ئابوورییه‌كه‌شی پشت به‌‬ ‫گه‌ڕیده‌یی‪ ،‬هه‌روه‌ها ‪ %80‬به‌رهه‌می خاوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی پێك دێنێت‪ ،‬ته‌نیا‪%2‬ی زه‌ویه‌كه‌ی‬ ‫ئ������ه‌م واڵت‌ه ب������ۆ به‌رهه‌می كش������توكاڵییه‌‪.‬‬ ‫دانه‌وێڵه‌ و سه‌وزه‌وات یه‌كێ له‌ به‌رهه‌مه‌‬ ‫گرنگه‌كانی ئه‌م واڵته‌یه‌‪ ،‬به‌رهه‌مه‌ دارییه‌كان‬ ‫و تووتن له‌م واڵت������ه‌دا هه‌نارده‌ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ڕووی حكوومه‌ت و سیاس������ه‌ته‌وه‌ش‪،‬‬ ‫خاوه‌نی س������ه‌رۆكی واڵته‌‪ .‬س������ه‌ركۆماری‬

‫فه‌ره‌نسا و قه‌شه‌ ئیسپانییه‌كانی ناوچه‌ی‬ ‫ئورخ������ل‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتیان ب������ه‌ نوێنه‌ران������ی‬ ‫به‌رده‌وام ده‌سپێرن‪ .‬ئه‌م نوێنه‌رانه‌‪ ،‬به‌پێی‬ ‫ریفراندۆمی ساڵی ‪ 1993‬كه‌ په‌سه‌ندكرا‪،‬‬ ‫مافی ڤیتۆیان له‌ بواری تایبه‌تدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆربه‌ندی یاس������ادانانی نوێ‪ ،‬جێگای‬ ‫ئه‌نجومه‌نی گش������تی ‪ 28‬كه‌س������ی نه‌ریتی‬ ‫ده‌گرێت������ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ئه‌نجومه‌ن������ه‌ پێكهاتووه‌‬ ‫له‌ چ������وار نوێنه‌ر له‌ هه‌ر به‌ش‪ ،‬بۆ ماوه‌ی‬ ‫چوار س������اڵ ب������ه‌ ده‌نگی ت������ه‌واوی خه‌ڵك‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن‪ .‬ل������ه‌ س������اڵی ‪1981‬دا‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نێكی به‌ڕێوه‌بردنی (ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ده‌وڵه‌ت) هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬ریفراندۆمه‌كه‌‬

‫دروس������تكردنی حزبه‌ سیاسییه‌كانیش������ی‬ ‫په‌سه‌ند كرد‪.‬‬ ‫سیاسه‌ته‌كانی ئه‌م واڵته‌ له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫دیموكراسیی په‌رله‌مانی داده‌نرێت‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫به‌رامبه‌ر ئه‌م سیاسه‌تانه‌دا سه‌رۆكوه‌زیران‬ ‫له‌ پله‌ی یه‌كه‌می ده‌وڵه‌تدایه‌ و سیسته‌می‬ ‫چه‌ن������د حزب������ی حوكمڕانی ل������ه‌و واڵته‌دا‬ ‫ده‌كات‪ .‬یاس������ادانان ل������ه‌ ئه‌س������تۆی‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت و په‌رله‌ماندای������ه‌ و ده‌وڵه‌ت به‌‬ ‫ته‌نیای������ی ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنی واڵت‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌بات‪.‬‬ ‫واڵتی ئه‌ن������دۆرا ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری‬ ‫و وه‌زاره‌ت������ی دادی س������ه‌ربه‌خۆی هه‌ی������ه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌م واڵته‌ هێزی سه‌ربازی نییه‌ و‬ ‫واڵتانی فه‌ره‌نسا و ئیسپانیا به‌رپرسیاره‌تیی‬ ‫پش������تیوانی خاكی ئه‌م واڵته‌یان له‌ ئه‌ستۆ‬ ‫گرت������ووه‌‪ ،‬ئه‌ن������دۆرا ئه‌ندامی هی������چ كام له‌‬ ‫ڕێكخ������راوه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییی������ه‌كان نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫نیازی چوونه‌ ن������او ئه‌نجومه‌نی ئه‌ورووپای‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫ئه‌ندۆرا (شانشینی په‌رله‌مانیی ئه‌ندۆرا)‬ ‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ڤێلال‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووان ‪ 25.200‬که‌س – ئامار ‪٢٠٠٨‬‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ ٤٧٠‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 86.165‬که‌س – ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠١٠ – )%٨٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٩٩‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان ل‌ه په‌رله‌ماندا‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٣٥،٧‬‬

‫پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪:‬‬

‫(‪ )%٣٧‬ئیسپانیایی‪ )%٣٦( ،‬ئه‌ندۆرایی‪ )%١٣( ،‬پورتوگاڵی‪ )%٧( ،‬فرانسه‌وی‬ ‫و (‪)%٧‬ه‌که‌ی تریش به‌ سه‌ر گرووپی تردا دابه‌ش ده‌بێت‪.‬‬

‫زمانی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫که‌تالۆنی‪ ،‬به‌الم زمانی فرانسه‌وی و سپانیاییش که‌ڵکیان لێوه‌رده‌گیرێت‪.‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و گرنگی ‌‬ ‫ئه‌نجامدانی‌‬ ‫* ن‪ :‬هۆشمه‌ند ئه‌حمه‌د‬

‫ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬یه‌كێكه‌ له‌و‬ ‫پرۆس������ه‌ ‌‬ ‫هۆی‌ه گرنگانه‌ی‌ گه‌یشتن به‌ ده‌‌سه‌اڵت و‬ ‫ی ل‌ه واڵتانی‌ دیموكراسی‬ ‫فه‌رمانڕه‌‌وایه‌ت ‌‬ ‫و ف������ره‌ حزبی������دا ئه‌نج������ام ده‌درێت و‬ ‫ی‬ ‫په‌ی������ڕه‌و ده‌كرێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ڕوو ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ئه‌كادیمییه‌وه‌‪ ،‬جوگرافیا ‌‬ ‫به‌شێكی‌ گرنگی‌ جوگرافیای سیاسیی‌ه‬ ‫(‪‌ )political Geography‬و له‌گه‌ڵ‬ ‫ی جوگرافیادا‬ ‫گه‌ش������ه‌كردنی‌ ئه‌و لقه‌ ‌‬ ‫بره‌وی‌ زیاتری‌ په‌یداكرد‪ .‬جگه‌ له‌مانه‌ش‬ ‫ی‬ ‫پرۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن مێژوویه‌كی‌ كۆن ‌‬ ‫ی‬ ‫‌كانی بۆ س������ه‌رده‌م ‌‬ ‫هه‌ی������ه ‌و بنچینه ‌‌‬ ‫ی كۆن ده‌گه‌ڕێته‌وه‪.‬‬ ‫یۆنان ‌‬ ‫ی‬ ‫هاوكات له‌گه‌ڵ به‌ره‌و پێش������چوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیموكراس������ی‌ و ڕه‌وت������ ‌‬ ‫پرۆس������ه‌ ‌‬ ‫به‌جیهانیب������وون( ‪)Globalization‬‬ ‫ی‬ ‫ی زیاتر ‌‬ ‫ئ������ه‌م پرۆس������ه‌یه‌ش گرنگ������ ‌‬ ‫ی واڵتان������دا په‌یدا‬ ‫له ‌نێ������و چوارچێوه‌ ‌‬ ‫ی هاوكێش������‌ه‬ ‫كرد و‪ ،‬یه‌كالییكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫سیاسییه‌كان به‌جۆرێك ك‌ه گه‌ل ده‌بێت‌ه‬ ‫كاراكته‌ری‌ سه‌ره‌كی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ل������‌ه ڕۆژگار ‌‬ ‫گرنگی������ ‌‬ ‫ی ڕۆژ ل������‌ه‬ ‫ئه‌م������ڕۆدا ڕۆژ ل������ه‌دوا ‌‬ ‫گه‌ش������ه‌كردندایه ‌و زۆرب������ه‌ی‌ ه������ه‌ر‌ه‬ ‫ی گ������ۆی‬ ‫ی یه‌ك������‌ه سیاس������ییه‌كان ‌‬ ‫زۆر ‌‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫ی كارده‌كه‌ن بۆ به‌ره‌و پێش������چوون‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی ئه‌م پرۆسه‌یه‌‪ ،‬جا چ‬ ‫و سه‌رخس������تن ‌‬ ‫ی‬ ‫ل‌ه بازن������ه‌ی‌ ناوه‌وه‌و ی������ان ده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫واڵته‌كه‌یان������دا‪ ،‬به‌جۆرێ������ك ک������ه‌ ئ������ه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌ كه‌مترین تانه‌ی‌ لێ بدرێت‬ ‫ی پێو‌ه‬ ‫ی و ش������ه‌فافیه‌ت ‌‬ ‫و زۆرترین ڕوون ‌‬ ‫دیاربێت‪.‬‬ ‫ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن زامن ‌‬ ‫پرۆسه‌ ‌‬ ‫ی گه‌وره‌مان ب������ۆ ده‌كات و‬ ‫ده‌س������كه‌وت ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی گ������ه‌وره‌ ‌‬ ‫كۆمه‌لێك گرنگی ‌‬ ‫ده‌كرێت ب‌ه كورتی‌ ئاماژه‌ به‌ هه‌ندێكیان‬ ‫بكه‌ین‪:‬‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫ی تاكه‌كان ‌‬ ‫‪ -١‬گه‌یش������تن ‌‬ ‫ی وه‌ك و‬ ‫ب‌ه ده‌س������ه‌اڵت و ده‌سه‌اڵتدار ‌‬ ‫ی سه‌رده‌میان‌ه و پێشكه‌وتوو‬ ‫ئامرازیك ‌‬ ‫به‌ به‌ش������داری‌ ئه‌ندامانی‌ كۆمه‌ڵگه‌ ل‌ه‬ ‫ی به‌فه‌رمانڕه‌واكردنه‌دا‪،‬‬ ‫چوارچێ������و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌ ئه‌م������ه‌ش هاوكاته‌ له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ������ه‌وره‌ش ب������‌ه ڕه‌وت������ ‌‬ ‫خزمه‌تێك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیموكراسی ده‌كات له‌سایه‌ ‌‬ ‫پرۆسه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕه‌خساندنی‌ ژینگه‌یه‌كی‌ ئازاد بۆ ئازادی ‌‬ ‫ڕاده‌ربڕین بۆ ئه‌ندامانی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‪،‬‬ ‫ی ده‌نگدانه‌و‌ه‬ ‫ك‌ه ل‌ه ڕێگه‌ی‌ سندووقه‌كان ‌‬ ‫ی خۆیان و كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان‬ ‫چاره‌نووس������ ‌‬ ‫ی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دیار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌ل ل‌ه چوارچێوه‌ ‌‬ ‫‪ -٢‬به‌شداری ‌‬ ‫ئ������ه‌و پرۆس������ه‌یه‌دا ب������ۆ بونی������ادی‬

‫ی‬ ‫ی خۆماڵ ‌‬ ‫‌(‪ )structure‬ده‌س������ه‌اڵتێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نیش������تمانی‌ و تاكه‌كان ‌‬ ‫كه‌ مۆرك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێوه‌یه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ دروستبوون ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نیشتمان ‌‬ ‫ی گه‌وره‌ ‌‬ ‫هێز و ئینتیمایه‌ك ‌‬ ‫ی گه‌ل‪ ،‬ب‌ه‬ ‫ی ڕۆڵه‌كان ‌‬ ‫و نه‌ته‌وه‌یی ل������ه‌ال ‌‬ ‫جۆرێك ك‌ه حكوومه‌ت و حوكمڕانه‌كان‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫زاد‌ه و هه‌ڵبژێردراوی‌ ده‌نگ ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ن و ل‌ه ئه‌نجامی‌ به‌ش������داریی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫سیاسی یان ل‌ه پرۆسه‌ ‌‬ ‫بونیادیان ناوه‌‪.‬‬ ‫ی پرۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫‪ -٣‬ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئازاد و بێ به‌ر ‌‬ ‫ی ژینگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ل‌ه سایه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ تان������ه‌و كه‌موكورتی‪ ‌،‬ده‌بێته‌ مایه‌ ‌‬ ‫ی دیموكراس������ی‬ ‫خزمه‌تكردن به‌ ڕه‌وت ‌‬ ‫ی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا‬ ‫و ئه‌زمون������ ‌‬ ‫ی دیموكراس������ی‬ ‫ی كۆڵه‌كه‌كان ‌‬ ‫پته‌وكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌زموون ‌‬ ‫ل������‌ه كۆمه‌ڵگه‌و پاراس������تن ‌‬ ‫سیاس������ی و نیشتمانی‌ له‌ واڵتدا‪ .‬ئه‌م‌ه‬ ‫ی پرۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن ده‌بێت‌ه‬ ‫جگ‌ه له‌وه‌ ‌‬ ‫مایه‌ی‌ یه‌كتر قبووڵكردن و ڕێزگرتن و‬ ‫فره‌یی ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -٤‬بره‌وپه‌یداكردن و گه‌ش������ه‌كردن ‌‬ ‫دیپلۆماس������ی‌ و س������ه‌نگی‌ واڵت له‌سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ئاستی‌ ناوچه‌یی‪ ،‬هه‌رێمی‌ و نێوده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی واڵته‌ دیموكراته‌کان ‌‬ ‫شان به‌ش������ان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جیهان‪ ،‬ل‌ه ئه‌نجامی‌ پیاده‌كردن ‌‬ ‫تر ‌‬ ‫ئه‌م پرۆس‌ه گرنگه‌دا‪.‬‬


‫سیسته‌‌می هه‌ڵبژاردن ل ‌ه‬

‫(ڤاتیکان)دا‬

‫* ئا‪ :‬تالیب‪ .‬غ‬ ‫پاپ������ا ل������‌ه الی������ه‌ن قه‌ش������ه‌كانی دانیش������تووی ڕۆم و‬ ‫ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی������ه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرا‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪ 1059‬مافی‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌ كاردیناله‌كانی كه‌نیس������ه‌ی پیرۆزی ڕۆما درا‬ ‫و له‌ س������اڵی ‪ 1179‬مافی ده‌نگدانی ته‌واوی كاردیناله‌كان‪،‬‬ ‫به‌ یه‌كس������انی ڕاگه‌یێندرا‪ .‬پاپا (ئوربان)ی شه‌شه‌م ك‌ه ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1378‬هه‌ڵبژێردرا‪ ،‬دواین پاپا بوو‪ ،‬كه‌ له‌ سه‌رده‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردنیدا كاردینال نه‌بوو‪ .‬یاس������ای که‌نیس������‌ه ده‌ڵێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌س������ێكی ناڕۆحانی هه‌ڵبژێردرێت‪ ،‬ده‌بێت نیشانی‬ ‫پیرۆزی قه‌شه‌یی ل‌ه سه‌رۆككۆڕی كاردیناله‌كان وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫له‌ یاساكانی ئێستای که‌نیسه‌دا‪ ،‬پاپا له‌الیه‌ن كاردیناله‌كانی‬ ‫ژێ ‌ر ‪ 80‬ساڵییه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫دووه‌می������ن ئه‌نجومه‌نی لیونه‌كان ك‌ه ‪7‬ی ئایاری س������اڵی‬ ‫‪ 1274‬دامه‌زرا‪ ،‬تا به‌س������ه‌ر هه‌ڵبژاردن������ی پاپادا چاودێری‬ ‫بکات‪ .‬ئه‌م ئه‌نجومه‌ن‌ه فه‌رمانی دا كه‌ ده‌بێت ده‌نگده‌ره‌کان‪،‬‬ ‫تا د‌ه رۆژ دوای مردنی پاپا كۆ ببنه‌و‌ه و تا كاتی هه‌ڵبژاردنی‬

‫پاپا‪ ،‬گوشه‌نشین بن‪ .‬له‌ سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی شانزده‌هه‌مدا‬ ‫شێوازی هه‌ڵبژاردن له‌گه‌ڵ ئێس������تادا جیاوازی هه‌بوو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌ب������و‌و ل‌ه نێوان مردنی پاپا و كۆبوونه‌وه‌ی كاردیناله‌كاندا‪،‬‬ ‫گۆڕانێک دروست بێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌و س������ه‌رده‌مدا ده‌نگ������ه‌كان ب������ه‌ ش������ێوه‌ی زاره‌كی‬ ‫ڕاده‌گه‌یه‌ندران‪ ،‬كه‌ س������اده‌ترین ڕێگ‌ه بوو‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪1621‬‬ ‫دوایین جار ب������وو كه‌ ده‌نگی زاره‌كی به‌كار ده‌هێنرا‪( .‬ژان‬ ‫پۆل)ی دووه‌م وه‌رگرتنی ده‌نگی زاره‌كی هه‌ڵوه‌ش������اند و ل‌ه‬ ‫دوای ئه‌وه‌دا‪ ،‬پاپا ب‌ه ده‌نگ������ی ئه‌نجومه‌نی كاردیناله‌كان و‬ ‫ب‌ه پسووله‌ی ده‌نگدان هه‌ڵبژێردرا‪ .‬زۆر جار هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫ل‌ه که‌نیس������ه‌ی بچووكی (سیس������تین) به‌ڕێوه‌ده‌چۆ‪ .‬سێ‬ ‫كاردینالی هه‌ڵبژێ������ردراو بۆ كۆكردنه‌وه‌ی ده‌نگی كاردینال‌ه‬ ‫ئاماده‌نه‌بووه‌کان (ب‌ه هۆی نه‌خوشی) و سێ كاردینالیش‪ ،‬بۆ‬ ‫هه‌ژماردنی ده‌نگه‌كان و سێ كاردینالی تر بۆ چاودێریكردنی‬ ‫هه‌ژماردنی ده‌نگه‌كان ده‌سنیشان ده‌كران‪.‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫پس������ووله‌ی ده‌نگدان باڵوده‌كران������ه‌وه‌ و هه‌ر كاردینالێك‬ ‫ناوی ئه‌و كه‌س������ه‌ی كه‌ مه‌به‌س������تی بوو ده‌ینووس������ی و ب‌ه‬ ‫ده‌نگێكی به‌رز س������وێندی ده‌خوات‌‪( :‬به‌و كه‌س������ه‌ی كه‌ بیر‬ ‫ل������ه‌ فه‌رمانی خوا ده‌كات‪ ،‬هه‌ڵ������ی ده‌بژێرێت) و‪ ،‬له‌ دواییدا‬ ‫ده‌نگه‌که‌ی ده‌خس������ته‌ نا‌و س������ندووقه‌وه‌‪ .‬پێش هه‌ژماردنی‬ ‫ده‌نگه‌كان‪ ،‬ژماره‌ی ده‌نگه‌کان ده‌ژمێردران‪ ،‬ئه‌گه‌ر ژماره‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵ ژماره‌ی به‌ش������داربوواندا یه‌كس������ان نه‌بووایه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌نگه‌كان پۆچ������ه‌ڵ ده‌كرانه‌و‌ه و دووب������اره‌ هه‌ڵبژاردنه‌ك‌ه‬ ‫ئه‌نجام ده‌دراوه‌‪ .‬دوای������ی كاردینالێکی تر ب‌ه ده‌رزیوده‌زوو‬ ‫پس������ووله‌كانی به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌س������تن‪ ،‬تا به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫ساخته‌كاری نه‌كرێت‪ .‬ده‌نگدان تا ئه‌و كات‌ه ئه‌نجام ده‌درا‪،‬‬ ‫ك‌ه پاپا دوو له‌سه‌ر سێی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫یه‌كێ ل‌ه الیه‌ن‌ه به‌ناوبانگه‌كانی هه‌ڵبژاردنی پاپا ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك‌ه ئه‌نجامی هه‌ژماردنی ده‌نگه‌كان هه‌ر ساتێ ب‌ه جیهانیان‬ ‫ڕاده‌گه‌یێندرێت‪ .‬دوای هه‌ڵبژاردن پس������ووله‌کانی ده‌نگدان‬ ‫ده‌سووتێنرێن و دووکه‌ڵه‌که‌ی ب‌ه ڕێگه‌ی دووکه‌ڵکێشه‌کانه‌و‌ه‬ ‫ل‌ه گۆڕه‌پانی (سه‌نت پیتێر)دا ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا فرتوفێل کرا‪ ،‬ئه‌وا پسووله‌ی‬ ‫ده‌نگ������ه‌کان به‌ ڕێگه‌ی مادده‌ی کیمیایییه‌وه‌ ده‌س������ووتێنرێن و‬ ‫دووكه‌ڵه‌ ڕه‌شه‌که‌ی به‌ ڕێگه‌ی دووكه‌ڵكێشه‌وه‌ به‌دیار ده‌که‌وێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن سه‌ركه‌وتوو بوو‪ ،‬ئه‌وا پسووله‌كان به‌‬ ‫بێ مادده‌ی كیمیایی ده‌س������ووتێنرێن‪ ،‬كه‌ دوكه‌ڵه‌كه‌ی س������پی‬ ‫ده‌بێت و هه‌ڵبژاردنی پاپای نوێ ڕاده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫له‌ دواییدا سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی كاردیناله‌كان‪ ،‬داوا له‌ پاپا‬ ‫ده‌كات تا ڕێوڕه‌سمه‌که‌ ئه‌نجام بدات‪ .‬سه‌ره‌تا لێی ده‌پرسێت‪:‬‬ ‫(ئای������ا هه‌ڵبژاردنی ئازادانه‌ی خۆت قب������ووڵ ده‌كه‌ی؟) ئه‌ویش‬ ‫به‌ وه‌المی (قبووڵی ده‌كه‌م) به‌رپرس������یاره‌تییه‌كانی‬ ‫ده‌س������ت پێ ده‌كات‪ .‬داتر ده‌پرسێت‪( :‬به‌ چ ناوێك‬ ‫بانگت بكه‌ین؟) دوایی پاپای نوێ ناوی پاش������ایه‌تی‬ ‫كه‌ هه‌ڵب������ژاردووه‌‪ ،‬ڕاده‌گه‌یه‌نێ������ت‪ .‬پاپای نوێ (له‌‬ ‫ده‌روازه‌ی فرمێس������ك)ه‌وه‌ به‌ره‌و ژووری جل گۆڕین‬ ‫ده‌ڕوات‪ ،‬كه‌ س������ێ جلی ڕه‌سمیی بچووك‪ ،‬ناوه‌ند و‬ ‫گه‌وره‌ی پاپای لێیه‌‪ .‬دوایی ئه‌ڵقه‌ی (فیشه‌ر مه‌ن) به‌‬ ‫پاپا ده‌درێت‪ ،‬هه‌روه‌ها پاپا ده‌چێته‌ شوێنی شایسته‌‬ ‫و كاردیناله‌كانی تر له‌ نزای خێری ئه‌و بێبه‌ش نابن‪.‬‬ ‫دوایی خزمه‌تكاری که‌نیس������ه‌ له‌ به‌رزایی هه‌یوانی‬ ‫گۆڕه‌پانی (سه‌نت پیتر)ه‌وه‌ ڕاده‌گه‌ێنێت‪" :‬هه‌واڵێكی‬ ‫خۆش������تان پێ ده‌ده‌م! ئێمه‌ پاپایه‌كمان هه‌یه‪ "‌.‬ناوی‬ ‫پاپا و ناوی پاشایه‌تییه‌كه‌ی ڕاده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫تا ساڵی ‪ ،1978‬ڕێوڕه‌سمی هه‌ڵبژاردنی پاپا چه‌ند رۆژی‬ ‫ده‌خایاند و له‌ که‌نیس������ه‌ی بچووكی (سیستین)ه‌وه‌ تا هۆڵی‬ ‫که‌نیس������ه‌ی (س������ه‌نت پیتر) به‌رده‌وامی هه‌بوو‪ .‬هه‌ر له‌وێدا‬ ‫ڕێوڕه‌س������می تاجدانان به‌ڕێوه‌ده‌چوو و یه‌كه‌مین وتار‌ی وه‌ك‬ ‫پاپا پێش������كه‌ش ده‌ك������رد‪ .‬به‌ ھه‌ڵبژاردنی پاپ������ا (ژان پۆل)ی‬ ‫یه‌که‌م‪ ،‬ئه‌م ڕێوڕه‌س������مه‌ هه‌ڵوه‌شێندرا‪ ،‬هه‌ندێ له‌ كاسۆلیكه‌‬ ‫نه‌ریتییه‌كان داواكارن كه‌ ڕێوڕه‌س������می سوێندخواردنی پاپا‬ ‫كه‌ به‌ ناوی (س������وێند دژی مودێرنیزم) ناو ده‌برێت‪ ،‬دووباره‌‬ ‫ئه‌نجام بدرێته‌وه‌‪ .‬پاپاكان������ی دوای پاپا (ژان پول)ی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫ئه‌م سوێنده‌یان نه‌خوارد‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ مه‌نتیق و به‌ڵگه‌ی به‌جێ‬ ‫سه‌باره‌ت به‌م داواكارییه‌ نییه‌‪ .‬وشه‌ی (‪)seda vacante‬‬ ‫كورسیی به‌تاڵ‪ ،‬به‌ مه‌ودای نێوان خولی پاپا ده‌وترێت‪ ،‬مه‌ودای‬ ‫نێوان مردنی پاپای پێشوو و هه‌ڵبژاردنی جێنشینه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫ب������ه‌ پێی ئه‌م واتای������ه‌ (‪ ،)seda vacante‬كه‌ به‌ مانای‬ ‫"ده‌سنیشانكردنی هه‌ندێ له‌ كاس������ۆلیكه‌ دژه‌كانه‌"‌‪ ،‬ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫هیچ پاپایه‌كی یاس������ای و شه‌رعی هه‌ڵنه‌بژێردراوه‌ و له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ش������دا كورسیی به‌تاڵ هه‌یه‌‪ .‬یه‌كێ له‌ هۆكاره‌كانی دژی‬ ‫ئه‌م بیروباوه‌ڕه‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ چاكسازی له‌ دووه‌مین ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ڤاتیكان و به‌ تایبه‌تی جێنش������ینكردنی ته‌رمی (تریدشین) به‌‬ ‫ته‌رمی (ژان پۆل)ی شه‌شه‌م‪ ،‬به‌ كفر داده‌نرێت‪.‬‬ ‫له ماوه‌یه‌ك������ی زۆردا‪ ،‬باره‌گای پاپای‪ ،‬رێكخراوێك بوو كه‌‬ ‫ئیتالییه‌كان به‌س������ه‌ریدا زاڵ بوون‪ .‬پێش هه‌ڵبژاردنی (ژان پۆل)‬ ‫ی دووه‌م كه‌ ناوی (كارل جوزێف ڤوتیال) له‌ س������اڵی ‪،1987‬‬ ‫كه‌ یه‌كه‌مین پاپای نائیتالی‌بوو‪ ،‬پاپا (ئوریان)ی شه‌شه‌م كه‌‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1522‬هه‌ڵبژێردرا‪ ،‬هوڵه‌ندی بوو‪ .‬له‌ ساڵی ‪2005‬دا‬ ‫پاپا (بندیكت)ی شانزده‌هم كه‌ ئه‌ڵمانی‌بوو‪ ،‬هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬


‫سیسته‌می پاشایه‌تی‬ ‫ل ‌ه ئه‌ورووپا‬ ‫و‪ :‬هێلن ئاكره‌یی‬ ‫له‌ ئێستادا ‪ 12‬سیس������ته‌می پاشایه‌تیی‬ ‫س������نووردار له‌ ئه‌ورووپادا ه������ه‌ن‪ ،‬ك‌ه د‌ه‬ ‫سیسته‌میان‪ ،‬پاشایه‌تیی میراتین‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬پاپا ل‌ه ش������اری ڤاتیكان و‬ ‫پاش������ای ئه‌ندۆر‌ا له‌الیه‌ن س������ه‌ركۆماری‬ ‫فه‌ره‌نساو‌ه‌هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬ل‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫س������ه‌ده‌ی بیس������ته‌می زایینیدا‪ ،‬ته‌نیا ل‌ه‬ ‫دوای فه‌ره‌نسا‪ ،‬سویسرا و سان مارینۆ‪،‬‬ ‫س������ه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌ته‌ كۆمارییه‌كان هه‌ر‬ ‫له‌و سه‌رده‌مدا ده‌ستی پێ كرد‪ .‬له‌و کاته‌دا‬ ‫زۆربه‌ی سیسته‌م‌ه پاشایه‌تییه‌كانی ئه‌ورووپا‬ ‫به‌هۆی ش������ه‌ڕ یان شۆڕش������ه‌وه‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ س������ه‌ره‌تای س������ه‌ده‌ی ‪21‬ی زایینیی������ه‌و‌ه زۆربه‌ی‬ ‫واڵت‌ه ئه‌ورووپییه‌كان‪ ،‬سیس������ته‌می كۆماریی������ان هه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫خه‌ڵك س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ یان‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ هه‌ڵده‌بژێرن‪.‬‬ ‫ئێس������تاش سیسته‌م‌ه پاشایه‌تییه‌كان ل‌ه ئه‌ورووپا بریتی ‌ن‬ ‫له‪ ‌:‬ئه‌ندۆرا (پاش������ا نیو‌ه ڕه‌س������مییه‌)‪ ،‬به‌لژیكا‪ ،‬دانمارك‪،‬‬ ‫لیختنش������تاین‪ ،‬لۆگزامب������ۆرگ‪ ،‬مۆناكۆ‪ ،‬هۆڵه‌ن������دا‪ ،‬نۆروێژ‪،‬‬ ‫ئیسپانیا‪ ،‬س������وید‪ ،‬بریتانیا و شاری ڤاتیكان (هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پاپا ب‌ه شێوه‌یه‌كی مه‌زهه‌بی به‌ڕێو‌ه ده‌چێت)‪.‬‬ ‫زۆرب������ه‌ی سیس������ته‌م‌ه پاش������ایه‌تییه‌كان ل������‌ه ئه‌ورووپا‪،‬‬ ‫پاش������ایه‌تیی س������نووردارن و پاش������ا ناتوانێت ل������ه‌ باره‌ی‬ ‫سیاس������ه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌ته‌و‌ه بڕیار بدات‪ ،‬كه‌ واته‌ پاشا یان‬ ‫ی قه‌ده‌غه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫ل‌ه رووی یاسایییه‌وه‌ له‌ بڕیاردانی سیاس ‌‬ ‫یان که‌ڵک ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتی خۆی وه‌رناگرێت‪ .‬هه‌روه‌ها له‌م‬

‫باره‌‌شه‌و‌ه ڕیزپه‌ڕێك هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ك لیختنشتاین كه‌ سیسته‌می‬ ‫پاش������ایه‌تیی نیوه‌ س������نوورداره‌ و ش������اهزاده‌كه‌ی هێشتا‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی بڕیاردانی سیاس������یی فراوانی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫شاری ڤاتیكانیش ك‌ه سیسته‌می پاشایه‌تیی دینی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ ئێستاش������دا هیچ هه‌وڵێك بۆ هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫سیسته‌م‌ه پاشایه‌تییان‌ه نه‌دراو‌ه و جه‌ماوه‌ره‌ كۆمارییه‌كان‬ ‫له‌م واڵتانه‌دا كه‌مینه‌ی سیاسین‪ .‬هه‌روه‌ها حه‌وت سیسته‌می‬ ‫پاش������ایه‌تیی ئه‌ورووپا له‌ یه‌كێت������ی ئه‌ورووپادا ئه‌ندامن ك‌ه‬ ‫بریتین له‌‪( :‬به‌لژیكا‪ ،‬دانمارك‪ ،‬لۆگزامبۆرگ‪ ،‬هۆڵه‌ندا‪ ،‬سوید‪،‬‬ ‫ئیسپانیا و بریتانیا‪).‬‬ ‫گش������ت بنه‌ماڵه‌ی پاش������ایه‌کانی ئه‌ورووپا‪ ،‬په‌یوه‌ندییان‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫له‌گ������ه‌ڵ یه‌كتردا هه‌ی������ه‌ و خاڵی هاوبه‌ش������یان (جۆن ولیام‬ ‫فریس������و)یه‌‪ .‬ز‌نجی������ره‌ی پاش������ایه‌تیی به‌لژیكا‪ ،‬ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪1831‬ی زایینی و به‌ به‌رده‌وامیی پاش������ایه‌تی كردووه‌‪ .‬له‌و‬ ‫س������ه‌رده‌مدا هۆڵه‌ندا ب‌ه پاش������ایه‌تی (لێئوپۆلدی یه‌كه‌م) ل‌ه‬ ‫ژێ������ر داگیركه‌ری������ی بریتانیدا ڕزگاری ب������وو‪ .‬به‌لژیكا ته‌نیا‬ ‫سیس������ته‌می پاشایه‌تیی خۆشه‌ویس������تی جیهان‌ه و زۆرجار‬ ‫پاشاکه‌ی ب‌ه (پاش������ای به‌لژیكا) ناوی ده‌به‌ن‪ ،‬نه‌ک پاشا‌ی‬ ‫واڵتی به‌لژیكا‪ .‬له‌ ڕێفراندۆمێک ک‌ه ل‌ه ئاداری ساڵی ‪1950‬دا‬ ‫ئه‌نج������ام درا‪%57/68 ،‬ی خه‌ڵك������ی ئه‌م واڵت������ه‌ ده‌نگیان ب‌ه‬ ‫پاشایه‌تیی (لێئوپولدی سێیه‌م) دا‪ .‬به‌اڵم هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی‬ ‫ل‌ه س������ه‌رده‌می ش������ه‌ڕی دووه‌می جیهانی زۆر جێی گۆمان‬ ‫بوون و به‌وه‌ تاوانبار بوو‪ ،‬ك‌ه بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی تاج‪ ،‬پیالنی‬ ‫گێڕاوه‌‪ .‬به‌هه‌ر حاڵ ئه‌و ل‌ه ساڵی ‪1951‬دا له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫كۆڕه‌كه‌ی وازی ل‌ه پاشایه‌تی هێنا و پاشای ئێستای به‌لژیكا‬ ‫(ئه‌لبێرتی دووه‌مه‌)‪.‬‬ ‫زنجیره‌ی پاشایه‌تی له‌ دانمارك بۆ سه‌ده‌ی ‪10‬ی زایینی‬ ‫ده‌گه‌رێته‌وه‌ و‪ ،‬ئێستاش ‪%٨٠‬ی خه‌ڵكی ئه‌م واڵت‌ه پشتیوانی‬ ‫ل‌ه پاشایه‌تی ده‌كه‌ن و پاشای ئێستا‌ (مارگرێتی دووه‌مه‌)‪.‬‬ ‫پاش������ایه‌تیی دانم������ارك دوورگه‌كانی ف������ارو و گرینله‌ندیش‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه خاوه‌نی سیس������ته‌می پاشایه‌تیی خۆجێیین‌‪.‬‬ ‫لۆگزامبۆرگ ل‌ه س������اڵی ‪1815‬ه‌وه‌ واڵتێكی سه‌ربه‌خۆی‌ه و‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌كی نه‌ریتی لۆگزامبۆرگ به‌شێک ل‌ه پاشایه‌تیی‬ ‫هۆڵه‌ندا بوو‪.‬‬ ‫هۆڵه‌ندا له‌ بنه‌ڕه‌تدا به‌شی سه‌ربه‌خۆی كۆماری حه‌وت‬ ‫به‌شی هوڵه‌ندا بوو‪ ،‬ك‌ه بۆ ساڵی ‪ 1581‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬ل‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1795‬فه‌ره‌نس������ا هۆڵه‌ندای داگیر كرد‪ ،‬ئه‌م داگیركردنه‌ش‬ ‫تا س������اڵی ‪1806‬ی خایاند و دوای ئه‌و پاشایه‌تیی هۆڵه‌ندا‬ ‫دامه‌زرا‪ .‬ل‌ه کاتی س������ه‌ربه‌خۆیی به‌لژیكا ل‌ه ساڵی ‪،1831‬‬ ‫واڵتی هۆڵه‌نداش شێوه‌یه‌كی تری به‌خۆیه‌وه‌ بینی‪ .‬ئه‌مڕۆك‌ه‬ ‫‪ 70‬تا ‪%80‬ی خه‌ڵكی هۆڵه‌ندا له‌گه‌ڵ پاشایه‌تیدان و پاشای‬ ‫ئێستای هۆڵه‌ندا (بێئاتریكس)ه‌‪.‬‬ ‫نۆروێژ به‌ش������ێك ل‌ه یه‌كێتی ئه‌لمار بوو‌ه‌(‪ 1524‬زانینی)‬ ‫و له‌ دواییدا كه‌وت‌ه ژێر ده‌س������ه‌اڵتی دانمارك و سویده‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ كۆتاییدا ل‌ه س������اڵی ‪ 1905‬سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫الیه‌نگرانی سیس������ته‌می پاش������ایه‌تی له‌م واڵته‌دا زۆر كه‌من‬ ‫و نزیكه‌ی ‪‌%20‬ه و پاش������ای ئێس������تای ئه‌م واڵت‌ه (هرالدی‬ ‫چواره‌م)ه‌‪.‬‬ ‫پاش������ایه‌تی له‌ ئیسپانیا ل‌ه س������اڵی ‪ 1516‬دامه‌زرا‪ .‬ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1873‬به‌ شێوه‌یه‌كی كاتی كۆماری ئیسپانیا دروست‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫بوو و له‌ س������اڵی ‪1874‬دا هه‌ڵوه‌ش������ایه‌وه‌‪ .‬ل������ه‌ دواییدا ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪( 1931‬فرانسیسكۆ فرانكۆ) سیسته‌می پاشایه‌تی‬ ‫له‌ناو برد و سیس������ته‌می دیكتاتۆریی ره‌ه������ای دامه‌زراند‪،‬‬ ‫به‌اڵم دوای مردنی ئه‌و ل‌ه س������اڵی ‪ 1975‬حكوومه‌ت كه‌وت‌ه‬ ‫ده‌ستی (خوان كارلۆسی یه‌كه‌م)‪ ،‬ك‌ه ئێستاش هه‌ر به‌سه‌ر‬ ‫ئیس������پانیادا حكووم������ه‌ت ده‌كات‪%75 .‬ی خه‌ڵك الیه‌نگری‬ ‫ده‌وڵه‌تی پاشایه‌تین‪.‬‬ ‫ش بۆ سه‌رده‌می ئیپراتۆرییه‌تی‬ ‫ته‌مه‌نی پاشایه‌تی ل‌ه سوید ‌‬ ‫دانماركی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬پاش������ای ئێستای ئه‌م واڵت‌ه (كارل‬ ‫گوستاوی ش������انزده‌هه‌م)ه‌‪ .‬كۆنترین سیسته‌می پاشایه‌تی‬ ‫ل‌ه ئه‌ورووپادا‪ ،‬بریتانیایه‌‪ ،‬ك‌ه ل‌ه س������اڵی ‪871‬ی زایینییه‌و‌ه‬ ‫دامه‌زراوه‌‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪1707‬دا (كرامۆل) به‌ شێوه‌یه‌كی كاتی‬ ‫سیسته‌می پاش������ایه‌تی وه‌النا‪ ،‬به‌اڵم له‌ دواییدا سیسته‌می‬ ‫بریتانی له‌ ساڵی ‪ 1649‬دروست بوو‪ .‬له‌م واڵته‌دا سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌و‌ه ك‌ه ‪%82‬ی خه‌ڵك الیه‌نگری سیس������ته‌می پاش������ایه‌تین‬ ‫‌(به‌پێی ئاماری س������اڵی ‪ .)2006‬زۆربه‌ی خه‌ڵك له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫باوه‌ڕه‌ن‪ ،‬كه‌ پاش������ایه‌تی ئه‌م واڵت‌ه ته‌نیا تا د‌ه ساڵی تر ب‌ه‬ ‫شێوه‌ی نه‌ریتی ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬به‌م جۆر‌ه ‪%30‬ی خه‌ڵكیش له‌و‬ ‫باوه‌ڕه‌دان ك‌ه تا ‪ 30‬س������اڵی تر سیسته‌می پاشایه‌تی ئه‌م‬ ‫واڵت‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسی ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌ندۆرا ل‌ه ساڵی ‪ 1278‬سیسته‌می پاشایه‌تی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه س������اڵه‌كانی ‪ ١٨١٢‬تا ‪ ١٨١٣‬به‌ ئیمپراتۆری فه‌ره‌نساو‌ه‬ ‫لکێندرا‪ .‬دوای نه‌مانی سیس������ته‌می پاش������ایه‌تیی فه‌ره‌نسا‪،‬‬ ‫جارێکی تر ئه‌ندۆرا سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪ 1297‬په‌رله‌مانی (گریمال������دی)ی مۆناكۆی‬ ‫حكوومه‌تی ده‌كرد‪ .‬له‌ ساڵی ‪ 1793‬تا ‪ 1814‬ئه‌م واڵت‌ه ل‌ه‬ ‫ژێر ده‌سه‌اڵتی فه‌ره‌نسادا بوو‪ .‬به‌پێی ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌ نێوان مۆناكۆ و په‌رله‌مانی گریمالدی له‌ ساڵی ‪2002‬دا‬ ‫واژوو كرا‪ ،‬مۆناكۆ سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت و پاشای ئێستای‬ ‫(ئه‌لبێرتی دووه‌م)ه‌‪.‬‬ ‫له‌ زۆربه‌ی سیس������ته‌مه‌ پاش������ایه‌تییه‌كانی ئه‌ورووپادا‪،‬‬ ‫پاش������ایه‌تیی میراتی و به‌ب������ێ ڕه‌چاوكردنی ڕه‌گه‌ز‪ ،‬منداڵی‬ ‫یه‌كه‌م ده‌بێته‌ پاش������ا‌‪ .‬به‌اڵم ل‌ه مۆناكۆ‪ ،‬ئیسپانیا و بریتانیا‬ ‫هێش������تاش پاش������ایه‌تی ب‌ه مندااڵنی یه‌كه‌می كۆڕ ده‌گات‪.‬‬ ‫یاساكانی پاشایه‌تیی میراتیی لیختنشتاین و لۆگزامبۆرگ‪،‬‬ ‫كۆنترن ل‌ه پاش������ایه‌تییه‌كانی ت������ری ئه‌ورووپایی‪ ،‬به‌و واتای‌ه‬ ‫ك‌ه ژنان بێبه‌شن له‌ پاش������ایه‌تی و كاروباری په‌یوه‌ست ب‌ه‬ ‫پاش������ایه‌تی‪ ،‬بۆیه‌ ل‌ه الیه‌ن لیژن������ه‌ی به‌رگریی مافی ژنانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌و‌ه ڕه‌خنه‌ی لێ ده‌گیرێت‪.‬‬


‫ئۆردۆن؛ ناڕه‌زایی‪،‬‬ ‫چاكسازی و هه‌ڵبژاردن‬ ‫* ئا‪ :‬ئاران جه‌مال ره‌شید‬

‫ئۆردۆن‪ ،‬واڵتێكی عه‌ره‌بییه‌‪ ،‬ده‌كه‌وێته‌ ناوه‌ڕاستی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوڕاست و‌ باشووری ڕۆژئاوای كیشوه‌ری ئاسیا‪ ،‬له‌ باكووره‌وه‌‬ ‫سنوورێكی هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ سوریادا هه‌یه‌ و له‌ ڕۆژاوا له‌گه‌ڵ‬ ‫فه‌له‌س������تین و ئیس������رائیل و له‌ ڕۆژهه‌اڵته‌وه‌ له‌گه‌ڵ عێراق و‪ ،‬له‌‬ ‫باشووریش������ه‌وه‌ له‌گه‌ڵ شانش������ینی عه‌ره‌بی سعوودی‌‪ .‬ئۆردۆن‬ ‫واڵتێك������ی ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ كولتوور و چه‌ندی������ن دیالێكتی زمانی‬ ‫عه‌ره‌بی له‌ خۆ ده‌گرێت‪ .‬ناوی ئۆردۆن ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ڕووباری‬ ‫ئۆردۆن كه‌ له‌ ته‌نیش������ت س������نووری ڕۆژاوای ئه‌و واڵته‌‌وه‌ تێپه‌ڕ‬ ‫ده‌بێ‪ .‬میر (عه‌بدوڵاڵ كوڕی حوسێن) ساڵی ‪ 1921‬میرنشینی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت������ی ئۆردۆن������ی دامه‌زران������د‪ ،‬كه‌ له‌ژێ������ر (چاودێریی‬ ‫به‌ریتانیا)دا بوو‪ .‬له‌س������اڵی (‪)1946‬دا ئه‌و واڵته‌ سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫وه‌رگرت و میر عه‌بدوڵاڵ كه‌ له‌ بنه‌ماڵه‌ی هاش������می بوو به‌ شای‬ ‫ئۆردۆن ناوبرا‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌و واڵته‌ له‌و كاته‌دا به‌ (شانشینی ئۆردۆنی‬ ‫هاشمی) ناسرا‪ ،‬پایته‌ختی ئه‌و واڵته‌ عه‌ممانه‌‪.‬‬ ‫دوای ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی ئۆردۆن‪ ،‬شا عه‌بدوڵاڵی یه‌که‌م‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای ئه‌م واڵته‌ بوو و دوای تیرۆرکردنی ل‌ه ساڵی‌‪١٩٥١‬دا‪،‬‬ ‫ته‌الل كوڕی عه‌بدوڵاڵ بۆ ماوه‌یه‌کی کورت بووه‌ پاشای ئۆردۆن‪.‬‬ ‫گه‌وره‌ترین سه‌رکه‌وتنی شا ته‌الل په‌سه‌ندکردنی ده‌ستوور‬ ‫بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌ ساڵی ‪١٩٥٢‬دا له‌به‌ر ناله‌باریی ته‌ندروستییه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ ده‌س������ه‌اڵت البرا‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی حوسێنی کوڕی له‌و کاته‌دا‬ ‫ته‌مه‌نی نه‌گه‌یش������تبوووه‌ ‪ ١٨‬س������اڵ‪ ،‬لیژنه‌یه‌کی کاتيی‪ ،‬واڵتی‬ ‫ئۆردۆنی به‌ڕێوه‌ده‌برد‪ .‬شا حوسێن له‌ ساڵی ‪ ١٩٥٣‬له‌ته‌مه‌نی‬ ‫‪ ١٨‬س������اڵیدا توانی ده‌س������ه‌اڵت بگرێته‌ ده‌ست و له‌ ماوه‌یه‌کی‬ ‫کورتدا توانی پش������تیوانیی س������وپا‪ ،‬عه‌ره‌به‌ ڕه‌سه‌ن و عه‌ره‌به‌‬ ‫فه‌له‌س������تینییه‌کانی ئۆردۆن بۆ خۆی مسۆگه‌ر بکات‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫‪ ١٩٩١‬کۆتایی به‌ ڕه‌وش������ی نائاس������ایی (االح������كام العرفیه‌)‬ ‫شانش������ینه‌که‌ی ھێنا و له‌ س������اڵی ‪١٩٩٢‬دا به‌ په‌سه‌ندکردنی‬

‫یاس������ایه‌ک ڕێگ������ه‌ی ب������ۆ دامه‌زراندنی پارته‌ سیاس������ییه‌کان‬ ‫خۆشکرد‪.‬‬ ‫دواج������ار ل������ه‌ س������اڵه‌کانی ‪ ١٩٨٩‬و ‪ ١٩٩٣‬ھه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫په‌رله‌م������ان ل������ه‌و واڵته‌ به‌ڕێوه‌چ������وون‪ .‬گۆڕانکاری له‌ یاس������ای‬ ‫ھه‌ڵبژاردندا ناڕه‌زایيێكی زۆری لێکه‌وته‌وه‌ و الیه‌نه‌ ئیسالمییه‌کان‬ ‫له‌ ھه‌ڵبژاردنی ‪١٩٩٧‬دا به‌شدارییان نه‌کرد‪.‬‬ ‫شا حوسێن پاش ‪ ٤٦‬ساڵ له‌ حوكمڕانی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬له‌ ساڵی‬ ‫‪١٩٩٩‬دا كۆچی دواییكرد و ته‌ختی پاشایه‌تی بۆ شا عه‌بدوڵاڵی‬ ‫دووه‌می کوڕی به‌جێ ھێشت‪ .‬شا عه‌بدوڵاڵی دووه‌م له‌و ساڵه‌دا‬ ‫جێگه‌ی باوکی گرته‌وه‌ و به‌ شێوه‌یه‌کی فه‌رمی رێککه‌وتننامه‌ی‬ ‫ئاشتی له‌گه‌ڵ ئیس������رائیلدا ئیمزاکرد و په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مریکادا پته‌وتر کرد و‪ ،‬له‌ یه‌که‌م س������اڵی حوكمڕانیی خۆیدا‬ ‫چاکسازیی ئابووری خسته‌ ئه‌وله‌وییه‌تی به‌رنامه‌کانییه‌وه‌‪.‬‬

‫سیسته‌می سیاسی و حوكمڕانی‬

‫پاشا سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سه‌رۆكی ته‌ختی شانشینه‌كه‌ی‌ه‬ ‫و س������ه‌ركرده‌ی بااڵی هێ������زه‌ چه‌كداره‌كانه‌‪ .‬ده‌س������ه‌اڵتی ئیداری و‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی له‌ ئه‌ستۆی شای ئۆردۆن و کابینه‌ی حکومه‌ته‌که‌یدایه‌‪.‬‬ ‫سه‌رجه‌م یاساکان له‌الیه‌ن پاشاوه‌ واژۆ ده‌کرێن‪.‬‬ ‫له‌ ده‌س������تووری ئۆردۆندا كه‌ له‌ س������اڵی ‪ ١٩٥٢‬په‌سه‌ند‬ ‫کراوه‪ ‌،‬هاتووه‌‪ :‬سیسته‌می حوكمڕانی ئه‌و واڵته‌ په‌رله‌مانیی‬ ‫پاش������ایه‌تیی میراتگرییه‌‪ ،‬گه‌ل س������ه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌اڵته‌‪ .‬بۆ‬ ‫به‌رێوه‌بردن������ی واڵت‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵته‌كان به‌ س������ێ جۆر په‌یڕه‌و‬ ‫ده‌كرێن‪( ،‬ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان) كه‌ ده‌خرێته‌ ئه‌ستۆی‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی گه‌ل و پاشا‪ .‬له‌ ده‌وڵه‌تی ئۆردۆندا حكوومه‌ت‬ ‫ده‌س������ته‌ی جیبه‌جێ������كار و به‌ڕێوه‌بردن������ی بااڵی������ه‌‪ .‬كاری‬ ‫حكووم������ه‌ت و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیي������ه‌كان له‌الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌نی‬ ‫وه‌زیرانه‌وه‌ جێبه‌جێ ده‌كرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌ویش به‌رپرسیاره‌‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫ل������ه‌ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌موو ئه‌و كارانه‌ی ك������ه‌ په‌یوه‌ندییان به‌‬ ‫كاری ناوخۆ و ده‌ره‌كیی ده‌وڵه‌ته‌وه‌ هه‌يه‌‪.‬‬ ‫به‌رده‌وامبوون������ی کێش������ه‌ی ئاب������ووری و زیادکردنی ڕێژه‌ی‬ ‫دانیشتووان و که‌شی کراوه‌ی سیاسی‪ ،‬بوونه‌ته‌ ھۆی سه‌رھه‌ڵدانی‬ ‫چه‌ندین پارت و ڕێکخراوی سیاسی له‌و واڵته‌دا‪ .‬ھه‌رچه‌نده‌ شا‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتداری بێڕکابه‌ره‌ له‌ ئۆردۆن‪ ،‬به‌اڵم په‌رله‌مانیش ڕۆڵێکی‬ ‫به‌رچ������او ده‌گێڕێ و پ������ارت و الیه‌نه‌ سیاس������ییه‌کان به‌تایبه‌تی‬ ‫ئیسالمییه‌کان‪ ،‬ڕا و سه‌رنجی خۆیان ده‌رده‌بڕن‪.‬‬

‫پارت و الیه‌نه‌ سیاسییه‌كان‬

‫له گۆڕه‌پانی سیاس������یی ئۆردۆندا‌ چه‌ند پارتێكی سیاس������ی‬ ‫ه������ه‌ن كه‌ ژماره‌یان له‌ ‪ 27‬زیاتره‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم پارتی (به‌ره‌ی كاری‬ ‫ئیس���ل��امی) تاكه‌ پارته‌ كه‌ له‌ناو ئه‌نجومه‌نی یاساداناندا ڕۆڵی‬ ‫به‌رچ������اوی هه‌یه‪ .‬پارت و الیه‌نه‌‌ سیاس������یيه‌كان له‌ چوار به‌ش‬ ‫پێكدێن‪ :‬ئیسالمیيه‌كان‪ ‌،‬له‌ به‌ره‌ی كاری ئیسالمی پێكدێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫به‌ره‌یه‌ چه‌ند هێزێكی ئیسالمی له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬وه‌ك بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫نزای ئیس���ل��امی و چه‌ند هێزێكی دیكه‌‪ .‬چه‌پڕه‌وه‌كان‪ ،‬له‌ چه‌ند‬ ‫پارتێ������ك پیكدێن‪ ،‬ئه‌وانیش پارتی یه‌كێتی گه‌ل‪ ،‬پارتی ش������یوعی‬ ‫ئۆردۆنی و پارتی دیموكراتی ئۆردۆن������ی‪ .‬ڕه‌وته‌ نه‌ته‌ویيیه‌كان‪،‬‬ ‫له‌ پارته‌ به‌عس������ییه‌كان پێكدێت به‌ هه‌ردوو كه‌رتيیه‌وه‌ عه‌ره‌بی‬ ‫ئیش������تراكی‪ ،‬دیموكراتی ئۆردۆنی و پارتی عه‌ره‌بی‪ .‬لیبڕاڵه‌كان‪،‬‬ ‫ل������ه‌ ڕه‌وتی ناوه‌ن������د پێكدێن ئه‌وانیش پارتی په‌یم������ان و ئایینده‌‬ ‫و چه‌ن������د پارتێكی دیكه‌‪ .‬به‌هۆی نه‌بوونی‌ هیچ س������تراتیژییه‌کی‬ ‫ئاش������كرا و ڕوون‌ و ناكۆكییه‌كانی‌نێوانیان ئ������ه‌م پارتانه‌‪ ،‬هیچ‬ ‫كاریگه‌رییان له‌سه‌ر پرۆسه‌ی سیاسیدا نییه‌‪‌.‬‬

‫په‌رله‌مان‬

‫په‌رله‌مانی ئۆردۆنی ناسراوه‌ به‌ په‌رله‌مانی گه‌ل‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫یاس������ادانانی ئۆردۆن جێبه‌جێ ده‌كات‌‪ .‬له‌ ئه‌نجومه‌نی خانه‌دان‬ ‫و نوێنه‌ران كه‌ ژماره‌یان‌ ‪ 150‬ئه‌ندامه‌ پێكدێت‪ ،‬ئه‌وانیش له‌ڕێی‬ ‫ده‌نگدانێكی ئازاده‌‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬ئه‌و هه‌ردوو ئه‌نجوومه‌نه‌‬ ‫ساڵێ دوو جار دانیشتنی ئاسایی خۆیان ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬واته‌‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫ش������ه‌ش مانگ جارێك و چه‌ند دانیشتنیكی نائاسایی به‌ بڕیاری‬ ‫پاشا ئه‌نجام ده‌درێن‪.‬‬

‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان‬

‫دوای ڕه‌خن������ه‌ و ناڕه‌زایییه‌ک������ی زۆر له‌الی������ه‌ن هاواڵتیان������ی‬ ‫ئۆردۆن������ه‌وه‌ به‌رامب������ه‌ر كێش������ه‌ی ئاب������ووری و گرانیی نه‌رخی‬ ‫س������ووته‌مه‌نی‪ ،‬خۆپیش������اندانێكی فراوان ئه‌نجام درا و داوای‬ ‫چاكس������ازی و نه‌هێش������تنی گه‌نده‌ڵیی������ان ده‌كرد‪ ،‬بۆی������ه‌ به‌پێی‬ ‫بڕیارێكی شاهانه‪ ‌،‬پاش������ا عه‌بدوڵاڵی دووه‌م شای ئۆردۆن‪ ،‬له‌‬ ‫‪2012/10/4‬دا بڕیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مانی ده‌ركرد و‬ ‫داوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی پێش������وه‌خته‌ی كرد‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫داوای هه‌مواركردنی یاسای هه‌ڵبژاردنی كرد‪ .‬له‌ ‪2013/1/24‬‬ ‫واده‌ی ئه‌نجامدانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ دیار كرا‪.‬‬

‫هه‌ڵبژاردن‬

‫دوای هه‌مواركردنی ده‌ستوور كه‌ له‌ ‪ 42‬خاڵ پێكهاتبوو‪ ،‬یاسای‬ ‫هه‌ڵبژاردنیش هه‌موار كرایه‌وه‌ و‌ بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌ ناوخۆیییه‌كان‬ ‫وه‌ك خۆی مایه‌وه‌‌ (‪ 45‬بازنه‌‌ و ‪ 108‬كورسی‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران)‪،‬‬ ‫ژماره‌ی كۆتای ئافره‌ت زیادكرا له‌ ‪ 12‬كورس������ی بۆ ‪ 15‬كورسی و‬ ‫په‌سه‌ندكردنی لیستی نیشتمانی كه‌ ‪ 27‬كورسی ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا ژماره‌ی پاڵێوراوان گه‌یش������ته‌ (‪)‌1425‬‬ ‫پاڵێ������وراو له‌وانه‌ ‪ 606‬پاڵێ������وراو له‌بازن������ه‌ ناوخۆیییه‌كانن‪ ،‬له‌‬ ‫نێوانیاندا ‪ 105‬ئافره‌تن و ‪ 819‬پاڵێوراو له‌ بازنه‌ گش������تییه‌كان‬ ‫(لیس������تی نیش������تمانی) كه‌ ژماره‌یان ‪ 61‬لیس������ته‌‪ ،‬له‌ نێوانیاندا‬ ‫‪86‬یان ئافره‌تن‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‌ ‪ 7020‬چاودێری نێوخۆیی و‬ ‫‪ 512‬چاودێری بیانی به‌شداریی پرۆسه‌كه‌یان كرد‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجوومه‌ن������ی نوێنه‌رانی‬ ‫ئۆردۆن له‌الیه‌ن ده‌س������ته‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ربه‌خۆوه‌ ڕاگه‌یێنرا‪،‬‬ ‫تێی������دا وا ده‌ركه‌وت‪ ،‬ئ������ه‌و پاڵێوراوانه‌ی الیه‌نگری ده‌س������ه‌اڵتن‬ ‫زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانیان به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬هه‌روه‌ها لیستی پارته‌كان ‪9‬‬ ‫كورسییان به‌ده‌ستهێنا‪ .‬له‌و پارتانه‌‪ ،‬پارتی ناوه‌ندی ئیسالمی ‪3‬‬ ‫كورسی به‌ده‌ستهێنا و پارتی یه‌كێتی نیشتمانی ‪ 2‬كورسی و یه‌ك‬ ‫كورس������ی بۆ هه‌ریه‌ك له‌ لیسته‌كانی پارتی ره‌وتی نیشتمانی به‌‬


‫سه‌رۆكایه‌تیی عه‌بدولهادی ئه‌لمه‌جالی‪ ،‬به‌ره‌ی یه‌كگرتوو‪ ،‬كاری‬ ‫نیش������تمانی و پارتی هاوواڵتیبوون‪ ،‬له‌ كۆی لیسته‌ گشتییه‌كان‬ ‫كه‌ ژماره‌یان ‪ 61‬لیس������ته‌‪ 21 ،‬لیس������تی نیش������تمانی هه‌ریه‌كه‌ و‬ ‫كورسییه‌کیان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها (‪ )34‬نوێنه‌ری په‌رله‌مانی پێشوو و (‪ )24‬نوێنه‌ری‬ ‫په‌رله‌مانی ‪ 2007‬توانییان كورس������یيه‌كانیان دووباره‌ مسۆگه‌ر‬ ‫بكه‌ن������ه‌وه‌‪ .‬بۆ یه‌كه‌م ج������ار له‌مێژووی په‌رله‌مان������ی ئۆردۆندا ‪4‬‬

‫ئافره‌ت له‌ ڕێی كێبڕكێوه‌ توانییان سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ستبێنن‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ژماره‌ی ئافره‌تان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ 19 ،‬ئافره‌ت بوو‪ .‬سه‌ندیكای‬ ‫مامۆستایان ‪ 3‬كورسیيان به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬له‌سه‌ر ئاستی هۆزه‌كان‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ هۆز و تیره‌كان ‪ 72‬نوێنه‌ریان مسۆگه‌ر كرد‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ربه‌خۆ ڕایگه‌یاند‪ ،‬ژماره‌ی‬ ‫به‌شداریكردن گه‌یشته‌ ‪ 1.288.043‬ده‌نگده‌ر‪ ،‬به‌ڕێژه‌ی ‪%56.69‬‬ ‫ده‌نگده‌ران‪.‬‬

‫شانشینی ئۆردۆنی هاشمی‬

‫ئااڵ‬

‫دروشم‬

‫سروودی نیشتمانی‬

‫خوا – نیشتمان ‪ -‬پاشا‬

‫پایته‌خت‬

‫عه‌ممان‬

‫زمانی فه‌رمی‬

‫عه‌ره‌بی‬

‫سیسته‌می حوكمڕانی‬

‫پاشایه‌تیی ده‌ستووری‬

‫پاشا‬

‫عه‌بدوڵاڵی دووه‌م‬

‫شازاده‌ی جێنشین‬

‫حوسێن كوڕی عه‌بدوڵاڵی دووه‌م‬

‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‬

‫ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌ی ئۆردۆنی‬

‫ئه‌نجومه‌نی بااڵ‬

‫ئه‌نجومه‌نی خانه‌دانه‌كانی ئۆردۆنی‬

‫ئه‌نجومه‌نی خواروو‬

‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ئۆردۆنی‬

‫پانتایی‬

‫‪ 89.287‬كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‬

‫‪ 5.074.242‬سه‌رژمێری ‪2004‬‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‬

‫‪ 6.330.000‬سه‌رژمێری ‪2011‬‬

‫دراو‬

‫دیناری ئۆردۆنی‬ ‫‪http://www.alarabiya.net‬‬ ‫‪http://studies.aljazeera.net‬‬ ‫‪http://ar.wikipedia.org‬‬ ‫‪www.aawsat.com‬‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫باشترین و خراپترین‬ ‫واڵت بۆ ژنان‬ ‫* و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬

‫ڕۆژنام������ه‌ی بریتانی������ی "ئیندیپێندێ������ت" ل‌ه س������اڵی ‪٢٠١١‬دا‬ ‫ڕاپۆرتێکی سه‌باره‌ت ب‌ه بارودۆخی ژنان ل‌ه ژێر ناوی (باشترین‬ ‫و خراپتری������ن واڵت بۆ ژنان) باڵوکرده‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر گرینگیی‬ ‫بابه‌ته‌ک‌ه ک‌ه په‌یوه‌ندییان ب‌ه بنه‌ما و ژێرخانی کۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێش������که‌وتن و نه‌ریتی کۆمه‌ڵگ������ه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ڕاپۆرت‌ه ده‌خرێته‌ ڕوو‪.‬‬ ‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬


‫باشترین واڵت بۆ ژنان‪ :‬ئیسله‌ندا‬ ‫ئه‌و واڵت‌ه ل‌ه ته‌واوی بواره‌کاندا‪ ،‬سیاس������ه‌ت‪ ،‬فێرکردن‪،‬‬ ‫کار و ته‌ندروس������تی‪ ،‬خاوه‌نی باش������ترین ئاستی به‌رابه‌ریی‬ ‫مافی ژنان‌ه له‌ جیهاندا‪ .‬بریتانیا ل‌ه ڕیزی ش������انزده‌هه‌مین‬ ‫واڵت‌ه له‌ جیهاندا‪ .‬خراپترین واڵت یه‌مه‌ن و مه‌ترسیدارترین‬ ‫واڵتیش‪ ،‬ئه‌فغانستانه‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫باش��ترین واڵت بۆ به‌ش��داریی ژنان ل ‌‬ ‫بواری سیاسه‌تدا‪ :‬ڕووندا‬ ‫زۆرین������ه‌ی ئه‌ندام په‌رله‌مانانی ئه‌و واڵت������ه‌‪ ،‬ژنان پێکی دێنن‪.‬‬ ‫بریتانیا له‌ پله‌ی (‪)٤٥‬م دایه‌‪ .‬خراپترین واڵتیش (عه‌ره‌بس������تانی‬ ‫س������عوودی‪ ،‬یه‌مه‌ن‪ ،‬قه‌ته‌ر و عه‌مان)ن‪ ،‬که‌ له‌ په‌رله‌مانه‌کانیاندا‬ ‫ژنی تێدا نییه‌‪)%٥٦،٣( .‬ی په‌رله‌مانی ڕوواندا ژنان پێکی دێنن‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ به‌دایكبوون‪ :‬نۆروێژ‬ ‫نۆروێژ باشترین واڵتی جیهانه‌ بۆ به‌دایكبوون‪ ،‬هه‌روه‌ها‌ ڕێژه‌ی‬ ‫مردنی دایكان و ژنانی دووگیان ل‌ه گشت واڵتانی جیهان كه‌متره‌‌‪،‬‬ ‫نزیك������ه‌ی یه‌ك ل‌ه ‪ 700‬كه‌س دای������ه‌‪ .‬بریتانیا له‌م ڕووه‌وه‌‌ له‌ پله‌ی‬ ‫س������ێزده‌هه‌مدایه‌‪ .‬ئه‌فغانستان خراپترین واڵتی جیهانه‌ و ئه‌گه‌ری‬ ‫مردنی ژنانی دووگیان له‌ كاتی به‌دونیاهاتنی منداڵ‪ ،‬نزیكه‌ی ‪200‬‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی‪ ،‬ئه‌گه‌ری مردنی به‌ هۆی ته‌قینه‌وه‌ یان لێدانی گولله‌یه‌‪.‬‬ ‫ه بواری‬ ‫باشترین واڵت بۆ ژنان ل ‌‬ ‫خوێنده‌واریدا‪ :‬لێسێتۆ‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واریی ژنان (خوێندنه‌وه‌ و نووسین) له‌و‬ ‫واڵته‌دا (‪)%٩٧‬ه‌‪ .‬ئێتیۆپ������ی خراپترین واڵتی جیهانه‌‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫(‪)%١٨‬ی ژنان خوێنده‌وارییان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ سه‌رۆكایه‌تیكردنی‬ ‫دوڵه‌ت‪ :‬سریالنكا‬ ‫نزیكه‌ی ‪ 23‬ساڵه‌ ك‌ه سه‌رۆكایه‌تیكردنی حكوومه‌ت له‌م‬ ‫واڵته‌دا له‌ ده‌س������تی ژناندایه‌‪ .‬بریتانیا له‌ پله‌ی حه‌فده‌هه‌م‬ ‫دایه‌‌‪ .‬له‌ زۆربه‌ی واڵتانی ئه‌ورووپای رۆژئاوا وه‌ك سوێد و‬ ‫ئیس������پانیا هیچ كاتێك ژنێكیش پۆستی سه‌رۆكایه‌تیی واڵتی‬ ‫ل‌ه ئه‌ستۆدا نه‌بووه‌‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ ژنان و هونه‌ر‪ :‬سوید‬ ‫له‌ س������وید ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی هونه‌ر بۆ یه‌كس������انیی‬ ‫له‌ به‌ش������داریكردنی ژنان له‌ بواره‌ هونه‌رییه‌كاندا‪ ،‬گه‌الله‌ی‬ ‫فراوانیان جێبه‌جێ كردووه‌‪ .‬دامه‌زراوه‌ی فیلمی س������ویدی‪،‬‬ ‫بوودجه‌ی په‌یوه‌ست به‌ دروستكردنی فیلمه‌ سینه‌مایییه‌كانی‪،‬‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان له‌ نێوان ژنان و پیاوانی فیلمسازدا‬

‫داب������ه‌ش ده‌کات‌‪ .‬له‌ بریتانیا ته‌نیا ‪%6‬ی فیلمس������ازه‌كان و‬ ‫‪ %12‬ی فیلمنووسه‌كان ژنن‪.‬‬ ‫ه به‌ڕێوه‌به‌ر ‌و‬ ‫باشترین واڵت بۆ ژن ‌‬ ‫پایه‌به‌رزه‌كان‪ :‬تایله‌ند‬ ‫ئه‌م واڵته‌ خاوه‌نی به‌رزترین ڕێژه‌ی‌ه ل‌ه ژنا ‌ن ل‌ه پۆس������ت‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ره‌ پایه‌به‌رزه‌كان و نزیكه‌ی‪%45‬ی پۆسته به‌رزه‌کا ‌ن‬ ‫ل‌ه ده‌ستی ژناندایه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ به‌دونیاهێنانی منداڵ‪:‬‬ ‫یوونان‬ ‫ئه‌م واڵت������‌ه ئه‌منترین واڵتی جیهان‌ه ب������ۆ به‌دونیاهێنانی‬ ‫منداڵ‪ ،‬مه‌ترسیی مردن ل‌ه كاتی به‌دونیاهێنانی منداڵ یه‌ك‬ ‫ل‌ه ‪ 32‬هه‌زار كه‌س������دایه‌‪ .‬بریتانیا ل‌ه پله‌ی سێزده‌هه‌مدایه‌‌‪.‬‬ ‫خراپترین واڵتیش كه‌ تاز‌ه دامه‌زراوه‌‪ ،‬سوودانی باشووره‌‪.‬‬ ‫له‌ ته‌و‌اوی ئه‌م واڵته‌دا‌‪ ،‬ته‌نیا ‪ 20‬مامان كار ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫خراپترین واڵت بۆ به‌شداریكردنی‬ ‫ئابووری‪ :‬دوڕگه‌كانی باهاما‬ ‫ل‌ه ڕووی به‌شداریكردنی ئابووری و ده‌رفه‌ته‌ كارییه‌كان‬ ‫بۆ ژنان‪ ،‬واڵتی باهاما له‌ س������ه‌رووی خشته‌یه‌‪ .‬بریتانیا ل‌ه‬ ‫پله‌ی ‪ 33‬دایه‌‪ .‬باهاما ل‌ه ماوه‌ی ش������ه‌ش ساڵی ڕابردوودا‬ ‫نزیكه‌ی ‪%90‬ی نایه‌كسانیی ژنان له‌ بواری به‌شداریكردنی‬ ‫ئابووریی������ه‌و‌ه وه‌ال ن������اوه‌‪ .‬به‌اڵم هه‌ر ل������ه‌م ماوه‌یه‌دا واڵتی‬ ‫ی ‪%32‬ی نایه‌كس������انیی ئابووریی ل‌ه‬ ‫یه‌مه‌ن ته‌نیا توانیویه‌ت ‌‬ ‫نێوان ژنان و پیاواندا كه‌م بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ ژنانی ڕۆژنامه‌وانان‪:‬‬ ‫کارائیب‬ ‫له‌و ناوچه‌یه‌دا‪ ،‬به‌رزترین ڕێژه‌ی به‌رهه‌می ڕاگه‌یاندنکاری‬ ‫ژن (ئاماده‌کردن������ی ده‌نگوب������اس و به‌رهه‌مه‌کان������ی ت������ری‬ ‫ڕاگه‌یان������دن) ده‌گات������‌ه (‪ ،)%٤٥‬که‌ له‌ جیهان������دا به‌رزترین‬ ‫ئاس������ته‌‪ .‬ڕێژه‌ی به‌رهه‌می ژنان (ئاماده‌کردنی ده‌نگوباس‬ ‫و به‌رهه‌مه‌کانی تری ڕاگه‌یان������دن) ل‌ه ئه‌ورووپا‪)%٣٥( ،‬ه‌‪.‬‬ ‫خراپترین واڵتیش ئه‌فریقای ڕۆژاوایه‌‪.‬‬ ‫ه مافی له‌باربردنی‬ ‫باشترین واڵت ك ‌‬ ‫منداڵ هه‌یه‌‪ :‬سوید‬ ‫ژنان ل������ه‌م واڵته‌دا مافی له‌باربردن������ی منداڵیان به‌بێ‬ ‫هێچ س������نوورداری و هیچ جۆره‌ پش������تگیریكردن له‌الیه‌ن‬ ‫دامه‌زراوه‌ و ئه‌و كه‌سانه‌ی په‌یوه‌نددارن به‌ كه‌سه‌كه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ی������ه‌ و تا هه‌فت������ه‌ی هه‌ژده‌هه‌می دووگیان������ی ده‌توانن‬

‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫منداڵ له‌بار ببه‌ن‌‪ .‬فیلیپین و ئێلسلڤادۆر و نیكاراگووای‪،‬‬ ‫خراپترین واڵتن ب������ۆ له‌باربردن‪ ،‬چونکه‌ ل������ه‌م واڵتانه‌دا‬ ‫له‌ب������ار بردن به‌ هه‌ر هۆی������ه‌ك و بارودۆخێك بێت‪ ،‬ڕێگه‌ی‬ ‫پێ نادرێت‌‪.‬‬ ‫ه بواری به‌شداریكردنی‬ ‫باشترین واڵت ل ‌‬ ‫ی كاره‌وه‌‪ :‬برۆندی‬ ‫هێز ‌‬ ‫واڵتی برۆندی له‌ كیش������وه‌ری ئه‌فریق������ادا‪%92 ،‬ی ژنان‬ ‫كار ده‌كه‌ن و پیاوانیش ‪ .‌%88‬له‌ ئاستی به‌شداریی هێزی‬ ‫كاری ژنان‪ ،‬برۆن������دی یه‌که‌مین والته‌ له‌ جیهاندا‪ .‬بریتانیا‬ ‫له‌ پله‌ی ‪ 47‬دایه‌‌‪ .‬خراپترین واڵتی جیهانیش پاكس������تانه‌‪،‬‬ ‫كه‌ هێزی كاری ژنان نزیكه‌ی یه‌ك له‌س������ه‌ر چواری هێزی‬ ‫كاری پیاوانه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ داهاتی ژنان‪:‬‬ ‫لۆگزامبۆرک‬ ‫له‌ بواری داهاته‌وه‌‪ ،‬لۆگزامبۆرک و نۆروێژ له‌ ڕیزی هه‌ره‌‬ ‫پێشه‌وه‌دان‪ .‬داهاتی ژنان له‌و واڵتانه‌دا نزیكه‌ی ‪ ٤٠‬هه‌زار‬ ‫دۆالره‌‪ .‬مووچه‌ی ژنان و پیاوان یه‌کس������انه‌‪ .‬عه‌ره‌بس������تانی‬ ‫س������عوودی که‌متری������ن ڕێژه‌ی مووچه‌ی ژنان������ی له‌ جیهاندا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ خوێندنی بااڵ‪ :‬قه‌ته‌ر‬ ‫ل������ه‌م واڵته‌دا ژماره‌ی ئ������ه‌و ژنانه‌ی ك������ه‌ ناویان له‌‬ ‫زانك������ۆدا تۆم������ار ده‌كه‌ن‪ ،‬نزیكه‌ی ش������ه‌ش به‌رامبه‌ری‬ ‫پیاوانه‪ ،‬به‌اڵم قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئایا ژنانی قه‌ته‌ر‬ ‫دوای كۆتایهاتنی خوێندنی بااڵی������ان تا چه‌ند ده‌توانن‬ ‫كار بدۆزن������ه‌وه‌‪ .‬خراپترین واڵتیش (چاد)ه‪ ‌،‬كه‌ ڕێژه‌ی‬ ‫وه‌رگرتن������ی ژنان له‌ زانكۆکاندا نزیكه‌ی یه‌ك له‌س������ه‌ر‬ ‫سێی پیاوانه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ ته‌مه‌ندرێژی‪ :‬ژاپۆن‬ ‫ژنان ب‌ه ش������ێوه‌ی مامناوه‌ند له‌ ژاپ������ۆن زیاتر ل‌ه پیاوان‬ ‫ده‌ژین و ته‌مه‌ن������ی مامناوه‌ندییان نزیكه‌ی ‪ 87‬س������اڵه‌‪ ‌،‬ك‌ه‬ ‫حه‌وت ساڵ زیاتر‌ه ل‌ه درێژیی ته‌مه‌نی مامناوه‌ندیی پیاوان‪.‬‬ ‫درێژیی ته‌مه‌نی ناوه‌ندیی ژنان ل‌ه لێسێتۆ نزیكه‌ی ‪ 48‬ساڵ‌ه‬ ‫و دوو ساڵ كه‌متره‌ له‌ ته‌مه‌نی پیاوان‪.‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬

‫باشترین واڵت بۆ كات به‌سه‌ربردن‪:‬‬ ‫دانمارك‬ ‫ژنانی دانمارك زیاتر له‌ هه‌ر واڵتێكی تر كاتی به‌سه‌ربردنیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬به‌پێی ئاماره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان‪ ،‬ژنانی ئه‌و واڵته‌ له‌ ڕۆژێكدا‬ ‫ته‌نیا كاتژمێرێك زیاتر له‌ پیاوان كاری ماڵه‌وه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌مترین‬ ‫كاتێكه‌ ك������ه‌ ژنان بۆ كاره‌ بێ مووچه‌یییه‌کان‌ ته‌رخانی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ژنانی مه‌كسیك خراپترین هه‌ڵومه‌رجیان هه‌یه‌ و نزیكه‌ی چوار‬ ‫كاتژمێر و نیو و به‌بێ پاره‌ سه‌رفی كاری ماڵه‌وه‌ی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ ژنانی وه‌رزشوانان‪:‬‬ ‫ئه‌مریکا‬ ‫له‌ هه‌ر ‪ ١٠‬وه‌رزش������وان‪ ٥ ،‬وه‌رزشوانی ژن به‌ زۆرترین‬ ‫داهاته‌وه‌‪ ،‬خه‌ڵکی ئه‌مریکان‪ .‬خراپترین واڵت عه‌ره‌بستانی‬ ‫س������عوودییه‌‪ ،‬که‌ هیچ کاتێک ژنی وه‌رزش������وانی ڕه‌وانه‌ی‬ ‫ئۆلۆمپیک نه‌کردووه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت وه‌رزشی کچان له‌ خوێندنگه‌‬ ‫ده‌وڵه‌تییه‌کانیشدا ڕێگه‌ی پێ نادرێت‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ لێكجیابوونه‌وه‌‪:‬‬ ‫گوویان‬ ‫دوڕگه‌ی گوویان‪ ،‬به‌رزترین ژماره‌ی لێكجیابوونه‌وه‌ی ل‌ه‬ ‫ئاس������تی جیهاندا هه‌ی‌ه و ل‌ه به‌رامبه‌ریشدا واڵتی گواتماال‪،‬‬ ‫خاوه‌نی نزمترین ڕێژه‌ی لێكجیابونه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ ئاژۆتنی ماشێن‬ ‫له‌الیه‌ن ژنانه‌وه‌‪ :‬هندوستان‬ ‫ش������اری (نیۆ دێهلی) له‌ هندوس������تان‪ ،‬زۆرترین ڕێژه‌ی لێخۆری‬ ‫تاکسی له‌ جیهاندا هه‌یه‌ و به‌و پێیه‌ یه‌که‌مین واڵته‌ له‌ جیهاندا که‌‬ ‫لێخوڕی ته‌کسی ژنن‪ .‬خراپترین واڵتیش عه‌ره‌بستانی سعوودیه‌ و‬ ‫یه‌که‌مین واڵتیشه‌ له‌ جیهاندا‪ ،‬که‌ ژنان بۆیان نییه‌ ماشێن باژۆن‪.‬‬ ‫باشترین واڵت بۆ كار ‌ه پیشه‌یییه‌كان‪:‬‬ ‫جامائیكا‬ ‫له‌ واڵت������ه‌دا نزیك������ه‌ی ‪%60‬ی خاوه‌ن كاره‌ پیش������ه‌یی و‬ ‫پسپۆرییه‌کان وه‌ك یاسادانان و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی بااڵ و پله‌ی‌‬ ‫ب������ه‌رزی ده‌وڵه‌تی‪ ،‬ژنان پێكی دێن������ن‪ .‬یه‌مه‌ن له‌ پله‌ی دوایی‬ ‫دایه‌ و ته‌نیا ‪%2‬ی كاره‌ پیشه‌یییه‌كان له‌ ده‌ستی ژناندایه‌‪.‬‬


‫شوباتی ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)30‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.