شوباتی 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()30
لیستی هاوپهیمانیی برایهتی و پێکهوهژیان؛ ئهزموونێکی نوێ له قۆناغێکی دژواردا
سپێك ده
له یهکی ئهم مانگهدا ،ههڵمهتی ههڵبژاردن بۆ ئهنجومهنی پارێزگاکانی عێراق جگه کهرکووک و ههرێمی کوردس������تان بهڕێوه دهچێت .بۆ ئهو ههڵبژاردنه ،ههش������ت حزب و الیهنی سیاسیی ههرێمی کوردس������تان له هاوپهیمانییهکدا( ،لیستی هاوپهیمانیی برایهتی و پێکهوهژیان) بهشدار دهبن .مووس������ڵ ،دیاله ،سهالحهددین ،واست و بهغدا ،ش������وێنی ههڵمهت و بهشداریی (لیستی هاوپهیمانیی برایهتی و پێکهوهژیان) دهبێت. بهرنام������هی (لیس������تی هاوپهیمانیی برایهت������ی و پێکهوهژیان) که له پێنج ب������هش و ٣٢خاڵ پێکهاتووه ،جهخت له دیموکراس������ی ،فیدراڵی ،جێبهجێکردنی تهواوی بهندهکانی دهس������تووری عێراق ،بهتایبهت ماددهی ،١٤٠دابینکردنی ئاس������ایش بۆ هاوواڵتیان ،ش������هفافیهت له بودجهی پارێزگاکان ،باش������ترکردنی ژیان و گوزهرانی هاوواڵتیان و کۆمهڵ������ه بابهتێکی تر ،پهیوهندییان به الیهنی سیاس������ی ،ئابووری و کۆمهاڵیهتی ئهو پارێزگایانهوه ههیه ،که (لیس������تی هاوپهیمانیی برایهتی و پێکهوهژیان) ههوڵی جێبهجێکردنی دهدات. ئ������هو ههڵبژاردنه له کاتێکدا بهڕێ������وه دهچێت ،که قهیرانێکی قوولی سیاس������ی بهربینگی به بهغدا گرت������ووه ،لهبهر ئهوه یهکێک له مهرجه س������هرهکییهکانی ئ������هو ههڵبژاردنه ،دابینکردنی کهش������وههوایهکی هێم������ن و دوور له نائارامییه ،تا هاوواڵتیان بتوان������ن به بێ دڵهڕاوکێ ڕوو له سندووقهکانی دهنگدان بکهن .بێشک بهرپرسیاریهتیی سهرهکی بۆ دابینکردنی کهشوههوایهکی گونجاو بۆ ههڵبژاردن ،دهکهوێته سهرش������انی حکوومهتی عێراق و بهشێکیشی بۆ هێز و الیهنه سیاسییهکانی عێراق دهگهرێتهوه. حزب و الیهنه سیاس������ییهکانی ههرێمی کوردس������تانیش به پێی کۆدهنگیی خۆیانهوه لهسهر ئهوه ڕێککهوتن ،که به لیس������تێکی هاوبهشهوه ڕوو له ههڵبژاردنهکه بکهن .ئهم ئهزموونه نوێیه، تۆکمهیی ههرێمی کوردس������تان دهردهخات ،که سهرهڕای بوونی ڕهنگی سیاسیی جۆراوجۆر و جیاوازی له بیروڕا ،دهکرێت له ژێر سهیوانهیهکدا کۆ ببنهوه. یهکگرتن لهسهر بنهمای چهند چهشنی ،کاکڵی ئهم ههنگاوه گرینگهیه ،که دهکرێت بنهمایهکی ماقووڵ بێت بۆ ههنگاوهکانی دواتر له گۆڕهپانی سیاس������ی و قهیراناوی عێراقدا .ئهم ههنگاوه گرینگه چاوهڕوانی ئهوهشی لێ دهکرێت ،که له داهاتووشدا ئهم چهشنه کۆدهنگییه پهرهی پێ بدرێت و له شهترهنجی سیاسیی عێراقدا ،بواری ههستیارتر و گرینگتریش بگرێتهوه. سهرنووسهر :قهرهنی قادری شوباتی 2013
3
چهند بنهمایهكی سهرهكی بۆ ههڵبژاردنێكی سهركهوتوو
* سهكوان ئهرگۆشی ههڵب������ژاردن وهك پرۆس������هیهكی دیموكرات������ی ب������ۆ دهستاودهس������تكردنی دهس������هاڵت ،له زۆربهی ههره زۆری واڵتاندا ئهنجام دهدرێت .سهركهوتن ،ڕاستی و دروستیی ههڵب������ژاردن ڕێژهییی������ه و ،ل������ه واڵتێكهوه ب������ۆ واڵتێكی تر جیاوازیی ههیه .ئهمهش بهنده به سیس������تهمی حوكمڕانی ئهو واڵت������ه و ئهو ههلومهرجهی ک������ه ههڵبژاردنهكهی تێدا ئهنجام دهدرێت. بێگومان ئ������هو واڵتانهی سیس������تهمی تاكحزبی پهیڕهو دهكهن ،هیچ كات ههڵبژاردنێك������ی پاك و دیموكراتی تێیدا بهڕێ������وه ناچێت ،چونكه له بنهڕهتدا ئهمجۆره سیس������تهمه پێچهوان������هی بنهماكانی دیموكراس������ییه .له ههندێك واڵتدا ی������هك پاڵێوراو بۆ ههڵبژاردن ههیهو پێویس������ته به بهڵێ یا نهخێر دهنگ بدرێت .زۆربهی ئهم پاڵێوراوانه له سهرووی %90ی دهنگهكان بهدهست دێنن .ههڵبژاردنێكی بێڕكابهری لهمجۆره (رێگهنهدان به ڕكابهرایهتی) هیچ مانایهكی نابێت و هیچ ئامانجێك ناپێكێت ،جگه له مهرامی دهس������هاڵتداران كه شهرعییهتدانێكی بهزۆرییه به دهسهاڵتهكهیان. له ههندێك واڵتیش������دا س������هرهڕای ههبوونی فرهحزبی و لیس������تی جیاجیا ب������ۆ ههڵبژاردن ،بهاڵم ئۆپۆزس������یۆن یا
4
ههڵبژاردن ژماره ()30
ڕكابهرهكانی دهسهاڵت به چهندین كۆتوبهند بهستراونهتهوه و ناتوانن بهش������دارییهكی كارا ل������ه ههڵبژاردندا بكهن .بۆ نموون������ه میس������ر پێش وازهێنان������ی موب������ارهك ،ههرچهنده ئیخوان موس������لمین بنكهیهكی جهماوهریی فراوانی ههبوو و بهش������داریی ههڵبژاردنهكانیشی دهكرد ،بهاڵم موبارهك و پارتهكهی زۆربهی كات زۆرینهی ڕههایان بهدهست دههێنا. له یهكهم گۆڕانكاریی بنهڕهتی له واڵتدا ،هاوكێشهكه تهواو پێچهوانه بوویهوه. ڕهنگ������ه ئیخوانی������ش ب������ۆ بهردهوامی������ی مانهوهیان له دهس������هاڵتدا ههمان ڕێچكه بگرنهب������هر ،تهنانهت لێرهولهوێ فهتوای حهاڵلكردنی خوێنی ئهو كهس������انه دهدرێت كه دژی مورسی (كاندیدی ئیخوان و سهركۆماری ئێستای میسر) دهوهستنهوه .ئهمهش سهرهتایهكی ترسناكه بۆ مۆدێلێكی دیكه له دیكتاتۆرییهت لهپهنای ئاییندا. له میرنش������ینی كوێتدا سهرهڕای یاساغیی دامهزراندنی پارتی سیاس������ی ،ل������ه ههڵبژاردنی ئهنجومهن������ی ئوممهی ئ������هو واڵت������ه ( )2012ڕكابهرهكانی حكووم������هت له ڕهوتی ئیسالمیی (ئیخوان و س������هلهفی) زۆرینهی كورسییهكانی ئهنجومهنیان بهدهستهێنا ،بهاڵم بۆ ڕێگهگرتن له ئهنجامدانی ههڵبژاردنێكی دیموكراس������ی و مانهوهیان له دهس������هاڵتدا، دهس������هاڵتداران ههمیش������ه بهدوای ڕێگهچارهدا دهگهڕێن و ش������هرعییهت و هێزی یاس������ایی به بڕیارهكانیان دهدهن. پاش ئهو س������هركهوتنهی ئۆپۆزس������یۆنی كوێت و شكستی الیهنگرانی حكوومهت و میری كوێت ،هیچ ڕێگایهك نهما بۆ دهس������هاڵتداران ،تهنها دهركردنی فهرمانێكی میریی نهبێت ب������ۆ ههڵوهش������اندنهوهی ئهنجومهنی زۆرینهی ئیس���ل��امی و گهڕاندنهوهی ئهنجومهنه ههڵوهشاوهكهی پێشووتر ()2009 ی زۆرینهی دهسهاڵتدار. لێرهدا مهبهست شرۆڤهكردن و ههڵسهنگاندنی سیستهمی
سیاسی و پرۆس������هی ئهنجامدانی ههڵبژاردنی هیچ واڵتێك نییه ،بهڵك������و هێنان������هوهی دوو نموونهیه لهو سیس������تهمه حوكمڕانیانهی بانگهش������هی دیموكراس������ی و ئهنجامدانی ههڵبژاردن دهكهن ب������ۆ بهڕێوهبردنی كاروباری حكوومهت، بهبێ ئهوهی ئامانجی سهرهكیی ئهنجامدانی ههڵبژاردنێكی سهركهوتوو بپێكن و ڕهچاوی ئهو بنهما سهرهكییانه بكرێت، كه پێویستن بۆ سهركهوتنی ئهو پرۆسه دیموكراسییه. ئ������هوهی لهو بابهتهدا مهبهس������ته ،ئاماژهكردنه به چهند بنهمایهك������ی س������هرهكی ب������ۆ ههڵبژاردنێك������ی كاریگ������هر و دهستاودهس������تكردنی دهس������هاڵت له ڕێگهی دهنگی گهل و سندووقهكانی دهنگدان ،لهوانهش: • وادهی ههڵبژاردن :ئهنجامدانی ههڵبژاردن له وادهی دیاریك������راوی خۆیدا ،هێزێكی یاس������ایی و ش������هرعی زیاتر به دهرئهنجامهكانی ههڵبژاردن دهبهخش������ێت .دواكهوتنی ههڵبژاردنی������ش له وادهی خۆی بهبێ ههبوونی بهربهس������ت و قهیرانێك كه پێویس������ت بكات دوابخرێت ،لهالیهك گومان الی الیهنه بهش������داربووهكانی ههڵبژاردن دروس������ت دهكات و كاریگهری لهس������هر پهس������هندكردنی ئهنجامهكان دهبێت، لهالیهكی دیكهوه كاردهكاته س������هر ڕێژهی بهشداریكردنی هاوواڵتیان و دهبێته هۆی ئهوهی سس������تی و بێ متمانهیی الی دهنگدهر دروس������ت بێت .بهمهش ڕێژهی بهشداریكردن كه خاڵێكی سهركییه بۆ بههێزی و الوازیی پرۆسهكه ،ڕوو له كهمی دهكات. • تۆماری دهنگ������دهران :پێش وادهی ههر ههڵبژاردنێك، تۆمارێك������ی نوێی دهنگدهران ئام������اده دهكرێت و تهنها ئهو كهس������انه دهتوانن دهنگ بدهن ،كه ل������هو تۆمارهدا بوونیان ههیه .ڕاست و دروستیی زانیارییهكانی ناو ئهو تۆماره كار دهكاته سهر ڕێژهی بهش������داریكردن .زۆرجار بهمهبهست و بێمهبهس������ت بههۆی نهبوونی ناو ی������ان زانیاری ناتهواو، ههزاران دهنگدهر له ههڵبژاردنی نوێنهرانی خۆیان بێبهش دهكرێن .پێویسته ئهو كهسانهی ههڵدهستن به نوێكردنهوهی تۆماری دهنگدهران ،بێالیهن بن و دوور بن له ههر فشارێك و دهستێوهردانێكی سیاسی ،ئایینی ،مهزههبی ،نهتهوهیی...، هتد. • بێالیهنیی س������تافی دهنگدان :پێویس������ته ئهو دهسته بهڕێوهبهرهی پرۆسهی ههڵبژاردن بهڕێوه دهبات ،سهربهخۆ و بێالیهن بن .دهس������تهی بهڕێوهبردنی ههڵبژاردن له سێ قۆناغی ههستیاردا كاریگهرییان لهسهر ئهنجامی ههڵبژاردن
دهبێ������ت؛ لهكاتی نوێكردنهوهی تۆماری دهنگدهران و ڕۆژی دهنگدان و جیاكردنهوه و ژماردنی دهنگهكان. • هۆش������یاریی دهنگدهر :دهنگدهر بزوێنهری پرۆس������هی ههڵبژاردن و یهكالكهرهوهی ئهنجامهكهیهتی .كاتێك دهنگدهر �����یارێتییه بكات ،كه بهشداریكردن له ههس������ت بهو بهرپرس� ههڵبژاردن������دا ئهركێك������ی نیش������تمانییه و لهڕیگهی دهنگی ئ������هوهوه نوێنهرانی گهل دیاری دهكرێن ،دهنگ بهو الیهن و پاڵێوراوانه دهدات كه دهتوانن نوێنهرایهتییهكی ڕاستهقینه بكهن. ئهم هۆشیارییهی دهنگدهر ،لهالیهك ڕێژهی بهشداریكردن وه لیس������ته بهشداربووهكانی بهرز دهكاتهوه ،لهالیهكی تره ههڵب������ژاردن ناچار دهبن ئهو كهس������ایهتییانه كاندید بكهن، كه ش������یاو و لێهاتوون بۆ پۆس������ته دهسنیش������انكراوهكان. سهرئهنجام كهسی شیاو بۆ ش������وێنی شیاو دادهمهزرێت و ههڵبژاردنی������ش ئامانجی س������هرهكیی خۆی دهپێكێت ،كه بهرهوپێشبردنی سیستهمی حوكمڕانی واڵته. • نهێنیبوون������ی دهنگ������دان :خاڵه ههره س������هرهكییهكهی ههڵب������ژاردن ،دهنگدان������ی نهێنییه له پرۆس������هكهدا .كاتێك دهنگ������دهر به ئازادی و نهێنی دهنگ نهدات ،هیچ مانایهك و هێزێ������ك بۆ دهنگ و ڕای هاوواڵتی نامێنێتهوه .له دهنگدانی نهێنیدا كێشهیهك دێته پێشهوه ،سهبارهت بهو دهنگدهرانهی توان������ای خوێندنهوه و نووس������ینیان نیی������ه ،ڕهنگه زۆر جار لهالیهن سهرپهرش������تانی دهنگدانهوه یا كهسه نزیكهكانیان، پێچهوانهی خواس������تی ئهوان فۆرمهك������هی بۆ پڕ بكرێتهوه. ئهم������هش دهمانگێڕێتهوه بۆ بنهمای س������ێیهم كه بێالیهنیی س������تافی دهنگدانه و یاس������ای ههڵبژاردنی واڵتهكه ،ستافی بهڕێوهبهریی دهنگدان ڕۆڵی سهرهكی دهبینن لهم بابهتهدا. • ئاسایشی ههڵبژاردن :پرۆسهی ههڵبژاردن له یهكهم ڕۆژی دهستپێكردنی ههڵمهتی ههڵبژاردنهوه تا ڕاگهیاندنی ئهنجامهكان ،پێویس������تی به ئارامی و ئاسایشێكی تۆكمه و بێالیهن ههیه ،بۆ ئهوهی الیهنه بهشداربووهكان به ئازادی ههڵمهتی ههڵبژاردنی خۆی������ان بهڕێوه ببهن .هاوواڵتیانیش بتوانن بهئاس������انی به س������ندووقهكانی دهنگدان بگهن و بێ ترس و دڵهڕاوكێ ،ڕای خۆیان دهربڕن. ههبوونی ئاسایشێكی تۆكمه ،ههم ڕێژهی بهشداریكردن ب������هرز دهكات������هوه ،ه������هم ئازادییهكی تهواو ب������ه دهنگدهر دهبهخش������ێت بۆ ئهوهی به خواس������تی خۆی دهنگ بدات. ئهمهش ڕێژهی سهركهوتنی پرۆسهكه بهرزدهكاتهوه.
شوباتی 2013
5
ههڵبژاردنی پهرلهمانی؛
ڕاستئاژۆیهکانی ئیسرائیل و کێشهی ئهتۆمیی ئێران
* باوکی زاگرۆس ل������ه ()٢٠١٣/١/٢٢دا هاوواڵتیان������ی ئیس������رائیلی بۆ ههڵبژاردن������ی ( )١٢٠نوێنهر ب������ۆ پهرلهمانی واڵتهکهیان، ڕوویان له س������ندووقهکانی دهنگدان کرد .به پێی یاسای ههڵبژاردنی ئیس������رائیل بڕیار وابوو ،ک������ه ههڵبژاردنهکه له مانگی ١٠ی ئهمس������اڵدا بهڕێ������وه بچێت ،بهاڵم بههۆی "کێش������هی ئابووری (بودجهی واڵت) و پرس������ی ئهتۆمیی
6
ههڵبژاردن ژماره ()30
ئێ������ران ،بڕیار درا که ههڵبژاردنهک������ه بۆ ()٢٠١٣/١/٢٢ بگوێزرێتهوه. به پێ������ی ڕاپۆرتی (لێژنهی ناوهندی������ی ههڵبژاردنی ئیسرائیل) لهو ههڵبژاردنه پێشوهختهیهدا ٣٤ ،قهواره، حزبی گهوره و بچووک بهش������دارییان کرد" .کێشهی ئهتۆمیی ئێران ،پرسی فهلهستین و کێشهی ئابووری و
گرانی له ئیسرائیل" سهرهکیترین تهوهری گشت حزب و الیهنه سیاس������ییهکانی ئهو واڵته ب������وو له ههڵمهتی ههڵبژاردندا .بهاڵم سهرهکیترین پرس و "ئهولهوییهت" بۆ حزبهک������هی بێنیامین نهتهنیاهو س������هرۆکوهزیرانی ئیسرائیل" ،پرسی ئهتۆمیی ئێران"ه .سهرۆکوهزیرانی ئیس������رائیل پێش ههڵب������ژاردن و دوای ههڵبژاردنیش جهختی لهوه کردهوه ،که "ئیزن به ئێران نادات" دهستی به چهکی ئهتۆمی ڕابگات ،ههروهها ساڵی ٢٠١٣یشی به ساڵی "هێلی سوور" بۆ ئێران دهسنیشان کرد. ل������هو ههڵبژاردنهدا ٥ ،ملیۆن ٦٥٦ههزار و ٧٠٥کهس مافی دهنگدانیان ههبوو .بۆ ئهو ڕێژهیه ١٠ ،ههزار و ١٢٨ بنکهی دهنگدان ئاماده کران ،لهو ژمارهیهش ١٩٠ ،بنکه بۆ نهخۆشخانهکان و ٥٧بنکهی دهنگدانیش بۆ زیندانهکان تهرخ������ان کراب������وون .ههروهها له ٩٦واڵتیش������دا بنکهی دهنگدان ئاماده کرابوون .بهپێی دوایین ڕاپۆرتی لێژنهی ناوهندی������ی ههڵبژاردن ،لهو ههڵبژاردنه پێش������وهختهیهدا، زیاتر له ( )%٦٦بهشدارییان له دهنگداندا کرد. ئاڵۆزی و فرهچهشنی لهو ههڵبژاردنهدا ،کارێکی وایکرد که دهنگهکان بهس������هر گشت الیهنهکاندا دابهش بکرێن. هیچ ش������ک لهوهش������دا نییه که پێکهێنانی حکوومهتێکی نوێ له ئیسرائیلدا کارێکی له ڕادهبهدهر قورس دهبێت. س������هرهڕای ئ������هوهش یهکێک له نهریته سیاس������ییهکانی ئیسرائیل ئهوهیه ،که لهمێژووی ئیسرائیلدا هیچ حزبێک
بێنیامین نهتهنیاهو؛ سهرۆكوهزیرانی ئیسرائیل
تا ئیستا نهیتوانیوه به تهنیا حکوومهت پێکبێنیت .گشت حکوومهتهکانی ئیس������رائیل به ڕێگ������هی هاوپهیمانییهوه لهدایکبوونه و بهش������ێکیان قهیراناوی بوون ،لهبهر ئهوه کۆمهڵگهی ئیسرائیل لهگهڵ ههڵبژاردنه پێشوهختهکاندا ڕاهاتووه .دابهش������بوونی دهنگهکان لهو ههڵبژاردنهشدا ههر درێژهی نهریتهکهی پێشووه. دوایی������ن ئاماره باس ل������هوه دهکات ک������ه :هاوپهیمانیی دوو حزب������ی "لیکوود – ئیس������رائیل بیتین������وو" توانیان ٣١ کورس������ی مس������ۆگهر بکهن .بهلهبهر چاوگرتنی ئهوهش که ئ������هم هاوپهیمانییه له ههڵبژاردنی س������اڵی ٢٠٠٩دا ()٤٢ کورسییان له پهرلهمانی ئیسرائیلدا ههبوو .له پلهی دووهمدا حزبی تازه بنیاتنراوهی ڕێگ������هی داهاتوو (یش عاتید) به سهرۆکایهتیی ڕۆژنامهوانی گهنج یائیر الپید ١٩ ،کورسی بهدهستهێنا .ئهم حزبه ٩مانگ بهر له ئێستا بوونی خۆی ڕاگهیاند و سهرۆکهکهی دهریبڕی که "حزبهکهی نه ڕاسته و نه چهپه ،بهڵکو سهر به فکر و ئایدیای مامناوهنده" و به لیبراڵ دهناسرێت. یائیر الپید که سهرۆکی حزبی (ڕێگهی داهاتوو)ه ،کوڕی (یووس������ف تۆمی الپید)ه ،که بهڕێوهبهری گشتیی پێشووی ڕادیۆ و تهلهفزیۆنی نهتهوهیی ئیس������رائیل بوو( .یووس������ف تۆمی الپید) ڕۆژنامهوانێکی قسه لهڕوو و دژی مهزههب بوو و چهند جاریش ڕایگهیاندبوو ،که "ئامادهیه لهگهڵ شهیتاندا هاموشۆی ههبێت ،تا له پاڵ مهزههبییهکاندا بێت".
یائیر الپید؛ سهرۆکی حزبی (ڕێگهی داهاتوو) شوباتی 2013
7
چاپهمهنییهکان������ی ئێس������رائیل پێی������ان وایه ک������ه یائیر الپی������د وهکو باوکی بیر ناکات������هوه و خاوهنی بۆچوونێکی "توندئ������اژۆ" نیی������ه ،ب������هاڵم یائیر الپید پێ������ی وایه که ئهو جوولهک������ه مهزههبییانهی به هۆی ب������اوهڕی دینییانهوه و بهپێی یاسا خزمهتی عهس������کهری ناکهن ،دهبێ یاساکه ههڵبوهش������ێندرێتهوه و وهک������و هاوواڵتیانی ئیس������رائیلی یهکسان بن. حزب������ی کرێکاری ئیس������رائیل به سۆس������یالدیموکرات دهناس������رێت ،ل������ه ڕێژ س������هرۆکایهتیی خاتوو (ش������ێلی یوخیمۆڤیچ)ی ڕۆژنامهوان توانی %١٥ی کورس������ییهکانی پهرلهمان مس������ۆگهر ب������کات .گهورهتری������ن دۆڕاوی ئهو ههڵبژاردن������ه ،حزبی کادیما بوو ،ک������ه نزیک به ()%٢ی دهنگهکانی بهدهستهێنا .جێی ئاماژهیه که له ههڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٩دا ،حزبی کادیما ٢٨کورسی له پهرلهماندا ههبوو. پهرلهمانی ئیسرائیل ١٢٠کورسی ههیه و ،ههر حزب یان هاوپهیمانییهک بتوانێت له ههڵبژاردندا ()%٢ی دهنگی هاوواڵتیان بهدهست بێنێت ،دهتوانێت له پهرلهماندا ببێته خاوهنی کورسی. بهپێی یاسای ههڵبژاردن له ئیسرائیل ،له کاتژمێری ٧ی بهیانییهوه تا ١٠ی ش������هو ،بنکهکهکانی دهنگدان بهڕووی هاووالتیاندا دهکرێنهوه .ههڵبژاردن له شاره گهورهکان له ١٠ی شهو کۆتایی پێ دێت و له شاره بچووکهکانیش ٨ی شهو تهواو دهبێت .ڕۆژی سێشهممه ،ڕۆژی ههڵبژاردنه و دهبێته پش������ووی ڕهسمی .ئهو شوێنانهی که له بنکهکانی دهنگدان������هوه دوورن ،حکوومهت کهرهس������هی هاتوچۆی بهالشیان بۆ دابین دهکات. یاساکانی ههڵبژاردن له ئیسرائیلدا سیستهمی پهرلهمانی :ئیسرائیل خاوهنی سیستهمی پهرلهمانیی������ه .ه������هر چوار س������اڵ جارێ������ک ههڵبژاردنی پهرلهمانی بهڕێوه دهچێت .له ماددهی چوارهمی یاسای تایبهت ب������ه پهرلهماندا هات������ووه :ههڵبژاردنی پهرلهمانی دهبێ به پێی یاسای ههڵبژاردن به ڕێگهی ههڵبژاردنێکی گشتی ،نهتهوهیی ،ڕاستهوخۆ ،یهکسان ،نهێنی ،گونجاو و له کاتی خۆیدا بهڕێوه بچێت. گشتی :ههر هاوواڵتییهکی ئیسرائیلی که تهمهنی ١٨ ساڵ بیت ،له ڕۆژی ههڵبژاردندا مافی دهنگدانی ههیه.
8
ههڵبژاردن ژماره ()30
ئهنجامی كۆتایی ههڵبژاردنی 2013ی ئیسرائیل نهتهوهیی :سهرانس������هری واڵت؛ ل������ه تهواوی واڵتدا یهک ههڵبژاردن ئهنجام دهدرێت. ڕاس���تهوخۆ :پهرلهمان������ی ئیس������رائیل ب������ه دهنگی ڕاستهوخۆی هاوواڵتیان ههڵدهبژێردرێت ،نهک به ڕێگهی گرووپێکی ههڵبژێرهوه .لهڕۆژی ههڵبژاردندا ،هاوواڵتیان دهنگ به حزبێکی سیاس������ی دهدهن ،تا له پهرلهماندا ببنه نوێنهریان. یهکس���انی :ت������هواوی دهنگ������دهران ،خاوهنی کێش و بایهخی یهکسانن. نهێن���ی :ههڵب������ژاردن نهێنییه و بهدهنگ������ی نهێنییهوه بهڕێوه دهچێت. گونج���او :تهواوی ١٢٠کورس������ییهکهی پهرلهمان به گوێ������رهی دهنگ������هکان و له بواری نهتهوهیییهوه بهس������هر حزبهکاندا دابهش دهکرێن.
کێ دهتوانێت خۆی کاندید بکات؟ ههر هاووالتییهکی ئیسرائیلی که تهمهنی ٢١ساڵیی پڕ کردبێتهوه ،بۆی ههیه خۆی بۆ پهرلهمانی ئیسرائیل بپاڵێوێت .بهالم ئهوانهی که به پێی یاس������ا و به گوێ������رهی ڕای دادگه ئهو مافهی لێ وهرگیرابێت ،بۆی نییه خۆی بپاڵێوێت. بهڕێوهبهرانی پایهبهرزی دهوڵهت ،لهوانه س������هرکۆمار، لێکۆڵهری گشتی ،قازییهکان ،ههروهها سهرۆکی گشتیی ئهرتهش و پایهبهرزه نیزامییهکانیش تا ئهو کاتهی دهست له پۆستهکانیان ههڵنهگرن ( ١٠٠ڕۆژ بهر له ههڵبژاردن)، بۆیان نییه خۆیان بپاڵێون. ههروهه������ا لێژنهی ناوهندی������ی ههڵبژاردنیش بۆی ههیه له چهندین بواردا پاڵێوراوێتیی کاندیدهکان ههڵوش������ێنێتهوه .بۆ نموونه :ئهوانهی نکۆڵی له بوونی واڵتی ئیسرائیل وهکو واڵتی نهتهوهی جوولهکه دهکهن .نکۆڵی له ناوهڕۆکی دیموکراتبوونی ئیسرائیل دهکهن .دنهدهر و ئاژاوهگێڕی ڕهگهزی بن. دهن���گ به حزبهکان دهدرێت نهک به کهس���هکان: ههڵبژاردنی پهرلهمانی لهسهر بنهمای دهنگدان به حزبهکان بهڕێوهدهچێت .له لیس������تی ههر حزبێکدا ،کهسهکانی ناو لیس������تهکه له الیهن حزبهکان������هوه ڕیزبهندی دهکرێن .ههر به پێی ڕیزبهندییهکه و ژمارهی دهنگهکان ،کهسانی ناو لیستهکه ڕهوانهی پهرلهمان دهکرێن. لێژن������هی ناوهندی������ی ههڵب������ژاردن که س������هرۆکهکهی دادهگ������هی تهمیزه و له نوێنهران������ی ئ������هو حزبانه پێ������ک دێت، که نوێنهری������ان له پهرلهمان������دا ههیه، ههروهه������ا بهرپرس������ی بهڕێوهب������ردن، چاودێری و سهرپهرشتیی ههڵبژاردنیان لهئهستۆدایه.
هیچ حزبێک نهیتوانیوه ئهم ڕێژهیه مس������ۆگهر بکات .بۆیه گشت کابینهکانی ئیس������رائیل به ڕێگهی هاوپهیمانییهوه (حکوومهتی چهند حزبه) پێکهاتوون. ئ������هو ئهن������دام پهرلهمان������هی که دهبێ������ت کابینهی حکوومهت������ی پێ������ک بێنێت ٢٨ ،ڕۆژ کات������ی بۆ دیاری کراوه تا حکوومهتی خ������ۆی ڕابگهیێنێت .ئهگهر لهو م������اوه دیاریک������راوهدا نهیتوانی کابین������ه چێ بکات، س������هرکۆمار ماوهی ١٤ڕۆژی ت������ر کاتی پێ دهدات تا کابینه دروس������ت بکات .ئهگ������هر له ماوهی ئهم ٤٢ ڕۆژهدا نهتواندرا کابین������هی حکوومهتی ڕابگهیێنێت، س������هرکۆمار بۆی ههیه ،کهسێکی تر له ناو پهرلهمان بۆ ئهو کاره ڕاس������پێرێت .بهاڵم ئهو کهسه تهنیا ٢٨ ڕۆژ کاتی پێ دهدرێت. کابین������هی حکوومهت������ی ل������ه ئێس������رائیل ،بهڕێوهبهری کاروباری جێبهجێکردنه له واڵتهدا ،ههروهها بهڕێوهبردنی کاروباری ناوخۆ ،دهرهوه و پرس و بابهتهکانی پهیوهست به ئاسایشی واڵتی لهسهر شانه.
پێکهێنانی کابینهی حکوومهتی؛ ه������هر حزبێک ک������ه زیاتر ل������ه ٦١ئهندامی ل������ه پهرلهمان������دا ههبێت ،بۆی ههی������ه کابینهی حکوومهتی پێک بهێنیت ،بهاڵم له مێژووی ئیسرائیلدا
بهراوردێك ل ه نێوان ههڵبژاردنی 2013 - 2009ی ئیسرائیل
شوباتی 2013
9
دهسهاڵتی سیاسی political power * و :شهیدا عهزیز مانای وش������هی دهسهاڵتی سیاسی یهكێكه له گرنگترین پێناسهی سیاسی، ب������ه ش������ێوهیهك كه وهك������و جهوههری سیاسهت باسی لێوهدهكرێت. دهس������هاڵت ( )powerب������ه مانای "خۆسهپاندنی كهسێك بهسهر كهسانی دیك������هدا ،ههرچهن������ده پێچهوان������هی خواس������تی ئهوانیش بێت" ،له بنهڕهتدا پێناس������هیهكی كۆمهڵگهناسییه كه ههم له دهس������هاڵتی جهستهیی و دهسهاڵتی سیاس������ی پێكدێت و ل������ه بارودۆخێكی كۆمهاڵیهتیدا سهرههڵدهدات. دهس������هاڵتی سیاس������ی (political )powerبریتییه لهو دهسهاڵتهی كه كهسێك یان گرووپێك لهنێو كۆمهڵگهدا به مهبهستی كاریگهری و كۆنترۆڵكردنی ژیانی كهس������انی دیك������هدا ههیهتی .له مهیدانی سیاس������هتدا چهندین ڕێگای جۆراوجۆر ب������ۆ بهدهس������تهێنانی ئهو جۆره دهسهاڵته ههیه. باوترین ش������ێوه بۆ ئهوهی كهسێك دهسهاڵتی سیاس������ی بهدهست بێنێت، ئهوهی������ه كه ئهو كهس������ه س������هرۆكی سیاس������یی فهرمیی دهوڵ������هت ،وهكو: س������هركۆمار ،س������هرۆكوهزیر ،شا یان ئیمپراتۆر بێت .ههرچهنده دهس������هاڵته سیاس������ییهكان ،تهنها پهیوهس������ت به
10ههڵبژاردن ژماره ()30
سهركردهكانی دهوڵهتهوه نییه ،بهڵكو پهیوهندی به چوارچێوهی كاریگهریی كۆمهاڵیهتی ئهو كهس������ه یان گرووپهی خ������اوهن دهس������هاڵتیش ههی������ه .وهكو نهریتێكی������ش ،گرنگتری������ن ه������ۆكاری پێكهێن������ان و مان������هوه له دهس������هاڵتی سیاس������ی ،له ڕێی دهسهاڵتی نیزامی، كۆكردنهوهی دارایی و بهدهستهێنانی زانسته. كاتێ������ك كه دهس������هاڵتی سیاس������ی ش������هرعیهتی كۆمهاڵیهت������ی ههبێ������ت، وهكو دهس������هاڵتدار ی������ادی دهكرێت. لهگهڵ ئهوهش������دا به درێژایی مێژوو، نموونهیهك������ی زۆر لهو كهس������انهی كه دهسهاڵتی سیاسی لهو جۆرهیان ههیه و خراپ بهكاری دێنن ،بوونیان ههبووه. ل������هو ب������وارهدا خ������راپ بهكارهێنانی دهس������هاڵت له تهواوی سیستمهكان به گش������تی و له سیس������تمهكانی سیاسی و زۆرداری و دیكتات������ۆری به تایبهتی ئهنج������ام دهدرێت ،كه دهس������هاڵت له دهس������تی كهس������انێكی دیاریكراودایه و هۆكارهكان������ی كۆنترۆلكردنی وهكو ڕهخن������ه و ڕهخنهگرتن������ی گش������تی و بوارهكانی گفتوگۆی سیاسی و ئامێره گش������تییهكانی دیكه بوونیان نییه ،یان ئهگهر ههبێت سنووردارن.
به درێژایی مێژوو بۆ چارهسهركردنی ئهو گرفتانه ڕیگاچ������ارهی جۆراوجۆر تاقیكراونهتهوه ،كه زۆربهیان البردنی ئهو تهنگوچهلهمهیه له دابهش������كردنی دهسهاڵت ،س������نوورداركردنی ڕیژهی دهس������هاڵت كه كهس������ێك یان گرووپێك دهتوانێت ههیبێت یان پێشكهشكردنی مافی پاراس������تنی به كهسانێك له ڕێی پهسهندكردنی یاساكان ،دهبینن. ههر ل������هو ب������وارهدا بیروبۆچوونی بهناوبانگی دابهش������كردنی دهسهاڵت، واته دابهشكردنی دهسهاڵت له نێوان سێ دهسهاڵتی یاسادان ،جێبهجێكردن و دادوهری س������هری ههڵ������دا ،ك������ه له كاتی ئێس������تادا له بهرنام������هی كاری دهستووری ههمیشهیی ههموو واڵتانی دنیا دانراوه. ل������ه سیس������تهمه سیاس������ییه دیموكراتییهكاندا ،دهسهاڵتی سیاسی له ڕێی ههڵبژاردن له نێوان كهسایهتی، گ������رووپ و حزبهكان دهستاودهس������ت دهكرێت .ههر بهو هۆیهشهوهیه كه له جیهانی ئهمڕۆكهدا گرنگترین ئامانجی حزبه سیاس������ییهكان بهدهس������تهێنانی دهس������هالتی سیاس������ییه بۆ سهرۆك و ئهندامانی حزبهكهیان. http://osupnu.persianblog.ir
كۆنسێرڤاتیزم * ن :عهبدولرهسووڵ بهیات پێناسه
* وهرگێڕانی ل ه فارسییهوه :ڕهسووڵ سوڵتانی
"كۆنهپارێ������زی" یان "بڕوابوون به ڕاگرتن و پاراس������تنی كۆن" بۆ دهس������تهواژهی كۆنس������ێرڤاتیزم دانراوه و فرمانی conserveله زمانی ئینگلیزیدا به واتای پاراس������تن و ڕاگرتن������ه .كۆنهپارێزی له ئهدهبیاتی سیاس������یدا بۆ واتای جۆراوجۆر و ناڕوون بهكار براوه. دهكرێ بڵێی "كۆنسێرڤاتیزم بریتییه له كۆمهڵێك بیروڕا و ڕوانینی سیاس������ی ،كه پاراستن و هێشتنهوهی نهریت و قانوون و ناوهنده كۆنهكانی بهالوه گرنگتره له ههموو ئهو ناوهند و یاسایا نوێیانهی هێشتا تاقی نهكراونهتهوه و نهس������هلمێنراون ".ههربۆی������هش زۆر ب������ه بهرفراوانی ئهو دهس������تهواژهیه وهك دژایهتیكردن������ی گۆڕانهكان ،به تایبهت������ی گۆڕانه توند و قووڵ������هكان لێك دراوهتهوه .بهو جۆره كۆنس������ێرڤاتیزم دهكهوێته دژهدی������وی توندڕهوی (ڕادیكاڵیزم) و كودهتاخوازی و تهنانهت چاكس������ازی و ڕیفۆرمیزم. بهو پێیه ،ئهوانهی دژی گۆڕانی دۆخی ههنووكهیی (وهزعی مهوجوود) و ڕیفۆرم ب������وون ،پێیان دهگوترا كۆنهپارێز یان كۆنسێرڤاتیزم .مایكل ئۆكشاف پێی وایه كۆنسێرڤاتیزم واته ههموو شته ڕوون و ئهزموونكراوهكانت له شته تاقینهكراوه و نهناسراوهكان پێ باش������تر بێ .به گشتی دهكرێ بڵێین، كۆنسێرڤاتیزم جۆرێك گهڕانهوهی هۆشیارانهیه بۆ نهریت، كه له دژكردهوهی له بهرامبهر رهوتی مۆدێرنیزم و دژایهتی لهگهڵ لیبرالیزمدا له رۆژئاوا هاتووهته ئارا و ویستوویهتی له ههمبهر كۆمهڵێك گۆڕانكاریی دونیای نوێدا ڕاوهستێ. له نهریتی سیاس������یی بریتانیادا كۆنهپارێزی پێگهیهكی بههێزی ههیه و حزبی كۆنس������ێرڤات بهردهوام یهكێك بووه له حزبه گهورهكان.
هێڵهگشتییهكان
ئهگهرچ������ی كۆنس������ێرڤاتیزم ی������ان كۆنهپارێ������زی وهك سیس������تهمێكی گشتگیری فهلس������هفی نهخراوهته ڕوو ،بهو حاڵهشهوه دهكرێ بهو ئهو بنهما و هێڵهگشتییانه بگوترێ، كه زیاتر الیهنی تیۆرییان ههیه و لهوانهیه بۆ شتی دهرهوه ڕاست دهرنهچن: -1ڕهتكردنهوهی ههرچهشنه توندڕهوی و دژایهتیكردنێكی گۆڕانكاری و ڕیفۆرم ،به تایبهتی گۆڕانه كتوپڕهكان. -2دژایهتیكردن������ی ئهو ئهقڵگهرایییهی له س������هردهمی ڕۆشنگهرییهوه هاتووه. -3گهڕانهوه بۆ نهریت و ئهزموونخوازی و گرنگیدان به جیهانی دهوروبهر (له بهرامبهر ئهقڵگهرایی فهلسهفیدا). -4پێداگراتنهوه لهسهر ئایین و پاراستنی ههرێمهكانی ئایین له ههڵسوكهوتی كۆمهاڵیهتیدا (تهنانهت له الیهن ئهو كهسانهشهوه كه خۆیان بڕوایان به ئایین نییه). -5ڕهتكردنهوهی حهز و خولیای ئایدیالیستی. -7گومانخوازی������ی سیاس������ی و دوژمنایهتیكردن������ی داڕشتنهوهی تیۆریی ئهبستراكت. -8دیتنی كۆمهڵگه وهك گشتێكی ئۆرگانیك له بهرامبهر تێگهیشتنی .... -9بڕواههب������وون ب������ه پیرۆزایهتی������ی خاوهندارێت������ی و قهبووڵكردنی جیاوازیی نێوان مرۆڤهكان و نایهكس������انییه كۆمهاڵیهتی و ئابوورییهكان. -1٠ڕوانینی باوكساالرانه بۆ كۆمهڵگه ،و الیهنگری له حوكمهتی ناوهند له ههمبهر ههندێ كۆنهپارێزدا. ڕوونكردنهوه :مهبهست له دژایهتیی كۆنسێرڤاتهكان لهگ������هڵ ئهقڵگهرایی ئهوه نییه ڕهت������ی بكهنهوه .بهڵكو مهبهس������ت ئهوهیه بنهما و كۆڵهكهی ئهو ئهس������اڵهت و
شوباتی 2013
11
دیزهرل������ی دهڵێ" :ئ������هو توێژهرانهی ل������ه ههمووان رهسهنایهتییه لهرزۆك بكا ،كه ئهقڵگهراكان به ئهقڵیان قووڵت������ر بیر دهكهنهوه ،ب������اش دهزانن ئهقڵ و ئاوهزی داوه .ئ������هو دژایهتییه له پێناوی پشتڕاس������تكردنهوهی بنیادهم چهنده بهرتهس������كه "...ههر وهك دهزانن ئهو "نهریت" و "ئهزموون"دایه .له ڕاس������تیدا كۆنهپارێزهكان ڕاس������پارده و هێڵهگش������تییانه چهنده له بیر و باوهڕی له الیهكهوه دژایهتیی "ئهقڵگهرایی فهلس������هفی" دهكهن پۆست مۆدێرنهكانهوه نزیكه .ههر لێرهوه دهبێ پردێك لهبهر ئهوهی ئهقڵگهرایی فهلسهفی گرنگی به شێوازی ل������ێ بدهین بۆ تێگ������ه و بۆچوونهكان������ی دیكهی ئهوان ئهزموونی و داتا ئهزموونییهكان دهدات و له الیهكیشهوه وات������ه بڕوابوون به ئۆرگانیكبوون������ی كۆمهڵگه ،چونكه ئهقڵگهرای������ی زۆر بهتوندی ڕهخنه لهو ئامرازه دهگرێت ئهو بۆچوون������ه پاژهكانی ك������ه میراتی س������هردهمی كۆمهڵگه وهك جهس������تهی ڕۆش������نگهرییه ،چونك������ه بنیادهمێ������ك دادهنێت كه نهریتهكان پشتگوێ دهخات ههم������وو جوومگهكان������ی و بای������هخ ب������ه ئهزموونی پێك������هوه بهندن و كار لێك ن������هوهكان ن������ادات .خۆی دهكهن .ب������ه پێچهوانهی ئهگهرچی زۆریش گرنگی بۆچوونی لیبرالیستهكان، و بای������هخ ب������ه ش������ێوازی ئهزموونی ئینسانهكان له ئهزموونی دهدات. ههلوومهرج������ه ناوچهیی ب������هالی ئهوانهوه گرنگی كولتووریی������هكان جیاواز و بههای ئهقڵ كهوش������هنی دهبێت و ناكرێ كۆمهڵێك ئهزموون������هكان نابهزێنێ. یاسا و قانونی ئهخالقی و ئ������هوان ل������ه پهیوهن������دی كۆمهاڵیهتیی نهگۆڕ لهسهر لهگ������هڵ ئهزموون������دا ل������ه بنهمای ئهق������ڵ ،بۆ ههموو هزری سیاس������ی تێدهگهن بنیادهمهكان دابنێین. ن������هك ل������ه باسوخواس������ه ئ������هوان ڕای������ان وای������ه، فهلس������هفییهكانهوه .ب������ه كۆمهڵگا پتر له جهستهیهكی گشتی شێوازهكهی ئهوان زین������دوو دهچێت������ه ههت������ا ش������ێوازی س������هلماندن مهكینهی������هك .كۆمهڵگا تان (ئیستیقرایی) نه قیاسی و ئێدمۆند بوورک 1792 - 1729 و پۆیهك������ی پێچهڵپێچه له بهراوهردكردن .له ڕوانگهی پهیوهندییه ئینسانییهكان، كۆنهپارێزهكان������هوه ،ئهقڵی ك������ه گهاڵڵه و بهرنامهی بهپهلهی ریفۆرمیس������تیانه ،زۆر ت������اك ناتوانێ حهقیق������هت بدۆزێتهوه و ب������گات ماریفهت به ئاس������انی ئهو تهكووزی و نهزمهی لێ دهش������ێوێنێ و (مهعریف������ه)ی ڕهها .ئهوان پێی������ان وایه ئهقڵ خۆی دیل تێكی دهدا .بهتایبهتی ئهو جهسته زیندووه ،به تێپهڕینی و كۆیلهی ش������ههوهت و حهز و ئارهزوو و مهبهستهكانه. كات و له قۆناغه مێژووییهكاندا گهش������هی كردووه ،ههر دهب������ێ له نێو حهز و ئارهزهوو و ترس و خوووخدهكاندا ()١ بۆیه كۆنسێرڤاتهكان زۆر زۆر گرنگی به لهمێژینهیی بهدوای هانه و ئهنگیزهی سهرهكیی بڕیار و كردهوهكانی بابهت و شتهكان دهدهن و له مهترسییهكانی پهلهكردن مرۆڤ������دا بگهڕێین ،ن������هك له ههڵس������هنگاندنی ئهقاڵنیدا. بۆ وهدیهێنانی خولیا و ئایدیاكان هۆش������داری دهدهن. ئێدمۆن������د ب������وورک دهیگوت" :پاش������كهوتی ئهقڵی تاك به ههندێ له كۆنهپارێزهكانی وهك ئۆكش������اف لهسهر ئهو تهنیایی كهمه و واباش������تره خهڵك پهنا بهرنه گهنجینه و باوهڕهن ،تاكگهرایی له ههمبهر نههیشتن و خهساركردنی سهرمایه گشتییهكهی میللهتان و سهدهكان". -١لهمێژینه :واته ئهوانهی رابردوویهكی دوورودرێژیان ههیه.
12ههڵبژاردن ژماره ()30
پهیوهندیی������ه كۆنه كۆمهاڵیهتیهكاندا بهرپرس������یاره بهبێ ئ������هوهی توانیبێتی ،جێگرهوهیهك بۆ ئ������هو پهیوهندییانه بخاته ڕوو. هۆش������مهن له س������ێ فاكتهردا ،ههموو ئ������هو بهڵگاندن و هۆكارانهی كۆنهپارێزان بۆ گهڕانهوه بهرهو نهریت و ڕێزگرتن له نهریتهكۆنهكان و ڕهتكردنهوهی گۆڕانهكان پێیان بهسهر دادهگرنهوه ،دهكاته سێ بهش :یهكهم ئهوهیكه ،گۆڕانهكان جاری وایه دهركهوتهی وایان لێ دهكهوێتهوه ،كه پێش������تر، پێشبینی و چاوهڕوان نهكراون. هۆكاری دووهمیان ،بێسوودبوونی گۆڕانهكانه .بۆ وێنه زۆربهی گۆڕان و شۆڕشهكان جگه لهوهی دهسهاڵت له گرووپێك بستێننهوه و بیدهن به گرووپ و تاقمێكی دیكه، هیچ شتێكی دیكهیان لێ نهكهوتووهتهوه .سێههم ئهوهیكه، گۆڕانكارییهكان مهترس������ییان بهدواوهیه و ئهو تێچووهی بۆ ئهوان تهرخان دهكرێ ،له سوودهكهی زیاتره. سهبارهت به مهس������هلهی "ئازادی"ـیش ،كۆنهپارێزهكان پێیان وایه نابێ ئازادی به گرنگترین ویست و پێداویستیی كۆمهڵگه دابنێین ،ئازادی تهنیا لهو الیهنهوه كه ڕێخۆشكهر و بهرگریك������هری "خاوهندارێتی"یه ،دهب������ێ ڕهچاو بكرێت. ه������هر بۆیهش زۆربهی كۆنهپارێزهكان له دهالقه و روانگهی باوكس������االرانهوه له حكوومهت دهڕوانن و پش������تیوانی له حكوومهتی س������هنتراڵ (مهركهزی) دهكهن .لهو باوهڕهدا، حكوومهت درێژهی بنهماڵه و دهسهاڵتهكهشی وهك دهسهاڵتی باوك وایه .ههر بۆیه زۆرب������هی توێژهرهكان وێكچوویی له نێوان بیری كۆنسیرڤاتیستی و فاشیستیدا بهدی دهكهن.
بیرمهنده كۆنهپارێزهكان
ئێدمۆند بوورک ڕوخس������اری ههرهدیاری بیرمهندانی بواری كۆنس������ێرڤاتیزمه .ئهو گهلێك تێڕامان و ڕهخنهی له شۆڕش������هكهی فهڕهنس������ا ههیه .ئانتۆن������ی كۆینتن له تاوتوێكردنی ئهو بوارهدا ناوی سیس������رۆن و ژان بدێن، هالیفاكس ،مۆنتس������كیۆ ،والپۆل دۆمستهر ،دیزراییلی و سایسبۆری دێنێ .بهكارهێناوی دهستهواژهی كۆنسێرڤات و كۆنس������ێرڤاتیزم دهگهڕێتهوه بۆ تێڕامانهكانی ئێدمۆند بوورک له شۆڕشهكهی فهڕهنسا. مای������كل ئۆكش������افی ئینگلی������زی ،ل������هم س������هردهمهدا بهناوبانگترین ڕوخساری كۆنهپارێز و ههروهها یهكێكیشه
لهو كهسانهی ڕهخنهی ههندێ تایبهتمهندی و فاكتهری دونیای مۆدێرن گرتووه و ههوڵ و گۆڕانكارییه نوێیهكان به جۆرێ������ك ئایدیالیزم و بڕینی رێگهی مهترس������یدار و ئهزمووننهكراو دهزانێ. ئۆكش������اف پێی وایه ،فهلس������هفهی سیاس������ی ڕهگ و پنج������ی له ئهزموونی سیاس������یدایه نهك له بیرۆكهی تیۆری و ئهبس������تراكتدا .وهك باس ك������را ،به ڕای ئهو كۆنهپارێزی بهو مانایهیه كه ،شتی ڕوون و سهلمێنراو بخرێته س������هرووی ش������ته ناڕوون و نادیارهكانهوه و ئهزموونكراوهكان بخرێنه بهر ئهو شتانهی ئهزمووون نهكراون و ئهوهی ههیه ،بهباش������تر بزانرێ لهوهی دڵ دهیهوێ و ش������تێكی دهس������تت پێی ڕاب������گا ئهگهر كهم و بهرتهس������كیش بێ ،پێت باش������تر بێ ل������هوهی زۆر و بێسنووره ،بهاڵم دیار نییه(.)٢ ه������هر بۆیهش ئهو وهك زۆرب������هی كۆنهپارێزهكان خۆی ب������ه كهس������ێكی پراگماتیس������ت دهزانێ .ئهو پێ������ی وایه، تاكگهرایی و پێداگرتنهوه لهس������هر ئهزموونه تاكهكهسی و خۆڕس������كهكان بووه ه������ۆی الوازب������وون و لهناوچوونی پهیوهندییه كۆمهاڵیهتییهكان .تاكگهرایی دواجار كۆمهڵێك مرۆڤی ل������ێ كهوتهوه ،كه حهزیان ل������ێ نییه ،یان ناتوانن ش������ان بدهنه بهر باری بهرپرس������یارهتی .ههر ئهو رهوته ـ وات������ه تاكگهرایی زێدهڕۆیان������ه ـ ههندێ جاران بووه هۆی زێدهڕۆی������ی و هاتنه ئارای ئهخالقی دژی تاك ،كه دواجار تهناهی (ئهمنیهت)ی خسته سهرووی (ئازادی)یهوه و بۆ دابینكردنی ههستی تهناهی و ئاسایش ،وازی له ئازادی هێنا و پهنای برده بهر دهسهاڵت و سیستهمه جهماوهری و ڕژێمه تۆتالیتار و سهركوتكهرهكان. ئۆكشاف پێی وایه ژیانی سهركهوتووانه لهسهر بنهمای ماریفهتی فهلسهفی و ئهقڵگهرایی فهلسهفی رانهوهستاوه. ههربۆیه ئهو هێرش دهكاته سهر دیكارت ،ڤۆلتێر ،بێنتام، مارك������س و ئێنگێلس .به بۆچووونی ئ������هو ،زێدهڕۆیی له ئهقڵگهراییدا ژیانی ئهخالقیی خهڵكی رۆژئاوای تێك دا. ئ������هو له بهرامبهردا ،بهرگری له واتایهكی تایبهتی نهریت "ترادیس������یۆن" دهكات .لهبهر ئ������هوهی نهریت له ههوراز و نش������ێوهی زهمهنهكاندا بیچم دهگ������رێ و ئهگهرچی به شێوهیهكی ناهۆشیارانه گهشه دهكا ،بهاڵم ڕوونكهرهوه و نوێنگهی ئهزموونه ڕهسهن و سرووشتییهكانه.
-٢كورد دهڵێ :ههشتێكی له مشته بێنه ،نهك نۆ بێ و نهبێ (چوارینهكانی خهیام) .واته ههشتی نهغد له نۆی قهرز باشتره
شوباتی 2013
13
پێویس������ته ئهوهش بڵێی������ن ،كه ههندێ كهس������ایهتیی كۆنهپارێ������ز تهنیا ل������ه یهك بواردا ئهوی������ش كۆمهاڵیهتی ی������ان ئابووری ،كۆنهپارێزن و ل������ه بوارهكانی دیكهدا به كۆنهپارێز دانانرێن.
كۆنهپارێزیی نوێ (نیۆكۆنسێرڤاتیزم)
ل������ه دهی������هی 1970دا هاوكات لهگهڵ داكش������ان و ههڵكشان و ههاڵوس������ان و گومانكردن له كارابوونی حكوومهته خۆشبژێوییه"رهفاهی"یهكان و له سیاسهته ئابوورییهكان������ی كینزیدا ،زۆرب������هی كۆنهپارێزهكانیش گۆڕان بهس������هر بنهم������ای ه������زری و ئایدۆلۆژیكییاندا هات .ئهو ڕوانگه نوێیانهی هاتنه ئاراوه ،پێیان گوترا كۆنهپارێزیی نوێ .له ڕاس������تیدا ل������ه نێو بیر و هزری كۆنهپارێزیی س������هدهی بیس������تهمدا له ڕۆژاوا دوو باڵ دروس������ت بوو .یهكێك له باڵهكان الیهنگری سیاسهته كینزییهكانی كۆن یان باوكساالریی كۆنهپارێزانه بوو، كه الیهنگری له حكوومهت دهكات بۆ ئهوهی دهس������ت له كاروباره ئابوورییهكانیش وهربدات ،ئهوی دیكهش كۆنهپارێزی������ی نوێیه ،كه پێی وای������ه حكوومهت دهبێ زۆر كهم (له كهمترین ئاس������تدا) دهست له كاروباری ئابووری وهربدات. ه������هر وهك باس كرا ،به گش������تی یهكێك له بنهماكانی كۆنهپارێ������زی ،گرۆیی و گهڕانهوهیه ب������ۆ نهریتهكان ،بهو ج������ۆره ه������هر وهك ئێدمۆند ب������وورک و كۆنهپارێزهكانی سهرهتا دهگهڕانهوه سهر سیستهمهكهی بهر له شۆڕشی فهڕهنسا و پێیان لهسهر نهریتهكانی ئهودهم دادهگرتهوه، كۆنهپارێزهنوێیهكانیش دهگهڕێنهوه بۆ سیستهمی ئابووریی پێش كینزی ،كه له ڕاستیدا له ههندێ الوه ،گهڕانهوهیه بۆ لیبرالیزمی كالسیك .ههر بۆیه كۆنهپارێزیی نوێ زۆر خاڵی هاوبهشی لهگهڵ لیبرالیزمی نوێدا ههیه .ههر دوو قوتابخانهكه له كهس������ایهتیی وهك فریدریش هایكدا یهك دهگرنهوه. ههرچۆنێ������ك ب������ێ دهك������رێ كۆنهپارێزی������ی نوێ به تێكهڵهیهك ل������ه چهمكه نهریتییهكانی كۆنهپارێزی "وهك دهوڵهتی بههێز و پێداگرتنهوه لهس������هر سیس������تهم و قانوون و "...لهگهڵ بنهماكانی ئابووریی بازاڕی ئازاد، بزانین .لهو ڕووهوه ئهو بیرمهندانه ،وهك نیولیبرالهكان
14ههڵبژاردن ژماره ()30
پێیان لهسهر تاكگهرایی و ئازادی و حكوومهتی بچووك و ك������هم داگرتووهتهوه و له ههمانكات������دا كه باوهڕیان به حكوومهت������ی بههێز ههی������ه ،ب������هاڵم باوهڕیان وایه دهس������تتێوهردانی بهرباڵوی حكووم������هت له ئابووریدا، كهسایهتیی ئهخالقیی خهڵك بههێز دهكات .ئهو بۆچوونه، وهك نیولیبراڵ������هكان پێی وایه ههبوونی نایهكس������انی مهرجی گهشهكردن و خۆشبژێویی ئابوورییه .ههر لهو ڕووهوه هیچ ترسی لهوه نییه دادپهروهری و یهكسانی زیانی پێ بگات. ههڵبهت ،س������هرهڕای ئ������هو ههم������ووه وێكچوونهی نێ������وان كۆنهپارێزیی نوێ و لیبرالیزمی كالس������یك و نیولیبرالیزمدا ،ب������هاڵم كۆنهپارێ������زه نوێیهكان ـ وهك كۆنهپارێزهكانی دیكه ـ كێش������هیان لهگهڵ ئهو كولتوور و ش������ێوه ژیانه لیبرالییهدا ههیه كه له رۆژئاوا باوه و زۆر ناڕازین لهو چاوقایمی و بهربهرهڵاڵیی ئهخالقی و الوازبوونهی چوارچێوهی بنهماڵه و ئایین و ئاڵۆزییه كۆمهاڵیهتییانه .ههروهها بهپێچهوانهی نیولیبراڵهكان، پێ لهس������هر تهكووزی و دسیپلین و تهناهیی سیاسی دادهگرێتهوه. بهگشتی دهكرێ بڵێین ،له سیستهمه سیاسییهكانی واڵتان������ی رۆژئاوادا ل������ه چارهگی كۆتایی س������هدهی بیس������تهمدا ،تێكهاڵویهك له لیبرالی������زم و كۆنهپارێزی پێك هاتووه .ل������ه دهیهی 1980دا زۆربهی حكوومهته رۆژاوایییهكان له دژك������ردهوه بهرامبهر ئهو قهیرانه ئابوورییهی له ئاكامی سیاسهتی كینزی و ئابووریی لیبرال دیموكراسیدا ،روویان كرده الی باڵی ڕاست، كه پێی دهگوترێ "ڕاستی نوێ" .له ڕاستیدا ،ڕاستی نوێ لێكدانهوهیهكه ،كه ههم بۆ نیولیبراڵهكان و ههم بۆ كۆنهپارێزه نوێیهكانیش بهكار دهبرێ .به واتایهكی دیكه ،راستی نوێ ،له ڕووی ئابووری و سیاسییهوه لیبراڵ������ه و ب������اوهڕی ب������ه فاكتهرگهل������ی وهك بازاڕی ئ������ازاد و حكوومهتی بچووك������ه و له ڕووی كولتووری و كۆمهاڵیهتی و ئهخالقیش������هوه پابهندی بنهماكانی كۆنسێرڤاتیزمه. ل������ه بهریتانی������ا ،حكوومهتی تاچهر و ل������ه ئهمریكاش دهوڵهتهك������هی ڕهیگان ،تهوا مهیلهو ڕاس������تی نوێ یان كۆنهپارێزیی نوێ بوون.
ل ه ههڵبژاردنی ڕاستهوخۆدا،
سۆسیالدیموکراتێک بوو ب ه سهرکۆماری چێک * ههڵبژاردن
میلۆش زێمان ڕۆژی ههینی ( )٢٠١٣/١/١١بۆ یهکهمین جار هاوواڵتیانی (کۆماری چێک) بۆ ههڵبژاردنی ڕاس������تهوخۆی سهرکۆمار، ڕوویان له سندووقهکانی دهنگدان کرد .بهپێی یاسای کۆمار چێک ،تا بهر لهو ههڵبژاردنه ،پهرلهمانی چێک سهرکۆماری ههڵدهبژارد. له خولی یهکهمی ههڵبژاردندا ( )٩پاڵێوراو بۆ بوون به سهرکۆمار له ملمالنێدا بوون .به پێی ئهنجامه کۆتایییهکانی خولی یهکهم ،دوو پاڵێوراو زۆرینهی دهنگیان بهدهستهێنا. بهپێ������ی ئهوهی که هیچ کام ل������هو دوو پاڵێوراوه نهیانتوانی ()%٥٠ی دهنگهکان مس������ۆگهر بکهن ،ههڵبژاردن بۆ خولی دووهم گوێزرایهوه. لهو خولهدا (میلۆش زێمان) ،سهرۆکوهزیرانی پێشووتر توان������ی ()%٢٤،٢٧ی دهنگهکان مس������ۆگهر بکات و (کارێڵ شوارزێنبێرگ) که وهزیری دهرهوهیه)%٢٣،٢٥( ،ی دهنگی هاوواڵتیانی بهدهس������تهێنا .له خولی یهکهمی ههڵبژاردندا، ()%٦١ی ئهوانهی که مافی دهنگدانیان ههبوو ،بهشدارییان له دهنگدانهکهدا کرد.
ل������ه خولی دووهمی ههڵبژاردن که ل������ه ()٢٠١٣/١/٢٦دا بهڕێوهچوو( ،میل������ۆش زێمان)ی سۆس������یالدیموکرات ،که له س������اڵی (١٩٩٨هوه تا س������اڵی )٢٠٠٢سهرۆکوهزیرانی کۆم������اری چێک بوو)%٥٥،٨( ،ی دهنگهکانی بهدهس������تهێنا و (کارێڵ ش������وارزێنبێرگ) که وهزیری دهرهوه و ڕاس������تی مامناوهنده ،توانی ()%٤٤،٢ی دهنگهکان مسۆگهر بکات. له س������اڵی س������هربهخۆیی کۆماری (چێک)هوه ()١٩٩٣ تا س������اڵی ( )٢٠١٣/١/١١سهرکۆمار ناڕاستهوخۆ لهالیهن پهرلهمان������ی ئهو واڵت������هوه ههڵدهبژێردرا .ئ������هوه یهکهمین جاره ،که س������هرکۆمار ڕاس������تهوخۆ لهالیهن هاوواڵتیانهوه ههڵدهبژێردرێت. س������هرکۆمار لهو واڵت������هدا ئهو دهس������هاڵتانهی نییه که هاوتاکانی له فرانس������ه و ئهمری������کادا ههیانه ،بهاڵم بهپێی یاس������ا ،س������هرکۆمار دهتوانێت دهوڵهت دهسنیشان بکات یان ههڵی بوهش������ێنێتهوه .ههروهها س������هرکۆمار دهتوانێت ژنڕاڵهکان������ی س������پا و دادوهره گش������تییهکان دیاری بکات. سهرکۆمار سهبارهت به یاساکان ،مافی (ڤیتۆ)ی ههیه. کۆم������اری چێک ل������ه س������اڵی ١٩٩٩بوو ب������ه ئهندام له ڕێکخراوی (ناتۆ)دا و له ساڵی ٢٠٠٤یشدا ،بوو به ئهندام له (یهکێتیی ئهورووپا)دا.
شوباتی 2013
15
ڕێگایهکی کاریگهر بۆ دروستکردنی گۆڕان * عهلی ڕهحیم کردوویهتی ب ه کوردی ڕێکخراوه ناحکوومییهکان لهپانتایی کۆمهڵگه و له زۆر ڕهههن������د و بواردا چاالکن و ،دهتوان������ن ڕۆڵی گرینگیان له یهکخس������تنی ڕیزهکانی خهڵک و درووس������تکردنی گۆڕاندا ههبێ. ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان له زۆر ب������واردا چاالکن، چاالکیی ئهو ڕێکخراوانه ک������ه خۆی له بوارهکانی وهک ژینگهپارێ������زی ،بهرگ������ری له مافی مرۆڤ ،ڕێکخس������تنی س������هرۆکایهتیی الوان ،ههوڵ������دان له پێن������او بنهبڕکردنی توندوتیژی������ی دژی ژنان و من������دااڵن ،یارمهتیدانی چین و توێ������ژه ههژارهکان������ی کۆمهڵگ������ه و زۆر ڕهههند و بواری دیکهدا دهبینێتهوه ،دهتوانێ ڕێگایهکی باش و کاریگهر بۆ دروستکردنی گۆڕان له کۆمهڵگهدا بێ. ڕێکخراوه ناحکوومییهکان کاروباری خۆیان سهربهخۆ ل������ه کهرتی حکووم������ی و کهرتی تایبهت ڕێ������ک دهخهن و، ئهرکی ئ������هوان نهک کۆکردنهوهی داهات و پێشخس������تنی بهرژهوهندیی گرووپێک ،بهڵک������وو داکۆکی له بهرژهوهندییه گش������تییهکانی خهڵک و تێکۆشان له پێناو قازانجی ههموو پێکهاتهکانی کۆمهڵگایه .ئهو ناوهند و ڕێکخراوانه ،بههۆی س������هربهخۆیییان له بڕیاردان و ههڵس������وکهتیاندا دهتوانن جموجۆڵ و بڕیار و ههڵس������وکهوتهکانی حکوومهت بخهنه ژێر چاودێریی خۆیان و بۆ چاکسازی لهواندا تێبکۆشن. ئهو ڕێکخراوانهش که قورس������ایی و پێگهی خۆیان ههم لهالی حکوومهت و ههم لهالی کهرتی تایبهتدا پاراستووه، دهتوانن له کاتی ناکۆکی������ی نێوان ئهواندا ڕۆڵی نێوبژیوان ببینن و ،چارهس������هری گونجاو بۆ پرس������ه هاوبهشهکانی
16ههڵبژاردن ژماره ()30
نێوانی������ان ببینن������هوه .دواج������ار ئهوهی که س������هربهخۆیی ڕێکخراوه ناحکوومییهکان ل������ه حکوومهت ،ناوهنده ئایینی و حیزبه سیاس������ییهکان بهو مانایهیه ،ک������ه ئهوان دهتوانن ئاڕاس������تهیهک به کۆمهڵگهی خۆیانن ببهخشن ،که خهڵکی دیک������ه و ههمووان بتوانن خۆیانی تێدا ببیننهوه .ڕێکخراوه ناحکوومییهکان هانی الیهنگران و ههموو الیهنهکانی دیکه دهدهن ،بۆوهی بتوانن بۆچوونهکانی خۆیان وهدی بێنن. ئێوه چ بتانهوێ ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی دابمهزرێنن، چ پێش������تر ئ������هو کارهتان کردب������ێ یان ئهوهی س������ااڵنێکه ڕێکخراوهیهک������ی ئاوا بهڕێوه دهبهن ،بهش������ێک له ڕهوتێکی جیهانیی خهڵکێکن ،که دهس������هاڵتی هێز و توانای خۆی له پێناو چهمک و گۆڕاندا خستووهته گهڕ. ڕێکخراوه ناحکوومییهکان له چهند دهیهی ڕابردوودا له ڕیزی ههره پێشهوهی بزووتنهوه بهرباڵوه کۆمهاڵیهتییهکانن، که به مهبهست و ئامانجی باشترکردنی ژیان و گوزهرانی خهڵک ڕێکخراون. ل������هو چهن������د دهی������هی دوایی������دا ژم������ارهی ڕێکخراوه ناحکوومییهکان له دیموکراسییه ساوا و تازهپهیابووهکاندا زۆر ب������ه خێرایی زی������ادی کردووه و ،ئ������هو ڕێکخراوانه له واڵتانێکی وهک یهکیهتیی س������ۆڤیهتی پێش������وو یارمهتی به دروستکردنی بنیات و ناوهنده دیموکراتیکهکان دهدهن و له پێناو دابینکردنی پشتیوانی و دڵنیایی جێی متمانه بۆ چین و توێژه ههژار و بێ ئهنواکاندا ،تێدهکۆشن. یهک������هم جار دوای ش������هڕی یهکهمی جیهان������ی بوو ،که دهس������تهواژهی ڕێکخ������راوی ناحکووم������ی ( )NGOهاته
بهرب������اس و لهالی������هن نهت������هوه یهکگرتووکان������هوه بۆ ئهو ناوهن������د و ڕێکخراوه تایبهتانه ب������هکار هێنرا ،که قۆڵیان بۆ س������ارێژکردنهوهی برینهکانی شهڕ ههڵماڵیبوو ،شهڕێک که جیا له کوژران و برینداربوونی به میلیۆن کهس ،ئاوارهبوون و ب������ێ خانهوالنی و ههتیوباریی به میلیۆن کهس و بێکاریی لهڕادهبهدهری پاش خۆی بهجێهیش������تبوو .بهاڵم ئهوهی که هاوواڵتیان له سهر بنهمای ههندێ بابهت و تهوهر بیانهوێ ڕێکخراوێک دابمهزرێن������ن ،ڕابڕدوویهکی زۆر کۆنی ههیه. ههندێ ل������ه لێکۆڵهرهوان دهڵێن :ڕێکخ������راوی نێودهوڵهتیی بهگژداچوون������هوهی کۆیلهداری که س������اڵی 1839دامهزرا، یهکهم ڕێکخراوی ناحکوومییه. بهپێی ئامارهکان و ئهوهندهی که نهتهوه یهکگرتووهکان ناسیونی ،له ئێستادا نزیک 40,000ڕێکخراوی ناحکوومیی نێودهوڵهت������ی بوونیان ههیه و ،به ملیۆن ڕێکخراوی دیکهش ههن که لهنێو واڵتانی خۆیاندا چاالکن. بهاڵم ڕێکخراوه ناحکوومیی جۆراوجۆرمان ههن ،ههندێکیان ڕێکخراوی گهوره و زهبهالحی فرهنهتهوهیین و ،ههندێکیشیان ل������ه جۆری گرووپ������ی بچووک بچووک دان و ل������ه گوندهکاندا چاالک������ن .ههندێکیان چاالکییهکانی خۆیان له س������هر بوار و بابهتگهلێکی وهک پرس������ی ژنان ،الوان ،ژینگه ،مافی مرۆڤ، پهروهرده و تهندروس������تیدا چڕ کردۆتهوه و ،ههندێکیشیان له سهر چهند پرس و الیهنێکی تێکهاڵو کار دهکهن. بوار و پانتای������ی چاالکیی ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان ههرچی بێ ،هۆکاریی بنچینهیی بوونی ههموویان ههنگاونان بۆ چارهسهریی كێش������هکانی خهڵک و باشتر کردنی ژیان و بارودۆخی ئهوانه .زۆرب������هی ڕێکخراوه ناحکوومییهکان لهالیهن کهس������انێکهوه دادهمهزرێن ،که هۆگری و ئینتیمای یهکج������ار زۆریان بۆ ب������اوڕ و ئایدیاکانی������ان ،یان خهڵک و کۆمهڵگهکهی������ان ههیه .دیاره ئهگهرچ������ی بۆ دامهزراندن و بهڕێوهبردنی ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی هۆگری مهرجێکی پێویس������ته و دهبێ ههبێ ،بهاڵم ههر بهتهنێ هۆگری بۆ ئهو پڕۆژهیه واڵم ناداتهوه ،بگره دهبێ فاکتهرهکانی زانس������ت، ئهزم������وون ،توانایی و س������هرچاوه و پێوهندییهکانی تایبهت ب������ه چێکردن و پهرهپێدانی ئ������هو ڕێکخراوانه له ئهندامانی بهرێوهبهرییاندا ههبن.
ڕهوایی رێکخراو ه ناحکوومییهکان
ڕێکخراوێکی ناحکوومی کاتێ ڕهوایی خۆی وهردهگرێ و له نێو خهڵکدا جێ دهکهوێ ،که خهڵکی دڵنیا بن لهوهی،
ئهو ڕێکخراوهی������ه لهپێناو دابینکردنی پێداویس������تییهکانی کۆمهڵگه تێ دهکۆش������ێ و ئهندامهکانی ئ������هو ڕێکخراوهیه پێداویستییهکانی کۆمهڵگه له سهرووی بهرژهوهندییهکانی خۆیان دادهنێن .ئێوه بهرلهوهی له خۆتان بپرسن که چۆن ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکهتان بپارێ������زن ،دهبێ وهاڵمی ئهو پرسیارهتان دابێتهوه ،که "ئاخۆ ئێمه ڕهوایی و شهرعییهتمان ههی������ه یان نا؟" و "ئاخۆ ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکهی ئێمه یه که ههبێ؟" شایانی ئهوه ڕێکخراوێک������ی ناحکووم������ی ئهو کاته ش������ایانی بوون و مانهوهیه ،که ئامانجێکی ڕوون و دیاریکراوی به پشتبهستن له سهر سڕینهوهی یهکێک له پێداویستییه سهرهکییهکانی کۆمهڵگ������ه یان خهڵکانی دهوروبهری ههبێ .بهاڵم ههر تهنیا ئهوه بهس نییه که ئامانج و بهرپرسایهتییهک بۆ خۆت دیاری بکهی ،بهڵکوو شهرعییهت و ڕهوایی ڕێکخراوێکی ناحکوومی بهسراوهتهوه به جۆری بهڕێوهبهری و ڕاپهڕاندنی ئهرک و بهرپرسایهتییه شوێندانهرهکانی ئهو ڕێکخراوهیه. ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی که تهنیا به بڕیاری تاکهکهس ههڵسوورێ ،ناتوانێ شهرعییهتی ههبێ و ئهگهر ڕێکخراوێک ل������ه پاوانی کهس������ێکی تایبهتدا بێ و هی������چ گرینگییهک به بۆچ������وون و ڕوانگهی کهس������انی دیکه نهدرێ ،مهترس������یی ئهوهی لێ دهکرێ که ئهو کهس������ه بهرژهوهندییهکانی خۆی له سهرووی ههموو بهرژهوهندییه گشتییهکاندا دابنێ .ههر بۆی������هش بهبێ بهڕێوهبهرییهکی چ������االک و بهکۆمهڵ ههموو کات مهترس������یی ئهوه له گۆڕێدا دهبێ ،که سهرچاوهکانی ڕێکخراوهکه کهڵکی خراپیان لێ وهربگیردرێ. ڕێکخراوێکی ناحکوومی پێویس������تی به ههڵسووڕانی ڕێبهرایهتییهکی بهرفراوان ههیه ،که لهالیهن کهسانێکی خاوهن بهرژهوهندییهوه ڕاسپاردهی کاری ڕێکخراوهیییان پ������ێ دهدرێ ،بۆ ئ������هوهی ئهو دڵنیایییه دروس������ت بێ که ڕێکخراوهک������ه له پێن������او بهرژهوهندیی گش������تیدا ههنگاو دهنێ.
لهبیرتان بێ ...ک���هس خاوهنی ڕێکخراوی ناحکوومی نییه
کهس ناتوانێ خۆی به خاوهنی ڕێکخراوێکی ناحکوومی بزانێ ،ئهو رێکخراوانه له پێناو بهرژهوهندی و خزمهتکردن به خهڵک دامهزراون و کۆمهڵه کهسانێکی تێدایه ،که وهک ئهمیندارێکی باش کاروبارهکانی ههڵدهسووڕێنن .ئهو کۆمهڵه کهسه ئهنجوومهنی بهڕێوهبهرێی ئهو رێکخراوانه پێک دێنن.
شوباتی 2013
17
ئهو ڕێکخراوه ناحکوومییانه شهرعییهتیان نییه ،که تێیاندا کهس������ێک لهبهرامبهر ئهنجوومهنی بهڕێوهبهریدا دهوهستێ و ،وهاڵم������ی ئهنجوومهن و الیهنه خاوهن بهرژهوهندییهکانی دیکه ناداتهوه .ئهو جۆره ڕێکخراوانه بۆ مانهوهی خۆشیان ناتوانن پشتیوانی و پشتگیریی توێژ و الیهنه جیاوازهکانی کۆمهڵگه دهستهبهر بکهن.
وهاڵمدهربوون لهبهرامبهر خهڵکدا
بهرژهوهندیی گش������تی لهجێدا بنهما و هۆی س������هرهکیی دروس������تبوونی ههر ڕێکخراوێکی ناحکوومییه ،ههر بۆیهش ڕێکخراوه حکوومییهکان دهبێ لهبهرامبهر خهڵکدا وهاڵمدهر و خۆیان به بهرپرسیار بزانن .بهڕوونی ،ههر ڕێکخراوێکی حکوومی دهبێ له بهرامبهر کۆمهاڵنی خاوهن بهرژهوهندیدا وهاڵمدهر بێ ،که بریتین له ئهوانهی بودجهی ڕێکخراوهکه دابین دهک������هن ،ئهندامانی ڕێکخراوهکه ،هاوبهش و خاوهن بهش������هکان ،ئهو خهڵکهی ڕێکخراوهکه خزمهتیان دهکا و، ئهو کۆمهڵگهیهی ک������ه تێیدا چاالکی دهکا و ئهو ڕێکخراوه ناحکوومییانهی پێوهندییان لهگهڵ یهکتردا ههیه. چاوهڕوانی������ی کهس������انی خ������اوهن بهرژهوهن������دی ل������ه ڕێکخ������راوهکان جیاواز و جۆراوج������ۆره ،ئهوانهی بودجهی ڕێکخراوهک������ه دابین دهکهن ،چاوهڕوانیی ئهوهیان ههیه که پارهکانیان تێچووی ئهو کارانه کرابێ که مهبهستیان بووه، ئهوان دهیانهوێ س������امانهکانی ڕێکخراوهکه به باشی و له پێناو ئامانجهکانی پڕۆژهکهدا دهکار کرابێ .ئهو خهڵکهش که لهالیهن ڕێکخراوهکهوه خزمهتیان دهکرێ ،چاوهڕوانیی ئهوهی������ان ههیه به هانایانهوه بچن و لهگهڵ چارهس������هریی کێش������هکانیان ڕێزی������ان لێ بگی������رێ .هاوب������هش و خاوهن بهشهکانیش دهیانهوێ لهگهڵیان ڕاستگۆ بن و بهڵێنهکانتان به باشی بهرنه سهرێ .ئهوانه تهنیا چهند نموونهیهکن. ڕێکخراوه ناحکوومییهکان دهبێ بهباش������ی لهگهڵ الیهنه خ������اوهن بهرژهوهندییهکان������دا ههڵ بکهن ،گوێ بۆ قس������ه و بۆچوونهکانی������ان ڕاگرن و ب������ه چاوهڕوانییهکانیان بزانن. ڕێکخراوی ناحکوومیی ئێوه دهب������ێ النیکهم لهو بوارانهدا وهاڵمدهر بێت: ئامانج :ه������ۆکاری دام������هزران لهجێدا بنهم������ای کار و تێکۆش������انی ههر ڕێکخراوێکی ناحکوومییه .ئهوه به مانای بهڵێنی ئێوه به خهڵک و جێبهجێکردنی ئهو ئهرکهیه ،که له سهر شانتانه و دهرخستنی ئهو جیاوازییهیه که دهتانهوێ له جیهان������دا وهدی بێن������ن .ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی به
18ههڵبژاردن ژماره ()30
تێکۆشان له پێناو ئامانجهکانیدا بهڵێنهکانی خۆی دهرحهق به خهڵکی دهباته سهرێ. بهرئهنجام و دهس������کهوتهکان :تێکۆش������ان و چاالکی و جێبهجێکردن������ی پ���ل��ان و پڕۆژهکان ههموو ش������تێکی ڕێکخراوهیهکی ناحکوومی نین .ڕێکخراوێکی ناحکوومی دهب������ێ لهپێناو باش������ترکردنی ژی������ان و بارودۆخی ئهو کهس������انهی خزمهتیان دهکا ،بهرهنجام و دهسکهوتیش دهستهبهر بکات. بهڕێوهبهری������ی گونجاو :ڕێکخراوه ناحکوومییهکهی ئێوه دهب������ێ ئهنجومهنێکی بهڕێوبهریی پێش������هنگی ههبێ ،که به خواس������تی خۆیان هاتوونه پێش������ی و دهیانهوێ به لێزانی و بهپێی بنهما ئهخالقیی������هکان ،ڕێکخراوهکه بهڕێوه ببهن. ی بهڕێوهب������هری بریتییه ل������ه ڕیزه چاالک������ی و جموجۆڵێک ئهنجومهنی بهڕێوهبهری ،که له ڕێگهی ئهوانهوه ئاڕاس������ته به ڕێکخس������تن و چاالکییهکانی ڕێکخراوهکه دهبهخشێ و چاودێرییان به سهردا دهکا. ئ������هرک وهخۆگریی دارای������ی :ڕێکخراوهکهی ئێوه دهبێ دڵنی������ا بێ که ئهو یارمهتییه ماڵییانهی پێی دهکرێ ،ناچێته گیرفانی کهس������ێک یان له قازانج و بهرژهوهندیی کهس یان کهس������انێک دهکار ناکرێ ،بهڵک������وو خهرجی ئهو چاالکی و پڕۆژانه دهک������رێ که ئامانج و پێناس������هی ڕێکخراوهکهن. ئهنجومهنی بهڕێوهبهری خۆی چاودێریی کاروباری ماڵی و دارایی ڕێکخراوهکه دهکا. ئێوه چ������ۆن دهتوانن ڕێکخ������راوی ناحکوومیی خۆتان به وهاڵمدهر بزانن؟ ڕێکخراوه ناحکوومییهکان زۆرجار خۆیان تهنی������ا لهبهرامبهر ئهو کهس������انهدا به بهرپرس������یار دهزانن ک������ه یارمهتیی ماڵی و داراییان ب������ه ڕێکخراوهکه کردووه و بودجهی کاری ڕێکخراوهکهیان دابین کردووه ،نهک ئهندامان و الیهنهکانی دیکه .دیاره دهبێ س������هرنجی پێویست بدرێته ئهو الیهنانهی بودجهی ڕێکخراوهکه دابین دهکهن و ڕاپۆرتی کاریان پێ بدرێتهوه ،بهاڵم لهبابهت کۆمهڵگهوه ئهو باس������ه جۆرێک������ی دیکهیه .له زۆرێک له واڵتان������دا ئهو وهزارهتانهی کاریان چاودێری به سهر چاالکیی ڕێکخراوه ناحکوومییهکانه، ڕاپۆرتی سااڵنهیان لهو ریکخراوانه دهوێ. بهاڵم ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان چۆن دهتوانن خۆیان له بهرامبهر ئهو کهس������انهی خزمهتیان دهکهن به وهاڵمدهر بزان������ن؟ ئهو کاره له ڕێگهی پێکهێنانی کۆر و کۆبوونهوهی گشتی ،ڕاپرسی ،باڵوکردنهوهی ههواڵنامه و ڕاپرسیکردن و هتد دهکرێ.
ئێ������وه نهک ه������هر ئهوهی دهب������ێ الیهنگ������ران و پێگهی کۆمهاڵیهتیی خۆتان ئ������اگاداری کاروبار و چاالکییهکانتان بکهن ،بهڵکوو دهبێ ڕێنوێنی و بۆچوون و پێشنیاریش������تان لێی������ان ب������وێ .ڕێکخ������راوه ناحکوومیی������هکان وهک چۆن چاوهڕوانیی وهاڵمدهر بوون و لێپرس������ینهوه له الیهنهکانی دیکهی کۆمهڵگهیان ههیه ،بۆ خۆش������یان دهبێ وهاڵمدهر بن و لێیان بپرسرێتهوه.
شهفافیهت و ڕوونبێژی
کاتێ ش������تێک ڕوون و بێ خهوش������ه ،ئهمالوئهوالی ههر ش������تێکی تێدا دی������اره .ڕێکخراوه ناحکوومیی������هکان دهبێ بهمجۆره بن .کهس������انی خاوهن بهرژهوهندی دهبێ بتوانن نێو ڕێکخراوهکهتان ببینن و بزانن که بهرنامهکانتان چۆن دهچنه پێش������ێ ،ئهوان دهبێ بزانن ک������ه پاره و داهاتهکان خهرجی چی دهکرێن و بڕیارهکان چۆن دهدرێن .ڕێکخراوه ناحکوومییهکان بۆ ڕهچاوکردنی ئهس������ڵی شهفافیهت دهبێ ل������ه کاتی خۆیدا زانیاریی ورد و ڕوون له س������هر پڕۆژه و چاالکییهکان ،کاروباری ماڵی ،سیاسهتهکانی بهڕێوهبهری و قۆناغهکانی بهرهوپێشبردنی بڕیارهکانی ڕێکخراوهکهتان باڵو بکهنهوه. ئێوه به ڕهچاوکردنی بنهمای شهفافیهت بوار و دهرفهتی باش������تر بۆ ڕاپهڕاندن������ی کارهکانت������ان دهخوڵقێنن .کاتێک کهس������انی دێ ئاگایان له کاروب������ار و جۆری جووڵهی ئێوه بێ ،ئێوهش له رێگای باش������تر بۆ جێبهجێکردنی کاروباری ڕۆژانهتان دهگهڕێن.
له بیرتان بێ... ناوهکانی دیکهی ڕێکخراوه ناحکوومییهکان
لهوانهی������ه ئێ������وه ناونیش������ان و واژهگهل������ی دیکهتان بۆ پێناسهکردنی ئهو ڕێکخراوانه گوێ لێ بێ که چاالکییهکانیان له پێناو بهرژهوهندیی گشتی دایه ،وهک: ڕێکخراوهکان������ی کۆمهڵ������گای مهدهن������ی ،ڕێکخ������راوه ئههلییهکان ،ڕێکخراوه خێرخوازییهکان ،ڕێکخراوه خهڵکی یان کۆمهاڵیهتییهکان و ڕێکخراوه خۆبهخشهکان. له ههندێ لهو حاڵهتانهدا ،واژه بهکارهاتووهکان تهعبیر له جۆرێک������ی تایبهت له ڕێکخراوه ناحکوومییهکان دهکهن. بۆ نموونه ،ڕێکخ������راوه خهڵکی و کۆمهاڵیهتییهکان جۆرێک ڕێکخراوی ناحکوومین ،که تاکهکانی کۆمهڵگه به مهبهستی خزمهتکردن به خۆیان دایان دهمهزرێنن.
ش������هرعییهت ،ش������هفافیهت و وهاڵمدهرب������وون لهگهڵ یهک ،پێویس������ت و تهواوک������هری یهکترین .ئهو ڕێخکراوه ناحکوومییان������ه ش������هرعییهتیان نیی������ه ،ئهگ������هر وهاڵمی ئهندامان و کهس������انی خاوهن بهرژهوهندییان نهدهنهوه. ڕێکخراوێک������ی ناحکوومیی ناش������هفافیش ن������ه دهتوانێ له خهڵکی بپرس������ێتهوه و نه دهتوان������ێ وهاڵمی خهڵکی بدات������هوه .ش������هفافیهت و وهاڵمدهرب������وون جی������ا لهوانه یارمهتیی ئهوهت������ان دهدهن ،که متمانهی کۆمهڵگه بۆالی خۆتان ڕابکێشن .هیچ ڕێکخراوێکی ناحکوومی ناتوانێ بێ ڕاکێش������انی متمانهی خهڵک ئامانجهکانی دهستهبهر بکا .بێتوو ڕێکخراوێکی ناحکووم������ی نهتوانێ متمانهی خهڵک������ی بۆ الی خۆی ڕاکێش������ێ ،خهڵکانێکی کهمتر له پڕۆژهکانیدا بهش������دار دهبن و خزمهتگوزارییهکانیان به کهسانێکی کهمتر دهگا. ڕێکخراوی حکوومی تا شهفافتر و ڕوونتر بجووڵێتهوه، متمانهی زیاتری پێ دهکرێ و چهندهی متمانهی خهڵکی له پشت بێ ،ئهوهندهش باشتر دهتوانێ خزمهتی کۆمهڵگهکهی بکا. ئێ������وه وهک بهرپ������رس ی������ان بهڕێوب������هری ڕێکخراوێکی ناحکوومی ئهرکی سهرشانتانه که ڕهچاوی ئهو بنهمایانه بک������هن ،چونک������ه ڕهمزی س������هرکهوتنی ئێوه ل������ه دڵی ئهو ڕێوشوێنانهدا دێته دی. کات������ێ ڕێکخراوێک������ی ناحکوومی بهه������ۆی گهندهڵی و بهڕێوهبهریی چهوت ناوی دهکهوێته سهر زاران و دهکرێته مانش������ێتی ڕۆژنام������هکان ،خۆی له خۆی������دا دهبێتهوه هۆی ئ������هوهی که ههموو ڕێکخراوهیهک������ی ناحکوومی بچێته ژێر پرسیار و سهرلهبهری کۆمهڵگهی مهدهنی متمانهی خهڵکی له دهس������ت بدهن ،ب������ه پێچهوانهش ئهگ������هر ڕێکخراوێکی ناحکوومی بتوانێ ههم له قسه و ههم له کرداردا ڕهچاوی ئ������هو بنهمایانه بکا ،دڵنیایی و متمان������هی خهڵک به ههموو ڕێکخراوه ناحکوومییهکانی لێ دهکهوێتهوه.
تێبینی:
ئهو فهس������ڵه بهش������ێکه له کتێبی رێنمای������ی رێکخراوه ناحکوومییهکان ،ک������ه لهالیهن بهڕێوبهرایهتی������ی زانیارییه نێونهتهوهیییهکان������ی وهزارهت������ی دهرهوهی ئهمریکا چاپ و باڵو کراوهتهوه. http://iipdigital.usembassy.gov
شوباتی 2013
19
لێپرسینهوه * ئا :گ .هـ له ڕووی واتاوه ،لێپرسینهوه به مانای داواكردنی ڕوونكردنهوه دێت ،بهاڵم له واتای سیاس������یدا به مانای لێپرسینی ڕهسمیی نوێنهران������ی ئهنجومهنه له س������هركۆمار و ئهنجومهنی وهزیران ی������ا وهزیرێك ،كه دوای ڕوونكردنهوهیان دهبێت بۆ بهردهوامیی كارهكهیان ،دهنگی متمانه له پهرلهمان وهربگرنهوه. له ڕاستیدا لێپرسینهوه به مانای لهسهر كارالدانی ئهو بهرپرسه نییه ،كه لێپرس������ینهوهی لهگهڵدا دهكرێت ،بهڵكو یهكهمین ههنگاوه ل������هو بوارهدا و بۆیه له دهنگدانی دوای ڕوونكردنهوهدا ،ئهگهر دهنگی متمانه بهدهست نههێنێتهوه، ئهو كات لهسهر كار الدهدرێت. لێپرس������ینهوه كاتێكه كه دۆس������یهكی سیاسی بۆ وهزیر یان وهزی������رهكان دهكرێتهوه و له ناوی������دا ئهو نوێنهرانهی كه لێپرس������ینهوه لهگهل وهزیر ی������ان وهزیرهكاندا دهكهن، لهگهڵ ڕوونكردنهوهیان بانگهێشتی ئهنجومهن دهكرێن ،تا ب������هو ڕهخنانهی كه گیراون وهاڵم بدهن������هوه و له دواییدا، پرس������ی متمانه یان متمانه لێس������هندنهوه سهبارهت وهزیر
20ههڵبژاردن ژماره ()30
یان وهزیرهكان له ئهنجومهندا دهخرێنه ژێر لێكۆڵینهوه ،له كۆتاییدا ئهنجومهن ب������ه زۆرینهی دهنگی نوێنهران بڕیاری خۆی دهدات.
لهبهرچی و فهلسهفهی لێپرسینهوه
له بنهڕهتدا له ههر ش������وێنێكدا كه ماف و ئهرك ههبێت، له بهرامبهریدا واتای (لێپرس������ینهوه) به دیار دهكهوێت و دهکرێت ئهو كهس������هی که ئهرکهکانی بهڕێ������وه نهبردووه، لێپرسینهوهی لهگهڵدابكرێت. ههر ل������هو ئاڕاس������تهیهدا ،لهبهر ئهوهی س������هركۆمار و وهزیرهكان كه بهرپرس������یارهتییهكی قورسیان له بهرامبهر كاروب������اری بهڕێوهبردن و سیاس������یی كۆمهڵگ������ه و واڵتیان لهس������هر ش������انه ،دهبێت س������هبارهت به كهموكورتییهكان و بهالڕێداچوون������هكان ،له بهرامبهر دهس������هاڵتێكی چاودێردا وهاڵمدهر بن ،تا س������نووری ئهو چوارچیوه یاس������ایییهی که بۆیان دیاری کراوه ،پێشێلی نهکهن.
ڕابردوو و ئهمڕۆ
گهرچی پێش������ینهی مێژووی ئهنجامدانی لێپرسینهوه بۆ سهدهكانی ناوهڕاس������ت دهگهڕێتهوه ،بهاڵم دهكرێت نموونه بهرچاوهكانی كاركردی له سهرهتاكانی سهدهی نۆزدهههم له سیستهمی سیاس������یی بریتانیادا ببینرێت .له سیستهمه سیاس������ییهكانی جیهاندا ب������ۆ بهرگری ل������ه چڕبوونهوهی دهس������هاڵت ،ههروهها بۆ ڕهچاوكردنی الیهنه پیشهیییهكانی بهڕێوهبردن������ی كاروباری كۆمهڵگه ،دهس������هاڵتی حكوومهت بهسهر س������ێ لقی ،دهسهاڵتی یاس������ادانان ،بهڕێوهبردن و دادوهریدا دابهش بووه. ههروهها ئهم س������ێ دهسهاڵتهش له سیستهمهسیاسییه پهرلهمان������ی و س������هرۆكایهتییهکاندا پهیوهندیی������ان لهگهڵ یهكتردا ههبووه و ،دهس������تووری گشتیی واڵتان چۆنیهتیی پهیوهندییان لهگهڵ یهكتردا و ڕێكارهكانی كونترۆڵ به هۆی یهكت������رهوه لهبهر چاو گرتووه .ل������ه كاتی لێكجیاكردنهوهی دهسهاڵتهكان جۆره هاوكاری یان پهیوهندی له نێوان سێ دهسهاڵتی یاسادانان و بهڕێوهبردن و دادوهریدا پێکهاتووه، كه به ڕێگهی پێكهێنانی یاس������ایی و سیاس������ییهوه دروست بووه ،تا له كاتی لێكجیاكردنهوهی دهسهاڵتهكان ،سهرجهم دهسهاڵتدارییهتی نهتهوهیی واڵت نیشان بدات. له سیستهمی سیاسیی پهرلهمانیدا كه پهیوهندیی زیاتر له نێوان دوو دهس������هاڵتی بهڕێوهبردن و یاساداناندا ههیه، نوێنهران������ی پهرلهمان و ئهنجومهن ك������ه له الیهن خهڵكهوه ههڵدهبژێردرێن ،مافی ئهوهیان ههیه گشت كار و كردهوهكانی دهسهاڵتی بهڕێوهبردنی لهبهرچاو بگرن و ،دهتوانن به ڕێگهی پرس������یاركردن ،لێپرس������ینهوه و پێكهێنانی كۆمیسیۆنهكانی لێكۆڵینهوه ،یان دامهزراوهكانی چاودێریكردن وهك دیوانی لێپرسینهوه ،ئهو دهسهاڵته كۆنترۆڵ بكهن. ههروهها دهس������هاڵتی یاسادانان مافی ئهوه ههیه كه به دهركردنی دهنگی متمانه لێسهندنهوه ،ئهنجومهنی وهزیران ی������ا وهزیرێك ال بدات .بهاڵم بهمهبهس������تی دروس������تكردنی هاوس������هنگی له نێ������وان دوو دهس������هاڵت له سیس������تهمی پهرلهمانی������دا ،دهس������هاڵتی بهڕێوهبردنی������ش ل������ه ڕێگ������هی جۆراوجۆرهوه وهك ڕێكخس������تن و پێش������نیازکردنی گهاڵڵه وه یا تهنانهت ههڵوهشاندنهوهی پهرلهمانیش، یاسایییهكانه كۆنترۆلی ئهنجومهن بكات .له سیس������تهمی س������هرۆكایهتی وهك سیستهمی سیاس������یی ئهمریكاش ،دهستووری گشتی ڕێوشوێنی بۆ لێپرسینهوهی بهرپرسانی یهكهمی دهسهاڵتی
بهڕێوهبردن������ی ،وهك س������هركۆمار و جێگرهك������هی له الیهن كۆنگ������رهوه دانراوه ،ك������ه له كۆتاییش������دا دهتوانێت ئهوان لهسهر کار ال بدات.
لێپرسینهو ه ل ه ئهمریكا
ڕهوتی لێپرس������ینهوه ل������ه ئهمریكادا یاس������ایهکه ،كه به گوێرهی دهستووری گشتی ئهم واڵته پێشبینی كراوه. دهستووری گشتیی ئهمریكا مافی به كۆنگرێس داوه ،كه دژی دهسهاڵتدارانی ڕهس������میی واڵت به هۆی ئهنجامدانی تاوان������ی گهوره و خهیانهت ،داوای لێپرس������ینهوه بکات و له كاتی مهحكوومكردنیدا ،له سهر كاریان ال بدات .ئهم تاوانانه بریتی������ن له خهیان������هت ،وهرگرتنی بهرتیل ،تاوانی قورس������ی كۆمهاڵیهتی و شایهتدانی به درۆ له کاتی سوێندخواردندا. لێپرس������ینهوه ل������ه دوو ڕوانگهوه دهخرێت������ه ڕوو ،یهكهم ئهوهیه كه دیوانی ب������ااڵی فیدراڵیی ئهمریکا ،دژی یهكێ له دهسهاڵتدارانی ڕهسمیی واڵت ،تاوانهكهی ڕابگهیهنێت و داوا له کۆنگرێس بکات ،كه كهسی ناوبراو به هۆی ئهنجامدانی تاوانهكهی ،لێپرس������ینهوهی لهگهڵدا بكات .بهاڵم له شێوازی دووهمدا ،كۆنگرێس ڕاس������تهوخۆ دهستبهكار دهبێت و دژی بهرپرسێكی دهوڵهتی فیدراڵ تاوانهكهی ڕادهگهیهنێـت. له ههر دوو شێوهدا ،سهرهتا دهبێت بابهتی لێپرسینهوه له الیهن زۆرینهی ئهندامانی کۆنگرێس������هوه پهسند بکرێت، له دواییدا کۆنگرێس داوا له ئهنجومهنی پیران دهكات ،كه دادگایهك پێك بهێن������ن و تاوانبارهكه دادگایی بكرێت .لهم حاڵهتهدا ئهنجومهنی پی������ران دهبێته دادگا و ههر یهکه له س������یناتۆرهكان ڕۆڵی دادوهرێك دهبینن .لهم دانیشتنانهدا س������هرۆكی دیوان������ی بااڵی فی������دراڵ به كاروب������اری دادگا ڕادهگات و تاوانباری������ش دهبێت له بهرامبهر ئهو تاوانانهی كه پێیوه لکێندراوه ،بهرگری له خۆی بكات .دوای بیستنی بهرگریكردنی ه������هردووال ،تاوانهكه دهدرێته دهنگدانهوه و ئهگهر زۆربهی سیناتۆرهكان دهنگ به تاوانباربوونی بدهن، ئهوا بهرپرسی دهوڵهتی له كار الدهدرێت. لێپرسینهوه تهنیا س������هركۆماری ئهمریکا یا ئهندامانی كابینه ناگرێت������هوه ،بهم ش������ێوهیه دهكرێت دژی نوێنهران������ی ئهنجومهن، سیناتۆرهكان ،دادوهرانی دیوانی بااڵی فیدراڵ و دادوهری دادگای بهش������هکان ،بهواتایهکی تریش به دژی ههر بهرپرسێکی ڕهسمی کهڵک له (لێپرسینهوه) وهربگیرێت و ڕهوانهی دادگه بکرێن. http://www.erepublik.com wikipedia.org
شوباتی 2013
21
النیکهمی مهرج بۆ ههڵبژاردنێکیدیموكراتیک * وهرگێڕانی ل ه ئینگلیزییهوه :ئێحسان نهزهت مزووری
بۆ ئهوهی ههڵبژارنهكان به "ئازاد و دادپهروهر یا به ههڵبژاردنی پێشبڕكێ" دابنرێن ،ئهوا پێویس������ته ئهو خااڵنه یا ئهو مهرجانهی خوارهوه له خۆبگرن و ڕهچاوبكرێن: • ههڵبژاردن������هكان به سیس������تهمێك ئهنجام بدرێ������ن كه مافه دیار و نادیارهکان������ی دهنگ������دان به تهواویی دڵنیا بكرێنهوه .نابێ هۆكاری تر ههبن بۆ نههێشتنی ئهو ش������تانهی به شێوهیهكی تایبهت������ی له الیهن یاس������اوه دادهنرێ������ن ،ئهویش بۆ ئهوهی تاك������و گهرهنتیكردنی ئازادیی تهواوی دهنگدهرانی تر مسۆگهر بكرێ������ت ،ههروهه������ا دهبێ������ت گهرهنتی ئۆپهراسیۆنی ڕاست و دروس������تی پڕۆس������هكهش بكرێ������ت و پێویس������ته ههڵبژاردنهكانی������ش بهبێ جیاوازی ئهنجام بدرێن. • ههڵبژاردن������هكان ل������ه ههم������وو ڕوویهكهوه له كهشوههوایهكدا ئهنجام بدرێ������ن ،كه گش������ت ماف������ی دهنگدانی هاوواڵتی������ان ل������ه بهش������داریكردن ل������ه ههڵبژاردنهكاندا ڕهچ������او بكرێن ،وهك (خۆپیشاندان ،ڕاوهرگرتن ،كۆبوونهوه و هتد )...بهب������ێ ڕهچاوكردنی خودی ئهنجامهكان������ی ههڵب������ژاردن ل������ه كاتی
22ههڵبژاردن ژماره ()30
دهربڕینی ئ������ارهزووی خهڵک ،كه ئهمه دهبێته جێگهی ڕازیبوونی خهڵكهكهش. بێگومان ئهمه خۆ بهدیارخس������تن و خۆ نهش������اردنهوهی كاندیدانیش له بهردهم هۆیهكانی ڕاگهیاندن و دارایی گش������تی ی������ا ههر ج������ۆره هاوكارییهك������ی تر له
ماوهی كهمپینی ههڵبژاردندا دهگرێتهوه، كه به ش������ێوهیهكی یهكس������ان له نێوان ههڤڕكهكاندا بهڕێوهدهچێت. • پێویس������ته ههڵبژاردن������هكان ب������ه ش������ێوهیهكی ئاس������ایی و خولی بهپێی ئهو ماوهیهی كه بۆیان دادهنرێن و ئهو مهرجانهی كه له یاساكانی ههڵبژاردن یا دهستووردا هاتوون ،ئهنجام بدرێن. • پێویس������ته ئ������هو ڕێكخ������راوهی ههڵب������ژاردن ك������ه ڕاس������پێردراوه ب������ۆ ڕاپهڕاندنی پڕۆسهكه ،به سهربهخۆیی
له گ������هڵ ههموو دهس������هاڵتهكانی تر ی واڵتدا كارهكانیان ڕاپهڕێنن ،بهتایبهتیش دهس������هاڵتی جێبهجێك������ردن ،ههروهها دهبێت بهتهواویش بێالیهن بێت. • ڕێ������كاره س������تانداردهكان ب������ۆ گهرهنتیكردن������ی ژماردن������ی دهنگهكان و دڵنیاكردن������هوهی ئ������ازادی و نهێن������ی ،ههروهه������ا ب������ۆ دهنگژماردن به ش������ێوهیهكی متمانهپێك������راو و گۆڕینیان بۆ بهدهست خس������تنی ژمارهی كورسییهكان دانراون ،ئهویش بهپێ������ی ئ������هو یاس������ایهی كه پێش������تر له ژێر كۆنتڕۆڵی ئهو ڕێكخراوان������هی چاودێرییان لهسهره ،دیاریكراون. • ل������ه كۆتایی������دا، سیس������تهمێكی پێكهاتوو ل������ه ئۆرگانی س������هربهخۆ ك������ه یاس������اییه و پێش������تر دانراوه ،ش������هرعییهكان پهیڕهو دهكهن، پێویس������ته ناچار بكرێن كه ههر جۆره ناكۆكی و ملمالنێیهك چارهسهر بكهن، كه ڕهنگه له ماوهی یا له دهرئهنجامی پرۆسهی ههڵبژاردندا وهك؛ (دهسهاڵتی دادوهری ،ئۆرگان������ه س������هربهخۆكان، دادگای دهستووری ،ههڵبژاردنهكان و هتد )...سهرههڵبدهن. http://aceproject.org
گاردیان:
دوماهیكا پاشایێن كهنداڤــی
ئا :عزهت یوسف ێ (ئی������ان ب���ل��اك) ،سهرنڤێس������هر كاروبارێ������ن رۆژههالت������ا ناڤی������ن د نڤێس������ینهكێدا ل رۆژنام������ا گاردیان یا بهریتان������ی ل 7ینای������ر 2013تیش������ك ێ ئێخس������ته س������هر پهرتوكا نڤێس������هر بهریتانی (كریس������توڤهر دێڤیدسون) ل ژێر تایتلێ (پاش پیران :كهتنا پاشایێن كهنداڤــی یا دگههیت). (بالك) ی هن������دهك خالێن گرنگ ژ ێ ژێگرتن ،ژ وانه{ :پاش������ا و پهرتوك������ میرێن كهنداڤــی (سعودیه و ههر پێنج ێ یێ������ن بچویك :كوێت، دراوس������ێیێن و قهتهر ،بهحرێن ،ئیم������ارات و عومان) ئهڤ������ه دهمهكێ درێژه رژێمێن دژوارێن دكتاتۆری ل سهر دزالن ،كو نها جھ و ێ وان نهمایه}. دهم سهرباری ههڤركیێن شهرێن خویناوی ێ نێزیك������ی دهرازینكێن كو وهخت������ه د وان بن ،زێدهبوون������ا ژمارا ئاكنجييان، كارتێكرنێن دژوار بۆ نووكرنا ئابووری
و جیهانگيری لسهر كومهلگههێن وان، ێ لێ ئهڤ رژێمه شیاینه نوێنهراتیهكا ب ڕادده نیشان بدهن. (دێڤیدس������ون) ی د پهرتوكا خۆدا پێش������بینی ب رودانێن مهزن دكهت كو دێ بنه ئهگهر بۆ شكهس������تنا رژێمێن ێ دناڤبهران دوو كهنداڤــی د ماوهك������ تا پێنج س������االن( .ب���ل��اك) ی روونكر ك������و گهلهك ژ رهخنهگ������ران ڤهكولینێن (دێڤیدسون) ی ب هویربینی و نێزیك ژ واقعی د ههژمێرن ،چونكی ئهوی پێشتر پێشبینی ب قهیرانا ئابووری یا جیهانی كرب������وو كو ل س������اال 2009دۆبهیژی ڤهگرتبوو ،ههروهس������ا د پشراستن كو پێشبینييێن (دێڤیدسون) ی بۆ دوارۆژا رژێمێن حاكمدار ل دهولهتێن كهنداڤــی ێ راست دهركهڤن. د پێش������بینیێن (دێڤیدسون) ی لسهر چهند خال������هكان د راوهس������تیاینه ،ژ ههمی������ا گرنگترژی رهوش������ا ئابووری
و ی������ا چڤاكی ،ئهو وهس������ا دبینیت كو ههرچهنده رژێمێن دهولهتێن كهنداڤی ههمبهری پێلێ������ن (بوهارا عهرهبی) د ێ ێ كهتنا وان بتن خۆجه و خۆڕاگرن ،ل گرفتا دهمییه ،ب ڕامانهكا دی پرسیار ێ كهنگی كهڤن؟) نهكو ێد ئ������هوه (ئهر ێ كهڤن؟). ێ د (ئهر (دێڤیدسون) بهحس������ی سهدهمێن شورهشان ل دهولهتێن عهرهبی دكهت ئهوێن رژێمێن خۆ ش������كاندین ،دبێژیت نها ئهو سهدهم ل دهولهتێن كهنداڤــی ههن������ه و مهح������ال نین������ه دێ بهرگرن، س������هرباری شكهستنا رژێمێن تونس و میسر و یهمهن و لیبیا و سوریا ههمی دێبنه هاندهرێن هاریكار و گڤاشتن ب ێ سهرگرتنا ههمان كاودانا ئاراس������تهی ل دهولهتێن كهنداڤــی.
ژێدهر:
http://www.uragency.net http://www.Guardian.com
شوباتی 2013
23
رولێ راگههاندنێ د پروسێسا ههلبژارتنێدا لگ������ور وان وهالتێ������ن دیرۆک������هک کهڤ������ن د پروسێس������ا دیموکراتیێدا ه������هی و خودان س������هربورن د ههلبژارتنێن سهرکهفتیدا ،گهلهک گرنگیێ ددهنهچاڤدێریا راگههاندنێ. ژبهر کو ئهو ڤی الیێ گرنگ وهک خهلهکهکا پێکڤهگرێدانا حکومهت و گهل دبینن .ئهوژی بهرپسیارییا ههری مهزن ژ الیێ دهستهیا بلند یا ههلبژارتنێن گشتی و ب تایبهتی دگهل راگههاندنێ پێکتینیت ،لگور ههر جڤاک و وهالتهکی پیڤانێن س������نوردار ههنه ژب������ۆ راگههاندنێن ههلبژارتن و گهههشتنا پێزانینا لس������هر پروسیسا ههلبژارتنێ ژ الیێ دهزگههێن راگههاندنێڤه .لڤێرێ پسیارهک دهێتهکرن ،ئایا کیژ شێوێ راگههاندنێ پتر باندۆرا خۆ ههیه؟ تاکهکهس چاوا دێ گههیته پێزانینان لس������هر چاوانیا ههلبژارتنان؟ چاوا دێ باوهری ل دهف پهیدابیت کو ههلبژارتن لس������هر بنگهههک������ێ دیموکراس������ی و ئازاد دێهێن������ه ئهنجامدان؟ ئایا پرسگرێکێن درێکا پروسێس������ا ههلبژارتناندا هاتینه چارهسهرکرن یان نا؟ ئایا پێزانینێن گشتی لسهر بنگههێن دهنگدانێ وهرگرتینه و دێ ههلبژارتن لسهر کیژان شێوهی و باندۆرا ئایدۆلۆژی بن ؟ تاکهکهس و گرۆپان تا چ راده ئاگههى لس������هر بنگههێن دهنگدانێ ههنه؟ ئهڤه و گهلهک پسیارێن دی دێ بنه خاال گرنگ یا بهرپسیاریا دهزگههێن راگههاندنێ. ئهز ئێکبووم ژ وان کهسێن کو د دوو دهورێن ههلبژارتنێن پهرلهمانێ عێراقێ د کومیتا باال یا ههلبژارتنێن ئهلمانیا بهشێ راگههاندنێ کار کری ،گهلهک تشتێن چاڤهرێنهکری دکهتن پێش������یا مه .ئهڤ������هژی ڤهدگهریته نهبوونا ئهزمۆنا دیموکراتی������ێ ل وی وهالتێ پهرلهمانی ئاڤا دکهن ژبهرکو دیاردا ئایدۆلۆژی ،مهزههبی و گرۆپی دیار دبوو .ئهڤهژی نهتشتهکێ ب ساناهییه کو زووی بهێتهالدان .ههروهسا ژبۆ من ئهزمۆنهكا س������هرکهفتی بوو و جهێ دلخوش������یێ
24ههڵبژاردن ژماره ()30
* فههمی باالیی /بهرلين بوو کو بهش������داری پروسێسا دیموکراتیێ و ههلبژارتنێ ببم ل وهالتهکێ کو ههر ژ ئاڤابوونێ تا وی دهمی لسهر سیس������تهمێن دکتاتۆر و دهرڤهی دیموکراس������یێ هاتبوو ئاڤاکرن. ئیرۆ ههر کهس������هک بدل������ێ خۆ بش������ێوهکێ ئازاد قهستا س������هر س������ندۆقێن دهنگدانێ دکهت و نوێنهرێ خۆههلدبژێری������ت .بتایبهتی ل وهالتهک������ێ وهک ئهلمانیا ک������و س������هربورێن دیرۆکی د ڤی ش������ێوهیدا ههنه و ئهم دشێین بکهین نموونا س������هرکهفتنا کارێ ههلبژارتنا و مفای ژ ڤان وهالتا وهربگرین .بتایبهتی پشتی د شهرێ جیهانیێ دویێ و نهمانا دکتاتۆریهتا "هیتلهر و نازیهتێ" و گرێدان ب نهمانا دکتاتۆریهتا "سهدام حسێن و رژێما بهع������س" وهک دوو نمونێن پێش������چاڤن د گوهارتنێدا ،ژ سیستهمێن دکتاتۆری بهر ب پروسێسا دیموکراسی و ههلبژارتنێ دچن. ڤهکرن������ا بنگههێن دهنگدانێ ل وهالتێن رۆژئاڤا ،ئاس������یا و ههرێم������ی بۆ رهڤهن������دا عێراقی تش������تهکێ بالکێش بوو ژب������ۆ وان وهالتان و ژبۆ رهڤهن������دا عێراقی بخۆژی ،ههر چ نهبی������ت هند رێ هاتن دیارکرن ک������و ئێدی ههلبژارتن ببیته تشتهک د ریالیتا کهس و جڤاکا عێراقیدا .ههرچهنده ژبهر
پێکهات������ا جڤاکا عێراقێ هند بریارێن دووری پرهنس������یپێن دیموکراس������یێ هاتن کرن ،بتایبهتی دابهشکرنا کهسان ل بنگههێن ههلبژارتنان لسهر بنهمایێن نهتهوی ،مهزههبی و دینی ،کو رێگرهک بوو لبهر پروسێس������ا ههلبژارتنێن ئازاد، لێ وهک قۆناغا ئیرۆ ب ههموو کێماسیانڤهژی ئهم شیایین بگههینه هند ئهنجامان و نوێنهرێن خۆ بشینین پهرلهمانێ گشتی یێ حکومهتا ناڤهندی. د س������هر هندێرا تش������تێ باوهریێ ددهته ڤێ پروسێسێ سهربخۆیییه ،ئهوژی لگۆر پیڤانێن نێڤنهتهوی رێز ل دهنگێن ه������هر وهالتییهکی بهێتهگرتن و رێ لب������هر بێته ڤهکرن ،دا بش������ێوهکێ ئازاد نوێنهرێ خۆ ههلبژێری������ت .لڤێرێ دڤێت دهزگههێ������ن راگههاندنێ بێالیهنییا خۆ بپارێزن دا بش������ێن زانیاریێن راس������ت بگههینن ههر تاکهکهس������هكى جڤاکێ و چاڤدێریا حکومهتێ ،رێکخس������ت ،کهس و گروپێن دخوازن بهش������داری ههلبژارتنان ببن بکهت .ئهگ������هر ئهم گرنگیێن چاڤدێرییا راگههاندنێ دهستنیشان بکهین دێ گههینه ڤان خالێن ژێری: • نیشادانا پێزانینا و چاوانییا دهنگدانێ ،ئهگهر لیسته بیت یان تاکهکهس بیت. • کێ ماف ههیه دهنگی بدهت و دیارکرنا جهێ دهنگدانێ و چاوانییا رێکێن گهههشتنا بنگههێن دهنگدانێ. • بهالڤکرنا زانیاریێن پێدڤی بۆ ههر الیهنهکێ پشکداری د ههلبژارتنادا کری. • دهزگههێن حکومی و نهحکومی ،راگههاندن و جڤاکا سڤیل و چاڤدێرێن نێڤنهتهوی. • بهرپس������یارییا ههر داخویانییهکا نهراس������ت یا بهری ئهنجامێ������ن داوی������ێ ،بهری کومیت������ا بلند ی������ا ههلبژارتنان راگههینیت ،بهرپسیاریا راگههاندنێیه. • رێژهی������ا دهنگ������دهران و تومارکرن������ا ناڤێ������ن هاتینه دهستنیشانکرن. • دیارکرنا لیستێن ،رێکخستن ،گرۆپ ،کهسێن سهربخۆ و...هتد. • ئامادهکرنا مالپهرهکێ ئهلهکترۆنی یێ گرێدای کومیتا ههلبژارتن������ان ژبو وهرگرتنا پێزانینێن لهزگین لس������هر ههر قۆناغهکا ههلبژارتن تێرا دهرباز دبن. • دهستنیشانکرنا ناس������ناما ژ بۆ چاڤدێرێن؛ سیاسی، رۆژنامهگهری ،نێڤنهتهوی و س������هربخۆ .ژبۆ ب ش������ێوهکێ ئازاد بشێن چاڤدێریا راست بکهن. • پهیوهندیکرن ب دهزگههێ������ن راگههاندنێ یێن جودا،
دڤێت ناڤهن������دا راگههاندنێ ل بنگههێ������ن ناڤهندی بیت دا بزویترین دهم خوه بگههینیته ههموو باژێران. • نڤێسینا راپۆرتێن روژانه لسهر کار و خهباتێن هاتینه ئهنجامدان ل ههر بنگهههکێ ههلبژارتنێ. • دانان������ا پالنا راگههاندنێ ژ الی������ێ کومیتا ژووریڤه و دابهش������کرنا کاری لس������هر کهس و گرۆپان وهک چاڤدێر، شروڤهکار ،بهردهفک ،نڤێسکار ،بهرپسیارێ رۆژنامهڤانیێ، داخویانییێن کونفهرانس������ێن رۆژنامهگهری د نهخشێ رۆژ، ههفتی و ههیڤێدا. • دابهش������کرنا گرۆپێن راگههاندنێ وهک " :گرۆپا تیڤی، رادیۆ ،رۆژنامه ،شرۆڤهو ئامادهکارێ راپۆرتێ ،پهیوهندیێن رۆژنامهگهریێ" .ئهڤ گرۆپه ههموو ژالیێ رێڤهبهرییا گشتی یا ههلبژارتناڤه دهێته کۆنترۆلکرن. لڤێرێ مرۆڤ دش������ێت جۆرێن راگههاندنێ بکاربینیت و دهستنیش������ان بکهت کا کی������ژ ژ ههموویان پتر خودان باندوره لس������هر جڤاکێ ژبۆ وهرگرتنا زانیاریان لس������هر پروسێس������ا ههلبژارتنێ وهک " :رادیۆ ،رۆژنامه ،کوڤار، ئهلهکترونی و تێلهفزیۆن" وهک کو تا نها هاتییهدیارکرن تیڤ������ی خووهدی بان������دورهکا راس������تهوخۆیه ژبۆ ههموو تهخێ������ن جڤاکێ ب ش������ێوێ دیتن و گوهگرتنێ دش������ێن خ������ووه بگههینن پێزانینان .دگهل������هک ههرێماندا رێکێن راگههاندنێ خۆ ناگههینن������ێ و رێژهیا نهخویندوهوارییا گهلهک������ه دڤێت ب رێکێن ئاگاهیێ������ن کومیتێن ههلبژارتن و دهزگههێ������ن راگههاندنێ خۆ بگههینن ڤان ههرێمان چ ب رێکا س������مینار ،داخوهیان������ی و ئاگاهییان ،یان ژ الیێ کهسێن نێزیکڤه بێنهئاگادارکرن. ئهم دشێین بگههینه وێ باوهرێ کو ئازادییا دهربرینێ و رولێ راگههاندنێ ،مسوگهرکرنا راستیایه و بهشهکێ گرن������گ ی������ێ دینامی������کا ههلبژارتنێی������ه د چاڤدێریکرنا ههلبژارتنێن دیموکراس������یدا وهک گاڤهکا گرنگه بهر ب پێش بۆ پاراس������تنا مافێ مرۆڤی و الیهنگرییا پروسێسا دیموکراس������یی د ههر وهالتهکی������دا .کارێ راگههاندنێ ئهوه ههر الیهنهکێ ببیته ئاس������تهنگ د رێکا پروسێسا ههلبژارتنێ������ن ئازاددا دڤێت ههم������وو الیهنا پێ ئاگادار بکهت و حکومهتژی ببیته پش������تهڤانێ راگههاندنێ ژبۆ ههرکهس������هک ژ دهنگێ خ������ۆ و مافێ خۆ یێ دهنگدانێ بێپار نهبیت .بڤی ش������ێوهی دێ دهزگههێ راگههاندنێ بیتهچاڤدێرێ راستیێ و پالدهرێ پێشڤهبرنا ههلبژارتنێن ئازاد و پاک.
شوباتی 2013
25
ههڵبژاردنی دیموكراتی، ئازاد و كێبڕكێیانه * عهممار مهلهكی ،لێكۆلهرهوهی زانسته سیاسییهكان له زانكۆی تیلبێرگی هۆلهندی
* و :عهزیز عهبدولخالق ههڵبژاردنی دیموكراتی و مهرجهكانی یهكهمین بنهمای دیموكراس������ی ،بوونی "ههڵبژاردن������ی دیموكراتی"ی������ه .بهپێ������ی س������تاندارده جیهانیی������هكان ،ههڵبژاردنی دیموكراتی شهش مهرجی سهرهكی ههیه: -1مافی دهنگدان دهبێ گشتی بێت، واته ههموو كهس������انی بهتهمهن مافی دهنگدانی یهكسانیان ههبێت. -2ههڵبژاردن دهبێ بهش������ێوهیهكی بهردهوام و ڕێكوپێك ئهنجام بدرێت. -3ههڵبژاردن دهبێ "تهندروست" بێت؛ واته ئهنجام������ی كۆتایی ههڵبژاردن دهبێ لهگهڵ ئهو دهنگانهی ك������ه خراونهته نێو سندووقهكانی دهنگداندانهوه یهك بن .ئهو پرسه پێویستی به ئامادهبوونی دامهزراوه سهربهخۆ و بێالیهنهكان بۆ ئهنجامدان و چاودێریی ههڵبژاردن ههیه.
26ههڵبژاردن ژماره ()30
-4ههڵبژاردن دهب������ێ "ئازاد" بێت؛ وات������ه ههم������وو تاك ،گ������رووپ و حزبه سیاس������ییهكان ،ب������ه بیروبۆچوون������ی جی������اوازهوه بتوان������ن ئازادان������ه ل������ه ههڵبژاردنهكاندا پاڵێوراویان ههبێت و س������وود له مافی ئازادیی ڕادهربڕین و ئازادیی گردبوونهوه وهربگرن. -5ههڵبژاردن دهبێ "دادپهروهرانه" بێت؛ وات������ه دهرفهت ،پێداویس������تی و ههل������ی پڕوپاگهن������ده بۆ پاڵێ������وراو و گرووپه جۆراوجۆرهكان به شێوهیهكی دادپهروهرانه ههبێت. -6دام������هزراوهی "س������هربهخۆ و بێالی������هن" و یاس������ای دیاریك������راو بۆ البردنی ئهو ناكۆكییانهی كه لهوانهیه بههۆی ئهنجامی ههڵبژاردن بێنه پێش، دهبێ ههبێت. بۆ پێناسهی ههڵبژاردنێك كه ههموو
ئ������هو مهرجان������هی س������هرهوهی لهخۆ گرتبێ������ت ،ب������ه "ههڵبژاردنێكی ئازاد و دادپهروهرانه"ش ناو دهبردرێت. ئهگ������هر ههندێك ل������هو مهرجانه به ش������ێوهیهكی جیددی لهكهدار بكرێن، ههڵبژاردن دیموكراتیانه (یان گوتهنی ئ������ازاد و دادپهروهرانه) نابێت .لێرهدا چهن������د نموون������ه لهو واڵتان������هی كه له ههڵبژاردندا یهك یان چهند مهرجێكی ههڵبژاردنی دیموكراتیانه پێشێلكراون، باسیان لێوه دهكهین: له كاتی دهسهاڵتداریهتیی ئاپارتاید له ئهفریقای باش������ووردا ،له س������اڵی 1969ت������ا ،1994ڕهشپێس������تهكان له ههڵبژاردنهكان������دا ماف������ی دهنگدانیان نهب������وو .ههروهها له سویس������ڕا تاكو س������اڵی 1971ئافرهتان له ههڵبژاردنه گش������تییهكاندا مافی دهنگدانیان نهبوو
و ئ������هو دوو نموونهیه له پێش������ێلكاری یان كهمكردن������هوهی مهرجی یهكهمی ههڵبژاردنه. له بۆرم������ا (میانمار) كه بۆ چهندین دهیهیه نیزامیی������هكان تێیدا حوكمڕانی دهكهن ،له ساڵی 1990دا ههڵبژاردنی پهرلهمان������ی ب������ه ئامادهبوون������ی حزبه نهی������ارهكان ئهنج������ام درا ،ب������هاڵم ئهو كات������هی كه حزبی "یهكێت������ی نهتهوهیی دیموكراس������ی" ب������ه س������هرۆكایهتیی ئانگ س������ان س������وچی له ههڵبژاردندا سهركهوتنی بهدهست هێنا ،ئهنجامهكان قبوڵ نهكران .لهو ههڵبژاردنهدا مهرجی چوارهم (ههڵبژاردن������ی ئازاد) ههبوو، بهاڵم مهرجی سێیهم (تهندروستبوونی ههڵبژاردن) پهیڕهو نهكرا و له ئهنجامدا دهنگی خهڵك لهبهرچاو نهگیرا .ههروهها دوای ههڵبژاردنی س������اڵی ،1990تاكو ساڵی 2010هیچ ههڵبژاردنێكی دیكه له بۆرم������ا (میانمار) ئهنجام نهدرا ،كه ئهوهش دهچێته پێش������ێلكردنی مهرجی دووهمی ههڵبژاردن������ی دیموكراتی ،كه ئهوی������ش (بهردهوام������ی و ڕێكوپێكی) ههڵبژاردن نیشان دهدا. ههڵبژاردن������ی س������هركۆماری ل������ه ڤێنێزۆئێ���ل��ا ل������ه س������اڵی 2012ب������ه ئامادهبوونی پاڵێوراوی نهیاران ئهنجام درا ،بۆیه ههڵبژاردنێك������ی ئازاد بوو. دامهزراوهكانی چاودێریی نێونهتهوهیی، تهندروستبوونی ههڵبژاردنیان ڕاگهیاند، بهاڵم س������هبارهت به مهرجی پێنجهمی ههڵبژاردن ،واته (دادپهروهرانهبوون)، دوودڵییهكی زۆر ههبوو ،لهبهر ئهوهی چاودێران ڕایانگهیاند كه سهركۆماری دهس������هاڵتدار (هۆگۆ چاڤێز) تهواوی هۆیهكان������ی ڕاگهیاندن������ی حكوومی بۆ مهبهستی پڕوپاگهندهی خۆی بهكاری هێن������اوه و ڕكابهرهك������هی نهیتوانی به
ش������ێوهیهكی دادپهروهرانه سوود لهو هۆیانه وهربگرێت. ل������ه ههڵبژاردنی س������اڵی 2000ی ئهمری������كا ،دوو پاڵێ������وراوی ڕكاب������هر، ژمارهی دهنگهكانیان زۆر لهیهك نزیك بوو ،بۆ پرسی سهركهوتنی ههریهك له پاڵێوراوهكان (جۆرج بووش و ئاڵگۆڕ) ناكۆك������ی ههبوو .ل������هو ههڵبژاردنهدا، بوون������ی مهرج������ی شهش������هم (وات������ه ئامادهبوونی دامهزراوهی س������هربهخۆ و بێالی������هن ب������ۆ چارهس������هركردنی ناكۆكییهكان) بووه ه������ۆی ئهوهی كه له كۆتاییدا سهركهوتنی جۆرج بووش بووه جێی قبوڵكردنی پاڵێوراوهكان و الیهنگرهكانی. ههڵبژاردنی كێبڕكێیانه، ه ههڵبژاردنێكی ئازادان نییه! "ههڵبژاردن������ی كێبڕكێیانه یان دوو جهمس������هری" به ج������ۆره ههڵبژاردنێك دهگوترێت ،كه تێیدا تهنها دوو ڕێڕهوی سیاس������ی ك������ه بیروب������اوهڕ و دژبهری سیاس������یی دیاریكراوی������ان ههیه -كه تهنها ڕێڕهوی سیاسیی سهرهكیی له واڵتدا نین -بتوانن له ههڵبژاردنهكاندا بهشداری بكهن. كاتێ������ك پاڵێوراوان������ی ههڵب������ژاردن ههندێ دروشم و بابهت دهخنه ڕوو كه ههندێك لهگهڵ داواكاریی هێزه والنراوه سیاسییهكان و داوای خهڵكی ناڕازی یهكدهگرێت������هوه ،ئ������هو ههڵبژاردنه به هیوای كردنهوهی دهرگایهك ههرچهنده بچووكیش بێت ،لهالی������هن خهڵكهوه به گشتی پێش������وازی لێ دهكرێت .بهاڵم بهههرحاڵ بهپێی ئهو ستانداردانهی كه باسیان لێوهكرا ،ئهو جۆره ههڵبژاردنه پێوهری "ههڵبژاردنی ئازاد" نییه.
"تهندروستبوونی ههڵبژاردن" النیكهمی مهرجه تهندروست ،ئازاد و دادپهروهربوونی ههڵبژاردن ،ب������ه دڵنیاییهوه بهڕێژهیهك قابیل������ی ههڵس������هنگاندنه و پێ������وهری ههڵسهنگاندنیش������یان س������یفر و ی������هك نابێ������ت .بۆ ناوبژیوانی س������هبارهت به مهرجهكان������ی ههڵبژاردنی دیموكراتی، پێ������وهری س������تاندارد و باڵوك������راوهی نێونهتهوهی������ی ههی������ه ،ههرچهن������ده له كۆتایی������دا ڕای گش������تی و چاودێرانی بێالیهنن كه س������هبارهت به قبوڵكردن یان قبوڵنهكردنی ،ناوبژیوانی دهكهن. له نێو ئهو ش������هش مهرجهی كه بۆ ههڵبژاردنی دیموكراتی باسی لێوه كرا، مهرجی "تهندروستبوون"ی ههڵبژاردن گرنگییهك������ی تایبهت������ی ههی������ه .بهبێ دڵنیابوون له تهندروس������تی ههڵبژاردن، ههرچهنده ئهگ������هر ههموو مهرجهكانی دیك������ه جێبهج������ێ بكرێ������ن ،ههڵبژاردن تهنه������ا كێبركێیهكی ش������انۆیی دهبێت، كه ئهنجامهكهی پێش������تر دیاریكراوه. ستالین ،دیكتاتۆری بهناوبانگی سۆڤیهتی ج������اران ،وتهیهكی بهناوبانگی ههیه كه سروش������تی ههڵبژاردنی شانۆیی وێنا دهكات" :كهس������انێك كه له ههڵبژاردندا دهنگ دهدهن بڕیاردهری سهرهكی نین، بهڵكو ئهوانهی كه دهنگهكان دهژمێرن ئهنجامهكان دیاری دهكهن". له كۆتاییدا؛ ههرچهنده "ههڵبژاردنی كێبڕكێیان������ه"" ،ههڵبژاردن������ی ئازادانه" و دیموكراتیان������ه نابێ������ت ،ب������هاڵم ئهگهر تهندروست نهبێت ،دیسان دهكرێ وهكو ههڵبژاردنێكی نێوان خۆیی ئهژمار بكرێت، ب������هاڵم ئهگهر ههڵبژاردن "تهندروس������ت" نهبێت ،ههر ههڵبژاردن نییه. http://www.radiofarda.com
شوباتی 2013
27
ههڵبژاردنی سهرکۆماری ل ه ئهرمهنستان و دۆخی نالهباری ئابووری
ڕۆژی دووشهممه ( )٢٠١٣/٢/١٨هاوواڵتیانی ئهرمهنستان بۆ ههڵبژاردنی س������هرکۆماری له نێوان ٧پاڵێوراودا ڕوویان له سندووقهکانی دهنگدان کرد. س������ێرژ سهرکیسیان س������هرکۆمار و ڕۆفی هووانیسیان یهکهمین وهزی������ری دهرهوهی ئهرمهنس������تان دوای س������هربهخۆیی ئهو واڵته، دوو پاڵێوراوی س������هرهکی ئ������هو ههڵبژاردنه ب������وون .جێی ئاماژهیه که سهرکیس������یان بۆ جاری دووهمه خۆی بۆ پۆس������تی سهرکۆماری دهپاڵێوێت .له ههڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٨دا ،سێرژ سهرکیسیان توانی ()%٥٣ی دهنگهکان مس������ۆگهر بکات .به پێی یاسای ئهرمهنستان، تاکێک بۆی ههیه تهنیا دوو جار بهدوای یهکدا سهرکۆمار بێت. گهورهترین پرس������ی ئهو ههڵبژاردنه ،ئابووریی واڵت بوو .له ساڵی 2008بهوالوه ئابووریی ئهرمهنستان تووشی کێشهیهکی گهوره بۆتهوه .ڕێژهی بێ������کاری ()%١٦ه و نزیک به ()%٣٠ی هاوواڵتیان ل������ه ژێر هێلی ههژاریدا دهژین .گهمارۆی ئابووریی ئازهربایج������ان و تورکیا لهس������هر ئهو واڵته بهدوای کێش������هی نێوان ئازهربایجان و ئهرمهنس������تان لهسهر ناوچهی قهرهباغ، کارتێکهریی لهسهر باری ئابووری ئهو واڵتهدا ههبووه. به پێی بۆچوونی ههندێک له چاودێران ،ههڵبژاردنی ئهمجارهی ئهرمهنس������تان تا رادهیهک������ی باش بهڕێوهچ������وو .نزیک به ٦٠٠ چاودێری نێونهتهوهیی ،چاودێریی پرۆسهی ههڵبژاردنیان کرد. به گوێ������رهی ڕاپۆرتی کۆمیس������یۆنی ناوهندی������ی ههڵبژاردنی ئهرمهنس������تان ،س������ێرژ سهرکیس������یان ()%٥٨ی دهنگهکان������ی بهدهستهێنا و ڕۆفی هووانیسیان ڕێبهری حزبی (میرات) ،توانی
28ههڵبژاردن ژماره ()30
()%٣٢ی دهنگهکان مسۆگهر بکات .بهو پێیه ،سێرژ سهرکیسیان بۆ ٥ساڵی تر بۆ سهرکۆماری ئهرمهنستان ههڵبژێردرایهوه. نزی������ک به ٢ملیۆن و ٥٠٠ههزار ک������هس مافی دهنگدانیان ههبوو .ههندێک له کارناسانی کاروباری ئابووریی ئهرمهنستان باس لهو دهکهن ،که به هۆی باری نالهباری ئابووری ،نزیک به یهک لهسهر سێی دهنگدهران واڵتیان جێی هێشتووه و بهدوای ژیانێکی باشتردا دهگهڕێن. ل������هو چهند س������الهی دواییدا ،حزبی کۆماری ک������ه ڕیبهرهکهی س������ێرژ سهرکیس������یانه ،یاس������ایهکی له پهرلهمان پهسند کردووه، ک������ه ئهرمهنییهکان������ی دهرهوهی ئهرمهنس������تان بۆی������ان نیی������ه ،له ههڵبژاردنهکاندا بهشدار بن. ئهرمهنستان یهکێک لهو ناوچانه بوو که دینی مهسیحییهتی تێدا باڵو بۆوه و تهمهنی کهنیس������هکانی ئهو واڵته ،بۆ سااڵنی (٤٠٠ی زایینی) دهگهڕێتهوه .له ڕهوتی مێ������ژوودا ،ئهو واڵته زۆرجار له ژێر دهسهاڵتی ئێران ،ڕۆمییهکان ،مهغولهکان و تورکهکاندا بووه و لهههندێک بڕگهی زهمانیشدا سهربهخۆیی ههبووه. زمانناسان ،زمانی ئهرمهنی بۆ زمانی هند و ئهورووپایییهکان دهگهڕێننهوه ،بهاڵم ئهلفوبێی تایبهت به خۆی ههیه .له سااڵنی ١٩١٥تا ،١٩١٧به سهدان ههزار ئهرمهنی له الیهن تورکهکانهوه قهاڵچۆ کران .له کۆتایی شهڕی یهکهمی جیهانیدا ،ئهرمهنستان کۆماری س������هربهخۆی خۆی ڕاگهیاند ،بهالم له س������هرهتاکانی ١٩٢٠دا له الیهن باڵش������هڤیکهکانی یهکێتی س������ۆڤیهتهوه داگیر کرا و خرایه س������هر یهکێتی سۆڤیهت .ههر به دوای ڕووخانی یهکێتی سۆڤیهت له ساڵی ()١٩٩١دا ،ئهرمهنستان جارێکی تر سهربهخۆیی خۆی ڕاگهیاند.
كۆدهنگیی نێودهوڵهتی؛ ڕهگهزه سهرهكییهكانی
دیموكراسی*
* و :عمران حهم دیموكراس������ی بریتی نییه له پهیڕهوكردنی بنهمای (گشت شتێك ش������یاوه بۆ ئهنجامدان) ،بهڵكو چهندین بهڵگهنامهی جۆراوجۆر ههن كه بهشێوهیهكی نێودهوڵهتی لهس������هری ڕێككهوت������وون ،که تیایاندا دهستنیش������انی پێكهاته س������هرهكییهكانی مانای دیموكراسی كراوه. بهش������ێك ل������هو پێكهاتان������ه دهكهونه ژێر باری یاس������ا نێودهوڵهتیی������ه پهیبهس������تهكانهوه ،بهش������ێكی دیكهش دهكهونه چوارچێوهی ئهو یاس������ایانهوه كه به یاسای نهرم ناودهبرێن .س������هرهڕای ئهوهی ئهو بهڵگهنامانه پێناسهیهكی گشتگیر به دیموكراسی نابهخشن ،بهاڵم ڕهگهزه س������هرهكییهكانی لهخۆ دهگرن و ههریهكهیان به مهرجێكی پێویس������ت بۆ ههبوون������ی حوكمڕانییهكی دیموكراسی دادهنرێن. ل������ه س������اڵی 2004دا كۆمهڵ������هی گش������تیی نهت������هوه یهكگرتووهكان بڕیارێكی دهركرد ،تیایدا حهوت ڕهگهزی س������هرهكی بۆ دیموكراسی دهسنیش������ان كرد ،ئهوانیش بریتین له: -1لێكجیاكردنهوهی دهس������هاڵتهكان و هاوس������هنگیی هێزهكان. -2سهربهخۆیی دادگا. -3سیس������تهمی فرهی������ی ب������ۆ پ������ارت و رێكخ������راوه سیاسییهكان. -4رێزگرتن له سهروهریی یاسا. -5لێپرسینهوه و شهفافیهت. -6ڕاگهیاندنی ئازاد و سهربهخۆ و فرهچهشنه. -7رێزگرتن له مافهكانی مرۆڤ و مافه سیاسییهكان وهك ئازادیی رێكحس������تن ،ڕادهربڕی������ن ،ههروهها مافی دهنگدان و خۆپااڵوتن له ههڵبژاردنهكاندا.
لێكجیاكردنهوه و هاوسهنگیدان به دهسهاڵتهكان:
ه������هردوو دهس������تهواژهی (لێكجیاكردن������هوهی دهسهاڵتهكان) و (هاوسهنگیی دهسهاڵتهكان) بهو مانایه دێن ،كه ههر سێ دهسهاڵتهكانی حكومهتی دیموكراسی (جێبهجێك������ردن و یاس������ادانان و دادوهری) ل������ه تاك������ه دهسهاڵتێكدا كۆنهكرێنهوه ،بهڵكو پێویسته دابهش بكرێن و ههر دهسهاڵتێك بهش������ێوهیهكی سهربهخۆ ئهركهكانی ئهنجام بدات. لێكجیاكردنهوه و هاوس������هنگیی دهسهاڵتهكان لهسهر دوو بنهم������ای س������هرهكی بهن������ده ،یهكهمیان :پێویس������ته دهس������هاڵتهكانی ههر لقێك لهو س������ێ لقهی حكوومهتدا بهڕوون������ی دیاری بكرێن ،دووهمیان :پێویس������ته ئهم لقانه بكهونه ژێر باری یاساوه. بیرۆكهی لێكجیاكردنهوهی دهسهاڵتهكان و هاوسهنگیی هێ������زهكان به درێژایی مێ������ژوو وهك پارێزگاریكردنێك له چهوس������اندنهوه س������هری ههڵداوه .ه������هروهك چۆن ئهو بیرۆكهیه له بهڵگهنامه سهردهمییهكانی مافی مرۆڤیشدا ڕهنگی داوهت������هوه ،وهك پهیمان������ی نێودهوڵهتی بۆ مافه مهدهنی و سیاس������ییهكان و ههندێك سهرچاوهی دیكهش وهك بنهماكانی التیمهر هاوس. جیاكردن������هوهی دهس������هاڵتهكان ئ������هو كات������ه ڕوونتر پێناس������هدهكرێت ك������ه ب������ه سیس������تهمی دادوهریی������هوه دهبهس������ترێتهوه ،ئهو سیستهمهی كه پێویسته سهربهخۆ بێ������ت و له لقهكان������ی دیكهی حوكمڕان������ی جیابكرێتهوه. ب������ه پێچهوانهی ئهمه ،كاتێ������ك بابهتهك������ه پهیوهندی به جیاكردن������هوهی ه������هردوو دهس������هاڵتی جێبهجێكردن و یاس������ادانانهوه ههبێت ،ئهوا جیاكردنهوهی دهسهاڵتهكان ناڕوون و ئاڵوزتر دهبن.
شوباتی 2013
29
سهربهخۆیی دادگا:
ل������ه م������اددهی 14ی پهیمان������ی نێودهوڵهت������ی بۆ مافه مهدهنی و سیاسییهكاندا هاتووه :لهكاتی پێداچوونهوهی كهیس������هكاندا ،ئهو تۆمهت������ه تاوانكارییانهی ڕووبهڕووی كهس������ێك دهكرێنهوه ،ی������ا كاتێك م������اف و ئهركهكان لهو كهیس������هدا دیاری دهكرێن ،ئهوا مافی گش������ت كهسێكه له دانیش������تنێكی دادپهروهرانه ،ئاشكرا و له دادگایهكی یاسایی و سهربهخۆ و بێالیهندا دادگایی بكرێت .لێرهدا لهبارهی ههبوونی دادوهرییهكی سهربهخۆ ،پهیبهستێكی نێودهوڵهتی دهسهپێنرێت. لیژنهی مافی مرۆڤی نهتهوه یهكگرتووهكان ڕایگهیاند: پهیمان������ی نێودهوڵهتی بۆ مافه مهدهنی و سیاس������ییهكان به ش������ێوهیهك ب������اس ل������ه س������هربهخۆیی دادگا دهكات كه له بواری یاس������ای تاوانكاری تێدهپهڕێت و یاس������ای بهڕێوهب������ردن و ڕێكخس������تنی دهوڵهتی������ش دهگرێت������هوه. ئهمهش به دیاریكراوی جیاكردنهوهی ههردوو دهسهاڵتی جێبهجێكردن و یاسادانان دهگرێتهوه ،ئینجا چ به هێزی یاسا بێت یان هێزی ئهمری واقع .بهو واتایهی دادگاكان له توانایاندا ههیه ڕوڵێكی زیندوو و چاالك له زامنكردنی لێپرس������ینهوهی حكوومهت له ڕێگ������هی ناوبژیوانیكردندا بگێڕن ،بۆ نموونه لهبارهی ئهو قهیرانانهی بههۆی یاسای دهستووری یان ئیدارییهوه ڕوودهدهن ،ههروهها دهكرێت سهربهخۆیی دادگا پهیوهندی به قهیرانهكانی تایبهت به ههڵبژاردنهوه ههبێت. ههندێك له بهڵگهنام������ه نێودهوڵهتییهكان ئهو بنهمایانه دیاری دهكهن ،كه بۆ دادگایهكی س������هربهخۆ پێویستن. بۆ نموونه بنهما س������هرهكییهكانی نهتهوه یهكگرتووهكان بۆ س������هربهخۆیی دادگا چهن������د ئامۆژگارییهكی كرداری بهمهبهس������تی س������هربهخۆبوونی دادوهرهكان و م������اوهی كاركردنی������ان لهخۆدهگرێ������ت ،وهك دامهزراندن ،مووچه، بهرزكردنهوه ،پارێزبهندی و كۆتاییهاتنی خزمهتیان.
سیستهمی فرهیی بۆ پارت و رێكخراوه سیاسییهكان:
دهشێ بوترێت پێویس������تبوون به سیستهمی فرهیی بۆ پارته سیاس������ییهكان ئهنجامێكی لۆژیكییه بۆ پاراستنی ئازادیی رێكخس������تن ،ئهمهش بهشداریكردن لهناو پارته سیاس������ییهكاندا دهگرێتهوه كه له ماددهی 22ی پهیمانی نێودهوڵهت������ی بۆ مافه مهدهنی و ساس������ییهكاندا هاتووه.
30ههڵبژاردن ژماره ()30
س������هرهڕای ئهوهی ئهم بابهته له چهند دهیهی ڕابردوودا زۆر باس������ی لهسهر كراوه و ڕای جیاوازی لهسهر بووه، بهاڵم ئێستا كۆدهنگییهكی نێودهوڵهتی ههیه لهسهر ئهوهی ههبوونی دهوڵهتی تاكهحزبی یا ڕێگهگرتن له دامهزراندنی پارته سیاس������ییهكان لهگهڵ ئازادیی ڕێكخس������تن و ههر مافێكی دیكهی پهیوهنددار بهم بابهتهوه ناگونجێت. ه������هروهك چۆن له م������اددهی 17ی كۆمێنتی گش������تی ( )General Commentsژماره 25دا هاتووه :نابێت مافی كهس������هكان بۆ خۆپااڵوتن ل������ه ههڵبژاردنهكاندا به بهربهس������تی نالۆژیكی ببهسترێتهوه ،وهك بهمهرجكردنی ئهندامبوون ی������ان الیهنگریكردنی حزبێك������ی دیاریكراو. بڕگ������هی 26له ههمان كۆمێنتی گش������تیدا هاتووه :حزبه سیاسییهكان و ئهندامیهتی له حزبهكاندا ڕؤڵێكی گرنگ له بهڕێوهبردنی كاروباری گشتیی ههڵبژاردندا دهگێڕن. ههبوونی سیستهمی فرهیی بۆ پارته سیاسییهكان بهو مانایه دێ������ت ،كه دهوڵهت داوالێك������راوه بۆ ئهوهی ڕێگه له پهرهس������هندنی پارتهكان نهگرێت ،لهبری ئهمه لهسهر بنهمای فرهحزبی،كار بۆ بهرژهوهندی فرهڕهنگی سیاسی بكات .فرهڕهنگی بهو مانایه نییه كه سیس������تهمی حزبی تهنها پش������ت به فرهحزبی ببهستێت ،بهڵكو پێویسته ئهو پارتانه گوزارشت له جوراوجۆری سیاسیی راستهقینه بكهن. ههبوونی ئۆپۆزسیۆنی كاریگهر له ناوهوه و دهرهوهی پهرلهمان مهرجێكی سهرهكییه بۆ ههبوونی دیموكراسییهكی كاریگهر ،بهمهش ڕهگ������هزی چاودێریكردنی دووالیهنه و هاوسهنگی نێوان دهسهاڵتهكان دروست دهبێت. پێویس������ته مافی ئۆپۆزسیۆن یا كهمینهی ناو پهرلهمان له ڕێگهی ڕێس������ا و ڕێ������كاری پهرلهمانییهوه ،به یاس������ا ڕێكبخرێت ،له دهستوریش������دا پێویس������ته بهشێوهیهك له ش������ێوهكان ئهم مافانه ئاماژهیان پ������ێ بكرێت .له زۆرێك له واڵته دیموكراس������ییهكاندا ئهم مافانه دهس������تهبهری بهشداریكردن و توانای سهرپهرشتیكردن و وردبوونه له كارهكانی حكوومهتدا دهكات ،سهرهڕای مافی دواخستن و تهنانهت ڕێگریكردنیش له بڕیارهكانی زۆرینه. بهمهبهستی پێش������وهبردن و بههێزكردنی فرهڕهنگی، پێویسته واڵتان ڕهچاوی ههندێك پهیبهسته دیاریكراوهكان بكهن ،لهوانه: • پێویسته چوارچێوهیهكی یاسایی بۆ كاری پارتهكان ههبێت.
• كۆتوبهندی تۆماركردنی پارته سیاس������ییهكان كهم بكرێنهوه. • ئهندامبوون له پارته سیاسییهكاندا ئارهزوومهندانه بێت.
سهروهریی یاسا:
له بهڵگهنام������ه نێودهوڵهتییهكاندا پێناس������هی جیاجیا بۆ س������هروهریی یاس������ا دهكرێت .گش������تیان ئامانجیان دهس������تهبهری پیادهكردنی دیموكراس������ییه له دهوڵهتدا، بهاڵم مانای س������هرهكی ئهو بیرۆكهیه ڕوون و ئاشكرایه، بریتییه له ملكهچیی گش������ت دامهزراوهكانی دهوڵهت بۆ سیستهمێكی یاس������ایی دادگهریی سهربهخۆ و بێالیهن. واته ههوڵدان������ی بهردهوامیی دهوڵهت لهپێناو بهدیهێنانی ئهو ڕاس������تییهی كه هیچ كام ل������ه كهس و دامهزراوهكان (تایبهت و گشتی) لهسهرووی یاساوه نین. ههندێ������ك ج������ار مان������ای س������هروهریی یاس������ا دهخرێته چوارچێوهیهكهوه وهك ئاماژهیهك بۆ سیس������تهمێكی ش������یاو و كارای دادپ������هروهری و جێبهجێكردن������ی یاس������ا ،بهاڵم ئهم دهس������تهواژهیه ئهو س������نووره تێدهپهڕێنێت و دهگاته پێوهره دیاریكراوهكانی پرۆس������هی یاس������ادانان ،بهش������ێوهیهك ئهو پرۆسهیه كراوه و شهفاف بێت و ڕهنگدانهوهی خواستی گهل بێت .لهمهش زیاتر سهروهریی یاسا وهك چهمكێكی فراوانتر سهیر دهكرێت ،كه گرێدراوی مافهكانی مرۆڤ و سیستهمی دیموكراسییه ،نموونهش بۆ ئهمه ،بڕیاری كۆمیسیۆنی نهتهوه یهكگرتووهكان بۆ مافهكانی مرۆڤ له بارهی دیموكراسییهت و سهروهریی یاساوه ( )2005/32و بهڵگهنامهی كوپنهاگن 1990بۆ ڕێكخراوی ئاسایش و هاوكاری واڵته ئهورووپییهكان و پهیمانی پاریس بۆ ئهورووپای نوێ. وهك ڕهگهزێكی ڕهسهنی دیموكراسییهت ،سهروهریی یاس������ا ئاماژهیهكه بۆ ههبوونی سنوورێكی دیاریكراو بۆ خواس������تهكانی زۆرینه ،نهك تهنها لهبارهی مافی مرۆڤ كه س������هرتاپای جیه������ان دانی پێدان������اوه ،بهڵكو ئهوهش دهگرێت������هوه كه پهیوهندی به چوارچێوهی دهس������تووریی دهوڵهت������هوه ههی������ه ،ب������ۆ نمون������ه ناكرێ������ت ڕیفراندۆمه گش������تییهكان بهمهبهستی گۆڕینی حوكمهكانی دهستوور بهكاربهێنرێن .سهروهریی یاسا پهیوهندییهكی پتهوی به ڕهگهزه س������هرهكییهكانی دیكهی دیموكراسییهوه ههیه، وهك جیاكردنهوه و هاوسهنگیی دهسهاڵتهكان ،بهتایبهت ئ������هوهی پهیوهس������ته به دادگایهكی س������هربهخۆ ،پاكی و لێپرسینهوه.
لێپرسینهوه و شهفافیهت:
ه������هروهك چۆن ل������ه بڕی������اری كۆمهڵهی گش������تیی نهتهوه یهكگرت������ووهكان (س������اڵی )2005و جاڕنامهی كۆمیس������یۆنی نهت������هوه یهكگرتووهكان ب������ۆ مافی مرۆڤ (س������اڵی )2003دا هاتووه ،ش������هفافیهت و لێپرسینهوه دوو ڕهگهزی سهرهكین بۆ دیموكراسی .بهبێ جیاوازی ،ئهم دوو ڕهگهزه گشت ئهو كهسانه دهگرێتهوه كه دهسهاڵته حكوومی و گشتییهكانیان ههیه (چ به ڕێگهی ههڵبژاردنهوه هاتبن یا به ڕێگهی دیكهوه). ڕوونتر بڵێین ،له جاڕنامهی جیهانی بۆ دیموكراس������ی كه له الیهن یهكێتی پهرلهمانیی نێودهوڵهتییهوه دهرچووه، هاتووه :لێپرس������ینهوه و ش������هفافیهت (مافی گش������تی) له بهدهس������تهێنانی زانیاریی تایبهت ب������ه چاالكییهكانی حكوومهت و مافی لێپێچینهوه لێیان دهستهبهر دهكات.
لێپرسینهوه:
بنهمای لێپرس������ینهوه ،پابهندبوون به پێشكهشكردنی زانی������اری و روونكردنهوهی������ان و مافی ئاڕاس������تهكردنی پرسیار و بهدهستكهوتنی وهاڵمی لۆژیكی لهخۆ دهگرێت. س������هرهڕای جێبهجێكردن������ی (لێپێچینهوهی بهرپرس������ان لهس������هر كارهكانیان ،تهنانهت سزادانیشیان) .دهكرێت دهس������هاڵته گش������تییهكان له ڕێگهی دادگا و دهس������هاڵته چاودێرییهكانی دیكه لێپرسینهوهیان لهگهڵدا بكرێت .ئهم كارهش پێویستی به لێكجیاكردنهوهی دهسهاڵتهكان ههیه و مهرجێكی سهرهكییه بۆ كاراكردنی بنهمای لێپرسینهوه بهشێوهیهكی گونجاو .پرسیارهكه ئهمهیه ،كێ لێپرسینهوه لهوی تر دهكات؟ له كاتێكدا وهاڵمهكه پشت به سیستهمه سیاس������ییهكه دهبهس������تێت ،بهاڵم كۆدهنگیی نێودهوڵهتی ئاماژه به كهمترین پێداویس������تییهكان دهكات و گشتیان ئاڕاستهیان له دهسهاڵتی جێبهجێكردنه: • دهس������هاڵتی جێبهجێك������ردن دهكهوێت������ه ژێر باری لێپرسینهوهی دهسهاڵتی یاسادانان. • دهس������هاڵتی جێبهجێك������ردن دهكهوێت������ه ژێر باری لێپرسینهوهی دادگا. شهفافیهت: بهبێ ههبوونی پاكی ،هیچ لێپرس������ینهوهیهك له ئارادا نابێت .چهمكی ش������هفافیهت پشتئهس������تووره به ئازادیی ڕادهربڕی������ن ،ئهمهش پهیوهندییهكی پت������هوی به ئازادیی دهستاودهس������تكردنی زانیارییهكانهوه ههیه .له ماددهی
شوباتی 2013
31
19ی پهیمانی نێودهوڵهتی بۆ مافه مهدهنی و سیاسییهكاندا هاتووه :ههموو كهسێك مافی ئازادیی ڕادهربڕنی ههیه، مافی داواكردن و وهرگرتن و گواستنهوهی زانیارییهكان به گشت جۆرهكانیهوه ههیه. سهرهڕای بهردهوامیی گفتوگۆ و ڕای جیاواز لهبارهی س������نوورێكی دیاریكراو بۆ ئازادیی دهستاودهستكردنی زانیاریی������هكان ،نزمترین ئاس������تی پهس������هندكراو بۆ ئهو ئازادیی������ه بریتییه له :زانیاری������دان لهالیهن دهوڵهتهوه بۆ گشت كهسێك بهبێ جیاوازی و له یهك ئاستدا. لێكۆڵینهوهیهك لهس������هر ئازادیی دهستاودهستكردنی زانیاری دهریخستووه ،گرنگییهكهی بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه كه خۆی له خۆیدا پێكهاتهیهكی سهرهكیی دیموكراسییه، چونكه ئ������هو زانیارییانهی لهو ڕێگهیهوه دهس������تدهكهون له بهرژهوهندیی بهرپرس و سیاس������ییهكاندا نین ،بهڵكو به ش������ێوهیهكی گش������تی له بهرژهوهندیی جهماوهردان و پێویسته لهبهردهستی ههموان بن. بێگومان ئهمه ڕاسته؛ بهبێ بواردان به بهدهستهێنانی زانیاری و ئاس������انكاریكردن بۆ گهیش������تن به بهڵگهنامه فهرمییهكان ،هیچ بناغهیهك بۆ لێپرسینهوه له دهسهاڵتهكان بوون������ی نابێت .هی������چ مانایهكی نابێت گ������هر دهنگدهران زانیاری تهواو و ئاش������كرایان لهسهر ئهدای حكوومهت لهبهردهستدا نهبێت بۆ ئهوهی ههڵسهنگاندنی كارهكانی حكوومهت بكهن و حوكمی خۆیان لهسهری بدهن.
ئازادیی ڕاگهیاندن:
ئازادیی ڕاگهیاندن به ڕهگهزێكی زیندووی دیموكراسی دهژمێردرێ������ت .ئ������هم ڕهگهزه ه������اوكاره ب������ۆ بنیاتنانی كۆمهڵگه فرهڕهنگ و كراوهكان .سهرهڕای هێنانهكایهی حوكمڕانییهكی پاك و ملكهچ بۆ لێپرسینهوه و پاراستنی مافی مرۆڤ و ئازادییه سهرهكییهكان. كهرت������ی ڕاگهیاندن������ی ئ������ازاد ڕۆڵێك������ی گرن������گ ل������ه دهستهبهركردنی ئازادیی ڕادهربڕین و دهستاودهستكردنی زانیارییهكان دهگێڕێت ،ئهمانهش ههردووكیان پێویس������تن بۆ ئاسانكردنی بهشداریی كارای هاوواڵتیان له پرۆسهی دیموكراسیدا .له تێبینییهكانی لیژنهی مافی مرۆڤی نهتهوه یهكگرتووهكاندا هاتووه :به لهبهرچاوگرتنی پێش������كهوتنی
هۆیهكان������ی ڕاگهیان������دن ،پێویس������ت دهكات ڕێوش������وێنی كاریگهر بگیرێتهبهر بۆ ڕێگهگرتن له ههر قۆرخكردنێكی هۆیهكانی ڕاگهیاندن كه دهش������ێ ببێت������ه هۆی مایتێكرن و س������نوورداركردنی مافی گش������ت كهس������ێك له ئازادیی ڕادهربڕیندا .ههروهها هاتووه :نابێت دهوڵهت كونترۆڵێكی قۆرخكاری بهسهر ڕاگهیاندندا بكات و پێویسته ههوڵبدات بۆ بهرهوپێشبردنی فرهچهشنیی ڕاگهیاندن.
ڕێزگرتن ل ه مافه سیاسییهكان: ئازادیی گردبوونهوه و ڕادهربڕین
ئازادی������ی گفتوگۆی������ه سیاس������ییهكان ،ڕێكخس������تن و گردبوونهوه ،گوزارشت له ناواخنی چهمكی دیموكراسی دهكهن .له پهیماننامهكاندا ئهم ئازادییانه بهش������ێوهیهكی ڕوون و له ڕێی یاس������اوه پهیبهس������تكراون ،وهك پهیمانی نێودهوڵهتی بۆ مافه مهدهنی و سیاسییهكان .سهرهڕای پێناس������هكردنیان ل������ه چهندی������ن جاڕنام������هی تایبهت به دیموكراس������ی كه له الی������هن كۆمهڵهی گش������تیی نهتهوه یهكگرتووهكانهوه دهرك������راون .بۆ نمونه ماددهی 19له جاڕنام������هی جیهانی بۆ مافهكانی مرۆڤ بهو ش������ێوهیه پێناس������هی ئازادی������ی ڕادهربڕین دهكات ك������ه بریتیه له: لهخۆگرتن������ی ڕایهكی خۆرس������ك بهبێ دهس������تێوهردانی دهرهكی ،ههروهها داواكردن و وهرگرتن و گواستنهوهی زانیاریی������هكان ل������ه ه������هر ڕێگهیهك������هوه و ب������ه بێ هیچ س������نوورێك .برگهی یهكهم له بڕیاری كومهڵهی گشتیی نهت������هوه یهكگرت������ووهكان 2004ڕایدهگهیهنێت :ڕهگهزه س������هرهكییهكانی دیموكراس������ی ،ئازادییه سهرهكییهكان لهخۆ دهگرێت ،وهك ئازادیی ڕێكخس������تن ،گردبوونهوهی ئاشتیانه ،گوزارشتكردن و ڕادهربڕین. ئازادی������ی ڕادهربڕی������ن كاریگهرییهكی زۆری لهس������هر توانای پارتهكانی ئۆپۆزسیۆن ههیه لهبارهی گهیشتن بهو ڕاگهیاندنهی كه له ژێر كۆنترۆلی دهسهاڵتدایه ،ههروهها كاریگهری ههیه لهس������هر بهرنامهی ههڵمهتی ههڵبژاردن و بهس������تاندهردكردنی ڕاگهیان������دن و ماف������ی هاوواڵتیان له بهدهس������تهێنانی زانی������اری .ئازادی������ی گردبوونه ،ئهو گردبوونهوانه دهپارێزێت كه بۆ مهبهس������تێك و بۆ كاتێكی دیاریكراو له الیهن چهند كهسێكهوه ڕێكدهخرێن.
* له راپۆرتێكی ڕێكخراوی نێودهوڵهتی بۆ راپۆرتدان لهس������هر دیموكراسی ()DEMOCRACY REPORTING INTERNATIONAL وهرگیراوه و كورتكراوهتهوه.
32ههڵبژاردن ژماره ()30
بهشداریكردن و بههێزكردنی ڕۆڵی كۆمهڵگه * و :لهیال محهمهد تهها خهڵ������ك و كۆمهڵگ������هكان هۆكاری س������هرهكین ب������ۆ بوون ی ڕێكخراوه ناحكوومییهكان .ئامانج له دروستكردنی ڕێكخراوه ناحكوومییهكان بهبێ لهبهرچاوگرتنی بواری چاالکییهكانیان، باش������تركردنی بارودۆخ������ ی ژیان������ی خهل������ك و بههێزكردنی كۆمهڵگهیه .لهگهل ئهوهشدا ڕۆڵی ڕێكخراوه ناحكوومییهكان دهتوانێت بهرفراوانتر بێت له ڕۆڵی ڕێكخراوه مرۆڤدۆستهکان، كه بۆ بهرهنگاربوون������هوهی ئازارهكانی خهڵك ههوڵ دهدهن. ئ������هوان دهتوانن ڕێكخراوێك بن ،ك������ه دهوری کۆمهڵگه بههێز بک������هن و پاڵنهری������ی به هاوواڵتیان بدهن ت������ا ئاواتهکانیان بۆ گهیشتن به ژیانێک و کۆمهڵگهیهکی باشتر بێننه دی. ڕێكخ������راوه ناحكوومییهكان بۆ گهیش������تن ب������هم توانایه ی خۆیان ،پێویس������ته زانی������اری ،كارامهیی و بڕۆا بههێ������زه ی كه خهڵك ی كۆمهڵگه بۆ ئ������هوه ببهخش������ن به ئهندامان������ ی خۆی������ان دابین بكهن و خۆی������ان بتوانن پێداویس������تییهكان داكۆك������ی له مافی خۆی������ان بكهن .ڕێگایهك������ی گونجاو بۆ دهسپێكردنی چاالكیی ڕێكخراوه ناحكوومییهکانی ئهوهیه، ی كه دهرگ������هی ڕێكخراوهكانتان بۆ خهلك بكهنهوه بۆ ئهوه ی بكهن، نهك تهنها له پرۆگرامی ڕێكخراوهکهدا بهش������دار بهڵك������وو یارمهتیدهر بن له داڕش������تنی پالن ،بهڕێوهبهری و ی ی ڕێكخراوهك������هدا .ڕێكخراو ی پرۆگرام ههڵس������هنگاندن ی ئێوه دهتوانێت به ڕێگاكانی خوارهوه یارمهتیدهر ناحكوومی ی ڕێكخراودا: بێت له فراوانكردنی بهشداریی مهدهن ی ی فراوانكردن������ دهسمایهوهگهڕخس������ت ن ل������ه ب������وار بهڕێوهبردن و پاڵپش������تیكردن ل������ه بهڕێوهبهرایهتیی نوێ بۆ ی ی گرفتهكان ،پێشنیازكردنی ڕێگاچاره و تۆماركردن ناسین ی دانیش������تهكان و پرۆگرامهكان������ی كاركردن .ڕێكخس������تن ی ئامانجهكان كه تیادا خهڵک بانگهێشت بهشداری پێكردن
دهكری������ن بۆ ئهوهی باس ل������ه ئامانجهكانی������ان بۆ ژیان و ی ئهم ئامانجانه، كۆمهڵگه بکهن و ،دواتر به هاوبهش������كردن ی خهڵك ی سهرهكییان دهست كهوێت .ڕێنماییكردن ئامانجێك ی خۆیان و نیگهرانییهكانیان ی بكهن له ماف ی داكۆك بۆ ئهوه ی به بهرپرسه ههڵبژیردراوهكانیان و بهرپرسه سیاسییهكان ی پێكهاته و واڵت بگهیێنن .پاڵپش������تیكردن له دروس������تكردن ی حكوومهت و بهرپرسه ی ئهوه میکانیزمهکان ،كه دهبیته هۆ ی هاوواڵتیان بن. ههڵبژیردراوهكان واڵمدهری خواست
ی خهڵك بۆ دهنگدان. هاندان و ڕێكخستن ی ڕۆڵ������ی كۆمهڵگه دوو ی خهڵك و بههێزكردن بهش������داری ی ی بههێزبوون هۆكارن كه به ش������ێوهی بهرامبهر دهبنه هۆ یهكتر .كاتێك كه خهڵك بهش������دار دهب������ن له چاالكییهكان، ی بڕۆا بهخۆبوونیان بهرز دهبیتهوه و كارامه دهبن ،ههس������ت ی ژیانی خۆیان ی خۆیان بۆ كۆنترۆڵكردن خواست و توانای ی ی خهڵك بههێز بوو ،ئهگهر به كار دێنین و ،كاتێك كه پێگه بهشدارییان له چاالكییه جیاوازهکاندا بهرز دهبێتهوه. ی نوێ ی بهڕێوهبهران پهروهرد ه و ئامادهكردن ڕێكخراوه ناحكوومییهكان پێویسته كه بهرێوهبهرانی نوێ له كۆمهڵگهی خۆیاندا پهروهردهو ئاماده بكهن ،تهنانهت ئهگهر ئهم كۆمهڵگهیه لهس������هر بنهمای سنووره جوگرافیایییهکان یا لهس������هر بنهمای بهرهنگاربوونهوه لهگ������هل گرفتێكی هاوبهش پێكهاتبێ������ت .ئێوه ئهم كاره له ڕێگهی بههێزكردنی تواناكانی خهلك و ڕهخساندنی دهرفهتی نواندنی ڕۆڵی بهرێوهبهرایهتی بۆ ئ������هوان ئهنجام دهدهن .ب������ه پ������هروهرده و ئامادهكردنی بهڕێوهبهرانی نوێ ئێوه دڵنیا دهبن ،كه دوای لهكاركشانهوهی شوباتی 2013
33
دامهزرینهرانی ڕێكخراو ،ههوڵهكانی ڕێكخراوی ناحكوومی ی ئێوه ب������هردهوام دهبێت .ئهو خاڵهی ك������ه زۆر گرنگه ئهوهیه، ئێوه بوارێك دهڕهخس������ێنن كه تیادا ئهو كهس������انهی دهكهونه ژێر كاریگهری گرفتێكی تایبهتهوه ،خۆیان بۆ چارهسهركردنی گرفتهكه بهشدار دهبن. ی ئهو بهڕێوهبهرانهی كه ئێوه پهروهردهیان دهكهن له ڕێگا ی ی ههوڵهكان شێوازهكانی خوارهوه دهبنه هۆی بههێزكردن ی ی تر ی خهڵكان ڕێكخراوی ناحكوومیی ئێوه :پ������هروهرده ی ی ئهو گرفتهی كه ڕێكخراو كۆمهڵگه بۆ چارهس������هركردن ی پهیامنێر ی ڕۆڵ ی دهدات .دهورگێڕان ی چارهسهر ئێوه ههوڵ ی ی تهندروس������تیی گش������تیدا .هاوكاریكردن له پرۆگرامهكان دهوڵهت و بهرپرس������ه ههڵبژێردراوهكان و بهشداریكردن له �����تنه جیاوازهکان و پێشكهشكردنی ڕاپۆرت .هاندان دانیش� ی ی خهڵكانی تر بۆ بهش������داریكردن ،دهربڕین و ڕێكخس������تن ی كاره مهیدانییهکان. ڕایهكانیان و ئهنجامدان ڕێكخراوی تهندروس������تی بۆ گشت بنکهکانی فێرکردن له بواری تهندروس������تی بۆ ئافرهتانی ك������هم دهرامهتی كۆمهڵگا بهرپا دهكات و له یارمهتیدانیان بۆ به كارهێنانی ڕێگاكانی تهندروستیی گونجاو س������هركهوتوو بووه .ئێستا ڕێكخراوی تهندروستی بۆ ههمووان دهیهوێت پرۆگرامێكی بهڕێوهبهرایهتی بۆ ئافرهتان دهس������ت پێ بكات ،كه ئامانجهكهی پهروهردهی ئافرهتان������ی كهم دهرامهت������ی كۆمهڵگایه ب������ۆ گێڕانی ڕۆڵی ڕابهرانی كۆمهڵگه له بواری بابهتهكانی تهندروستیدا. ی ئێ������وه دهیهوێ������ت چهند لهو ی ناحكوومی������ ڕێكخ������راو ی پهروهردهییدا ئافرهتانهی كه بهش������دارییان ل������ه خولهكان ی كۆبوونهوهكانی ههفتانه كردووه دابمهزرێنێت ،بۆ ئ������هوه ی خوارهوه وهك ی ئێوه خاڵهكان������ بهرپا بك������هن .ڕێكخراو ی دهكات :چ������ۆن دهتوانین بابهت������ی كۆبوونهوهك������ه دی������ار ی كۆمهڵگه كه ی باش������تر؟ لهو بهش������ه ببین به بهڕێوهبهرێك ی به چ جۆره ی ئ������هم ئافرهتانهیه ،پێویس������ت ی ژیان ش������ۆین بهڕێوهبردنهكه؟ ههروهها ئهم ئافرهتانه خۆیان دهیانهوێت چ ج������ۆره بهڕێوهبهرێكیان ههبیت؟ ئ������هم پرۆگرامه پێكدێت ی ی كه ئامانجیان دروس������تكردن ی پهروهردهی له خولهكان������ ی كارامهیی بنچینهیییه له بوارهكانی خوارهوهدا :شیكردنهوه ی پالن .داڕشتنی گهاڵڵه بۆ گرفتێك له كۆمهڵگه .داڕش������تن ڕووداوهكان و پرۆگرام������هكان .بهڕێوهبردن������ی ئهركهكان، ی كات و س������هرچاوهكان .بهرپاكردن������ی كۆبوونهوه. دانان ی ناكۆكییهكان. وتاروتنهوهی گشتی .چارهسهركردن ی له بیرتان نهچێت ،له كاتێك������دا پهروهردهكردنی فهرم
34ههڵبژاردن ژماره ()30
گرنگه ،ب������هاڵم مرۆڤهكان به ڕێگ������هی ئهنجامدانهوه فێری ی بهرێوهبردندا، کار دهب������ن .له گرنگتری������ن پرۆگرامهكان������ بهشداربووهكان فێردهكرێن كه گرفتێك بۆ چارهسهركردن ی بدۆزین������هوه و دواتر ی چارهس������هركردن ههڵبژێرن ،ڕێگه دهست بكهن به جێبهجێكردنی .بهشداربووان له پرۆگرامی ی بۆ ههمووان، ی تهندروست ی ڕێكخراو بهڕێوبردنی ئافرهتان له بوارهكانی خوارهوهدا پهروهرده دهكرێن: ناس������ینی گرفتێك ،بۆ نموونه بۆچی ژمارهیهكی زۆر له ئافرهتان له كۆمهڵگهدا تووشی ئهو نهخۆشییانه دهبن ،كه ی دهتوانرێت ڕێگه بگیرێت له تووش������بوونی .شیكردهنهوه ی ی ئهم گرفته .ب������ۆ نموونه بودجه ی بنچین������ه هۆكارهكان������ ی ی چارهسهركردن ی كه ناوهند ی حكووم نهخۆش������خانهیهك ی بهرچاو نزم بۆتهوه و له ئهم نهخۆش������ییهیه ،به ڕادهیهك������ ی زۆر له ئافرهتان توانای چارهسهرییان ئهنجامدا ژمارهیهك ی ی پرۆگرامهكان ی حكوومی������ نامێنێ������ت .ههروهه������ا بودجه ی تهندروستیش نزم بۆتهوه. ی له بوار پهروهردهی ی كه دهیانهوێ������ت بیانگۆڕن ،بیاندوزینهوه، ئهو بابهتانه بیانناس������ن و پۆلێنیان بكهن .ئ������هوان بڕیار دهدهن كه نهك ی تهرخانکردن������ی دووب������ارهی بودجه دهکهن، تهنه������ا داوا ی باشتر له بهڵكوو دهیانهوێت ئهم نهخۆش������خانهیه پرۆگرام بواری پهروهرده و خزمهتگ������وزاری بۆ ئهو ئافرهتانهی كه ی ێ بكات .ئهو كهس������انه ی خوێندنیان نزمه ،جێبهج ئاس������ت ك������ه دهیانهوێ������ت كاریگهرییان لهس������هر ههبێ������ت به وردی ی توانای دابینکردنهوهی دهستنیش������انیان بكهن ،ئهو كهسه ی ی ئهو پهیامان������هی كه ئهگهر بودج������هی ههیه و ل������ه بوار ی ههیه لهس������هر ئهو كهسه ،بریار بدهن.له كاریگهری زیاتر ی ی تر ی ئافرهتان ،ئافرهتان ی پرۆگرام������ی بهرێوهبردن كۆتای كۆمهڵگه ه������ان دهدات بۆ ئهوهی داواكارییهك واژوو بكهن، ی ههندێك نامه بنێرن و یا له بهرامبهر نووسینگهی وهزارهت تهندروستی له ناوچهكهیاندا كۆببنهوه. ی ئهم بهرێوهبهره نوێیانه ی كه پهروهردهکردن ی ئهوه دوا ی ی ئێوهدا كۆتایی پێهات ،ڕێوشۆین ی پرۆگرام له چوارچێوه ی بهردهوامیان بدۆزنهوه ،ئێوه دهتوانن تایبهت بۆ پاڵپش������تی كاره به شێوازی خوارهوه ئهنجام بدهن: ئهم دامهزراندنی������ان وهك كارمهند له ڕێكخراو .ئهگهر ڕێكخراوی تهندروس������تی بۆ ههم������ووان بودجهیهك ی زیاتر ب������ۆ پهرهپێدانی پرۆگرامهكانی پهروهرده و فێركردنی خۆی له بواری بابهتهكانی تهندروس������تیدا دابین بكات ،دهتوانێ������ت دهرچووانی خولهكانی بهرێوهبردن������ی ئافرهت������ان بۆ دروس������تكردنی پهیوهن������دی لهگهل
كۆمهڵگا و تهنانهت بۆ پهروهردهكردنی كهسانی تر دابمهزرێنێت. ڕهخس������اندنی دهرفهت ب������ۆ بهش������دارییان ل������ه پرۆگرامهكانی پاڵپش������تیكردندا .ئهگهر ڕێكخراوی تهندروس������تی بۆ ههمووان دهیهوێت كه بۆ زیادكردنی بودجهی نهخۆشخانهكانی دایكان و مندااڵن چاالکیی ئهنجام بدات ،دهتوانێت بانگهێشتی دهرچووانی خولهكانی بهرێوهبردنی ئافرهتان بكات ،بۆئهوهی به داڕش������تنی پرۆگرامهكان بۆ ئهم ههوڵدانانه ،دیاریكردنی پهیامێكی خوازراو و پهیوهندیكردن به بهرپرسانی حكوومی یارمهتیدهر بێت. ڕهخس������اندنی دهرف������هت ب������ۆ ئهوانهی ك������ه دهیانهوێت بیرۆكهكانی������ان جێبهجی بكهن .له كاتێك كه ئهم بهرێوهبهره نوێیان������ه بیرۆكهیهكی تایبهتیان ههیه ب������ۆ پرۆگرامێك وهك، بهرنامهی گهیاندنی گش������تی لهب������ارهی گرنگیی چاودێریی ی دووگیانی تووش������بوو به نهخۆش������یی تایبهت بۆ ئافرهتان ئای������دز .ڕێكخراوی تهندروس������تی بۆ ههم������ووان ،دهتوانێت به كۆكردهنهوهی پارهی پێویس������ت ب������ۆ جێبهجیكردنی ئهم پرۆگرام������ه یارمهتیدهر بیت .بڕوا بهخۆبوونێک كه ئهوان له كات������ی جێبهجێكردنی ئهم پرۆگرامه به دهس������تی دههینێن، دهتوانێ������ت ببیته هۆی ئ������هوهی كه خۆیان بڕی������ار بدهن بۆ دامهزراندنی ڕێكخراوێكی ناحكوومی ،كه له كۆتاییدا دهبێت به هاوپهیمانییهك بۆ ڕێكخراوی تهندروستی بۆ ههمووان.
گهشهی بهشداریی مهدهنیی بهرفراوان ی ناحكوومی������ی ئێوه دهتوانێت به ڕێگاكانی تر ڕێكخراو ی له بهڕێوهبهره بێجگه له ڕێگاكانی پهروهرده و پاڵپشتیكردن ی گرینگ نوێیهکان ،گهشهی بهشداریی مهدهنی بدات .خاڵ ئهوهیه كه ههموو كهس������ێك ناتوانی������ت ببێت به بهڕێوهبهر. ڕێكخراوی ناحكوومیی ئێوهش دهتوانێت دهرفهت بدات بهو كهس������انهی كه توانای بهڕێوهبردنی������ان نییه ،بۆ ئهوهی كه ی ی كۆمهڵگه بدهن .گهشهكردن یارمهتیی باشتربوونی ڕهوش ی ی ههمهالیهنه ،ل������ه كۆتاییدا یارمهتی ی مهدهنی بهش������داری ڕێكخراوی ئێوه دهدات ،بۆ ئهوهی بگهنه ئامانجی خۆیان. ڕێگاكانی گهشهی بهشداریی مهدهنی له الیهن ڕێكخراوی ناحكوومیی������هوه دهتوانرێ������ت بریتی بێت ،له ڕهخس������اندنی دهرفهتهكان بۆ خهڵك به مهبهستی باسكردن له ئامانجهكانیان لهبارهی داهاتوو ،هاندان و ڕێكخس������تنی خهڵك بۆ ئهوهی بهشداری له ههڵبژاردنهكاندا بكهن .ڕێكخراوی ناحكوومی دهتوانێت له یارمهتیدانی خهڵك بۆ تێگهیشتن لهو خاڵهی كه ئهوان دهتوانن خواستهكانی خۆیان دهرببڕن و ههر كهسێك خاوهنی دهنگی خۆیهتی ،ڕۆلێكی سهرهكی ههبێت.
ی كۆمهڵگ ه بۆ ی ئهندامان بانگهێشتكردن ی ئامانجهكان دیاریكردن ی كاریگهر لهگهل خهڵكانێك كه هیچ یهكێك له ڕێگاكان������ ی خۆیان، ی پالن بۆ داهاتوو كاتێك ڕۆلیان نهبووه له داڕشتن ی هیواكان و ئامانجهكانیان بانگهێشت كردنیانه بۆ دهربڕین ی ی خۆی������ان و كۆمهڵگاكهی������ان .ڕێكخراو ی ژیان له ب������وار ی ی بۆ ههمووان ،دهتوانێت دانیشتن بۆ هاوبهش تهندروست ی كۆمهڵگه چینه جیاوازهکان ی ئامانجهكان لهگ������هڵ پێكردن ی وهك گهنجان ،پی������ران ،ئافرهتان و پیاوان ،دانیش������تووان ناوچه جیاوازهکانی ش������ار بهرپا بكات .لهم دانیشتنانهدا ئێوه دهتوانن پرس������یار له بهش������داربووان بك������هن ،كه ئایا ی ئێوه له خزمهتگوزارییه ئهگ������هر ههموو خهڵك له كۆمهڵگا تهندروس������تییهكان س������وودمهند ببان ،كۆمهڵگای ئێوه چۆن ی دهكرد؟ دهبوو؟ چ گۆڕانكارییهكتان تیدا بهد ی ئافرهتان������ی ڕێكخراوی پرۆگرام������ی بهڕێوهبهرایهتی������ ی ی بۆ ههمووان ،دهتوانێت ئافرهتانی دانیشتوو تهندروست ی یهكتر كۆ بكاتهوه ،بۆ گهڕهكه ههژارنش������ینهكان له دهور ی بكات ،كه ی هاوبهش بۆ كۆمهڵگایهك دیار ئهوهی ئامانجیك ی و سهالمهتیی ئافرهتان ی تهندروس������ت تیادا بۆ بههێزكردن ی هاوبهشكردنی ئامانجهكان ههوڵ دهدات .له كۆبوونهوهكان ی جار ئهم جۆره پرسیارانه له بهشداربووان دهكرێت: زۆربه ی لهو كۆمهڵگایه كه ئێوه مهبهس������تتانه ب������ۆ داهاتوو ،ژیان ئافرهتان به چ ش������ێوهیهك دهبێت؟ كۆمهڵگه به چ شێوهیهك دهبێت؟ كۆمهڵگه چ جۆره سهرچاوهیهك بۆ پاڵپشتیكردن له ی دهكات؟ ی ئافرهتان دیار ی و سهالمهتی تهندروست كردنی ی پرۆگرامهكان بۆ ئاماده ڕێكخستن ی خهڵك دهرفهتی بهشداری یارمهتیدانی خهڵك بۆ دیاریكردنی ئامانجێكی هاوبهش بۆ ی یهكهمین قۆناغه بۆ زنجیره چاالكییهك كۆمهڵگهكهیان ،خۆ ی بۆ ئاش������ناكردنیان لهگ������هل تواناكانیان بۆ دروس������تكردن ی دواتر یارمهتیدانیانه بۆ تێگهیش������تن داهاتووی������ان .قۆناغ ڕێكخراوه ی گۆڕینیان ههیه. ل������هم بابهته ،كه ئهوان توان������ا ناحكوومیی������هکان دهتوانن چاالكیی������ه جۆراوجۆرهکان ڕێك بخهن ،ك������ه تیادا خهڵ������ك توانای گۆڕانكاری������ی بچووك و گهورهیان بۆ باش������ترکردنی کۆمهڵگ������هی خۆیان ههیه .بۆ ی بۆ ههم������ووان دهتوانێت ی تهندروس������ت نموونه ،ڕێكخراو ی گهڕهكهكان بهرپا پرۆگرامی وینهكێشان لهس������هر دیوار ی ڕووی ی گهنج������ان بكات بۆ ئ������هوه بكات و ،بانگهێش������ت شوباتی 2013
35
دیوارهكان به وینهی كۆمهڵگایهكی تهندروست بڕازێننهوه. ی بۆ ههمووان ههروهها دهتوانێت ی تهندروست ڕێكخراو ی ش������هقامهكان و شوستهكان ههندێك ڕۆژ بۆ پاككردهنهوه له گهڕهكه جیاوازهكان دیاری بكات ،كه لهو ڕۆژهدا خهڵك ی پاركهكان و ش������هقامهكان دهبن. ی پاككردنهوه خهریك������ ی ڕێكخ������راوه ناحكوومییهكان دهس������تهی بهڕێوهبهرایهتی������ دهتوانن داوا له كۆمپانی������ا بازرگانییهكان بكهن ،كه ئامیر ی ئ������هم چاالكییانه بۆ و پێداویس������تییهكان ب������ۆ ئهنجامدان ی ی ناحكوومی ی خۆبهخش دابین بكهن .ڕێكخراو كهس������ان ی ئێوه ههروهها دهتوانێت داوا له حكوومهت بكات بۆ ئهوه ک پاڵپش������تی ئهم جۆره ههواڵنه بكات .ئ������هم كاره دهرفهتێ ی بۆ بهرپرسان و یاس������ادانهران دروست دهكات ،بۆ ئهوه پهیوهندییهك لهس������هر بنهمای چاكه بۆ كۆمهڵگه دروس������ت ی بكات و ،له ههمان كاتدا پهیوهندیی ڕێكخراوی ناحكوومی ئێوه لهگهل حكوومهتیش بههێزتر دهكات.
ی ی ئهندامان ی بهشداریكردن ڕهخساندنی دهرفهت پرۆگرامه پشتگیرییهکان كۆمهڵگه ل ه لهس������هر ئێوه پێویس������ته كه دهرفهتی بهشداریكردن بۆ ی ئهندامانی كۆمهڵگه بڕهخسێنن ،لهو بابهتانهی كه ڕێكخراو ی ئێوه له سنووریدا چاالكیی ئهنجام بدات .ئهو ناحكوومی ی كهسانهی كه زیاتر له ههموو كهس دهكهونه ژێر كاریگهر ی پهیام ی زیاترن بۆ گهیاندن ی متمانه ئهم بابهتانهوه ،جێگا ی ی و سیاس������هتوانان .لهو واڵتانه به بهرپرس������انی حكووم �����راوه ناحكوومییهكا ن ی كهمت������ره ،ڕێكخ� كه تی������ادا ئازاد ی ی داواكارییهكان و نووس������ین دهتوانن خهلك بۆ واژووكردن ی نامه و پهیوهندیی������ه تهلهفوونییهكان هان بدهن .ڕێكخراو ی زانیارییهكان و ناحكوومی������ی ئێوه دهتوانێت به دابینكردن ی پێویس������ت ،یارمهتی ئهم ههوڵدانانه بدات .بۆ ئامرازهكان ی بۆ ههمووان داوا نموونه ،ئهگهر ڕێكخراوی تهندروس������ت ی ی دهكات بۆ ئهوهی كه بارودۆخ له وهزارهتی تهندروس������ت تهندروس������تیی ناوچهیهك باشتر بكات ،دهتوانێت سوود له ی كۆمهڵگه وهربگرێت و ،ب������ه پهروهردهكردنیان ئهندامان������ بتوانێت یارمهتیدهر بێت بۆ گهیاندنی پهیام. ی س������هرهكیی پرۆگرامی ئ������هم ئهندامانه دهتوانن پهیام ی خۆیان و ی تۆمار بك������هن و ،دواتر داواكاری������ پش������تگیر ی ڕاستییهكانی پهیوهست به ئاسهوارهكانی نهرێنیی بارودۆخ ی خۆیان پێشكهش ی تهندروس������تی له كۆمهڵگه نهگۆنجاو به بهرپرس������انی واڵت بكهن .له كاتێكدا كه ژهمارهیهك له 36ههڵبژاردن ژماره ()30
ی ی نهرێن ی كاریگهری ی كۆمهڵگ������ه ڕاپۆرتێك لهباره ئهندامان ئهم بارودۆخه لهس������هر تهندروس������تیی مندااڵن پێش������كهش ی بكهن ،ئ������هم پرۆگرامه زۆر بههێزتر دهبێ������ت .كارمهندان ی ی بۆ ههمووان دهتوانێت یارمهتی ی تهندروس������ت ڕێكخراو ی كه له ی كۆمهڵگه بدات ،بۆ ئ������هوهی ئهو خااڵنه ئهندامان������ ی بكهن و، داواكارییهكهی������ان زیاتر له الیان پهس������نده دیار ئهم خااڵنه به شێوهیهك دهرببڕن ،كه زیاترین كاریگهرییان ی سیاس������ی دهرفهت نادات ی كه ئاقار ههبێت .لهو واڵتانه ی ی ناحكوومی ب������ه جموجووله كۆمهاڵیهتیی������هكان ،ڕێكخراو ی ی پشتگیریی خۆی به ورد ئێوه پێویسته كه ڕێوشۆینهكان ی بكات .ئێوه دهبێت دڵنیا بن كه كۆمهڵگهی ئێوه به تاوت������ۆ ی دهوڵهته. ی كاردانهوهكان ی ئاگادار باش
ی چاودێریكردن ك ه پشتگیریكردن ل ه پێكهاتهكان ی مهدهنی ی بهشداری دهبن ه هۆ ی كه به پێ ی یاسا دهرفهتی ئهنجامدانی چاالكی ی لهو واڵتانه مهدهن������ی ههیه ،بهاڵم ئهم چاالكییانه به ش������ێوهیهكی بهرباڵو ی ڕێكخراوه ناحكوومییهکا ن ئهنجام نادرێن ،ئهركێك ی گونجاو پش������تگیریكردنه ل������ه كار و ڕهوت ی پێویس������ته بۆ بهش������داری ی مهدهنی .ڕێكخراوه ناحكوومییهکان پێویسته بۆ پشتگیریكردن له بابهتهكانی خوارهوه هاوكاریی یهكتر بكهن: ڕهخس������اندنی دهرفهتی پێویس������ت بۆ ئهو مهبهس������تهی، ڕێكخراوه ناوچهیییهکان كه بهرپرسهكانیان به بهشداریكردنی خهڵ������ك ههڵدهبژێردرێن ،بۆ ئهوهی ك������ه هاوواڵتیان بتوانن ڕایهكانی خۆیان لهبارهی یاس������ا نوێی������هکان كه له قۆناغی پێداچوونهوه و پهس������ندكردنه ،دهرببڕن( .بۆ نموونه دادگه گشتییهکان) .سوودوهرگرتن له كۆمیسیونهكانی ڕاوێژکاریی کۆمهاڵیهتیی یان کۆمیس������یۆنی چاودێری������ی هاوواڵتیان له الی������هن وهزارهتخانهكانی دهوڵهتی بۆ وهرگرتنی ڕای خهڵك و واڵمدانهوه به پرس������یارهكانی هاوواڵتی������ان .وهدیهێنانی شهفافیهتی زیاتر له ڕهوتی بڕیاردان و دهسپێڕاگهییشتنی هاوواڵتی������ان به زانیاریی������هكان وهك باڵوكردهنهوهی ئاماری دهنگدهران یا خستنهڕووی ههندێك بهڵگهی تایبهت بۆ گشت كۆمهڵگه بۆ پێداچوونهوه و سهرهنجدان. ی ڕێكخراوه ناحكوومیی������هکان دهتوانن به هاوكاریكردن بهرپرسان بۆ پابهندبوون به پهیمان و بهڵێنهكانی خۆیان و ی بههرهمهندبوون له پشتگیرییهكانی خهڵك ،زیاتر له ڕێگه ی بهرپرسیاریهتییهكان ،دهبێته واڵمدانهوه و له ئهستۆگرتن ی حكوومی بۆ ئهم پێكهاتانه و ی كه بهرپرس������ان ی ئهوه هو
كار و ڕهوتانه بههایهك دابنێن و ،له ههمان كاتدا ڕێكخراوه ناحكوومییهکا ن پێویسته لهسهریان كه كۆمهڵگه پهروهرده ی ی خهڵك بزانن ،كه بهرپرس������ان واڵمدهر بكهن بۆ ئ������هوه یه داوا له ی ئهوهیان هه ی ئهوانن و هاوواڵییان ماف خواست بهرپرسان بكهن ،كه بهرپرسایهتی بگرینه ئهستۆ و واڵمدهر ی بن .خهڵك بۆ گهیش������تن بهم ئامانجانه پێویسته كه توانا گهیشتن به زانیارییهكانیان ههبیت ،ههم پهیوهندییان لهگهل بهرپرسهکاندا ههبێت ،كه ڕێكخراوه ناحكوومییهکان دهتوانن دهرفهتی دهسپێڕاگهییشتن به ههردووکیان ههبێت. ب������ۆ نموون������ه ،ڕێكخ������راوی تهندروس������تی ب������ۆ ههمووان بهڕێوهبهرایهت������ی یهكێك ل������ه هاوپهیمانییهكان������ی ڕێكخراوه ناحكوومییهکانی له دهست دایه ،كه ئامانجی گوشارخستنه سهر وهزارهتی تهندروس������تییه ،بۆ پێكهینانی كۆمیسیونێكی ڕاوێژكاریی هاوواڵتیان به مهبهستی وهدهستهێنانی چاودێریی خهڵك ل������ه ب������واری پرۆگرامهكانی وهزارهتی تهندروس������تی. ڕێكخراوه ناحكوومییهکان ئهم ئهركهیان ههیه كه ئهندامانی كۆمهڵگه بۆ ب������وون به ئهندام لهم كۆمیس������یۆنهدا ،ناونووس و پ������هروهرده بك������هن .ڕێكخراوی تهندروس������تی بۆ ههمووان ئافرهتانی دهرچوو له خولهكانی بهڕێوهبردنی ئافرهتان هان دهدات ،كه بۆ به ئهندامبوون لهم كۆمیس������یۆنه ههوڵی خۆیان بدهن .ڕێكخ������راوه ناحكوومیی������هکاندهیانهوێت دڵنیا بن كه پێكهاتهی ئهم كۆمیس������یۆنه به شێوهیهكه ،كه دهوڵهت یا هیچ ڕێكخراوێكی ناحكوومیی تایبهت ناتوانێت كۆنترۆڵی بكات.
ڕێكخستن و فێرکردنی دهنگدهران له كۆتاییدا ،ڕێكخراوه ناحكوومییهکا ن دهتوانن دهنگدان ی مهدهنی بناسێنین و ،خهڵك هان وهك جۆرێك له بهشداری بدهن بۆ بهش������داری كردنیان ،له كاتێكدا ئهگهر سیستهمی سیاس������ی ئهم دهرفهته بدات .ڕێكخ������راوه ناحكوومییهکان ی دهتوان������ن دهنگدهران ناونووس بك������هن و لهبارهی گرنگی ههڵبژاردهنهكان قسهیان بۆ بكهن ،كۆبوونهوهی هاوبهش له نێ������وان كاندیدهكان و خهڵك بهرپا بكهن و ،هاوواڵتیان هان بدهن كه له ڕۆژی ههڵبژاردندا بهشداری بكهن. کۆبهند ی بههێزكردنی بهش������داریی خهڵ������ك و بههێزكردنی ڕۆڵ ی ی ههوڵدانهكانی ڕێكخراوێك ی سهرهكی هاوواڵتیان ،تهوهر ی ب������ۆ گۆڕان .لهوانهیه ناحكوومیی������ه له درێژهی ههوڵهكان
ی ی ئێوه له بواری داڕش������تن كه ڕێكخ������راوی ناحكوومی������ پهی������رهو و پرۆگرام ،بهڕێوهبردن و پ������رۆژه چاودێرییهكان ی زۆر س������هركهوتوو بێت ،بهاڵم ئهگ������هر بنهمایهكی بههێز ی هاوواڵتیان دروس������ت نهكات، بهڕێوهب������ردن و بهش������داری ڕێکخراوی ناحکوومیی ئێوه لهدوای وازهێنانی بنیاتنهرانی ڕێکخراوهکه ،نهتوانێت زۆر درێژه به کارهکهی بدات. ی تر ئێوه له ههمان كاتدا به بهرهو پێشبردنی بوارهكان ی ی خۆتان ،پێویس������ته كه تواناكان ی ناحكوومی له ڕێكخراو ی ی ماف ی و پاراستن ی خۆتان له بوارهكانی پاڵپشت ڕێكخراو ی هاوواڵتیان بهرز ی ڕۆڵ ی بۆ گشت و بههێزكردن بهش������دار ی بكهن������هوه .ئێوه دهبێت كاری خۆتان ب������ه پهروهردهكردن ی ی ئهنجوومهن ی خۆبهخش و ئهندامان كارمهندهكان ،كهسان ی ی كه ڕێكخراوهكان ی ڕێكخراوهكهتان لهو بواره بهڕێوهبردن ی بهش������داریی مهدهنی دهتوانن چ ناحكوومی بۆ بههێزكردن ی ێ بكهن .ئێوهش له بوار كارێك ئهنجام بدهن ،دهس������ت پ بهئهنجامگهیاندنی بابهته سیاسییهکا ن لێكۆلینهوه ئهنجام ی تهواوتان ههبێت بدهن ،ه������هوڵ بدهن ک������ه تێگهیش������تنێك ی ی دهس������هاڵت ،ئهو ڕۆڵهی ك������ه ڕێكخراو له هاوس������هنگی ناحكوومیی ئێوه دهیهوێت بگرێته ئهستۆ ،بیناسن و لهگهڵ دهوڵهت پهیوهندییهكی داهێنهرانهتان ههبێت. ی ئێوه ههروهها پێویس������ته كه گۆیڕایهڵی������ی بیرۆكهكان ی چ كارێكیان ی ئهنجامدان ی خۆتان بن .ئهوان توانای كۆمهڵگه ههیه؟ كهس������انێك ههن كه دهیانهوێت تهنها پهیوهندییان به ی خۆیانهوه ههبیت ،یا تهنها بۆ دانیش������تووانی گهڕهكهكان ی ئهو گرفتانه ههوڵ بدهن ،كه كاریگهرییان ههیه چارهسهر ی خێزانیان یا دانیشتووانی گهڕهكهكهیان. لهسهر ئهندامان ی ی جموجۆڵ له بواری بابهتهكان ئهوان بهر لهدهستپێكردن تر و سیاسهته گهورهكان ،پێویستیان به كات ههیه. ی ی دروس������ت بۆ بههێزكردنی بهشداری تهنها یهك ڕێگا ی ڕۆڵ������ی هاوواڵتی������ان نییه .ئێوه مهدهن������ی و بههێزكردن������ ی بچووكهوه دهس������ت ی خۆتان له بابهت دهتوان������ن چاالكی������ ێ بكهن ،ڕێکاری جی������اواز تاقی بکهن������هوه و ،بهرهبهره پ������ زانیاریی زیاتر بهدهس������ت بینێن .ل������ه بیرتان نهچێت ،جیا له مهئموورییهتی تایبهتیی ڕێکخ������راوی ناحکوومیی ئێوه، ههرچهند زیاتر خهڵكی كۆمهڵگه وهك هاوواڵتییهك به ماف ی و بهرپرسیاریهتییهکانیان ئاشنا بن ،لێهاتوویی ڕێكخراو ئێوهش زیاتر دهبێت. www.iipdigital.usembassy.gov
شوباتی 2013
37
قبرس ،ئاسۆیهك بهرهو ڕزگاربوون له مایهپووچی سهرهڕای ئهوهی قبرس بهدهستی ئهو قهیرانه ئابوورییهی تووش������ی زۆربهی واڵته ئهورووپیی������هكان بۆتهوه دهناڵێنێت و لهژێر مهترس������ی مایهپووچبووندایه ،ب������هاڵم لهم ههڵبژاردنی ڕۆژی یهكش������هممه ( ١٧و ٢٤ی )٢٠١٣/٢که به دوو خول بهڕێوهچ������وو ،ڕێژهیهكی بهرزی بهش������داریكردن تۆمار كرا و گهیشته %81ی دهنگدهران .ئهم ڕێژه بهرزهی بهشداریكردن لهن������او قهیرانێكی توندی ئابووری������دا ،واتایهكه بۆ ئومێدێك و ئاسۆیهكی گهش بۆ ڕزگاربوون لهو قهیرانه. له 17ی شوباتدا خولی یهكهمی ههڵبژاردنی سهرکۆماری بهڕێوهچ������وو .پاڵێ������وراو و ڕاب������هری پارت������ی گردبوونهوهی دیموكرات������ی (نیك������وس ئهناستاس������یادس) بهجیاوازییهكی زۆرهوه و ب������ه ڕێ������ژهی %45.46ی دهنگ������هكان بهس������هر ڕكابهركهیدا (پاڵێوراوی سهربهخۆ و وهزیری تهندروستی له حكوومهتی پێش������ووی زۆرینهی شیوعی (ستاڤرۆس ماالس) و ههر لهالیهن حزبی شیوعی (ئاكێل )AKELهوه پاڵپشتی دهكرا و%26.91 ،ی دهنگهكانی بهدهس������تهێنا) ،سهركهوت. ههرچی پاڵێوراوی س������هربهخۆ (یۆرگۆس لیلیكاس) بوو ،له الیهن سوسیالیس������تهكانهوه پاڵپش������تی دهكرا و%24.93 ،ی دهنگهكانی بهدهس������تهێنا .ئهم سهركهوتنه بهم رێژه جیاوازه زۆرهوه نهبووه هۆی ئهوهی ئهناستاسیادس وهك سهرکۆمار ههڵبژێردرێ������ت ،چونكه بهپێی یاس������ای ههڵبژاردنی قبرس، پێویس������ته له خولی یهكهمدا پاڵێوراوی سهركهوتوو زیاتر له %51ی دهنگهكان بهدهستبێنێت. خولی دووهمی ههڵبژاردن له 24ی شوباتدا بهڕێوهچوو. ل������هم خول������هدا ئهناستاس������یادس توانی به ڕێ������ژهی %57.5 دهنگهكان بهس������هر (س������تاڤرۆس ماالس)دا سهركهوێت ،که %42.52ی دهنگهكانی مسۆگهر کردبوو. س������هرۆكی ههڵبژێردراو پهیمان������ی دا ،ههوڵی تهواو بدات بۆ ئهوهی داواكاریی (ترویكا )Troikaئهو الیهنانهی قهرز
38ههڵبژاردن ژماره ()30
به واڵته ئهورووپییهكان دهبهخشن (یهكێتی ئهورووپا ،بانكی ناوهندیی ئهورووپی و سندووقی دراوی نێودهوڵهتی) جێبهجێ ب������كات .داواكاری ئهو الیهنانه بریتییه له ،دهس������تپێوهگرتنی دارایی لهالیهن حكوومهتی قبرسهوه .ئهناستاسیادس ههر له سهرهتادا الیهنگری ئهو بیرۆكهیهی دهستپێوهگرتنی دارایی بوو ،ههرچی (س������تاڤرۆس ماالس)ه ،دژی ئهو بیرۆكهیه بوو. كارێكی دیكهی س������هرهكیی ئهناستاسیادس بریتی دهبێت ،له ههوڵدان بۆ یهكگرتنهوه و یهكپارچهیی دوڕگهی قبرس.
نیكوس ئهناستاسیادس
ل������ه 27ی ئهیلول������ی 1946لهدایكب������ووه .پارێ������زهر و سیاس������هتمهداره ،ئهندامی پارتی گردبوونهوهی دیموكراتی ڕاس������تڕهوه و لهس������اڵی 1997هوه ڕابهرایهتی ئ������هو پارته دهكات .بههۆی پش������تگیریكردنی له پالنهكهی كوفی ئهننان ب������ۆ یهكگرتن������هوهی دوڕگهی قبرس ،كه له س������اڵی 2004دا خرایه ڕیفراندۆمهوه ،به ڕێژهی %75.8لهالیهن قبرس������ییه یونانییهكان������هوه رهتكرای������هوه و قبرس������ییه توركهكانی������ش ڕهزامهند بوون لهسهر ئهم یهكگرتنهوهیه ،ئاستی الیهنگرانی ئهناستاسیادس لهداكشاندا بوو.
پارتی گربوونهوهی دیموكراتی
یهكێكه له پارته ڕاس������تڕهوه س������هرهكییهكانی قبرس ،له س������اڵی 1976لهالیهن (گالس������كۆس كلیریدس) دامهزراوه. له ههڵبژاردنی 2006دا %30ی دهنگهكانی بهدهس������تهێنا .له ههڵبژاردنی 2002دا %38.8دهنگهكانی مس������ۆگهر کرد .ئهم پارته دوو كورسی له پهرلهمانی ئهورووپیدا ههیه. www.bbc.co.uk ar.wikipedia.org www.alquds.co.uk arabic.euronews.com
ئهندۆرا
ئهندۆرا واڵتێكی بچووك و سهربهخۆیه، ك������ه دهكهوێته نێوان دوو واڵتی فهرهنس������ا له باكوورهوه و ئیس������پانیا له باشوورهوه. ژمارهی دانیشتووانی ئهم واڵته ٨٦ههزار و ١٦٥كهسه و ڕووبهرهكهی ٤٧٠كیلۆمهتری چوارگۆش������هیه .پایتهختهكهی (الڤێال)یه و شاره گرنگهكانی (ئێسكالدس -ئێنگوردانی، ئێنكامپ و سهنت خولیا دلوریا)یه. له ڕووی كهش������وههواوه ،له هاوین و بههاران������دا ئاووههوایهكی فێنكی ههیه و له زستانیشدا بهفر دهبارێت و ههوایهكی س������اردی ههیه .ئابوورییهكهشی پشت به گهڕیدهیی ،ههروهها %80بهرههمی خاوی نهتهوهیی پێك دێنێت ،تهنیا%2ی زهویهكهی ئ������هم واڵته ب������ۆ بهرههمی كش������توكاڵییه. دانهوێڵه و سهوزهوات یهكێ له بهرههمه گرنگهكانی ئهم واڵتهیه ،بهرههمه دارییهكان و تووتن لهم واڵت������هدا ههنارده دهكرێت. ل������ه ڕووی حكوومهت و سیاس������هتهوهش، خاوهنی س������هرۆكی واڵته .س������هركۆماری
فهرهنسا و قهشه ئیسپانییهكانی ناوچهی ئورخ������ل ،دهس������هاڵتیان ب������ه نوێنهران������ی بهردهوام دهسپێرن .ئهم نوێنهرانه ،بهپێی ریفراندۆمی ساڵی 1993كه پهسهندكرا، مافی ڤیتۆیان له بواری تایبهتدا ههیه. كۆربهندی یاس������ادانانی نوێ ،جێگای ئهنجومهنی گش������تی 28كهس������ی نهریتی دهگرێت������هوه ،ئهم ئهنجومهن������ه پێكهاتووه له چ������وار نوێنهر له ههر بهش ،بۆ ماوهی چوار س������اڵ ب������ه دهنگی ت������هواوی خهڵك ههڵدهبژێردرێ������ن .ل������ه س������اڵی 1981دا، ئهنجومهنێكی بهڕێوهبردنی (ئهنجومهنی دهوڵهت) ههڵدهبژێردرێت .ریفراندۆمهكه
دروس������تكردنی حزبه سیاسییهكانیش������ی پهسهند كرد. سیاسهتهكانی ئهم واڵته له چوارچێوهی دیموكراسیی پهرلهمانی دادهنرێت ،كه له بهرامبهر ئهم سیاسهتانهدا سهرۆكوهزیران له پلهی یهكهمی دهوڵهتدایه و سیستهمی چهن������د حزب������ی حوكمڕانی ل������هو واڵتهدا دهكات .یاس������ادانان ل������ه ئهس������تۆی دهوڵ������هت و پهرلهماندای������ه و دهوڵهت به تهنیای������ی دهس������هاڵتی بهڕێوهبردنی واڵت بهڕێوهدهبات. واڵتی ئهن������دۆرا دهس������هاڵتی دادوهری و وهزارهت������ی دادی س������هربهخۆی ههی������ه. ههروهها ئهم واڵته هێزی سهربازی نییه و واڵتانی فهرهنسا و ئیسپانیا بهرپرسیارهتیی پش������تیوانی خاكی ئهم واڵتهیان له ئهستۆ گرت������ووه ،ئهن������دۆرا ئهندامی هی������چ كام له ڕێكخ������راوه نێونهتهوهییی������هكان نییه ،بهاڵم نیازی چوونه ن������او ئهنجومهنی ئهورووپای ههیه.
ئهندۆرا (شانشینی پهرلهمانیی ئهندۆرا) پایتهخت:
ڤێلال ،ژمارهی دانیشتووان 25.200کهس – ئامار ٢٠٠٨
پانتایی واڵت:
٤٧٠کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
86.165کهس – ٢٠١١
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠١٠ – )%٨٨
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین):
(٢٠٠٩ – )%٩٩
ڕێژهی ژنان له پهرلهماندا:
(٢٠٠٩ – )%٣٥،٧
پێکهاتهی نهتهوهیی:
( )%٣٧ئیسپانیایی )%٣٦( ،ئهندۆرایی )%١٣( ،پورتوگاڵی )%٧( ،فرانسهوی و ()%٧هکهی تریش به سهر گرووپی تردا دابهش دهبێت.
زمانی ڕهسمی:
کهتالۆنی ،بهالم زمانی فرانسهوی و سپانیاییش کهڵکیان لێوهردهگیرێت.
شوباتی 2013
39
ی ههڵبژاردن و گرنگی ئهنجامدانی * ن :هۆشمهند ئهحمهد
ی ههڵبژاردن ،یهكێكه لهو پرۆس������ه هۆیه گرنگانهی گهیشتن به دهسهاڵت و ی له واڵتانی دیموكراسی فهرمانڕهوایهت و ف������ره حزبی������دا ئهنج������ام دهدرێت و ی پهی������ڕهو دهكرێ������ت ،ههروهها لهڕوو ی ههڵبژاردن ئهكادیمییهوه ،جوگرافیا بهشێكی گرنگی جوگرافیای سیاسییه ( )political Geographyو لهگهڵ ی جوگرافیادا گهش������هكردنی ئهو لقه برهوی زیاتری پهیداكرد .جگه لهمانهش ی پرۆسهی ههڵبژاردن مێژوویهكی كۆن ی كانی بۆ س������هردهم ههی������ه و بنچینه ی كۆن دهگهڕێتهوه. یۆنان ی هاوكات لهگهڵ بهرهو پێش������چوون ی ی دیموكراس������ی و ڕهوت������ پرۆس������ه بهجیهانیب������وون( )Globalization ی ی زیاتر ئ������هم پرۆس������هیهش گرنگ������ ی واڵتان������دا پهیدا له نێ������و چوارچێوه ی هاوكێش������ه كرد و ،یهكالییكردنهوه سیاسییهكان بهجۆرێك كه گهل دهبێته كاراكتهری سهرهكی. ی ی ههڵبژاردن ل������ه ڕۆژگار گرنگی������ ی ڕۆژ ل������ه ئهم������ڕۆدا ڕۆژ ل������هدوا گهش������هكردندایه و زۆرب������هی ه������هره ی گ������ۆی ی یهك������ه سیاس������ییهكان زۆر
40ههڵبژاردن ژماره ()30
ی كاردهكهن بۆ بهرهو پێش������چوون زهو ی ئهم پرۆسهیه ،جا چ و سهرخس������تن ی له بازن������هی ناوهوهو ی������ان دهرهوه واڵتهكهیان������دا ،بهجۆرێ������ك ک������ه ئ������هو ههڵبژاردنه كهمترین تانهی لێ بدرێت ی پێوه ی و ش������هفافیهت و زۆرترین ڕوون دیاربێت. ی كۆمهڵێك ی ههڵبژاردن زامن پرۆسه ی گهورهمان ب������ۆ دهكات و دهس������كهوت ی ههیه ،كه ی گ������هوره كۆمهلێك گرنگی دهكرێت به كورتی ئاماژه به ههندێكیان بكهین: ی كۆمهڵگه ی تاكهكان -١گهیش������تن ی وهك و به دهس������هاڵت و دهسهاڵتدار ی سهردهمیانه و پێشكهوتوو ئامرازیك به بهش������داری ئهندامانی كۆمهڵگه له ی بهفهرمانڕهواكردنهدا، چوارچێ������وه ی كه ئهم������هش هاوكاته لهگ������هڵ ئهوه ی ی گ������هورهش ب������ه ڕهوت������ خزمهتێك������ ی ی دیموكراسی دهكات لهسایه پرۆسه ی ڕهخساندنی ژینگهیهكی ئازاد بۆ ئازادی ڕادهربڕین بۆ ئهندامانی كۆمهڵگهیهك، ی دهنگدانهوه كه له ڕێگهی سندووقهكان ی خۆیان و كۆمهڵگهكهیان چارهنووس������ ی دهكهن. دیار ی ی گهل له چوارچێوه -٢بهشداری ئ������هو پرۆس������هیهدا ب������ۆ بونی������ادی
ی ی خۆماڵ ( )structureدهس������هاڵتێك ی ی نیش������تمانی و تاكهكان كه مۆرك������ ی ی پێوهیه .لهگهڵ دروستبوون كۆمهڵگه ی ی نیشتمان ی گهوره هێز و ئینتیمایهك ی گهل ،به ی ڕۆڵهكان و نهتهوهیی ل������هال جۆرێك كه حكوومهت و حوكمڕانهكان، ی ی ئهندامان زاده و ههڵبژێردراوی دهنگ كۆمهڵگهن و له ئهنجامی بهش������داریی ی ههڵبژاردندا سیاسی یان له پرۆسه بونیادیان ناوه. ی پرۆسهی ههڵبژاردن -٣ئهنجامدان ی ی ئازاد و بێ بهر ی ژینگهیهك له سایه ی له تان������هو كهموكورتی ،دهبێته مایه ی دیموكراس������ی خزمهتكردن به ڕهوت ی ههڵب������ژاردن ،ههروهه������ا و ئهزمون������ ی دیموكراس������ی ی كۆڵهكهكان پتهوكردن ی ی ئهزموون ل������ه كۆمهڵگهو پاراس������تن سیاس������ی و نیشتمانی له واڵتدا .ئهمه ی پرۆسهی ههڵبژاردن دهبێته جگه لهوه مایهی یهكتر قبووڵكردن و ڕێزگرتن و فرهیی له كۆمهڵگهدا. ی -٤برهوپهیداكردن و گهش������هكردن دیپلۆماس������ی و س������هنگی واڵت لهسهر ی ئاستی ناوچهیی ،ههرێمی و نێودهوڵهت ی ی واڵته دیموكراتهکان شان بهش������ان ی ی جیهان ،له ئهنجامی پیادهكردن تر ئهم پرۆسه گرنگهدا.
سیستهمی ههڵبژاردن ل ه
(ڤاتیکان)دا
* ئا :تالیب .غ پاپ������ا ل������ه الی������هن قهش������هكانی دانیش������تووی ڕۆم و دهوروبهرهكهی������هوه ههڵدهبژێردرا .له س������اڵی 1059مافی ههڵبژاردن به كاردینالهكانی كهنیس������هی پیرۆزی ڕۆما درا و له س������اڵی 1179مافی دهنگدانی تهواوی كاردینالهكان، به یهكس������انی ڕاگهیێندرا .پاپا (ئوربان)ی شهشهم كه له ساڵی 1378ههڵبژێردرا ،دواین پاپا بوو ،كه له سهردهمی ههڵبژاردنیدا كاردینال نهبوو .یاس������ای کهنیس������ه دهڵێت، ئهگهر كهس������ێكی ناڕۆحانی ههڵبژێردرێت ،دهبێت نیشانی پیرۆزی قهشهیی له سهرۆككۆڕی كاردینالهكان وهربگرێت. له یاساكانی ئێستای کهنیسهدا ،پاپا لهالیهن كاردینالهكانی ژێ ر 80ساڵییهوه ههڵدهبژێردرێت. دووهمی������ن ئهنجومهنی لیونهكان كه 7ی ئایاری س������اڵی 1274دامهزرا ،تا بهس������هر ههڵبژاردن������ی پاپادا چاودێری بکات .ئهم ئهنجومهنه فهرمانی دا كه دهبێت دهنگدهرهکان، تا ده رۆژ دوای مردنی پاپا كۆ ببنهوه و تا كاتی ههڵبژاردنی
پاپا ،گوشهنشین بن .له سهرهتاكانی سهدهی شانزدهههمدا شێوازی ههڵبژاردن لهگهڵ ئێس������تادا جیاوازی ههبوو ،كه دهب������وو له نێوان مردنی پاپا و كۆبوونهوهی كاردینالهكاندا، گۆڕانێک دروست بێت. ل������هو س������هردهمدا دهنگ������هكان ب������ه ش������ێوهی زارهكی ڕادهگهیهندران ،كه س������ادهترین ڕێگه بوو .له ساڵی 1621 دوایین جار ب������وو كه دهنگی زارهكی بهكار دههێنرا( .ژان پۆل)ی دووهم وهرگرتنی دهنگی زارهكی ههڵوهش������اند و له دوای ئهوهدا ،پاپا به دهنگ������ی ئهنجومهنی كاردینالهكان و به پسوولهی دهنگدان ههڵبژێردرا .زۆر جار ههڵبژاردنهكان له کهنیس������هی بچووكی (سیس������تین) بهڕێوهدهچۆ .سێ كاردینالی ههڵبژێ������ردراو بۆ كۆكردنهوهی دهنگی كاردیناله ئامادهنهبووهکان (به هۆی نهخوشی) و سێ كاردینالیش ،بۆ ههژماردنی دهنگهكان و سێ كاردینالی تر بۆ چاودێریكردنی ههژماردنی دهنگهكان دهسنیشان دهكران.
شوباتی 2013
41
پس������وولهی دهنگدان باڵودهكران������هوه و ههر كاردینالێك ناوی ئهو كهس������هی كه مهبهس������تی بوو دهینووس������ی و به دهنگێكی بهرز س������وێندی دهخوات( :بهو كهس������هی كه بیر ل������ه فهرمانی خوا دهكات ،ههڵ������ی دهبژێرێت) و ،له دواییدا دهنگهکهی دهخس������ته ناو س������ندووقهوه .پێش ههژماردنی دهنگهكان ،ژمارهی دهنگهکان دهژمێردران ،ئهگهر ژمارهیان لهگهڵ ژمارهی بهش������داربوواندا یهكس������ان نهبووایه ،ئهوا دهنگهكان پۆچ������هڵ دهكرانهوه و دووب������اره ههڵبژاردنهكه ئهنجام دهدراوه .دوای������ی كاردینالێکی تر به دهرزیودهزوو پس������وولهكانی بهیهكهوه دهبهس������تن ،تا به هیچ شێوهیهك ساختهكاری نهكرێت .دهنگدان تا ئهو كاته ئهنجام دهدرا، كه پاپا دوو لهسهر سێی دهنگهكان بهدهست بێنێت. یهكێ له الیهنه بهناوبانگهكانی ههڵبژاردنی پاپا ئهوهیه، كه ئهنجامی ههژماردنی دهنگهكان ههر ساتێ به جیهانیان ڕادهگهیێندرێت .دوای ههڵبژاردن پس������وولهکانی دهنگدان دهسووتێنرێن و دووکهڵهکهی به ڕێگهی دووکهڵکێشهکانهوه له گۆڕهپانی (سهنت پیتێر)دا دهبینرێت. بهاڵم ئهگهر له ههڵبژاردنهکهدا فرتوفێل کرا ،ئهوا پسوولهی دهنگ������هکان به ڕێگهی ماددهی کیمیایییهوه دهس������ووتێنرێن و دووكهڵه ڕهشهکهی به ڕێگهی دووكهڵكێشهوه بهدیار دهکهوێت. بهاڵم ئهگهر ههڵبژاردن سهركهوتوو بوو ،ئهوا پسوولهكان به بێ ماددهی كیمیایی دهس������ووتێنرێن ،كه دوكهڵهكهی س������پی دهبێت و ههڵبژاردنی پاپای نوێ ڕادهگهیهنێت. له دواییدا سهرۆكی ئهنجومهنی كاردینالهكان ،داوا له پاپا دهكات تا ڕێوڕهسمهکه ئهنجام بدات .سهرهتا لێی دهپرسێت: (ئای������ا ههڵبژاردنی ئازادانهی خۆت قب������ووڵ دهكهی؟) ئهویش به وهالمی (قبووڵی دهكهم) بهرپرس������یارهتییهكانی دهس������ت پێ دهكات .داتر دهپرسێت( :به چ ناوێك بانگت بكهین؟) دوایی پاپای نوێ ناوی پاش������ایهتی كه ههڵب������ژاردووه ،ڕادهگهیهنێ������ت .پاپای نوێ (له دهروازهی فرمێس������ك)هوه بهرهو ژووری جل گۆڕین دهڕوات ،كه س������ێ جلی ڕهسمیی بچووك ،ناوهند و گهورهی پاپای لێیه .دوایی ئهڵقهی (فیشهر مهن) به پاپا دهدرێت ،ههروهها پاپا دهچێته شوێنی شایسته و كاردینالهكانی تر له نزای خێری ئهو بێبهش نابن. دوایی خزمهتكاری کهنیس������ه له بهرزایی ههیوانی گۆڕهپانی (سهنت پیتر)هوه ڕادهگهێنێت" :ههواڵێكی خۆش������تان پێ دهدهم! ئێمه پاپایهكمان ههیه ".ناوی پاپا و ناوی پاشایهتییهكهی ڕادهگهیهنێت.
42ههڵبژاردن ژماره ()30
تا ساڵی ،1978ڕێوڕهسمی ههڵبژاردنی پاپا چهند رۆژی دهخایاند و له کهنیس������هی بچووكی (سیستین)هوه تا هۆڵی کهنیس������هی (س������هنت پیتر) بهردهوامی ههبوو .ههر لهوێدا ڕێوڕهس������می تاجدانان بهڕێوهدهچوو و یهكهمین وتاری وهك پاپا پێش������كهش دهك������رد .به ھهڵبژاردنی پاپ������ا (ژان پۆل)ی یهکهم ،ئهم ڕێوڕهس������مه ههڵوهشێندرا ،ههندێ له كاسۆلیكه نهریتییهكان داواكارن كه ڕێوڕهس������می سوێندخواردنی پاپا كه به ناوی (س������وێند دژی مودێرنیزم) ناو دهبرێت ،دووباره ئهنجام بدرێتهوه .پاپاكان������ی دوای پاپا (ژان پول)ی یهكهم، ئهم سوێندهیان نهخوارد .ههرچهنده مهنتیق و بهڵگهی بهجێ سهبارهت بهم داواكارییه نییه .وشهی ()seda vacante كورسیی بهتاڵ ،به مهودای نێوان خولی پاپا دهوترێت ،مهودای نێوان مردنی پاپای پێشوو و ههڵبژاردنی جێنشینهكهی. ب������ه پێی ئهم واتای������ه ( ،)seda vacanteكه به مانای "دهسنیشانكردنی ههندێ له كاس������ۆلیكه دژهكانه" ،دهڵێن: هیچ پاپایهكی یاس������ای و شهرعی ههڵنهبژێردراوه و لهگهڵ ئهوهش������دا كورسیی بهتاڵ ههیه .یهكێ له هۆكارهكانی دژی ئهم بیروباوهڕه ئهوهیه ،كه چاكسازی له دووهمین ئهنجومهنی ڤاتیكان و به تایبهتی جێنش������ینكردنی تهرمی (تریدشین) به تهرمی (ژان پۆل)ی شهشهم ،به كفر دادهنرێت. له ماوهیهك������ی زۆردا ،بارهگای پاپای ،رێكخراوێك بوو كه ئیتالییهكان بهس������هریدا زاڵ بوون .پێش ههڵبژاردنی (ژان پۆل) ی دووهم كه ناوی (كارل جوزێف ڤوتیال) له س������اڵی ،1987 كه یهكهمین پاپای نائیتالیبوو ،پاپا (ئوریان)ی شهشهم كه له ساڵی 1522ههڵبژێردرا ،هوڵهندی بوو .له ساڵی 2005دا پاپا (بندیكت)ی شانزدههم كه ئهڵمانیبوو ،ههڵبژێردرا.
سیستهمی پاشایهتی ل ه ئهورووپا و :هێلن ئاكرهیی له ئێستادا 12سیس������تهمی پاشایهتیی س������نووردار له ئهورووپادا ه������هن ،كه ده سیستهمیان ،پاشایهتیی میراتین. بۆ نموونه ،پاپا له ش������اری ڤاتیكان و پاش������ای ئهندۆرا لهالیهن س������هركۆماری فهرهنساوهههڵدهبژێردرێت .له سهرهتای س������هدهی بیس������تهمی زایینیدا ،تهنیا له دوای فهرهنسا ،سویسرا و سان مارینۆ، س������هرههڵدانی دهوڵهته كۆمارییهكان ههر لهو سهردهمدا دهستی پێ كرد .لهو کاتهدا زۆربهی سیستهمه پاشایهتییهكانی ئهورووپا بههۆی ش������هڕ یان شۆڕش������هوه ههڵوهشانهوه. له س������هرهتای س������هدهی 21ی زایینیی������هوه زۆربهی واڵته ئهورووپییهكان ،سیس������تهمی كۆماریی������ان ههیه ،كه خهڵك س������هرۆكی دهوڵهت به ش������ێوهیهكی ڕاستهوخۆ یان ناڕاستهوخۆ ههڵدهبژێرن. ئێس������تاش سیستهمه پاشایهتییهكان له ئهورووپا بریتی ن له :ئهندۆرا (پاش������ا نیوه ڕهس������مییه) ،بهلژیكا ،دانمارك، لیختنش������تاین ،لۆگزامب������ۆرگ ،مۆناكۆ ،هۆڵهن������دا ،نۆروێژ، ئیسپانیا ،س������وید ،بریتانیا و شاری ڤاتیكان (ههڵبژاردنی پاپا به شێوهیهكی مهزههبی بهڕێوه دهچێت). زۆرب������هی سیس������تهمه پاش������ایهتییهكان ل������ه ئهورووپا، پاش������ایهتیی س������نووردارن و پاش������ا ناتوانێت ل������ه بارهی سیاس������هتهكانی دهوڵهتهوه بڕیار بدات ،كه واته پاشا یان ی قهدهغهكراوه، له رووی یاسایییهوه له بڕیاردانی سیاس یان کهڵک له دهس������هاڵتی خۆی وهرناگرێت .ههروهها لهم
بارهشهوه ڕیزپهڕێك ههیه ،وهك لیختنشتاین كه سیستهمی پاش������ایهتیی نیوه س������نوورداره و ش������اهزادهكهی هێشتا دهس������هاڵتی بڕیاردانی سیاس������یی فراوانی ههیه ،ههروهها شاری ڤاتیكانیش كه سیستهمی پاشایهتیی دینی ههیه. له ئێستاش������دا هیچ ههوڵێك بۆ ههڵوهش������اندنهوهی ئهم سیستهمه پاشایهتییانه نهدراوه و جهماوهره كۆمارییهكان لهم واڵتانهدا كهمینهی سیاسین .ههروهها حهوت سیستهمی پاش������ایهتیی ئهورووپا له یهكێت������ی ئهورووپادا ئهندامن كه بریتین له( :بهلژیكا ،دانمارك ،لۆگزامبۆرگ ،هۆڵهندا ،سوید، ئیسپانیا و بریتانیا). گش������ت بنهماڵهی پاش������ایهکانی ئهورووپا ،پهیوهندییان
شوباتی 2013
43
لهگ������هڵ یهكتردا ههی������ه و خاڵی هاوبهش������یان (جۆن ولیام فریس������و)یه .زنجی������رهی پاش������ایهتیی بهلژیكا ،له س������اڵی 1831ی زایینی و به بهردهوامیی پاش������ایهتی كردووه .لهو س������هردهمدا هۆڵهندا به پاش������ایهتی (لێئوپۆلدی یهكهم) له ژێ������ر داگیركهری������ی بریتانیدا ڕزگاری ب������وو .بهلژیكا تهنیا سیس������تهمی پاشایهتیی خۆشهویس������تی جیهانه و زۆرجار پاشاکهی به (پاش������ای بهلژیكا) ناوی دهبهن ،نهک پاشای واڵتی بهلژیكا .له ڕێفراندۆمێک که له ئاداری ساڵی 1950دا ئهنج������ام درا%57/68 ،ی خهڵك������ی ئهم واڵت������ه دهنگیان به پاشایهتیی (لێئوپولدی سێیهم) دا .بهاڵم ههڵسوكهوتهكانی له س������هردهمی ش������هڕی دووهمی جیهانی زۆر جێی گۆمان بوون و بهوه تاوانبار بوو ،كه بۆ گهڕاندنهوهی تاج ،پیالنی گێڕاوه .بهههر حاڵ ئهو له ساڵی 1951دا له بهرژهوهندیی كۆڕهكهی وازی له پاشایهتی هێنا و پاشای ئێستای بهلژیكا (ئهلبێرتی دووهمه). زنجیرهی پاشایهتی له دانمارك بۆ سهدهی 10ی زایینی دهگهرێتهوه و ،ئێستاش %٨٠ی خهڵكی ئهم واڵته پشتیوانی له پاشایهتی دهكهن و پاشای ئێستا (مارگرێتی دووهمه). پاش������ایهتیی دانم������ارك دوورگهكانی ف������ارو و گرینلهندیش دهگرێتهوه ،كه خاوهنی سیس������تهمی پاشایهتیی خۆجێیین. لۆگزامبۆرگ له س������اڵی 1815هوه واڵتێكی سهربهخۆیه و به ش������ێوهیهكی نهریتی لۆگزامبۆرگ بهشێک له پاشایهتیی هۆڵهندا بوو. هۆڵهندا له بنهڕهتدا بهشی سهربهخۆی كۆماری حهوت بهشی هوڵهندا بوو ،كه بۆ ساڵی 1581دهگهڕێتهوه .له ساڵی 1795فهرهنس������ا هۆڵهندای داگیر كرد ،ئهم داگیركردنهش تا س������اڵی 1806ی خایاند و دوای ئهو پاشایهتیی هۆڵهندا دامهزرا .له کاتی س������هربهخۆیی بهلژیكا له ساڵی ،1831 واڵتی هۆڵهنداش شێوهیهكی تری بهخۆیهوه بینی .ئهمڕۆكه 70تا %80ی خهڵكی هۆڵهندا لهگهڵ پاشایهتیدان و پاشای ئێستای هۆڵهندا (بێئاتریكس)ه. نۆروێژ بهش������ێك له یهكێتی ئهلمار بووه( 1524زانینی) و له دواییدا كهوته ژێر دهس������هاڵتی دانمارك و سویدهوه، له كۆتاییدا له س������اڵی 1905سهربهخۆیی وهرگرت .بهاڵم الیهنگرانی سیس������تهمی پاش������ایهتی لهم واڵتهدا زۆر كهمن و نزیكهی %20ه و پاش������ای ئێس������تای ئهم واڵته (هرالدی چوارهم)ه. پاش������ایهتی له ئیسپانیا له س������اڵی 1516دامهزرا .له ساڵی 1873به شێوهیهكی كاتی كۆماری ئیسپانیا دروست
44ههڵبژاردن ژماره ()30
بوو و له س������اڵی 1874دا ههڵوهش������ایهوه .ل������ه دواییدا له ساڵی ( 1931فرانسیسكۆ فرانكۆ) سیستهمی پاشایهتی لهناو برد و سیس������تهمی دیكتاتۆریی رهه������ای دامهزراند، بهاڵم دوای مردنی ئهو له س������اڵی 1975حكوومهت كهوته دهستی (خوان كارلۆسی یهكهم) ،كه ئێستاش ههر بهسهر ئیس������پانیادا حكووم������هت دهكات%75 .ی خهڵك الیهنگری دهوڵهتی پاشایهتین. ش بۆ سهردهمی ئیپراتۆرییهتی تهمهنی پاشایهتی له سوید دانماركی دهگهڕێتهوه .پاش������ای ئێستای ئهم واڵته (كارل گوستاوی ش������انزدهههم)ه .كۆنترین سیستهمی پاشایهتی له ئهورووپادا ،بریتانیایه ،كه له س������اڵی 871ی زایینییهوه دامهزراوه .له ساڵی 1707دا (كرامۆل) به شێوهیهكی كاتی سیستهمی پاش������ایهتی وهالنا ،بهاڵم له دواییدا سیستهمی بریتانی له ساڵی 1649دروست بوو .لهم واڵتهدا سهرهڕای ئهوه كه %82ی خهڵك الیهنگری سیس������تهمی پاش������ایهتین (بهپێی ئاماری س������اڵی .)2006زۆربهی خهڵك لهسهر ئهو باوهڕهن ،كه پاش������ایهتی ئهم واڵته تهنیا تا ده ساڵی تر به شێوهی نهریتی دهمێنێتهوه .بهم جۆره %30ی خهڵكیش لهو باوهڕهدان كه تا 30س������اڵی تر سیستهمی پاشایهتی ئهم واڵته دهسهاڵتی سیاسی دهبێت. ئهندۆرا له ساڵی 1278سیستهمی پاشایهتی ههبووه. له س������اڵهكانی ١٨١٢تا ١٨١٣به ئیمپراتۆری فهرهنساوه لکێندرا .دوای نهمانی سیس������تهمی پاش������ایهتیی فهرهنسا، جارێکی تر ئهندۆرا سهربهخۆیی وهرگرتهوه. له س������اڵی 1297پهرلهمانی (گریمال������دی)ی مۆناكۆی حكوومهتی دهكرد .له ساڵی 1793تا 1814ئهم واڵته له ژێر دهسهاڵتی فهرهنسادا بوو .بهپێی ئهو پهیماننامهیهی كه له نێوان مۆناكۆ و پهرلهمانی گریمالدی له ساڵی 2002دا واژوو كرا ،مۆناكۆ سهربهخۆیی وهرگرت و پاشای ئێستای (ئهلبێرتی دووهم)ه. له زۆربهی سیس������تهمه پاش������ایهتییهكانی ئهورووپادا، پاش������ایهتیی میراتی و بهب������ێ ڕهچاوكردنی ڕهگهز ،منداڵی یهكهم دهبێته پاش������ا .بهاڵم له مۆناكۆ ،ئیسپانیا و بریتانیا هێش������تاش پاش������ایهتی به مندااڵنی یهكهمی كۆڕ دهگات. یاساكانی پاشایهتیی میراتیی لیختنشتاین و لۆگزامبۆرگ، كۆنترن له پاش������ایهتییهكانی ت������ری ئهورووپایی ،بهو واتایه كه ژنان بێبهشن له پاش������ایهتی و كاروباری پهیوهست به پاش������ایهتی ،بۆیه له الیهن لیژن������هی بهرگریی مافی ژنانی نهتهوه یهكگرتووهكانهوه ڕهخنهی لێ دهگیرێت.
ئۆردۆن؛ ناڕهزایی، چاكسازی و ههڵبژاردن * ئا :ئاران جهمال رهشید
ئۆردۆن ،واڵتێكی عهرهبییه ،دهكهوێته ناوهڕاستی ڕۆژههاڵتی ناوڕاست و باشووری ڕۆژئاوای كیشوهری ئاسیا ،له باكوورهوه سنوورێكی هاوبهشی لهگهڵ سوریادا ههیه و له ڕۆژاوا لهگهڵ فهلهس������تین و ئیس������رائیل و له ڕۆژههاڵتهوه لهگهڵ عێراق و ،له باشووریش������هوه لهگهڵ شانش������ینی عهرهبی سعوودی .ئۆردۆن واڵتێك������ی دهوڵهمهنده به كولتوور و چهندی������ن دیالێكتی زمانی عهرهبی له خۆ دهگرێت .ناوی ئۆردۆن دهگهڕێتهوه بۆ ڕووباری ئۆردۆن كه له تهنیش������ت س������نووری ڕۆژاوای ئهو واڵتهوه تێپهڕ دهبێ .میر (عهبدوڵاڵ كوڕی حوسێن) ساڵی 1921میرنشینی ڕۆژههاڵت������ی ئۆردۆن������ی دامهزران������د ،كه لهژێ������ر (چاودێریی بهریتانیا)دا بوو .لهس������اڵی ()1946دا ئهو واڵته سهربهخۆیی وهرگرت و میر عهبدوڵاڵ كه له بنهماڵهی هاش������می بوو به شای ئۆردۆن ناوبرا ،بۆیه ئهو واڵته لهو كاتهدا به (شانشینی ئۆردۆنی هاشمی) ناسرا ،پایتهختی ئهو واڵته عهممانه. دوای ڕاگهیاندنی سهربهخۆیی ئۆردۆن ،شا عهبدوڵاڵی یهکهم فهرمانڕهوای ئهم واڵته بوو و دوای تیرۆرکردنی له ساڵی١٩٥١دا، تهالل كوڕی عهبدوڵاڵ بۆ ماوهیهکی کورت بووه پاشای ئۆردۆن. گهورهترین سهرکهوتنی شا تهالل پهسهندکردنی دهستوور بوو ،بهاڵم له ساڵی ١٩٥٢دا لهبهر نالهباریی تهندروستییهوه، له دهس������هاڵت البرا .لهبهر ئهوهی حوسێنی کوڕی لهو کاتهدا تهمهنی نهگهیش������تبوووه ١٨س������اڵ ،لیژنهیهکی کاتيی ،واڵتی ئۆردۆنی بهڕێوهدهبرد .شا حوسێن له ساڵی ١٩٥٣لهتهمهنی ١٨س������اڵیدا توانی دهس������هاڵت بگرێته دهست و له ماوهیهکی کورتدا توانی پش������تیوانیی س������وپا ،عهرهبه ڕهسهن و عهرهبه فهلهس������تینییهکانی ئۆردۆن بۆ خۆی مسۆگهر بکات .له ساڵی ١٩٩١کۆتایی به ڕهوش������ی نائاس������ایی (االح������كام العرفیه) شانش������ینهکهی ھێنا و له س������اڵی ١٩٩٢دا به پهسهندکردنی
یاس������ایهک ڕێگ������هی ب������ۆ دامهزراندنی پارته سیاس������ییهکان خۆشکرد. دواج������ار ل������ه س������اڵهکانی ١٩٨٩و ١٩٩٣ھهڵبژاردنهکانی پهرلهم������ان ل������هو واڵته بهڕێوهچ������وون .گۆڕانکاری له یاس������ای ھهڵبژاردندا ناڕهزایيێكی زۆری لێکهوتهوه و الیهنه ئیسالمییهکان له ھهڵبژاردنی ١٩٩٧دا بهشدارییان نهکرد. شا حوسێن پاش ٤٦ساڵ له حوكمڕانی ئهو واڵته ،له ساڵی ١٩٩٩دا كۆچی دواییكرد و تهختی پاشایهتی بۆ شا عهبدوڵاڵی دووهمی کوڕی بهجێ ھێشت .شا عهبدوڵاڵی دووهم لهو ساڵهدا جێگهی باوکی گرتهوه و به شێوهیهکی فهرمی رێککهوتننامهی ئاشتی لهگهڵ ئیس������رائیلدا ئیمزاکرد و پهیوهندییهکانی لهگهڵ ئهمریکادا پتهوتر کرد و ،له یهکهم س������اڵی حوكمڕانیی خۆیدا چاکسازیی ئابووری خسته ئهولهوییهتی بهرنامهکانییهوه.
سیستهمی سیاسی و حوكمڕانی
پاشا سهرۆكی دهوڵهته ،ههروهها سهرۆكی تهختی شانشینهكهیه و س������هركردهی بااڵی هێ������زه چهكدارهكانه .دهس������هاڵتی ئیداری و بهڕێوهبهرایهتی له ئهستۆی شای ئۆردۆن و کابینهی حکومهتهکهیدایه. سهرجهم یاساکان لهالیهن پاشاوه واژۆ دهکرێن. له دهس������تووری ئۆردۆندا كه له س������اڵی ١٩٥٢پهسهند کراوه ،هاتووه :سیستهمی حوكمڕانی ئهو واڵته پهرلهمانیی پاش������ایهتیی میراتگرییه ،گهل س������هرچاوهی دهسهاڵته .بۆ بهرێوهبردن������ی واڵت ،دهس������هاڵتهكان به س������ێ جۆر پهیڕهو دهكرێن( ،دهس������هاڵتی یاس������ادانان) كه دهخرێته ئهستۆی ئهنجوومهنی گهل و پاشا .له دهوڵهتی ئۆردۆندا حكوومهت دهس������تهی جیبهجێ������كار و بهڕێوهبردن������ی بااڵی������ه .كاری حكووم������هت و بهڕێوهبهرایهتیي������هكان لهالی������هن ئهنجومهنی وهزیرانهوه جێبهجێ دهكرێت ،ههروهها ئهویش بهرپرسیاره
شوباتی 2013
45
ل������ه بهڕێوهبردنی ههموو ئهو كارانهی ك������ه پهیوهندییان به كاری ناوخۆ و دهرهكیی دهوڵهتهوه ههيه. بهردهوامبوون������ی کێش������هی ئاب������ووری و زیادکردنی ڕێژهی دانیشتووان و کهشی کراوهی سیاسی ،بوونهته ھۆی سهرھهڵدانی چهندین پارت و ڕێکخراوی سیاسی لهو واڵتهدا .ھهرچهنده شا دهس������هاڵتداری بێڕکابهره له ئۆردۆن ،بهاڵم پهرلهمانیش ڕۆڵێکی بهرچ������او دهگێڕێ و پ������ارت و الیهنه سیاس������ییهکان بهتایبهتی ئیسالمییهکان ،ڕا و سهرنجی خۆیان دهردهبڕن.
پارت و الیهنه سیاسییهكان
له گۆڕهپانی سیاس������یی ئۆردۆندا چهند پارتێكی سیاس������ی ه������هن كه ژمارهیان له 27زیاتره ،ب������هاڵم پارتی (بهرهی كاری ئیس���ل��امی) تاكه پارته كه لهناو ئهنجومهنی یاساداناندا ڕۆڵی بهرچ������اوی ههیه .پارت و الیهنه سیاس������یيهكان له چوار بهش پێكدێن :ئیسالمیيهكان ،له بهرهی كاری ئیسالمی پێكدێت ،ئهو بهرهیه چهند هێزێكی ئیسالمی لهخۆ دهگرێت ،وهك بزووتنهوهی نزای ئیس���ل��امی و چهند هێزێكی دیكه .چهپڕهوهكان ،له چهند پارتێ������ك پیكدێن ،ئهوانیش پارتی یهكێتی گهل ،پارتی ش������یوعی ئۆردۆنی و پارتی دیموكراتی ئۆردۆن������ی .ڕهوته نهتهویيیهكان، له پارته بهعس������ییهكان پێكدێت به ههردوو كهرتيیهوه عهرهبی ئیش������تراكی ،دیموكراتی ئۆردۆنی و پارتی عهرهبی .لیبڕاڵهكان، ل������ه ڕهوتی ناوهن������د پێكدێن ئهوانیش پارتی پهیم������ان و ئایینده و چهن������د پارتێكی دیكه .بههۆی نهبوونی هیچ س������تراتیژییهکی ئاش������كرا و ڕوون و ناكۆكییهكانینێوانیان ئ������هم پارتانه ،هیچ كاریگهرییان لهسهر پرۆسهی سیاسیدا نییه.
پهرلهمان
پهرلهمانی ئۆردۆنی ناسراوه به پهرلهمانی گهل ،دهسهاڵتی یاس������ادانانی ئۆردۆن جێبهجێ دهكات .له ئهنجومهنی خانهدان و نوێنهران كه ژمارهیان 150ئهندامه پێكدێت ،ئهوانیش لهڕێی دهنگدانێكی ئازادهوه ههڵدهبژێردرێن .ئهو ههردوو ئهنجوومهنه ساڵێ دوو جار دانیشتنی ئاسایی خۆیان ئهنجام دهدهن ،واته
46ههڵبژاردن ژماره ()30
ش������هش مانگ جارێك و چهند دانیشتنیكی نائاسایی به بڕیاری پاشا ئهنجام دهدرێن.
ههڵوهشاندنهوهی پهرلهمان
دوای ڕهخن������ه و ناڕهزایییهک������ی زۆر لهالی������هن هاواڵتیان������ی ئۆردۆن������هوه بهرامب������هر كێش������هی ئاب������ووری و گرانیی نهرخی س������ووتهمهنی ،خۆپیش������اندانێكی فراوان ئهنجام درا و داوای چاكس������ازی و نههێش������تنی گهندهڵیی������ان دهكرد ،بۆی������ه بهپێی بڕیارێكی شاهانه ،پاش������ا عهبدوڵاڵی دووهم شای ئۆردۆن ،له 2012/10/4دا بڕیاری ههڵوهشاندنهوهی پهرلهمانی دهركرد و داوای ئهنجامدانی ههڵبژاردنێكی پێش������وهختهی كرد ،ههروهها داوای ههمواركردنی یاسای ههڵبژاردنی كرد .له 2013/1/24 وادهی ئهنجامدانی ئهو ههڵبژاردنه دیار كرا.
ههڵبژاردن
دوای ههمواركردنی دهستوور كه له 42خاڵ پێكهاتبوو ،یاسای ههڵبژاردنیش ههموار كرایهوه و بازنهی ههڵبژاردنه ناوخۆیییهكان وهك خۆی مایهوه ( 45بازنه و 108كورسی ئهنجومهنی نوێنهران)، ژمارهی كۆتای ئافرهت زیادكرا له 12كورس������ی بۆ 15كورسی و پهسهندكردنی لیستی نیشتمانی كه 27كورسی دهگرێتهوه. لهو ههڵبژاردن������هدا ژمارهی پاڵێوراوان گهیش������ته ()1425 پاڵێ������وراو لهوانه 606پاڵێ������وراو لهبازن������ه ناوخۆیییهكانن ،له نێوانیاندا 105ئافرهتن و 819پاڵێوراو له بازنه گش������تییهكان (لیس������تی نیش������تمانی) كه ژمارهیان 61لیس������ته ،له نێوانیاندا 86یان ئافرهتن .لهو ههڵبژاردنهدا 7020چاودێری نێوخۆیی و 512چاودێری بیانی بهشداریی پرۆسهكهیان كرد. دهرئهنجامهكان������ی ههڵبژاردن������ی ئهنجوومهن������ی نوێنهرانی ئۆردۆن لهالیهن دهس������تهی ههڵبژاردنی سهربهخۆوه ڕاگهیێنرا، تێی������دا وا دهركهوت ،ئ������هو پاڵێوراوانهی الیهنگری دهس������هاڵتن زۆرینهی دهنگهكانیان بهدهستهێنا ،ههروهها لیستی پارتهكان 9 كورسییان بهدهستهێنا .لهو پارتانه ،پارتی ناوهندی ئیسالمی 3 كورسی بهدهستهێنا و پارتی یهكێتی نیشتمانی 2كورسی و یهك كورس������ی بۆ ههریهك له لیستهكانی پارتی رهوتی نیشتمانی به
سهرۆكایهتیی عهبدولهادی ئهلمهجالی ،بهرهی یهكگرتوو ،كاری نیش������تمانی و پارتی هاوواڵتیبوون ،له كۆی لیسته گشتییهكان كه ژمارهیان 61لیس������ته 21 ،لیس������تی نیش������تمانی ههریهكه و كورسییهکیان بهدهستهێنا. ههروهها ( )34نوێنهری پهرلهمانی پێشوو و ( )24نوێنهری پهرلهمانی 2007توانییان كورس������یيهكانیان دووباره مسۆگهر بكهن������هوه .بۆ یهكهم ج������ار لهمێژووی پهرلهمان������ی ئۆردۆندا 4
ئافرهت له ڕێی كێبڕكێوه توانییان سهركهوتن بهدهستبێنن ،واته ژمارهی ئافرهتان لهو ههڵبژاردنهدا 19 ،ئافرهت بوو .سهندیكای مامۆستایان 3كورسیيان بهدهستهێنا ،لهسهر ئاستی هۆزهكان، كۆمهڵه هۆز و تیرهكان 72نوێنهریان مسۆگهر كرد. ههروهها دهستهی ههڵبژاردنی سهربهخۆ ڕایگهیاند ،ژمارهی بهشداریكردن گهیشته 1.288.043دهنگدهر ،بهڕێژهی %56.69 دهنگدهران.
شانشینی ئۆردۆنی هاشمی
ئااڵ
دروشم
سروودی نیشتمانی
خوا – نیشتمان -پاشا
پایتهخت
عهممان
زمانی فهرمی
عهرهبی
سیستهمی حوكمڕانی
پاشایهتیی دهستووری
پاشا
عهبدوڵاڵی دووهم
شازادهی جێنشین
حوسێن كوڕی عهبدوڵاڵی دووهم
دهسهاڵتی یاسادانان
ئهنجومهنی ئوممهی ئۆردۆنی
ئهنجومهنی بااڵ
ئهنجومهنی خانهدانهكانی ئۆردۆنی
ئهنجومهنی خواروو
ئهنجومهنی نوێنهرانی ئۆردۆنی
پانتایی
89.287كیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان
5.074.242سهرژمێری 2004
ژمارهی دانیشتووان
6.330.000سهرژمێری 2011
دراو
دیناری ئۆردۆنی http://www.alarabiya.net http://studies.aljazeera.net http://ar.wikipedia.org www.aawsat.com
شوباتی 2013
47
باشترین و خراپترین واڵت بۆ ژنان * و :سنۆبهر تهیب
ڕۆژنام������هی بریتانی������ی "ئیندیپێندێ������ت" له س������اڵی ٢٠١١دا ڕاپۆرتێکی سهبارهت به بارودۆخی ژنان له ژێر ناوی (باشترین و خراپتری������ن واڵت بۆ ژنان) باڵوکردهوه .لهبهر گرینگیی بابهتهکه که پهیوهندییان به بنهما و ژێرخانی کۆمهڵگه، ههروهها پێش������کهوتن و نهریتی کۆمهڵگ������هوه ههیه ،ئهو ڕاپۆرته دهخرێته ڕوو. 48ههڵبژاردن ژماره ()30
باشترین واڵت بۆ ژنان :ئیسلهندا ئهو واڵته له تهواوی بوارهکاندا ،سیاس������هت ،فێرکردن، کار و تهندروس������تی ،خاوهنی باش������ترین ئاستی بهرابهریی مافی ژنانه له جیهاندا .بریتانیا له ڕیزی ش������انزدهههمین واڵته له جیهاندا .خراپترین واڵت یهمهن و مهترسیدارترین واڵتیش ،ئهفغانستانه. ه باش��ترین واڵت بۆ بهش��داریی ژنان ل بواری سیاسهتدا :ڕووندا زۆرین������هی ئهندام پهرلهمانانی ئهو واڵت������ه ،ژنان پێکی دێنن. بریتانیا له پلهی ()٤٥م دایه .خراپترین واڵتیش (عهرهبس������تانی س������عوودی ،یهمهن ،قهتهر و عهمان)ن ،که له پهرلهمانهکانیاندا ژنی تێدا نییه)%٥٦،٣( .ی پهرلهمانی ڕوواندا ژنان پێکی دێنن. باشترین واڵت بۆ بهدایكبوون :نۆروێژ نۆروێژ باشترین واڵتی جیهانه بۆ بهدایكبوون ،ههروهها ڕێژهی مردنی دایكان و ژنانی دووگیان له گشت واڵتانی جیهان كهمتره، نزیك������هی یهك له 700كهس دای������ه .بریتانیا لهم ڕووهوه له پلهی س������ێزدهههمدایه .ئهفغانستان خراپترین واڵتی جیهانه و ئهگهری مردنی ژنانی دووگیان له كاتی بهدونیاهاتنی منداڵ ،نزیكهی 200 ئهوهندهی ،ئهگهری مردنی به هۆی تهقینهوه یان لێدانی گوللهیه. ه بواری باشترین واڵت بۆ ژنان ل خوێندهواریدا :لێسێتۆ ڕێژهی خوێندهواریی ژنان (خوێندنهوه و نووسین) لهو واڵتهدا ()%٩٧ه .ئێتیۆپ������ی خراپترین واڵتی جیهانه ،تهنیا ()%١٨ی ژنان خوێندهوارییان ههیه. باشترین واڵت بۆ سهرۆكایهتیكردنی دوڵهت :سریالنكا نزیكهی 23ساڵه كه سهرۆكایهتیكردنی حكوومهت لهم واڵتهدا له دهس������تی ژناندایه .بریتانیا له پلهی حهفدهههم دایه .له زۆربهی واڵتانی ئهورووپای رۆژئاوا وهك سوێد و ئیس������پانیا هیچ كاتێك ژنێكیش پۆستی سهرۆكایهتیی واڵتی له ئهستۆدا نهبووه. باشترین واڵت بۆ ژنان و هونهر :سوید له س������وید ئهنجومهنی نهتهوهیی هونهر بۆ یهكس������انیی له بهش������داریكردنی ژنان له بواره هونهرییهكاندا ،گهاللهی فراوانیان جێبهجێ كردووه .دامهزراوهی فیلمی س������ویدی، بوودجهی پهیوهست به دروستكردنی فیلمه سینهمایییهكانی، به شێوهیهكی یهكسان له نێوان ژنان و پیاوانی فیلمسازدا
داب������هش دهکات .له بریتانیا تهنیا %6ی فیلمس������ازهكان و %12ی فیلمنووسهكان ژنن. ه بهڕێوهبهر و باشترین واڵت بۆ ژن پایهبهرزهكان :تایلهند ئهم واڵته خاوهنی بهرزترین ڕێژهیه له ژنا ن له پۆس������ته بهڕێوهبهره پایهبهرزهكان و نزیكهی%45ی پۆسته بهرزهکا ن له دهستی ژناندایه. باشترین واڵت بۆ بهدونیاهێنانی منداڵ: یوونان ئهم واڵت������ه ئهمنترین واڵتی جیهانه ب������ۆ بهدونیاهێنانی منداڵ ،مهترسیی مردن له كاتی بهدونیاهێنانی منداڵ یهك له 32ههزار كهس������دایه .بریتانیا له پلهی سێزدهههمدایه. خراپترین واڵتیش كه تازه دامهزراوه ،سوودانی باشووره. له تهواوی ئهم واڵتهدا ،تهنیا 20مامان كار دهكهن. خراپترین واڵت بۆ بهشداریكردنی ئابووری :دوڕگهكانی باهاما له ڕووی بهشداریكردنی ئابووری و دهرفهته كارییهكان بۆ ژنان ،واڵتی باهاما له س������هرووی خشتهیه .بریتانیا له پلهی 33دایه .باهاما له ماوهی ش������هش ساڵی ڕابردوودا نزیكهی %90ی نایهكسانیی ژنان له بواری بهشداریكردنی ئابووریی������هوه وهال ن������اوه .بهاڵم ههر ل������هم ماوهیهدا واڵتی ی %32ی نایهكس������انیی ئابووریی له یهمهن تهنیا توانیویهت نێوان ژنان و پیاواندا كهم بكاتهوه. باشترین واڵت بۆ ژنانی ڕۆژنامهوانان: کارائیب لهو ناوچهیهدا ،بهرزترین ڕێژهی بهرههمی ڕاگهیاندنکاری ژن (ئامادهکردن������ی دهنگوب������اس و بهرههمهکان������ی ت������ری ڕاگهیان������دن) دهگات������ه ( ،)%٤٥که له جیهان������دا بهرزترین ئاس������ته .ڕێژهی بهرههمی ژنان (ئامادهکردنی دهنگوباس و بهرههمهکانی تری ڕاگهیان������دن) له ئهورووپا)%٣٥( ،ه. خراپترین واڵتیش ئهفریقای ڕۆژاوایه. ه مافی لهباربردنی باشترین واڵت ك منداڵ ههیه :سوید ژنان ل������هم واڵتهدا مافی لهباربردن������ی منداڵیان بهبێ هێچ س������نوورداری و هیچ جۆره پش������تگیریكردن لهالیهن دامهزراوه و ئهو كهسانهی پهیوهنددارن به كهسهكهوه، ههی������ه و تا ههفت������هی ههژدهههمی دووگیان������ی دهتوانن
شوباتی 2013
49
منداڵ لهبار ببهن .فیلیپین و ئێلسلڤادۆر و نیكاراگووای، خراپترین واڵتن ب������ۆ لهباربردن ،چونکه ل������هم واڵتانهدا لهب������ار بردن به ههر هۆی������هك و بارودۆخێك بێت ،ڕێگهی پێ نادرێت. ه بواری بهشداریكردنی باشترین واڵت ل ی كارهوه :برۆندی هێز واڵتی برۆندی له كیش������وهری ئهفریق������ادا%92 ،ی ژنان كار دهكهن و پیاوانیش .%88له ئاستی بهشداریی هێزی كاری ژنان ،برۆن������دی یهکهمین والته له جیهاندا .بریتانیا له پلهی 47دایه .خراپترین واڵتی جیهانیش پاكس������تانه، كه هێزی كاری ژنان نزیكهی یهك لهس������هر چواری هێزی كاری پیاوانه. باشترین واڵت بۆ داهاتی ژنان: لۆگزامبۆرک له بواری داهاتهوه ،لۆگزامبۆرک و نۆروێژ له ڕیزی ههره پێشهوهدان .داهاتی ژنان لهو واڵتانهدا نزیكهی ٤٠ههزار دۆالره .مووچهی ژنان و پیاوان یهکس������انه .عهرهبس������تانی س������عوودی کهمتری������ن ڕێژهی مووچهی ژنان������ی له جیهاندا ههیه. باشترین واڵت بۆ خوێندنی بااڵ :قهتهر ل������هم واڵتهدا ژمارهی ئ������هو ژنانهی ك������ه ناویان له زانك������ۆدا تۆم������ار دهكهن ،نزیكهی ش������هش بهرامبهری پیاوانه ،بهاڵم قسه لهسهر ئهوهیه كه ئایا ژنانی قهتهر دوای كۆتایهاتنی خوێندنی بااڵی������ان تا چهند دهتوانن كار بدۆزن������هوه .خراپترین واڵتیش (چاد)ه ،كه ڕێژهی وهرگرتن������ی ژنان له زانكۆکاندا نزیكهی یهك لهس������هر سێی پیاوانه. باشترین واڵت بۆ تهمهندرێژی :ژاپۆن ژنان به ش������ێوهی مامناوهند له ژاپ������ۆن زیاتر له پیاوان دهژین و تهمهن������ی مامناوهندییان نزیكهی 87س������اڵه ،كه حهوت ساڵ زیاتره له درێژیی تهمهنی مامناوهندیی پیاوان. درێژیی تهمهنی ناوهندیی ژنان له لێسێتۆ نزیكهی 48ساڵه و دوو ساڵ كهمتره له تهمهنی پیاوان.
50ههڵبژاردن ژماره ()30
باشترین واڵت بۆ كات بهسهربردن: دانمارك ژنانی دانمارك زیاتر له ههر واڵتێكی تر كاتی بهسهربردنیان ههیه .بهپێی ئاماره نێودهوڵهتییهکان ،ژنانی ئهو واڵته له ڕۆژێكدا تهنیا كاتژمێرێك زیاتر له پیاوان كاری ماڵهوه دهكهن ،كهمترین كاتێكه ك������ه ژنان بۆ كاره بێ مووچهیییهکان تهرخانی دهكهن. ژنانی مهكسیك خراپترین ههڵومهرجیان ههیه و نزیكهی چوار كاتژمێر و نیو و بهبێ پاره سهرفی كاری ماڵهوهی دهكهن. باشترین واڵت بۆ ژنانی وهرزشوانان: ئهمریکا له ههر ١٠وهرزش������وان ٥ ،وهرزشوانی ژن به زۆرترین داهاتهوه ،خهڵکی ئهمریکان .خراپترین واڵت عهرهبستانی س������عوودییه ،که هیچ کاتێک ژنی وهرزش������وانی ڕهوانهی ئۆلۆمپیک نهکردووه .تهنانهت وهرزشی کچان له خوێندنگه دهوڵهتییهکانیشدا ڕێگهی پێ نادرێت. باشترین واڵت بۆ لێكجیابوونهوه: گوویان دوڕگهی گوویان ،بهرزترین ژمارهی لێكجیابوونهوهی له ئاس������تی جیهاندا ههیه و له بهرامبهریشدا واڵتی گواتماال، خاوهنی نزمترین ڕێژهی لێكجیابونهوهیه. باشترین واڵت بۆ ئاژۆتنی ماشێن لهالیهن ژنانهوه :هندوستان ش������اری (نیۆ دێهلی) له هندوس������تان ،زۆرترین ڕێژهی لێخۆری تاکسی له جیهاندا ههیه و بهو پێیه یهکهمین واڵته له جیهاندا که لێخوڕی تهکسی ژنن .خراپترین واڵتیش عهرهبستانی سعوودیه و یهکهمین واڵتیشه له جیهاندا ،که ژنان بۆیان نییه ماشێن باژۆن. باشترین واڵت بۆ كار ه پیشهیییهكان: جامائیكا له واڵت������هدا نزیك������هی %60ی خاوهن كاره پیش������هیی و پسپۆرییهکان وهك یاسادانان و بهڕێوهبهرایهتیی بااڵ و پلهی ب������هرزی دهوڵهتی ،ژنان پێكی دێن������ن .یهمهن له پلهی دوایی دایه و تهنیا %2ی كاره پیشهیییهكان له دهستی ژناندایه.
شوباتی 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()30