ئاداری 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()31
مانگی خاکهلێوه (ئادار) مانگی شادی و ئازاره
سپێك ده
مانگی س������ێ ،تهژییه له شادی و ئێش و ئازار .کۆمهڵێک بۆنه ،دهسکهوت ،ئازار و برین ناواخنی ئهم مانگهن .لهمێژه س������اڵه جهس������تهی نهورۆز و بههاری کوردستان کهوتۆته بهر پهالمار و ،لهمێژ ساڵیشه که کورد بهرگری له خۆی و نیشتمانهکهی دهکات. مانگی سێ ،یهکێکه له قورس������ترین مانگهکان له مێژووی نهتهوهی کورد و کوردستاندا، چونکه خۆشی ،شادی و ئێش و ژان هاوشانی یهکترین لهو بڕگه زهمانییهدا. ههر لهو مانگهدا س������اڵڕۆژی لهدایکبوون و کۆچی دواییی بارزانیی نهمره ،دهسپێكردنی ڕاپهڕینی خهڵکی کوردس������تانه ،ڕۆژی جیهانیی ئافرهتانه ،ڕۆژی مۆرکردنی ڕێککهوتننامهی ١١ی ئاداره ،کیمیابارانی ههڵهبجهش ههر لهو مانگهدایه ،نهورۆزی شایی و ئاشتبوونهوهیه، سروشت دهپشکوێ و دهروون دهخهملێنێت ،ههر لهو مانگهشدا ،پێشهوا قازی له مهیدانی چوارچرا له مههاباد له سێداره درا. مانگ������ی خاکهلێوه (ئادار) زۆر زامدار کراوه و ب������ه زام و برینه کهڵهکهکراوهکهیهوه تا ڕاپهڕین ،ئهو بهشهی واڵت ههر خهریکی بهرخۆدان و خهبات بووه ،بهاڵم ڕاپهرین به الفاوه کۆمهاڵیهتییهکهیهوه و ئازادکردنی ئهو پارچهیهی کوردس������تان (ههرێمی کوردس������تان) ،به بنیاتنان������ی دامودهزگهی نهتهوهیی (پهرلهم������ان ،حکوومهت و دامودهزگاکانی) توانی بهر به هێرش بۆ س������هر واڵت بگرن و دۆس������یهی ئێش و ئازار لهو مانگهدا دابخهن و به ئهرشیڤی مێژووی بسپێرن. دهب������ێ ئهمجاره ڕهوتی مێژوو له بهرژهوهندیی ئهو خاکه ،نهتهوهی کورد و کوردس������تان، ههروهه������ا له بهرژهوهندی ئهو گرووپه ئایینی ،مهزههبی و نهتهوهیییانهیش������دا بێت ،که لهم نیشتمانهدا دهژین .ئهگهر له ڕهوتی زهماندا نهورۆزی جهسته زامدار سهیوانهیهکی نهتهوهیی بووه و نهتهوهی کوردی ڕێکخس������ت و ڕێک دهخات ،پێویس������ته لهم سهردهمهدا ،بهشێک لهو ئهرکه به خۆشهویستیی واڵت بسپێردرێت و خۆشهویستییهکهی کۆکهرهوه بێت.
سهرنووسهر
ئاداری 2013
3
پیاوساالریی چڕ له چاپهمهنییهکانی ههرێمی کوردستاندا
قهرهنی قادری لێ���ڤ نیکۆاڵیێڤیچ تاڵس���تۆی (" :)١٩١٠-١٨٢٨ههموو ل ه فکری ئهوهدان ک ه مرۆڤ بگۆڕن ،بهاڵم بهداخهو ه هیچ کهس لهفکری ئهوهدانیی ه خۆی بگۆڕیت". بهرابهری������ی ماف له نێوان ژن������ان و پیاوان ،یهکێکه له مافه س������هرهتایییهکانی کۆمهڵگهی مرۆڤایهتی ،ههروهها دروشمی بهشێکه له جیهانی پێشکهوتوو و فکری ئازاد. ههوڵدان ل������هم بوارهدا ه������هروا بهڕێوهیه و س������هرهڕای دهس������کهوتی گهلێک مهزن ،بهاڵم له بهش������ێکی گۆی ئهم زهویی������هدا ،ملمالنێ و ههوڵدان������ی بێوچان درێژهی ههیه، بێشک بهربهستیش گهلێک زۆرن. ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت به گشتی و کوردستانی ئێمهش بهتایبهتی ،به هۆی قورس������ایی دهوری ئایین ،دابونهریت و پیاوساالری ،ژنان نهیانتوانیوه ،یان ڕێگهیان لێ گیراوه که
4
ههڵبژاردن ژماره ()31
به گوێرهی کێشی چهندایهتیی خۆیانهوه له شوێنی شیاودا ههڵس������ووڕ بن .بهرابهریی ژنان لهگهڵ پیاوان هاوکات که بهش������ێکی گرینگه له مافی مرۆڤ ،بهشێکی جیانهکراوهشه له دیموکراس������ی .ههندێک له زانایان لهس������هر ئهو ڕایهن: "یهکس������انی له نێوان ژنان و پیاوان ،یهکێکه له کۆڵهکهکانی دیموکراسی ".بنهمای ئهم بۆچوونهیش بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه، که ژنان نیوهی کۆمهڵگهن. دوای ڕووخانی گشت سیس������تهمه دیکتاتۆر ،تۆتالیتار و دیسپۆتیس������تهکان ،دوو چهمک������ی "بهدیموکراتیکردن" و "چاکسازی" دهبنه ناوهندی پڕۆژه و بڕیاری هێزه سێکوالر و
پێشکهوتنخوازهکان له کۆمهڵگهدا .یهکێک له ههنگاوهکانی بهدیموکراتیکردنی کۆمهڵگه ،ڕهوتی بهشداریکردنی ژنانه ل������ه ناو دامودهزگا حکوومی و حزبییهکاندا .واته ژنانیش به ش������ێوهیهکی یاسایی و دادپهروهرانهوه کهڵک له پله و شوێنه گرینگهکان وهربگرن و ،بهپێی توانا و چهندایهتییان له دامهزراوهکاندا جێگهیان دیار بێت. وتهیهک������ی بهتهمهن و باو ههیه که دهڵێت" :ژنان نیوهی کۆمهڵگهن" .ئاخۆ له ماوهی زیاتر له بیست ساڵ تهمهنی ههرێمی کوردس������تان ،ئهم "نیوه"ی������ه توانیویهتی جێگهی ش������یاو و بهپێی پێوهرێکی ئهقاڵنی ،ههروهها به گوێرهی کێشیان له ناو دامودهزگاکانی ههرێمی کوردستان ،لهوانه چاپهمهنییهکانی واڵتهکهماندا ههبێت؟ بێش������ک وهاڵمهکهی نهرێنییه؟! تهنیا بوارێک که پێشکهوتنی بهرچاوی بهخۆیهوه بینیوه، پهرلهمانی کوردستانه ،که ()%٣٧ی ئهندامانی پهرلهمان ژنان پێکی دێنن. لهو توێژینهوانهی که له ساڵی ٢٠٠٩بهوالوه کراون و پهیوهندییان به بهشداریی ژنان له چاپهمهنییهکاندا ههبێت، تا ئێستا هیچ چهشنه پێش������کهوتنێک بۆ پێگهیاندنی ژنان لهو کهرهس������انهدا نهکراوه .ژنان له چاپهمهنییهکانیشدا ههروا پاشکۆی پیاوانن .چڕیی پیاوساالری و دابونهریت سهرهکیترین کۆس������پن لهم بوارهدا .ئهوهش له حاڵێکدایه که له ناو چاپهمهنییهکاندا بهردهوام باس له چاکس������ازی، نههێشتنی توندوتیژی دژ به ژنان ،مافی مرۆڤ ،بهرابهری و دیموکراسی دهکهن. بانگهش������هی ئهم چاپهمهنییانه بۆ بهدیموکراتیکردن و چاکسازی گهلێک ڕهوایه ،چونکه تهنیا بهرژهوهندییهک که ڕاگهیاندن بهدوای������دا وێڵه ،کۆمهڵگهیهکی دیموکراتیکه که تێیدا مافی مرۆڤ پارێزراوبێت و دادپهروهری سهقامگیر بێت .له جیهانی ئهم������ڕۆدا کۆمهڵگهیهکی دیموکراتیک ،له بهرژهوهندیی ڕاگهیاندندایه .ب������هاڵم ئهوهندهش ناڕهوایه که ل������ه پاڵ ئهم ههموو باس و لێدوانانهی پهیوهس������ت به دیموکراسی و چاکسازی ،ئهم کهرهسانه نهیانتوانیوه له ناو خۆیاندا ئهم بانگهیهشه بهڕێوهببهن. پیاوساالری له کۆمهڵگهی ئێمهدا تهنیا پهیوهندی به فکری ک������ۆن و توێژه نهریتییهکانهوه نیی������ه ،بهڵکو ئهم "تارمایی"یه چڕه ،له ناو چاپهمهنییهکاندا گهلێک بههێزه. ئامارهکان������ی ئهمس������اڵیش وهکو پێش������وو ،ههروا باس
له چهقبهس������توویی لهم ب������وارهدا دهکهن .ل������ه پێکهاتهی بهڕێوهبهری������ی چاپهمهنییهکانی ههرێمی کوردس������تان ،که ش������وێنی بڕیاردان ،ههروهه������ا ڕاپهڕاندنی ئهرک و کاری ڕۆژانهی چاپهمهنییهکانه ،هیچ پلهیهک به ژنان نهدراوه. ئهوهی ل������هم ناوهندانهدا دهور دهگێ������ڕن ،تهنیا پیاون .بۆ نموونه: ڕۆژنامهی خهبات (پارتی دیموکراتی کوردستان) ٥ :کهس بهرپرسن ،گشتیان پیاون. کوردستانی نوێ (یهکێتیی نیشتمانیی کوردستان) ٤ :کهس، یهکێکیان ژنه. هاواڵتی ٣ :کهس ،یهکیکیان ژنه. ههولێر ٧ :کهس ،ههموویان پیاون. ڕووداو 8 :کهس ،تهواویان پیاون. گۆڤاری لڤین ٩ :کهس ،سهرجهمیان پیاون. ئاوێنه ٢ :کهس ،گشتیان پیاون. چاودێر 6 :کهس ،ههموویان پیاون. یهکگرت���وو( :یهکگرتووی ئیس���ل��امیی کوردستان) 3 کهس ،گشتیان پیاون. حهوتوونامهی باس ٤ :کهس ،تهواویان پیاون. ڕێگای کوردس���تان( :حزبی ش������یوعی کوردستان)٤ : کهس ،گشتیان پیاون. گۆڤاری گواڵن 20 :كهس ،یهكێكیان ژنه. ئ������هم کورت������ه ئام������اره ئهوهم������ان پ������ێ دهڵێت ،ک������ه ئهم چاپهمهنییانه ،س������هرهڕای جیاوازی له تهمهن و ڕهنگیان ،له یهک خاڵی س������هرهکیدا هاوبهشن ،ئهویش پیاوانهبوونی ئهم چاپهمهنییانهن و ڕهچاوی هیچ چهشنه بهرابهرییهک نهکراوه. بهدیموکراتیک������ردن و چاکس������ازی تهنیا الیهن������ی ئابووری، کۆمهاڵیهت������ی و ...ناگرێتهوه ،بهڵکو پێویس������ته دامهزراوه کولتووری و ڕۆش������نگهرییهکان و له پێشهوی ههموویانهوه، ڕاگهیاندن (چاپهمهنییهکان) پێش������هنگی ئهم بهرابهرییه بن. ڕاگهیاندن ،یهکسانی و پێگهیاندنیش مانا دهدات.
ئاداری 2013
5
پێویستیی تێگهییشتن و ناسینی ئاکاری خهڵک له
ههڵبژاردن و دهنگداندا
و :م .ساماڵ ئهحمهدی به پێی تیۆریی دیموکراتی������ک ،ههڵبژاردن دوو ئهرکی له ئهس������تۆدایه .یهکهم ،وهکوو ڕوونترین ئهرک ،ئهوهیه که داڕێژهرانی سیاس������ت دی������اری دهکات .دووهم ،بڕیار وایه که ههڵبژاردن بیچمی سیاسهتی گشتی دابڕێژێت. ئ������هوهی که ئاخۆ بهڕاس������تی ههڵب������ژاردن حکوومهت له داخوازییهکانی خهڵک تێدهگهیهنێ یا نا ،باس������ێکه ئێستا ل������ه نێوهندی دیالۆگی "دیموکراس������ی ل������ه ئهمریکا تا چ ڕادهیهک به باشی کار دهکات"دا له گهڕدایه. له دنی������ای گریمانهیی تی������ۆری ههڵبژاردنی مهنتقیدا، ههڵبژاردن له ڕاستیدا ڕێنوێنی سیاسهتی گشتییه ،بهاڵم ئهو لێتوێژینهوه کۆمهڵناس������انهیهی که له ماوهی پتر له 6
ههڵبژاردن ژماره ()31
نهوهیهکدا له س������هر ئهم بابهته کراوه ،کۆمهڵێک ئاکامی دژ بهیهک������ی لێ بهدهس������ت هاتووه .ب������ۆ ڕوونکردنهوهی پێوهندیی نێوان سیاس������هتی گشتی و ههڵبژاردن ،باشتر وایه که بڵێین پێوهندییهکی دووالیهنهیه .ههڵبژاردن تاکوو ڕادهیهک کاریگهریی له سهر سیاسهتی گشتی دهبێت و بڕیاره پێوهندیدارهکانی سیاسهتی گشتیش کهمتاکورتێک کاریگهریی له سهر ئاکامهکانی ههڵبژاردن دادهنێن. دیموکراسی و ههڵبژاردن ڕهنگه ههرگیز نهکرێ واڵمێکی بڕاوه بهم پرسیاره بدرێتهوه ،که دهنگوهرگرتن تا چ ڕادهیهک کاریگهریی له سهر داڕش������تنی سیاسهتی گشتی دادهنێ .بهاڵم
وێدهچێ که ئهمس������هر و ئهوس������هری واڵمهکه تاکوو ڕادهیهک ڕوون بێ .ههرچهندی که جوداوازیی نێوان بهرنامه سیاسییهکانی پاڵێوراوانی ههڵبژاردن زیاتر بێ ،ئهگهری ئهوهی که دهنگدهران بتوانن به دهنگی خۆیان ڕهوت������ی سیاس������هتهکانی حکوومهت بگۆڕن، زیاتره. ههڵب������هت پاڵێ������وراوهکان ههمیش������ه یارمهتی������ی ڕوونبوون������هوهی بابهته جێی باس و مش������توومڕهکان ن������ادهن .یهکێک ل������ه ئاکامهکانی ئ������هم وتهیه ئهوهیه که باس و بابهته سیاس������ییهکان زۆر جار له ڕێگای "هون������هری ئاڵۆزبێژی"یهوه بیچم دهگرن ،ئهوهش ئهو کاته دێت������ه گۆڕێ که پاڵێوراوانی س������هرکۆماری به جۆرێک خۆپێش������ان دهدهن ،که گۆیا شارهزایییهکی تایبهتیان له قس������هکردندا ههیه ،بهاڵم له ڕاس������تیدا زۆر قس������ه ناکهن .ههروهکوو تا ڕادهیهک له ههموو کۆنفران������س و کۆبوونهوه ههواڵدهرییهکاندا دهتوانین بیانبینی������ن ،واڵم نهدان������هوهی هێندێک له پرس������یاره باس������بزوێنهکان و خۆبواردن له والمدانهوه ،بهشێکه له کهسایهتیی سیاسهتمهداری پیشهیی. ئهو کاتهی که پاڵێوڕاوێکی ههڵبژاردن بهربژێرێکی سیاسیی س������اکار دهخاته ڕوو ،دهنگدهران ئاسانتر دهتوانن ببنه ڕێپیش������اندهری ڕێچکهی سیاس������هتی حکووم������هت .له ههڵبژاردنی س������اڵی 1980دا ڕۆناڵد ڕهی������گان ب������ه ڕوون������ی مهبهس������تی خ������ۆی لهبارهی کهمکردنهوهی گهش������هی تێچوون������ه نێوخۆیییهکان، کهمکردن������هوهی پیتاک (باجی دهوڵ������هت یا ماڵیات) و بههێزک������ردن و نووژهنکردن������هوهی هێزی نیزامیی ئهمری������کای دهربڕی .ئ������هو دوای ههڵبژێ������ردران بۆ بهکردهوهکردن������ی زۆربهی ئهو بهڵێنانهی که دابوونی ههنگاوی ههڵێناوه و پیش������انیدا ،که ههندێک جاران ههڵبژاردن دهتوانێ کاریگهریی له س������هر سیاسهتی گشتی دابنێت. ئهگهر ههڵبژاردن کاریگهریی لهسهر سیاسهتهکان دابنێ ،کهواته سیاسهتهکانیش دهتوانن کاریگهرییان له سهر ههڵبژاردن ههبێت .زۆر جاران سیاسهتهکان کۆمهڵێک ئاکامیان بۆ خۆشبهختیی گرووپێکی دیار یا بۆ ههموو کۆمهڵگه وهکوو یهکهیهک لێ دهکهوێتهوه. ئهوان������هی که ل������ه ئاکامی کۆمهڵێک سیاس������هتی دیاریکراودا ههس������ت به خۆش������ی دهک������هن ،ڕهنگه
پشتیوانی له پاڵێوراوێک بکهن که بهڵێنی درێژهدانی ئهو سیاسهتانه بدات ،بهاڵم ئهو کهسانهی که ههست دهک������هن له ئاکامی ئهو سیاس������هتانهدا بارودۆخیان خراپتر ب������ووه ،پش������تیوانی له پاڵێ������وراوی ڕکهبهر دهکهن ،ئهمه پێناسهی ساکاری تیۆریی گهڕانهوه بۆ ڕابردووی دهنگدانه (،)١()Retrospective voting که تێی������دا دهنگدهران پرس������یارێکی س������اکار دێننه گۆڕێ" :لهم دوایییانهدا چیت بۆ من کردووه؟" ئهگهر سیاسهتمهداری بهرپرسی ئهو پلهیه بتوانێ واڵمێکی ڕازیکهر بهم پرس������یاره بداتهوه ،خهاڵت وهردهگرێ؛ ئهگهر نهشتوانێ ئهو کاره بکات ،ههڵنابژێردرێتهوه. هیچ ش������تێک به قهت بارودۆخی ئابووری س������هر له سیاس������هتمهدارێکی پلهدار ناشێوێنێ و تووڕهی ناکات .ئهو کاتهی که ئابووری ڕوو له کزی دهکات، وهکوو ب������اوه هاواری "گزهک������هر و گهندهاڵن وهدهر نی������ن" بهرز دهبێت������هوه و وهکوو ش������هپۆلێک ههموو واڵت دادهگ������رێ ،ل������ه ههڵبژاردنی س������هرکۆماریدا، ئهو کهس������انهی که له بارودۆخی ئابووری ناڕازین، زیاتر س������هرکۆمار به خهتاب������ار دهزانن .ئهو کاتهی که له س������اڵی 1929دا دابهزینی بازاڕی پشکهکان بوو به دهس������تپێکی بێبرهوییهکی گهورهی ئابووری، هێڕبێرت هووری کۆماریخواز له کۆش������کی س������پیدا بوو .ه������وور و کۆمارییهکانی هاوڕێی له ههڵبژاردنی س������اڵی 1932دا تووشی تێش������کانێکی تاڵ هاتن له بهرانبهر فڕانکلین ڕۆزڤێڵتدا .له ههڵبژاردنی س������اڵی 2008دا دیموکرات������هکان بۆ کوتان������ی کۆمارییهکان بیرهوهریی (هوور)یان به چاودا دهدانهوه و (جۆرج دابڵیۆ بووش)یان به هووری هاوچهرخ دهشوبهاند، چونکه له بواری وهبهرهێنان و ڕهخس������اندنی کاردا، کابینهکهی بووش له سهردهمی بێبرهوهیی گهورهی ئابووریی ساڵی 1929وه ،خاوهنی خراپترین کارنامه بوو. ئاش������کرایه که ههڵب������ژاردن کاریگهریی لهس������هر سیاسهت دادهنێ و سیاسهتی گشتی بهگهڕیی واڵت، بهتایبهت کارتێکهریی سیاس������هتی ئابووری ،دهتوانێ کاریگهری لهسهر ههڵبژاردن دابنێ .سیاسهتمهداران ک������ه پاڵ ب������ه کورس������یی س������هرکۆمارییهوه دهدهن، سیاس������هتی ماڵی دهکار دێنن بۆ ئهوهی هاوسهنگیی چهرخه ئابوورییهکانی ئهمریکا له حاڵی خوالنهوهدا ئاداری 2013
7
ڕابگرن ،ئهگهر کێش������ه ئابوورییهکان لهس������هر یهک کهڵهکه بن ،دهنگدهران خهتاکهی دهخهنه ئهس������تۆی سیاسهتمهداری دهسهاڵتدار و قامکی ئاماژهیان لهو دهگ������رن و ،ئهو قامکانه له ڕۆژی ههڵبژاردندا ڕهنگه ببنه ه������ۆی وهجووڵهکهوتنی نوێڵهکانی ههڵکش������انی ڕکهبهرهکهی .له دوای������ن ههڵبژاردنهکاندا بهردهوام وهدی������ار کهوتووه ،که ئهگهر خهڵکێک ههس������تیان به گهشهی ئابووریی نهتهوهیی کردبێ ،دیسان دهنگیان بهو سهرکۆماره داوهتهوه که له دهسهاڵتدایه و ئهو کهسانهش که بارودۆخی ئابوورییان پێ الواز بووه ،به توندی الیهنگرییان له ڕکهبهرهکهی کردووه .زانایهکی باوهڕ پێکراوی زانس������ته سیاسییهکان به ناوی ڤی. ئۆ .کی گوتوویهتی" :تهنیا چهکی بهڕاستی کاریگهری کۆنتڕۆڵی گشتی له ڕژیمه دیموکراتهکاندا ،توانایی و ههڵگریی دهنگدهرانه لهوهالنان و دهرکردنی حیزبه دهسهاڵتدارهکاندا". ههڵبژاردن و دیاریکردنی بهستێنی حکوومهتی له حاڵێکدا که ههڕهش������هی س������زادان وهکوو هێزێکی گوشار وایه بۆ داڕێژهرانی سیاسهت ،هاوکات یاریدهی
بهرزبوون������هوی پش������تیوانیی گش������تی ل������ه حکوومهت و دهسهاڵتهکانی دهسهاڵتدارانیش دهدات. دهنگ������دهران دهزان������ن ک������ه دهتوانن ل������ه ههڵبژاردنی داهاتوودا حکوومهت بگ������ۆڕن ،لهبهر ئهوه ڕهنگدانهوهی ویس������تهکانی خۆیان له بهرنامهکان������ی حکوومهتدا زیاتر دهبینن و بهردهوام ههس������ت دهکهن که حکوومهت کار بۆ ئهوان دهکات .بێجگه لهمانهش ،کاتێک خهڵک دهسهاڵتی س������زادان و خهاڵتکردنی������ان ههیه ،ڕهنگ������ه زیاتر وهکوو خزمهتگوزاری خۆیان چاو ل������ه حکوومهت دهکهن تاکوو خاوهندار و گهورهی خۆیان. بێنجامین گینزبێرگ ،زانای زانس������ته سیاسییهکان و مامۆستای زانستگهی جانز هاپکینز وتهنی" :ههڵبژاردنی دیموکراتیک ،هاوواڵتیان ه������ان دهدا بۆ قبووڵکردنی ئهو خاڵ������هی که بهرباڵوی و پهرهس������هندنی دهس������هاڵتهکانی دهوڵ������هت ڕهنگدان������هوهی دهس������تئاوهاڵیی دهوڵهت������ه له خزمهتکردن������ی کۆمهڵگهدا ".له بهر ئهم������ه ،هاوواڵتیانی کۆمهڵگهیهک������ی دیموکراتیک له جیاتی خۆش������اردنهوه له وهزهنگ و ئازارهکانی دهوڵهت ،ئهغڵهب خوازیاری ئهوهن که دهوڵهت بههرهیان پێ بگهیهنێت. ل������ه خۆڕاوه نییه ئهو کهس������انهی باوهڕیان بهوه ههیه که دهتوانن کاریگهری لهس������هر دهوڵهت دابنێن ،باوهڕیشیان وایه که حکوومهت دهبێ دهس������هاڵتی زیاتری ههب������ێ .دهنگدهران بهو ههس������ته دڵخۆش������ن که دهتوانن پهیام ب������ه حکوومهت������ی خۆیان بگهیهن������ن تا بههرهدار و بهکهڵک بێ������ت .کهوات������ه س������هیر نییه که هاوکات لهگ������هڵ باڵوبوونهوهی دیموکراسی ،کردهی حکوومهت گهشهی س������هندووه و بهستێنی حکوومهت بهرباڵو بۆتهوه.
تێبینی: -١گهڕانهوه بۆ ڕابردووی دهنگدان :Retrospective voting :تیۆرییهکی دهنگدانه که تێیدا دهنگدهران پرس������یار دهکهن" :لهم دوایییانهدا چیت بۆ من کردووه؟" http://ir.voanews.com 8
ههڵبژاردن ژماره ()31
مهبهست له ئاسایش و ئاشتی چییه؟
ن :شیرن ئامێدی ل ه عهرهبییهوه :سهکوان ئهرگۆشی ل������ه ڕووی مێژووهوه ،مهبهس������ت له واتای ئاس������ایش بریتی بوو ،له پارێزگاریكردن له س������هالمهتیی دهوڵهتان بهرامبهر به دوژمنی دهرهكی .به شێوهیهكی گشتی ،وای بۆ دهچوون كه ههڕهش������هكانی سهر ئاشتی و ئاسایشی دهوڵهتان بریتییه ،له ههڕهش������هی هێزه دهرهكییهكان بۆ سهر واڵتان .له نهوهدهكان و لهگهڵ كۆتاییهاتنی جهنگی س������ارد و باڵوبوونهوهی بارودۆخی ناجێگیر له ناوخۆی واڵتاندا ،ئهم تێگهیش������تنه و چهمكی ئاس������ایش گۆڕانی بهسهردا هات. لهگهڵ ئهم گۆڕانهی چهمكی ئاسایش ،دانپێدانانێك هاته ئاراوه كه ههژاری ،حوكمڕانیی خراپ و نادادپهروهریی پڕ له زوڵم و چهوساندنهوه ،گرووپه ڕهگهزی و ئایینییهكان، یاخیبووه سیاسییهكان و فش������اره ئابووری و سیاسییه دهرهكییهكان ،گشتیان ڕۆڵیان له پهیدابوونی ناسهقامگیری لهسهر ههردوو ئاستی ناوچهیی و جیهانیدا ههیه.
له م������اوهی ئهو س������ااڵنهی كه به ه������هزارهی دووهم كۆتایی هات ،چهمكی ئاسایش ڕۆژ لهدوای ڕۆژ و بهپێی ی نهت������هوه یهكگرتووهكان و پرهنس������یپهكانی مافی مرۆڤ دامهزراوهكانی دیكه ،فراوانتر بوو و به ئاسایشی مرۆیی گهیش������ت .بهپێی ئهم پرهنسیپانه ،تاكهكهس و مافهكانی بوون به چهقی گرنگیدانه ئاساییشییهكان. بۆ یهكهم جار ئاسایش������ی مرۆی������ی لهالیهن وهزیری دهرهوهی كهنهداوه (لوید ئێكس������وارتی) پێناس������هكرا و پێیوابوو نهمانی ئاسایشی مرۆیی "حاڵهتێك یا بارودۆخێكه تیای������دا ئازادییهكان كپ دهكرێن و ههڕهش������ه بۆ س������هر مافهكانی خهڵك و ئاسایش������یان و تهنانهت ژیانیش������یان ههی������ه ".ئهمهش ڕێگایهكی تره ب������ۆ تێڕوانین و تێڕامان له جیهاندا ،بهشێوهیهك جهختكردنه له سهر ئاسایشی واڵت و حكوومهتهكان ،خهڵك به خاڵی سهرهكی دادهنرێت بۆ ئهو مهبهسته. ئاداری 2013
9
ئاسایش������ی مرۆی������ی ،لهپێن������او س������نوورداركردنی مهترس������ییهكان و كهمكردنهوهی������ان ،گرتنهبهری ڕێكاره خۆپارێزیی������هكان لهخ������ۆ دهگرێت .له كاتی شكس������تی خۆپارێزیش������دا ،ڕێكاری ڕاس������تهڕێكردن و چارهس������هر دهگرێتهبهر. پێویس������ته ڕووبهڕووی ئهو ئهجێندایان������ه ببینهوه ،كه دهبنه هۆی ش������ڵهژانی ئاسایش������ی مرۆی������ی .ئهمهش له ڕێگ������هی دۆزین������هوه و چارهس������هركردنی س������هرچاوه و هۆیهكانی نهمانی ئاس������ایش الی خهڵ������ك دهكرێت .بهم ش������ێوهیه دهستهبهركردنی ئاسایش������ی مرۆیی پێویستی ب������ه ئهنجامدان������ی كاری مرۆییی كورتخای������هن و دانانی ستراتیژێكی درێژخایهن ههیه ،له پێناو بنیاتنانی ئاشتی و پهرهپێدانی گهشهسهندنی بهردهوام. پرۆسهی بهیهكبهستنهوهی ماف و ئاسایش بریتییه ،له دهربازب������وون له تۆقاندن و دهربازبوون له ترس .لێرهدا پێویس������ته ئاماژه به چوار ڕهگهز یا پێكهاتهی سهرهكیی ئاسایشی مرۆیی بكهین؛ یهكهمیان ،ههڕهشهی دهرهكی و بهرباڵو ،دووهمیان ،مافی مرۆڤ ،سێهمیان پاراستن و چوارهمیشیان هێزی گهل. جیهانی س������هردهم ب������ه گوڕانكاریی مهترس������یدار و ههمواركردنی زۆردا تێدهپهڕێت .تاكو ئێس������تاش ئاشتی و گهشهس������هندن دوو بابهتی سهرهكی ئهم سهردهمهن. له الیهك ،كۆشش������هكان بۆ ئاش������تی و گهشهس������هندن و هاوكاری ڕهوتێكی س������هردهمین و ڕیگهیان لێ ناگیرێت. فرهچهشنیی جهمسهریی جیهانی ڕێڕهوێك و گهڕانهوهی نیی������ه .بهجیهانیبوون������ی ئابووری بهش������ێوهیهكی فراوان پێش������كهوتووه .پرۆسهی شۆڕشی زانستی و تهكنهلوژی بهخێرایی ڕێدهكات .هاوكاری لهس������هر ههردوو ئاستی جیهانی و ههرێمی له ههڵكشانێكی خێرادایه .پشتبهستنی دووالیهن لهنێو واڵتاندا ڕۆژبهڕۆژ له بهرهوپێشچووندایه. هاوسهنگیی هێزه نێودهوڵهتییهكان بهالی دهستهبهركردنی ئاشتیی جیهانیدا دهكهوێت ،بهگشتی بارودۆخی جیهانی بهرهو سهقامگیری دهچێت. لهههم������ان كاتدا ،جیهان هێش������تا به كهن������اری ئارامی نهگهیشتووه .هێشتا كێشهی بااڵدهستی و سیاسهتی هێز له ئارادان .ملمالنێ ناوچهیییهكان و ڕووداوه گهرمهكان یهك بهدوای یهكدا دێن .تێكچوونی باری ئابووریی جیهانی
10ههڵبژاردن ژماره ()31
توندت������ر دهبێت .كهلێنی نێوان باكوور و باش������وور تادێت فراوانتر دهبێت .ههڕهشه ئاسایشییه باو و تازهكان تێكهڵ به یهكتر دهبن .ئاشتی گهشهسهندن له جیهاندا دووچاری گرفت و ڕووبهڕووبوونهوهی زۆر دهبنهوه. هاوبهشیكردن له ههلی گهشهسهندن و هاوكاریكردن ب������ۆ ڕووبهڕووبوون������هوهی ئاس������تهنگی جوداج������ودا و بهرهوپێش������بردنی كهیس������ی ئاش������تی و گهشهس������هندنی تهندروس������ت بۆ مرۆڤایهتی ،چهند كارێكی پهیوهستن به بهرژهوهندییه سهرهكییهكانی ئاسایشی مرۆیی و گهالنی واڵته جیاجیاكان. داواكارین له گشت مرۆڤێك و گهالنی واڵته جیاجیاكان بۆ كاركردن بهوپهڕی توانایانهوه و دهست لهناو دهست له پێناو بنیاتنانی جیهانێكی یهكانگیر و خاوهن ئاشتییهكی بهردهوام و گهش������انهوهی هاوبهش .لهس������هر ههموومان پێویس������ته پهیبهست بین به بنهما و ئامانجهكانی ئاشتی كه له پهیمانی نهتهوه یهكگرتووهكاندا هاتووه .گهش������ه ب������ه گیانی دیموكراس������ی و پێكهوهژی������ان و هاوكاری و س������هركهوتنی هاوبهش بدهین لهپێناو چارهسهركردن و دانانی ڕێگهچارهی داهاتووی بهردهوام. سهبارهت به گهل و نهتهوهی كورد ،نهتهوهیهكن حهز به ئاش������تی دهكهن و ه������هردهم هێزێكی ئامادهباش دهبن بۆ پارێزگاریكردن لێی ،چونكه ئێمه گهلێكین بڕوامان به پرهنس������یپهكانی ئاش������تی ههیه .گهلی كورد گشت كاتێك ههوڵی پێش������وهبردنی هاوكاریی دۆستانهی داوه لهگهڵ س������هرجهم گهالن و واڵتاندا لهسهر بنهمای پێكهوهژیانی ئاشتیخوازانه. ب������هردهوام دهبین لهس������هر پێش������وهبردنی گفتوگۆی س������تراتیژی لهگهڵ گهالن و واڵتانی تردا بۆ زیاتركردنی متمان������هی هاوب������هش و قووڵكرن������هوهی ه������اوكاری و چارهسهركردنی جیاوازیییهكان بهشێوهیهكی تهندروست. ئهمڕۆ ههرێمی كوردس������تان دهستبهرداری جیهان نابێت ل������ه گهشهس������هندنهكانیدا ،لهههم������ان كات������دا جیهانیش دهس������تبهرداری ههرێم������ی كوردس������تان نابێ������ت لهپێناو گهشهس������هندن و س������هقامگیربوونی .گهلی كوردس������تان بهههماههنگ������ی لهگ������هڵ گهالنی واڵتانی ت������ردا له ههوڵه بهردهوامهكانی خۆی بهردهوام دهبێت ،له پێناو بوون به نموونهی بهرزی مرۆڤایهتی.
مافی دهنگدان له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا ،چیرۆكێكی ناتهواو
* و :هێلن ڕهوتی گهیش������تنی ژنان به مافی دهنگ������دان له واڵتانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������تدا ،ههوراز و نشێوی جۆراوجۆری تێپهڕاندووه و هێش������تاش ههر كۆتایی نههاتووه .گهرچی لێرهدا ئیتر ههرهش������ه نییه بۆسهر مافی دهنگدانی ژنان، بهاڵم كرداری ڕاس������تهقینهی ئهو ،ڕووبهڕووی سهختییهكی زۆره .نزیكهی دوو س������هده دهبێت ،كه بهشێك له ئامانجی بزووتنهوه خهباتگێڕییهكانی ژنان بۆ بهدهس������تهێنانی مافی دهنگدانی بهرامبهریان لهگهڵ پیاوانه. گهرچی یهكهمین بهرههمی بهدهس������تهاتووی ئهم ههوڵ و تێكۆش������انه ،له ساڵهكانی دوای س������هدهی نوزدهههم له نیوزیلهندا هاته دی ،بهاڵم ت������ا تهواوی واڵتان توانیان ئهم مافه بۆ ژنان بهرهسمی بناسن ،چهندهها دهیهی خایاند و ئێستاش ئهم بزووتنهوهیه ههر بهردهوامه.
ئاڵۆگ������ۆڕی ههڵومهرج������ی كۆمهاڵیهت������ی و ئابووری بۆ ژنان ،پێش������كهوتنی خوێندهواری و زانستهكهیان ،ههروهها بهشداریكردنیان له بزووتنهوه شۆڕشگێڕی و ڕیفۆرمیستانه، بێبهش������كردنیان له مافی دهنگدان زیاتر ل������هوه بهرفراوان كرد و ،ههوڵی توندی بۆ بهدهس������تهێنانی ئهم مافه درا .له ڕاستیدا بهشێكی گرنگی مێژووی ههوڵ و تێكۆشانی ژنان، بۆ یهكسانیی ماف له رۆژئاوا ،ههروهها ئاسیا و ئهفریقاش له 150ساڵی دواییدا ،بۆ بهدهستهێنانی مافی ههڵبژاردن و خوپااڵوتن چڕ بووه. یهكهمی������ن واڵت ئێ������ران نهبوو له ناوچهك������هدا ،كه ژنان مافی دهنگدانیان بهدهس������تهێنا .ڕووس������یا ئ������هم مافهی له س������اڵی 1918دا به ڕهسمی ناس������اند و دواتریش له گشت كۆمارهکانی یهكێتی سوڤیهتدا پهرهی گرت.
ئاداری 2013
11
مافی دهنگدان ل ه بارودوخی نهگونجاودا
تا ئ������هو جێگهیهی بۆ بوارێك������ی بهرفراوانتر كه بۆ ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت دهگهڕێتهوه ،النیكهم له س������ێ واڵت������ی ئهم ناوچهیه ،له ههمان كۆتایییهكانی س������هدهی نۆزدهههم و له س������هرهتاكانی س������هدهی بیستهمدا ،به بهشداریكردنی ژنان له بزووتنهوهكانی وهك بزووتنهوهی (تنباكو) و شورشی مهش������ڕۆته له ئێران ،بزووتنهوهی سهربهخۆخوازی له ساڵی 1919له میسر و پێشگری له ڕووخانی توركیا له ساڵهكانی دوای شهڕی یهكهمی جیهانیدا ،ڕۆلێكی بهرچاویان بینی. لهگهڵ ئهوهشدا ،كاتێك كه ژنانی توركیا له ساڵی 1930وهك یهكهمی������ن واڵت������ی ناوچهك������ه و تهنانهت پێش زۆرب������هی واڵتانی ئهورووپایی������ش له ئهنجامی چاكس������ازییهكانی (ئهتاتورك) ،كه مافی دهنگدانیان بهدهست هێنا ،بزووتنهوهیهكی داواكاریی بهرچاو لهو بوارهدا پێك نههاتبوو .له ڕاس������تیدا مافی دهنگدانی ژنان ل������ه توركیا زیاتر له چوارچێ������وهی بیرۆكراتی و فهرماندهران������ه له گۆڕێدا ب������وو و ،نهبوونی ڕۆڵی چاالكیی ژنان له بهدیهێنانی ئهم مافه :بهكارهێنانی چاالكان������هی ئهو مافه که دواتر ڕووبهڕووی كهوتن و ههستانهوهی كرد. له س������اڵهكانی دوایی ك������ه مافی ژنان ل������ه ژمارهیهكی تری واڵتانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت و باكووری ئهفریقادا جێبهجێكرا ،تا ڕادهیهک ڕهوتێكی هاوشێوهی نزیكهی توركیا ڕوویدا .ب������ه واتایهك كه كهش������ی نێونهتهوهیی ،بزووتنهوه نهتهوهیییهكان و گۆڕانكاریی دوای سڕینهوهی كۆڵۆنیالیزم، ههلومهرجێكی ل������هو واڵتانه هێنایه گۆڕێ ،كه بوو به هۆی ی گشتیی نوێ. نووسینی دهستوور ڕێبهره نهتهویییه تازه به دهس������هاڵت گهیشتووهکان ،كه نێوانیان لهگهڵ سێكوالریزمیشدا ههبوو ،ههروهها بهشێک ل������ه ههڵبژاردهکانی پهیوهنددار ی������ا ناپهیوهنددار به دهزگا سیاس������ییهكان ،ههوڵیاندا كه خێرخوازانه و به ئامانجێكی گهیشتن به نههێشتنی دواكهوتوویی كۆمهڵگه ،ههمان ماف ك������ه له ڕۆژاوادا له بارهی ژنان جێبهجێكرا ،تا ڕادهیهك له ی مهدهنیی واڵت بێننه ناو دهستووری گشتیی نوێ یا یاسا گۆڕێ. بهم جۆره بوو كه جێبهجێكردنی مافی دهنگدانی ژنان ،له سهردهمی شهڕی دووهمی جیهانی و ساڵهكانی دواتریشدا،
12ههڵبژاردن ژماره ()31
وهك له پاكستان ( )1947و له كۆتایی ئهم دهیه له سووریا و ئێراق و له س������اڵهكانی دهیهی دواتر ،له میسر ()1956 و تون������س ( )1957زیاتر ل������ه كۆمهڵگهیهك بهڕێوهچوو ،كه ڕێژهی بهرزی نهخویندهواری و بێبهشكردن له بهشداریی ئاب������ووری و كۆمهاڵیهت������ی له نێو ژنان ل������هو پهریدا بوو و، پێكهاتهی پیاوساالریی كۆمهڵگه بههێز بوو.
خهونی قورسی كهنداوی فارس
تا ڕادهیهك پاش������ماوهی بههێزی ئهم بارودۆخهیه ،كه بۆ نموونه بۆت������ه هۆی ئهوه ،ههر ئێس������تاش له ههندێ بهشهكانی پاكستان ،ههروهك له ههڵبژاردنی پهرلهمانی له س������اڵی 1997پیش������ان درا ،كه مافی دهنگدانی ژنان تهنیا له س������هر کاغهز بمێنێت������هوه .لهوانهیه هۆیهكه لهم ڕاستییهدا بێت ،كه نهك به خۆوشیاریی بهشه بهرفراوانی كۆمهڵگ������هی ژنان و دواكاریی������ه ههراوهکانیان ،بهڵكو به ه������هوڵ و تهقهالی ژنانی ههڵبژارده و ژمارهیهکی کهم و، بهشێك له پیاوان تا ڕادهیهك خوازیاری بهرابهریخوازیی واڵت ،ههروهها پیش������اندانی دیمهنی جوان له دهرهوه له گۆڕهپانی نێونهتهوهیی بوو ،كه ورده ورده لهم واڵتانهدا بوو به هۆی بهیاسایكردنی مافی دهنگدانی ژناندا ،بهاڵم ئاستێك له باش������بوون و ئاڵۆگۆڕ له مافی كۆمهاڵیهتی و مهدهنیی ژنانیشی به دوادا هات. له ئێران له ساڵی 1963زایینیدابوو ،كه له چوارچێوهی ( شۆڕشی س������پی)یهوه ،مافی دهنگدانی ژنان به ڕهسمی ناسرا .ساڵێك پێش ئهو له ئهلجهزایر و ساڵێک دواتریش له سودان ئهم مافه هاته ناو یاساوه .واڵته عهرهبییهکانی كهنداوی فارس ،درهنگتر له ههمووا ن بیریان له بهڕهسمی ناساندنی ئهم مافه کردهوه .بهاڵم ئهم كردهوهیه ئێستاكهش ئاوێتهیهکه ،له بهاڵم و تێكهڵی و ئهگهرهکان.
مافێك ك ه جێبهجێكردنهكهی تێكهڵ ه ب ه سنووردارێتی بهحرهی������ن یهكهمین واڵتی كهن������داوی فارس بوو ،كه له س������اڵی 2002دا ژنان مافی دهنگدانیان بهدهس������ت هێنا. لهگهڵ ئهم ههموو پێكهات������هی ههاڵواردنی حكوومهتی لهم دووڕگهیهدا ،بۆ ههڵبژاردنی بهشێكی زۆری خهڵك به گشتی پیاو و ژن و بۆ جێبهجێكردنی ئیرادهیان ،سنووردارییهکی زۆری هێنای������ه كایهوه .ئهمه یهكێ له هۆكارهكانه كه بۆته
هۆی ئهوه ،ئهم واڵته له پاڵ یهمهن زیاتر له گشت واڵتانی ڕۆخی كهنداوی ف������ارس و دهریای عوم������ان بكهوێته بهر (بههاری عهرهبی)یهوه. ساڵێك دوای بهحرهین ،عومانیش مافی دهنگدانی ژنانی به ڕهس������می ناساند ،بهاڵم هێش������تاش لهم واڵتهدا به هۆی پێكهاته نهریتییهكهی ،پهرلهمان به مانای سنوردارییهكهشی نیی������ه و ماف������ی ههڵبژاردنی ژن و پیاوان ،ت������ا ڕادهیهك له ههڵبژاردنهكانی ئهنجومهنی شار و گوندهكان چڕ دهبێتهوه. س������هرهڕای ئهوه كه كوێتیش له نێ������و واڵته عهرهبییهکانی ڕووخی كهنداوی فارسدا نهریتی پهرلهمانی به پێشینهتری ههی������ه ،تهنیا له س������اڵی 2005دا مافی دهنگدانی ژنانی به ڕهسمی ناسی. سعوودیه دوایین واڵتی ناوچهكهیه ،كه بهرگرییهکهی له بهرامبهر مافی دهنگدانی ژنان ،خهریكی لهناوچوونه .لهم واڵتهدا پهرلهمانێك نییه ،هێشتاش ژنان له مافی لێخۆرینی ئۆتۆمۆبیل بێبهش������ن و له زۆربهی پرسه كۆمهالیهتییهكان، بهبێ ئیزنی پیاو دهس������هاڵتیان نییه یان دهبێت کهسێکیان لهگهڵدا بێت .لهگهڵ ئهمهش������دا به فهرمانی پاشا بڕیاره له ساڵی 2015دا ،ژنان مۆڵهتی بهشداریكردن له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی شار و گوندهكان بهدهست بێنن.
مهترسیی ه نوێیهكان بۆ سهر مافی ژنان
بهگش������تی گهرچی مافی دهنگدانی ژنان له ناوچهكهدا ل������ه دۆخێكی نهگونج������او و تێكهاڵو به پێكهاتهی وش������كی پیاوس������االرانه و جاربهج������ار خێاڵیهتیی������ه ،ب������ه كهوتن و ههستانهوهی جۆراوجۆر جێبهجێكراوه و بهرهو پێش چووه، بهاڵم ئێستا كهمتر واڵت ههن كه بخوازێت له بهرامبهر ئهم
مافه بوهستێت و یان ڕهوتی زهمان بۆ دواوه بگهڕێنێتهوه. لهگهڵ ئهمهش������دا ،پێكهات������ه سیاس������ی و ههندێ جار كۆمهاڵیهتی������ی داخراو له ههن������دێ واڵتانی ناوچهكهدا ،ئهم دهرفهتهی ب������ۆ بهڕێوهبردنی ڕاس������تهقینهی ئ������هم مافه و بهڕێوهچوونێكی بهرباڵوی بهش������داریكردنی ژن و پیاوان له ی چارهنووسیان ناهێڵێت .به تایبهت ئێران و یهكالكردنهوه واڵتانی پهراوێزی كهنداوی فارس ،ههروهها ههندێ واڵتانی ئاسیای ناوهڕاست و قهفقاز دهكرێت لهم ڕیزهدابن. لهبهر ئهوه كه مافی دهنگدان بۆ ژنان (مافی خۆپاالوتن) لهوانهش به هۆی پێكهات������ه كۆمهاڵیهتییه دواكهوتووهکان، ه������هروهك واڵتانی ناوچهك������ه ،نموونهی بهرچ������اوی نییه و ژماهری نوێنهرانی ژن ،ل������ه دامهزراوهكانی ههڵبژاردن تا ڕادهیهک ماوه ،ههندێ لهو ئاماژانهن كه باس له سهختیی بهشداریکردنێکی ڕاستهقینهی ژنان له ئاڵوگۆڕی سیاسی و كۆمهاڵیهتیدایه. بههێزبوونی هێزه نهریتی و مهزههبییهكان لهو سااڵنهی دواییدا به دوای (بهه������اری عهرهبی)یهوه له واڵتانی وهك میسر ،تونس و لیبیا ،ئهم مهترسییهی دروست كردووه ،كه سهرهڕای لێنهسهندنهوهی مافی دهنگدانی ژنان ،ئهم مافه ی بهتاڵ بێت .مهترسییهكی تا ڕادهیهك له مانا و ناوهڕۆکهكه گهورهت������ر ئهوهیه كه لهم واڵتانه به تایبهت وهكو ئهوهی كه له ئێرانی دوای ش������وڕش ڕویدا ،مافی ژنان له ژمارهیهكی تری بوارهكانی پهیوهست به پرسه خێزانییهكان ،له جیاتی گهشهكردن ،سنووردار بێت. گهرچی چارهنووس������ی كێش������ه و ملمالنێ كه ئێستا له ههندێ واڵته ئاماژه پێكراوهکان ،له نێوان بهشه نهریتییهکانی كۆمهڵگه و ئیسالمییهكان لهسهر پرسی ڕووگر (حج������اب) ،یا ئاس������تی هاتنی حوكم و ڕێوشوێنی شهریعهت و نهریت بۆ ناو دهس������تووری گش������تیی نوێ له ئارادایه ،هێش������تا دهسنیشان نهكراوه، ب������هاڵم خودی ئهم كێش������ه له الیهكهوه نیشانهی مهترسییه ،كه مافی ئێستای ژنان دهكهوێته بهر ههڕهشه و لهالیهكی ترهوه ،ئاماژه به سهختبوونی ڕێگه له پێناو بهدهستهێنانی مافی زیاتری ژنان دهدات. www.dw.de
ئاداری 2013
13
سیستهمی کۆتا ،ڕێگهیهک بهرهو یهکسانی ن :باوکی زاگرۆس
سیس������تهمی کۆت������ا ( )quotaب������ه مان������ای دهسنیش������انکردنی ڕێژهی بهش و بهشداریی ژنانه له حکوومهت ،ڕێکخراو یان له ناو حزب و الیهنێکی سیاسیدا ،بۆ مهبهستی چێکردنی هاوسهنگی له نێوان ژنان و پی������اوان ،یان کهمینه نهتهوهیی و ئایینییهکان له دامهزراوهکاندا .ه������ۆکاری بهڕێوهبردنی کۆتا بۆ نهبوونی هاوسهنگی له ناو چین و توێژ یا ڕهگهز له ناو دامهزراوهکاندا دهگهڕێتهوه. مهبهستی سیستهمی کۆتا ئهوهیه که تا ڕادهیهک بتوانێت هاوسهنگی له جڤاکدا بێنێته کایهوه .ئهویش
14ههڵبژاردن ژماره ()31
به دیاریکردن و دهسنیشانکردنی شوێن و پله له ناو دامهزراوهیهکی حکوومی یان حزبییهکاندا. یهکێک له بنهماکانی دیموکراس������ی بهرابهرییه له ناو هاوواڵتیاندا .واته "یهکس������انی له نێوان ژنان و پیاوان ،یهکێکه له کۆڵهکهکانی دیموکراسی ".بنهمای ئهم بۆچوونهیش بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه ،که ژنان نیوهی کۆمهڵگهن .لهس������هر بنهمای ئهم پرهنسیپه ،کۆمهڵگه دهب������ێ ئهو توان������ا و مهیلهی ههبێت که یهکس������انیی ژنان و پی������اوان له ناو دامودهزگ������هی بهڕێوهبهریی له کۆمهڵگ������هدا دابین بکات ،بهاڵم کاتێک له ههندێک
کۆمهڵگهدا ،به هۆی ئایین ،دابونهریت ،پیاوس������االری و گهشهنهسهندوویی ،کۆمهڵگه ناتوانێت و ناخوازێت ڕهچاوی ئهم یهکس������انییه بکات ،سیس������تهمی کۆتا ڕێگهیهکه بۆ ئهوهی کۆمهڵگه بهرهو یهکسانی ههنگاو بنێت. ب������ه پێی سیس������تهمی کۆتا ،بهش������داریی ژنان به گوێره کێ������ش و توانایان له ناو دامودهزگه حکوومی و حزبییهکاندا ،دهتوانێت زۆرترن هێز و توانا وهگهڕ بخات و دهرخهری باشترین هزر و فکر بێت .ئهگهر (ژنان نیوهی کۆمهڵگ������هن) ،دهبێ ئهو نیوهیهش ئهو دهرفهته یاس������ایییه بۆ بڕهخسێت تا بوونی خۆی له کردهوهدا نیشان بدات. ڕۆبێرت س���ل��اوتێر دهڵێت :ئهگهر ب������ه مرۆڤهکان کهس������ایهتی و دهرفهتی دهربڕی������ن ،ههروهها پاداش و بواری بهش������دارییان پێ بدهیت ،گهش������ه دهکهن و دهربڕی فکر و هزری باش دهبن. سیستهمی کۆتا تا ڕادهیهک دهتوانێت ئهم دهوره بگێڕێ������ت ،بهاڵم ب������هو مهرجهی که له سیس������تهمی کۆتا و دهستنیش������انکردنی ئهو بهشهی که بۆ ژنان دیاری دهکرێت ،پێویس������ته لهسهر بنهمای لێهاتوویی و لێوهش������اویی ئ������هو ژنان������هوه بێت ،ک������ه بڕیاره له دامودهزگهکان������دا دهوریان ههبێت و بڕیاربهدهس������ت بن .له دۆخی پێچهوان������هدا ،کاتێک به کهڵکوهرگرتن له سیس������تهمی کۆتا تهنی������ا ئهو ژنانه که لهس������هر بنهمای دۆس������تایهتی ،خزمایهتی و ههندێک هۆکاری نامهنتقی پۆس������تیان پێ دهدرێت ،نهک تهنیا کارهکان پێش������کهوتنیان نابێت ،بهڵکو ههم زهبر له سیستهمی کۆت������ا دهدرێت و بهدناو دهکرێ������ت ،یان له خراپترین دۆخی������دا ،ههلپهرس������تان به هۆی هێنانه پێش������هوی الوازترین توێژی ژنان ،سیس������تهمی کۆتا دهکهن به ویترینێک و چاوی ئهوانی تری پێ دهبهس������تن و ،له کۆتاییدا بهر به ژنانی بههێز و لێهاتوو دهگرن. ئ������هم ش������ێوه کهڵکوهرگرتن������ه له کۆتا ،بێش������ک قهیرانخوڵقێنه .ئهم دۆخه ،ئاکامه خراپهکهی بۆ ژنان دهگهڕێتهوه ،چونکه له کۆمهڵگهی دواکهوتوو ،نهریتی
و پیاوساالریدا ،ژنان بهردوام له الیهن بهشێکی ههره زۆر له پیاوانهوه له ژێر کۆنترۆڵ و چاودێریدان ،بۆ ئ������هوهی خاڵی "الواز"ی ژنان������ی الواز له قاو بدهن و کۆبهندکهیشی بۆ سهرجهم ژنان دهگهڕێننهوه. ئامانجی سیس������تهمی کۆتا بۆ ئهوهیه که ژنانیش وهکو پیاوان دهستیان به دهسهاڵتی سیاسی ڕابگات و ،ههر وهکو پیاوان له پرۆسهی بڕیادان و ڕێکخستنی کۆمهڵگهدا بهشدار بن. ههندێک له زانایان له س������ێ ڕوانگهوه سیستهمی کۆتا و پێویس������تییهکهی بۆ کۆمهڵگه ههڵدهسهنگێنن. یهک������هم :ژنان نیوهی کۆمهڵگه پێک دێنن ،لهبهر ئهوه ئهو نیوهی������ه مافی خۆیهتی که نیوهی پۆس������تهکانی ب������هر کهوێت .ئهمه بنهم������ای بهرابهریه و یهکێکه له کۆڵهکهکانی دیموکراسی. دووهم :ژن������ان ئهزم������وون و تێڕوانینی جیاوازیان س������هبارهت به کۆمهڵێک پرس������گهلی کۆمهڵگه ههیه. لهبهر ئهوه ،پێویس������ته ئهم تێڕوانین و ئهزمووونه له کردهوهدا خۆی دهرخات. س������ێیهم :ژنان و پیاوان ههندێک بهرژهوهندیی دژ بهیهکیان ههیه ،لهبهر ئهوه پیاوان ناتوانن نوێنهرایهتی ئهو بهش������ه لهبهرژهوهندیی ژنان بک������هن .بۆیه ژنان دهتوانن و دهبێ خۆیان ئهم بهش������ه له کێشهکانیان گهاڵڵه بکهن و دهرخهری بهرژهوهندیی خۆیان بن. گهرچ������ی خهبات بۆ بهرابهری ل������ه نێوان ژنان و پیاوان کارێکی ڕۆژانه و دژواره ،بهاڵم به پێی ئهوهی ژنان نیوهی کۆمهڵگهن ،ناکرێت له چاوهڕوانی ئهوهدا بین تا کۆمهڵگه بگاته ئاس������تێکی ئهوهنده بهرز ،که له ههڵبژاردنهکان و دابهش������ینی پۆستهکاندا ،بهبێ لهبهر چاوگرتنی ڕهگهز (ژن و پیاو) لێهاتووهکان و لێوهشاوهکان ههڵبژێردرێن تا کۆمهڵگه ڕێک بخهن. لهبهر ئهوه تا گهیشتن بهو ئاسته بهرزه ،سیستهمی کۆتا یهکێکه لهو ڕێگه چارهس������هرییانه که دهتوانێت کۆمهڵگ������ه ڕابێنێت ،تا بوار بۆ ژنانی لێهاتوو و لێزان بکات������هوه و له ش������وێنه ههس������تیار و بڕیاردهرکاندا هاوشانی پیاوان دهوریان ههبێت.
ئاداری 2013
15
دووره دیمهنی ههڵبژاردنهکانی ئیتالیا و سیاسی و ئابووری ئهو واڵته
نووسین :عهلی بداغی ههڵبژاردنهکان������ی کۆتایی مانگی فێوریی������ه له ئیتالیا و ئاکامهکانی ئهو ههڵبژاردنانه نهک نهیتوانی گرێ کوێرهی ناڕهزایهتیی خهڵک بکاتهوه و چارهسهریی قهیرانی سیاسی ئهو واڵتهی لێ بکهوێتهوه ،بگره ئهو واڵتهی لهگهڵ داخران و جۆره قهیرانێکی دیکه بهرهوڕوو کردهوه. ل������هو ههڵبژاردنانهدا هیچ کام له حی������زب و الیهنهکانی بهشدار له ههڵبژاردنهکان نهیتوانی زۆرینهی کورسییهکانی پهرلهمان دهس������تهبهر بکا و بهوهش دهرکهوت ،که خهڵکی ئیتالی������ا ئهگهر له الیهک له بارودۆخ������ی دژواری ئابووریی واڵتهکهیان ناڕازین ،لهالیهکی دیکهشهوه متمانهی ئهوتۆیان به سیاسهتمهدارهکانی واڵتهکهیان نهماوه.
16ههڵبژاردن ژماره ()31
دوای ڕاگهیاندنی ئاکامهکانی ئهو ههڵبژاردنه ههر کام لهو حیزبانهی بیانهوێ حکوومهت پێک بێنن ،ناچار به ئیتئالف و هاوبهندی لهگهڵ الیهنێکی دیکهی ئهو گۆڕهپانهن. ل������هو ههڵبژاردنانهدا یهکیهتیی چهپ به س������هرۆکایهتیی پیهر لوئیجی بێرس������انی توانی %29.5ی دهنگهکان و 340 کورس������یی ئهنجوومهنی نوێنهران بباتهوه ،بهاڵم ئهو بهرهیه نهیتوانی زۆرین������هی دهنگهکانی ئهنجوومهنی پیران بباتهوه و ،ب������ه هێنانهوهی %31.6ی دهنگ������هکان تهنیا توانی 123 کورسیی ئهنجوومهنی پیران دهستهبهر بکا. یهکیهتی������ی ڕاس������تهکانیش به س������هرۆکایهتیی س������یلیۆ بێرلۆس������کۆنی توان������ی %29.1ی دهنگهکان������ی ئهنجومهنی
پیهر لوئیجی بێرسانی
سیلیۆ بێرلۆسکۆنی
بێپێ گریللو،
نوێن������هران ،واته 124کورس������یی پهرلهمان������ی ئهو واڵته و، %30.7ی دهنگهکانی ئهنجوومهنی پیران و 117کورس������یی ئهو ئهنجوومهنه مسۆگهر بکات. بزووتنهوهی نوێی سیاس������ی ئ������هو واڵتهش له ژێر ناوی بزووتنهوهی "پێنج ئهستێره" به سهرۆکایهتیی بێپێ گریللو، ئهکتهری پێش������ووی س������ینهمای ئهو واڵته توانی %25.5ی دهنگهکان������ی پهرلهم������ان ،واته 108کورس������ی و %23.8ی دهنگهکانی ئهنجومهنی پیران ،واته 54کورس������یی سهنای ئیتالیا وهدهست بێنێ. ماریۆ مۆنتی ،س������هرۆکوهزیرانی ئێستای ئیتالیاش تهنیا %10.5ی دهنگهکانی ههڵبژاردن و 45کورسیی پهرلهمانی ئهو واڵتهی هێنایهوه و ،ل������ه ههڵبژاردنهکانی ئهنجوومهنی پیرانی������ش به هێنانهوهی %9.1ی دهنگهکان 19کورس������یی ئهنجوومهنی پیرانی بهر کهوت. ئاکامی ئهو ههڵبژاردنه و جۆری دابهشبوونی دهنگهکان له نێوان الیهنه سیاسییهکانی بهشدار لهو ههڵبژاردنانه ،نه بۆ خهڵکی ئیتالیا و نه بۆ یهکیهتیی ئهورووپا چاوهڕواننهکراو بوو .نیگهرانیی یهکیهتیی ئهورووپا لهوه سهرچاوه دهگرێ، که ئهگهر ئاڵۆزی و بشێویی سیاسی لهو واڵته دهسهاڵتێکی س������هقامگیر و حکوومهتێکی بههێزی ل������ێ نهکهوێتهوه ،ئهوا ئیتالیا که سێههم ئابووریی یهکیهتیی ئهورووپایه ،له چهقی قهیرانهکان������دا دهمێنێتهوه و ،دهبێ ب������ۆ دهربازکردنی خۆی دهستی هاوکاری بۆ ناوهنده ماڵییه نێودهوڵهتییهکان درێژ بکا؟ ل������ه الیهکی دیکهش قهیرانی دامرکاوی ئابووری له ناوچهی یۆرۆ ،واته یهکیهتیی ئهورووپا سهر لهنوێ دهژێتهوه. بنبهس������تی دابهشکردنی دهس������هاڵت له نێوان حیزب و الیهنه سیاس������ییهکانی ئیتالیا ل������ه ئاکامی ههڵبژاردنهکانی ئهنجوومهن������ی پیرانی ئ������هو واڵتهدا پت������ر دهردهکهوێ .نه بهرهی چهپ به س������هرۆکایهتیی پیهر لوئیجی بێرسانی و، نه بهرهی ڕاس������ت به سهرۆکایهتیی س������یلیۆ بێرلۆسکۆنی هی������چ کام نهیانتوانیوه زۆرینهی یهکالکهرهوهی دهنگهکانی ئهنجومهنی پیران بهدهس������ت بێنن ،ئهوهش له حاڵێک دایه که له نیزامی سیاسیی ئیتالیادا دهسهاڵت و حکوومهت بۆ بردنه پێشێی سیاسهت و پڕۆژه ئابووری و سیاسییهکانی، پێویستی به پش������تیوانی و داکۆکیی ههر دوو ئهنجومهنی نوێنهران و ئهنجومهنی پیران ههیه. شۆکێکی دیکهی ئاکامهکانی ئهو ههڵبژاردنانه ،دهرکهوتنی تۆخ و پڕدیاری هێزێکی سیاس������یی ن������وێ له ئیتالیا به ناوی
ئاداری 2013
17
بزووتن������هوهی پێنج ئهس������تێرهیه ،که ئهکتهرێکی پێش������ووی سینهمای ئهو واڵته به ناوی بێپێ گریللو سهرۆکایهتی دهکا. ئهو هێزه سیاسییه که خهریکه وهک هێزی سێههم خۆی جێ دهخا ،سهدا %٢٥ی دهنگهکانی پهرلهمان و نزیک به %٢٤ی دهنگهکانی ئهنجوومهنی پیرانی بردۆتهوه و ،بهپێی بۆچوونی کارناسه سیاسییهکان ،ئهو هێزه قسهی زۆری بۆ داهاتووی سیاسیی ئیتالیا پێیه .ئهو هێزه سیاسییه نوێیه له ئیتالیا به توندی دژی ئهندامهتیی ئهو واڵته له یهکیهتیی ئهورووپایه و دهیهوێ ئهو بابهته به ڕاپرسییهکی دیکه دابندرێتهوه. لهو نێوهدا ئاکامگیریی کارناس������ه سیاسییهکان له سهر ئاکامی ههڵبژاردنهکانی ئیتالیا دوو شته: زۆرێک له کارناسان پێیان وایه که ئیتالیا بۆ کۆتاییهێنان به ئاڵۆزی و سهرلێش������ێواوی و ناس������هقامگیریی سیاسی ناچ������ار به بهڕێوهبردنی ههڵبژاردنێک������ی دیکهیه ،بهاڵم ئهو ههڵبژاردنه کهی دهب������ێ و ئهگهری ڕووداوهکانی پێش ئهو ههڵبژاردنه و ئاڕاس������تهی سیاس������ی و ئابووریی واڵت لهو ماوهیهدا چۆن دهبێ ،ئهوهیان لێڵ و ناڕوونه. بهشێکی دیکهش له چاودێرانی سیاسیی ئیتالیا پێیان وایه، که ڕێگهچارهی بنهڕهتی������ی دهربازبوونی ئهو واڵته لهو قهیرانی سیاسی و ئابوورییهی تێی کهوتووه ئهوهیه ،که له نێوان بهرهی چهپ به سهرۆکایهتیی بێرسانی و بزووتنهوهی نوێی پێپێ گریللو هاوبهندی و ئیئتالفێکی س������هقامگیر پێک بێ .بهاڵم گرێکوێرهی ئهو هاوبهندییه ڕوانگه و بۆچوونه ڕادیکاڵهکانی پێپێ گریللو و، نهگونجانی لهگهڵ تێڕوانینی ڕیالیس������تی و سیاسهتی ههڵکردنی چهپی نێوهڕاستی ئیتالیا لهگهڵ یهکیهتیی ئهورووپایه. کارناس������ه سیاس������ییهکان ئهوهش دهلین که ئهگهر بێتوو بهرهی چهپ بیهوێ بۆ پیکهێنانی حکوومهت دهستی یارمهتی بۆ الی ڕاس������تهکان درێژ بکا ،ئ������هوه ههڵهیهکی مێژوویی و کوشندهی کردووه و ،تهنانهت ئهوهیان به خۆکوژیی سیاسی و توانهوهی چهپهکان له ئیتالیا داناوه و دهڵێن ،بێرلۆسکۆنی ئهوهنده ناح������هز و ناوزڕاوه که ههرچهش������نه لێکنیزیکی و ههوڵدان به هاوبهندی و ئیئتالف لهگهڵ ئهو سووکایهتییهکی گهوره به ههموو هێزه دیموکراتیکهکانی جیهانه. بهگش������تی لێکدان������هوه و خاڵی س������هرنجڕاکێش و جێی تێڕامان له ههڵبژاردنهکانی ئیتالیا چهند شتێکن. ئهوهی که ئیتالیا دوای ئ������هو ههڵبژاردنانه بهرهوڕووی داخرانی سیاس������ی بۆتهوه و تێپهڕین ل������هو بارودۆخه به سهرنجدان به بااڵنسی هێزهکان له هاوکێشهی دهسهاڵتدا ئهوهنده ئاسان نایهته بهرچاو.
18ههڵبژاردن ژماره ()31
ماریۆ مۆنتی ئ������هوهی که خهڵک������ی ئیتالیا دڵیان زۆر ب������ه ماریا مونتی، سهرۆکوهزیرانی ئێس������تای ئیتالیا و حیزبهکهی خۆش نییه، لهب������هر ئهوهی سیاس������هته گوش������راوه ئابوورییهکانی ئهو و حیزبهکهی خهڵکی زۆر خستۆته ژێر گوشار و زهحمهتهوه. ئهوهی که ئێس������تا ئهگهرچی بااڵنس������ی هاوکێش������هکان ل������ه قازانجی ب������هرهی چهپ دای������ه ،بهاڵم چ������هپ براوهی ههڵبژاردنهکان نییه. گهرچی بهرهی ڕاستیش نهیتوانیوه گرهوی ههڵبژاردنهکان بباتهوه ،بهاڵم کهس������ایهتییهکی وهک بێرلۆسکۆنی به دهیان دۆس������یهی گهندهڵیی سیاسی و کۆمهاڵیهتی و دوای نیزیک به 20س������اڵ دهس������هاڵت و مانهوه له ش������انۆی سیاسیدا، ئێستاش %٣٠ی دهنگی خهڵکی ئهو واڵتهی له پشته. ئهوهش که ناڕوونیی داهاتووی سیاس������یی ئیتالیا نهک ههر لهس������هر ئابووریی ئهو واڵته ،بهڵکوو شوێنکاری خراپی له سهر ئابووریی واڵتانی وهک ئیس������پانیا و ئهندامانی دیکهی یهکیهتیی ئهورووپاش بووه و ،ههر نهبێ له ئێس������تادا شک و گومانی الی وهبهرهێنهرهکان لهسهر بازاڕی بورسهی ئهورووپا داناوه. دوا وتهش ئهوهیه که به سهرنجدان به ههموو ڕووداوهکانی پێش ههڵبژاردن و دوای دهرکهوتنی ئاکامهکانی ههڵبژاردن له ئیتالیا ،ئێس������تا سهرنجهکان له سهر ئهوه کۆ بۆتهوه ،که حکوومهتی نوێی ئهو واڵته چۆن پێک دێ؟ ئهو حکوومهته چ بهرنامه و سیاسهت و پڕۆژهیهکی پێشنیاری بۆ دهربازکردنی ئابووریی ئ������هو واڵته لهو قهیرانه ههیه ،که چهند س������اڵێکه دهستهویهخهی بووه و ئاخۆ حکوومهتی نوێی ئیتالیا دهتوانێ متمانه و پێگهی شیاوی خۆی له هاوکێشه جیهانییهکان ،به تایبهت له یهکیهتیی ئوورووپادا وهدهست بێنێتهوه؟
ی یهك كهس پرهنسیپ و یهك دهنگ
ی دارڤان ی ل ه ئینگلیزییهوه :باوك وهرگێڕان گومان لهوهدا نییه ك������ه بازنهی ههڵبژاردن یهكێكه ی سیس������تهمی ههڵب������ژاردن و بهم ل������ه بڕگه گرنگهكان ج������ۆرهش به قووڵی له (پرهنس������یپی یهك كهس و یهك ی دهنگ) دهكۆڵێتهوه .بهپێی ماناكانی پێكهاتهی یاسای ێ پڕۆس������هكانی ههڵبژاردن ،الیهنی جهوههری كه دهب باس بكرێت ،بریتییه ل������ه كاریگهرییهكانی ههریهك له ڕێگه گونجاوهكانی دابهشكردنی ناوچهی نهتهوهیی له جێبهجێكردنی ئهو پرهنسیپه دهستوورییه جیهانییهی، كه بۆ ههر دهنگێك داوای بههای یهكسان دهكات. ی پرهنس������یپی یهك كهس و یهك دهنگ ،ڕێگه به دهنگ ههر هاوواڵتییهك دهدات كه كاریگهرییهكی یهكس������ان لهس������هر پێكهێنانی نوێنهرایهتی دروست بكات ،بهبێ گوێدان بهو بازنهیهی ههڵبژاردن كه تیایدا هاوواڵتیان مافی دهنگدانی خۆی������ان پراكتیزه دهكهن .بۆ نموونه، ئهگ������هر سیس������تهمەكه سیس������تهمی (مهلتینومینال)
بێ ،ئ������هوا دهبێ ژمارهیهك له كورس������ییهكان بۆ ههر ی بازنهیهكی ههڵبژاردن تهرخ������ان بكرێن ئهویش بهپێ ی دانیشتووانی ناوچهكه ،ئهگهر سیستهمهكهش ڕێژه ی سیس������تهمی (ئهنئینومینال) بێ ،ئهوا دهبێ بازنهكان ههڵبژاردن ههمان ژمارهی دهنگدهرانی ههبێت. ئهم كێشهیه بۆ سیس������تهمهكانی ڕێژهیی و زۆرینه كێش������هیهكی باوه .لهگهڵ ئهوهشدا له كهیسی یهكهم ی ئاس������انتره كه واته ل������ه (مهلتینومینال)دا ش������تێك ی چارهسهری بكهی ،وهك لهوهی كه ههر به شێوهیهك ی بۆ ی ن������وێ بكه ی كورس������ی س������اده داوای زیادكردن ی ئهو ناوچانهی كه نهناس������ێنراون ئهگهر بێت و بهپێ دهستوور ئهمه شتێكی گونجاو بێت .بهپێچهوانهشهوه، ئهگهر ناوچه (ئهنئینومینالهكان) ههر گۆڕانكارییهك له یهك بازن������هی ههڵبژاردندا بكهن ئهوا ئهمه كاردهكاته ی تر زیاتر ل������هوهی دووباره دیزاینهك س������هر بازنهكان ئاداری 2013
19
ی بكهنهوه ،كه بهالنیكهم كاریگهری بكاته س������هر بازنه ههڵبژاردن. له كۆتاییدا ئێمه شیكاری ئهوه دهكهین ،كه له واڵته جۆراوجۆرهكاندا س������هرهدهری لهگهڵ ئهم كێشهیهدا ی ی س������هرهكی دهكهن ،ئ������هو واڵتانهی كه سیس������تهم (ئهنئینومین������ال) پیادهدهكهن ،ئ������هوهش دهخهنه ڕوو ی دهنگدان له ژێر كه داواكاری بۆ مافه یهكس������انهكان ههڵسهنگاندنێكی جیاواز له ناو كاره پراكتیكییهكاندا له واڵته جیاوازهكاندا دهگوزهرێن. پێویس������ته وهك نموونهیهك له كهیس������ی یهكهمدا بۆ لێكدانهوهی مهبدهئهكه ،مرۆڤ بۆ ویالیهته یهكگرتووهكان بگهڕێتهوه .پرهنسیپهكه له ماددهی ()1ی بڕگهی ()2 ی دهس������تووری ویالیهته یهكگرتووهكان������دا دانراوه، ئهویش ئهوهیه كه "پێویسته نوێنهران و تاكسه (باج) ڕاس������تهوخۆكان له نێوان چهن������د ویالیهتێكدا دابهش بكرێن ....ئهویش بهپێی ژمارهی ویالیهتهكان". لهساڵی 1964دا له ڕكابهریی نێوان (وێبسبێری و ساندیرس)دا ،دادگای بااڵی ویالیهته یهكگرتووهكان ئهو ماددهی������ان بهو مانایه لێكدایهوه كه پێویس������ته م������اددهكان به وردی پراكتی������زه بكرێن ،بهمهش ئهو س������تاندارده س������هری ههڵدا كه ئهویش "له نزیكهوه پراكتیزهبكرێت" ،كه دواتر له نێوان ئهوانی تریشدا ئهم������ه س������هری ههڵدا .ل������ه س������اڵی 1969دا (كیك پاتریك) له دژی (پریسلهر) داوای ئهوهی دهكرد كه ویالیهتهكان باوهڕیان زۆر به پراكتیزهكردن ههبێت بۆ بهدهس������تهێنانی یهكس������انیی ماتماتیكی بههای دهنگهكه ،ئهویش لهڕێگهی دیاریكردنی ئهو بازنهیهی ههڵب������ژاردن كه له ههر ویالیهتێكدا ههیه .بههایه نایهكسانهكان تهنها لهو كاتهدا قب������وڵ دهكرێن ،ئهگهر بێ������ت و ئهم ش������تانه س������هرهڕای یهكالكهرهوهكان������دا ك������رداره س������هرههڵبدهن ،واته كردارهكانی دهسهاڵتی ویالیهت بۆ دهركردنی دهس������هاڵتهكان س������هرههڵبدهن یا ڕووبدهن. ئ������هم سیس������تهمه ل������ه ویالیهته یهكگرتووهكان������دا ههموو س������اڵێك
20ههڵبژاردن ژماره ()31
ی نوێی������هوه ت������هواو دهكرێت ،كه ب������ه س������هرژمێرییهك ی دواتر (س������فر) دهبێتهوه ئهویش ب������ۆ پراكتیزهكردن ی ی بااڵوه له (رایندلز) ههمبهر پرهنسیپهكه له دادگا ی ی 1964دا ب������ه داواكارییهك (س������یمس)دا ،له س������اڵ ی زی������اده دادهنرێت .بهم ش������ێوهیه و له س������هروبهند ههمواركردنهوهی دهس������تووردا بۆ جاری چواردهههم، ی ڕێكوپێك������ی س������هرژمێرییهكه لهگهڵ پێداچوون������هوه مهسهلهی نههێش������تنی ئهو ناعهدالهتییانه ڕێكخران، ی ماف������ی دهنگدان وهك كه خۆی������ان له جهختكردنهوه دهرهنجامی بزووتنهوهكانی دانیشتوواندا دهبیننهوه. به كورتی ،له سیس������تهمی ئهمریكیدا پرهنسیپی نوێنهرایهتیی تاكهكهس به تهواوی بهسهر بههایهكانی نوێنهرایهتیی ب������ه كۆمهڵ یا نوێنهرایهتیی ههرێمی، یا ههر جۆره بهرژهوهندییهك������ی تردا زاڵ دهبێت، به ڕادهیهك كه ڕهنگه تهنها له ئهنجامێكی نزیك و له كۆمهڵگهیهكی زۆر چۆنییهك (هۆمۆجینیهس)دا ئهمه گونجاو بێت ،ئهمه س������هرهڕای جۆراوجۆریی بیروڕاكانیش .كاری مافهكانی دهنگدانی س������اڵی 1965به شێوهیهكی یهكالكهرهوهیی جهخت دهكاته س������هر پرهنس������یپهكه ،ئهویش به دووپاتكردنهوهی ئهوهی كه دهبێ پرهنس������یپهكه بهسهر ههر جۆره دهس������تهیهكی نهژادیدا یا بهس������هر دابهش������بوونه ڕهگهزییهكاندا له ویالیهتێك یا شارێك یا واڵتێكدا باڵوببێتهوه. ب������ا لێكدانهوهیهكی كهمتر بۆ پرهنس������یپهكه بكهین. ی له الیهن كهسانی ترهوه تاكو ئێس������تا ئهو پرهنسیپه پیادهك������راوه یا ههمواركراوه ،ل������ه بریتانیای گهورهدا
ی پارێ������زگاری دهكرێن. پهیڕهودهكرێن و به یهكس������ان ێ چ������وار گومرگ������ه س������نوورییهكهی (ئینگلتهرا، دهب ی باك������ور) بهپێی ئهو س������كوتلهندا ،وێلش و ئێرلهندا پێوهرانهی له یاس������ایه توندهكاندا هاتوون ،دابنرێن و ی زۆر له جێگی������ر بكرێن ،ههر وهك ههبوونی ژمارهیهك ڕێنمایی گهڕاندنهوهی ژمارهیهكی كهمی كورسییهكان ب������ۆ س������كوتلهندا و وێل������ش ،ههروهها پێویس������تیی بۆ ی ی س������نوورهكانی ههرێ������م و ناوچهكان چاودێریكردن لهن������دهن .پێویس������ته ههم������وو ئهم ش������تانه لهگهڵ ئهو پرهنس������یپهدا بگونجێت ،كه دهب������ێ ههڵبژاردن له ههر ی بازنهیهكی ههڵبژاردن������دا وهك پراكتیزهكردنی تهواو پێوهرهكان������ی تر ڕێگه بدات له (كۆتا)ی ههڵبژاردنهوه نزیك بن. بیرۆكهی خستنهڕووی ئهم سازاندن و ههماههنگی پێ������وهرهكان ب������ۆ نههێش������تنی پێوهرهكان������ی كۆمهڵگه دهستكردییهكانن ،ئهو كۆمهڵگانهی كه تهنها مهبهستیان ی ههڵبژاردنه ،ئهو ڕاس������تییه دهردهخهن كه بازنهیهك ی ههڵبژاردن������ی دیاریكراو له ڕێكخس������تنی نوێنهرایهت ی سیاس������یدا ل������ه بنچین������ه دهس������تكردییهكاندا بهناو ی دیاریكراوی مافهكان ،دهنگدان ههیه .تاكه یهكسانی ی دروس������تكردنی نوێنهرایهتیی تاكهكهسی كه بیرۆكه لهگهڵ ناساندنی گرووپهكان گونجاو بێت ،ئهمهش لهو ی كاتهدایه كه دروستكردنی بهش������هكانی نوێنهرایهتی ی ی ڕاست و دروس������تی دیموكرات سیاس������یی بنچینه ی ئ������هوه دهخاته ئهنج������ام درابێت .ههرچهنده ڕاس������ت ڕوو ك������ه جیاوازیی������هكان دیارن و دهستپێش������خهرییه یاسایهكانیش له دانانی سهقفێك بهسهر ناعهداڵهتیدا ههرهسی هێناوه. ب������ۆ نموونه ،ل������هو لێكوڵینهوانهی له س������اڵی 1947دا ئهنجامدراون كه بوونه هۆی دانانی سنوووره گشتییهكان، گومرگهكه پێش������نیازی كرد كه گۆڕینهكه ببێته ، %25ئهم ش������تهش له الیهن حكوومهتی كرێكاران������هوه لهو كاتهدا ڕهتكرای������هوه .بێگومان لهم ڕوویهوه سیس������تهمی بریتانی دهرهنجام������ی پهرهس������هندنێكی مێژووی������ی زۆر تهقلیدی ههبووه له ڕوویی ناوودهنگیانهوه ،كه هێش������تا بهتهواوی ئهم پهرهسهندنه زاڵ نهبووه. بهتایبهتی������ش ههر لهبهر ئهمه ،كێش������هیهكی تریش ی ل������ه بریتانیای گهوره س������هری ههڵدا ،ك������ه بووه هۆ
ی خراپتربوونی بارودۆخی دابهش������بوونه گش������تییهكه ی 1885دا دووباره بریتانیا .ب������هم جۆرهش له س������اڵ ی واڵت دیاریكردنێكی گشت كورسییهكان له سهرتاپا ی 1918و 1947و 1969و 1983و 1995دا له ساڵ ئهنجامدرا. ی ههم������ان ئ������هو كێش������هیه لهالی������هن بزووتنهوهكان هاوواڵتیانهوه ،له مهكس������یكۆ سهریان ههڵدا كه بووه ی ی كێش������هكان ،ئهویش ل������ه ئهنجام ه������ۆی قوڵتربوون ی پێدانهچوونهوهی نهخشهی ههڵبژاردن بۆ دیاریكردن 300بری������كار كه دهبوایه له نێ������وان 32ویالیهتدا له ی 1978دا دابهش������كرابان ،بازنهكانی ههڵبژاردن ساڵ تووشی ئهو ملمالنێیه بوونهوه كه ناعهداڵهتی له نێوان ی ههڵبژاردندا هاته ئاراوه. دانیشتووان له بازنهكان پێویسته ئاماژهیهكی بچووك به كهنهدا بدهین ،ئهو ی واڵتهی كه ڕاس������تكردنهوهی زۆر گرنگ له بنهماكان ی ی سنووریدا ئهنجامدا ،بۆ ئهوه دهستهواژهی گومرگ مۆڵهت به مافه گش������تییهكانی ئهو نوێنهرایهتیانه بدات ی ب������ه "كۆمهڵگهی خاوهن ی بنهڕهت كه به ش������ێوهیهك بهرژهوهندی" دهناسرێن. ی كاری جیاكهرهوهی پۆزهتیڤ، ئهم بنچینه یاسایییه ی له ڕێگهی كۆمهڵگه تایبهتییهكانهوه له پێداچوونهوه س������نووری بازنهكانی ههڵبژاردنهوه سهری ههڵداوه. ی 15بۆ ئهوه دانراوه و ئاماژه بهوه دهدات ،كه مادده دابهشبوونی ههر ههرێمێك بهو ڕێگهیه دروستدهكرێت ی ههر ههرێمێك ههرچی زووتره ڕێكهوتن كه دانیشتوان لهسهر پشكی(ڕێژهی) دانیشتووان بكهن. ئهم چهمكه ئهسلییه ،واته چهمكی "كۆمهڵگه خاوهن ێ ل������ه بنهڕهتدا بهرژهوهندیی������ه تایبهتیی������هكان" دهكر ی چهمكێك������ی ناوچهیی بێت ،بۆ نموونه بۆ نههێش������تن دابهشكردنی چهند شارهوانی یا ههرێمی دیاریكراون ی ش������هفافیهتی ههڵبژاردن ،بهاڵم ئهویش به مهبهس������ت ی ی گرووپ بهههمان شێوه بههۆی ههبوون و سهرههڵدان دانیشتووانی بهدهر له نهتهوه ،ڕهگهز ،ئایین ،كولتوور و ش������وێنهكانی تر دادهنرێ������ت ،ئهمهش لهو كاتهی كه ی واڵت دێته س������هر دابهش������كردن بهس������هر بازنهكان ی ههڵب������ژاردن و لهبهرچاوگرتنی دادپهروهری له بهها ی هاوواڵتیانی تردا. دهنگ http://aceproject.org
ئاداری 2013
21
دهستهواژهی (پالن) و (پیالن) ل ه ناو ڕاگهیاندنهکان و کۆڕی سیاسهتواناندا
زاگرۆس ئهلند دوو دهس������تهواژهی "پالن" و "پیالن" به ش������ێوهیهکی زۆر سهرس������وڕهێنهر ل������ه ڕاگهیاندن������هکان و ک������ۆڕی سیاسهتواناندا ش������ێوێندراوه و ،گهلێک جار بۆت ڕوون نابێته ک������ه مهبهس������تهکه "پی���ل��ان ،"Conspiracy - (کهینوبهین بۆ فێڵبازی ،پیالنگێڕی ،ئاژاوهگێڕی ،مایهی ههرا و کێش������ه و پیالنبازی)یه ،ی������ان "پالن ،"Plan - (گهاڵڵه ،پێشنووس یان پڕۆژه)یه؟ جیاوازیی نێوان ئهم دوو واتای������ه ،وهک جیاوازیی نێوان (ش������هو) و (ڕۆژ)، (ڕووناکی) و (تاریکی) ،ههروهها (ش������هڕ) و (ئاشتی) وایه .یهکهمیان (پالن) دروس������تکردن و بنیاتنانه ،بهاڵم دووهمیان (پیالن) تێکدانه! ئهم ههڵهیه تهنیا بهشێک له کۆمهاڵنی خهڵک ناگرێتهوه، بهڵکو له شوێنه ههستیارهکانی حکوومهت وهکو پهرلهمان، ههندێک له نووس������ینهکان ،ههروهها ل������ه بهکوردیکردنی ههندێک له فیلم و زنجیره دراماکانیش������دا بهرچاوه .له س������هرتاپای زنجیره درامای "ئهفس������انهی جوومۆنگ"دا، تهنی������ا و تهنی������ا دهس������تهواژهی "پیالن" ب������هکار هاتووه. لهوهش مهترس������یدارتر ئهوهیه ،که جێگۆڕکێی ههڵهی ئهم دهستهواژانه به ڕێگهی ڕاگهیاندنهکانهوه باڵو دهکرێتهوه و ،ئهم ههاڵنهیش له مێش������کی هاوواڵتیاندا دهچهسپێت و ههر به ڕێگهی ئهوانیشهوه باڵو دهبێتهوه و ،جارێکی تر ههڵهکه له کۆمهڵگهدا دهستاودهست دهکرێتهوه. به شێوهیهکی گشتی ،پالن ( )Planبریتییه له کۆبهند و گهاڵڵهی فکرێک بۆ گهیش������تن ب������ه ئامانج ،که چوارچێوه گش������تییهکهی ئاماده دهکرێت و دهخرێته بهردهست .پالن، گهاڵڵه ،ڕهش������نووس یان پرۆژه (پرۆژهی پێشنیازکراو) له الی������هن گرووپێک له ئهندامانی پهرلهمانهوه س������هبارهت به پرسێکی دیاریکراوهوه و به شێوهیهکی یاسایی پێشكهش
22ههڵبژاردن ژماره ()31
ب������ه پهرلهمان دهکرێ������ت ،تا ڕاوبۆچوونی خۆیانی لهس������هر دهربب������ڕن .یان ل������ه الیهن کۆمهڵه خهڵکێک������هوه بۆ کارێکی مهدهنی ،ئهدهبی ،سیاسی و خێرخوازی ،پالن و گهاڵڵهیهک ئام������اده دهکرێت و به دام������هزراوه حکوومییهکان دهدرێت. تهنانهت دهشێت له ناو حزبه سیاسییهکانیشدا ،بهشێک له ئهندامانی حزب ،به مهبهس������تی چاکسازی یان بۆ پرسێکی گرینگ و ههستیار( ،پالن – پرۆژه)یهک ئاماده بکهن و به سهرکردایهتیی حزبهکهیانی بدهن. پی���ل��ان "( ،"Conspiracyکهینوبهی������ن ب������ۆ فێڵبازی، پیالنگێڕی و ئاژاوهگێڕی) یان پیالنی دهرهکی بۆ تێکدانی باری ئاسایش������ی ههرێمی کوردستان و نانهوهی ئاژاوه له کۆمهڵگهدا .پیالن بریتییه له :ههوڵدان بۆ به الڕێدابردن یان نانهوهی ئاژاوه و کاری تێکدهرانه له ناو واڵتێک ،یان له ناو گرووپێکی سیاسی ،ئایینی و کۆمهاڵیهتیدا. ئامانجی پی���ل��ان ( ،)Conspiracyکاری تێکدهرانه و نان������هوهی ههرا و ئاژاوهیه له کۆمهڵگ������هدا ،بهاڵم ئامانجی پالن ( )Planدروستکردن و ئاوهدانکردنهوهیه. بۆ ڕاستکردنهوهی دهستهواژهکان ،ههروهها بۆ بهرگرتن به باڵوبوونهوهی ئهم چهش������نه ههاڵن������ه ،ڕاگهیاندن دهبێ دهوری خۆی بگێڕێت و له بهرامبهر ههڵهی لهم چهش������نهدا خێرا ههڵوێس������ت وهربگرێ������ت ،ئهوهش یهکێک������ه له ئهرکه گرینگهکانی ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتی. لهبهر ئهوه ،یهکێک له کارهکان������ی ئامرازی ڕاگهیاندنی گشتیی ههرێمی کوردستان دهبێ ئهوه بێت ،زۆر به خێرایی و به وردییهوه بهر بهو چهش������نه ههاڵن������ه بگرێت .پاراویی و شوش������تنهوهی زمان و بهکارهێنانی ڕاست و دروستیی دهستهواژهکان ،یهکێکه له ئهرکهکانی ڕاگهیاندن و پێویسته لهم بوارهدا لێبڕاو بێت.
بهرژهوهندیی نهتهوهیی چییه؟
بهرژهوهندی������ی نهتهوهی������ی ( )National Interestیهكێ ل������ه س������هرهكیترین و باوترین مانا و زاراوه سیاس������ییهكانی ئێس������تا، ب������ه تایبهت له ئهدهبیاتی پهیوهس������ت ب������ه سیاس������هتی دهرهوهی واڵتان������ه. ئهم چهمكه له دوو وش������هی لێكدراوی وات������اداری (بهرژهوهندی )Interestو (نهتهوهی������ی )Nationalپێكهاتووه ،كه ه������هر یهكهیان مان������ای بهرفراوانی ههیه. ئ������هم بابهته له چهن������د الیهنهوه بۆته هۆی ناڕوونی������ی مانای بهرژهوهندیی گش������تی. لهگهڵ ئهمهش������دا بهرژهوهندیی نهتهوهیی ئهو دهس������تهیه باس������ی ئهو بهرژهوهندییه دهكات ،كه دهوڵهتهكان وهك گرووپێك و به نوێنهرایهتیی میللهتیان به دوای وهدیهێنانی پهیوهندییهكانیانن لهگهڵ گشت واڵتاندا. گهرچی له سهدهی ئێستادا ،زاراوهی بهرژهوهندیی نهتهوهیی و لهبهرچاوگرتنی، بهش������ێك له ئهلفوبێی سیاسهتی دهرهوه و سیس������تهمی دیپلۆماس������یی واڵت������ان دهژمێردرێت ،بهاڵم پێشینهی بهكارهێنانی ئهم چهمكه وهك بنهمای ڕێنوێنی پهیوهندییه دیپلۆماتییهكان������ی واڵت������ان ،ب������ۆ قۆناغه س������هرهتایییهكانی گۆڕانكاری������ی دهوڵهتی مۆدێرن له س������هدهكانی ش������انزدهههم و ههڤدهههمی زایینیدا دهگهڕێتهوه. ئهم واتایه له س������هدهی ههژدهههمدا دهرخس������تنێكی زیات������ری بین������ی و ل������ه س������هدهی نۆزدهههمدا له ژێر كاریگهریی ش������هڕهكانی ناپلێوندا ڕوونكردنهوهیهكی زۆرتری به خۆی������هوه بینی .له دهیهكانی س������هرهتای س������هدهی بیستهمیشدا ،به بهرفراوانبوونی ئهدهبیاتی پهیوهست بهم بوارهوه ،ههوڵی زۆری بۆ جیاكردنهوهی نێوان بهرژهوهندیی گشتی كه ئاماژه به سیاسهتهكانی ناوخۆیی دهوڵهت داوه و،
ب������ه بهرژهوهندیی نهتهوهیی كه ڕێنوێنیان له پهیوهندی دهرهوهیاندایه ،دراوه. چهمكی بهرژهوهندی������ی نهتهوهیی له سیاس������هتهكانی دهرهوهی واڵت������ان ،له قۆناغی داوی شهڕی دووهمی جیهانیدا و ل������ه ژێ������ر كاریگهری������ی قوتابخانهی ڕیالیس������تی ،كهوته بهر س������هرنج .لهم س������هردهمانهدا (هانس جی مورگانتا) یهك������ێ ل������ه گهورهتری������ن بیروانان������ی پهیوهندییه نێونهتهوهیییهكان ،بیرۆكهی ڕیالیستیی سیاسهته نێونهتهوهیییهکانی لهس������هر بنهمای مان������ای بهرژهوهندیی نهتهوهیی دامهزراند( .مورگانتا) باسی �����ته بهرژهوهندی������ی نهتهوهیی ئهو دهس� ندییانه دهكات ،كه دهوڵهتهكان بهرژهوه ل������ه بڕگهیهكی تایبهتی زهماندا و له ژێر تیشكی ههلومهرجی سیاسی ،فهرههنگی و ئابووریی سیاسهتی دهرهوهی خۆی، له س������هر بنهمای ئ������هودا دادهڕێژێت و ب������ه دوای وهدیهێنان������یپهیوهندییهكانی خۆیانن لهگهڵ گشت واڵتاندا. گهرچی ه������هر نهتهوهیهك له تاك تاكی هاوواڵتیان������ی خ������ۆی پێكهات������ووه ،بهاڵم بهرژهوهندیی نهتهوهیی كۆی بهرژهوهندیی گشت هاوواڵتیانی واڵتێك ،كه وهك هێلكه به جیا له پاڵ یهك له سهبهتێكدا دانرابێت، نییه .بهرژهوهندیی گشتیی واڵتان گهرچی
ل������ه ت������هواوی بهرژهوهندی������ی گشتیی كۆمهڵگه و واڵتدا لهبهر چاوگرتووه ،بهاڵم له الیهكی ترهوه پهیوهسته به جۆرێ له سیستهمی سیاسیی دهسهاڵتدارهوه. ل������ه سیس������تهمی نێونهتهوهییدا، واڵتانێک كه سیس������تهمی سیاس������یی جۆراوجۆری������ان ههی������ه ،ئامانج������ی جیاوازیش������ان ههیه ،ك������ه وهدیهێنانی ئهم ئامانجانهش پێویس������تی به شێوازه جۆراوجۆرهكان������ی سیاس������هتی دهرهوه ههی������ه .ب������هاڵم زۆربهی������ان ل������ه وانهش (مورگانت������ا) و الیهنگران������ی قوتابخانهی ڕیالیستی ،له سیاسهته نێونهتهوهییهكاندا لهو باوهڕهدان ،كه چهمكی بهرژهوهندیی گش������تی ئاش������كرا ،بهرچاو و ڕوونه ،بۆ گش������ت واڵتانیش بهچاوپۆشی له بایهخه گونجاوهكانیان ،یهكسان دهبێت. لهم ڕوانگهیهوه ،چهمكی بهرژهوهندی له س������هر بنهم������ای مانای دهس������هاڵت لێکدهدرێتهوه ،كه لهس������هر بنهمای ئهو ئامانجانهی سیاس������هتی دهرهوهی ههر واڵتێك نابێت بهرزتر له دهس������هاڵتی ئهو واڵته گهاڵله بێت ،چونكه س������هرچاوهی وهدیهاتنی داخوازییه نهتهوهیییهکان بۆ واڵتان ،له سیس������تهمی نێونهتهوهییدا به خهستی سنووردار كراوه. لهگهڵ ئهمهش������دا( ،جێمز ڕۆزنا) یهكێ ل������ه گهورهتری������ن بیروانانی ئ������هم دوایییه، ل������هم ڕوانگهی������هوه ڕهخنه ل������ه پهیوهندییه نێونهتهوهییی������هكان دهگرێت و جهخت لهوه دهكاتهوه ،كه بهرژهوهندیی نهتهوهیی واڵتان، ڕیشهی له بایهخهكاندایه و له لێكدانهوهی دهس������هاڵت و بایهخه گۆنجاوهكانیانیشدا بهشدارن و له ئهنجامدا ،واڵته جۆراوجۆركان به دوای ئامانجی جیاوازدان. http://hamshahrionline.ir
ئاداری 2013
23
چاالكیی ڕێكخراوه ناحكوومییهكان، ل ه ئیلهامهو ه تا ڕاستی
سنۆبهر تهیب
ئهو كهس������انهی ك������ه ڕێكخ������راوه ناحكوومییهكان ( )NGOدادهمهزرێنن ،زۆربهیان تامهزرۆی بههێزیان ههی������ه بۆ گۆڕانی جیه������ان و گۆڕینی به ش������وێنێكی باشتر. لهوانهیه پالنێك دابنێن و دوایی بڕیار بدهن ،كه بۆ پهرهپێدان و بهردهوامیی چاالكییهكانتان ڕێكخراوێكی ناحكووم������ی دابمهزرێنن .یا لهوانهیه پێویس������تییهكی تایبهتت������ان ههبێ������ت و ههرله س������هرهتاوه بزانن ،كه دهخوازن ڕێكخراوێكی ناحكوومی دابمهزرێنن. به چاوپووش������ی له ه������ۆكار و چۆنییهتیی بڕیارتان بۆ دامهزراندنی ڕێكخراوێك������ی ناحكوومی ،كاتێ كه 24ههڵبژاردن ژماره ()31
وێنهیهكی ش������هفاف ل������ه ئامان������ج و بهرنامهكانت له مێش������كدا بێت ،ناوێك بۆ ڕێكخراوه ناحكوومییهكهت ههڵبژێره و پێكهاتهیهك بۆ بهڕێوهبهرێتی دروست بكه: ئێستا كاتی ئهو هاتووه كه ئیلهامهكهت بۆ ڕاستهقینه بگۆڕیت.
ئهولهوییهتی بهرنامهكان
ئهگهر ئامانجهكهتان دروستكردنی كۆمهڵگهیهكه، كه لهناویدا گهنجان ڕۆڵێكی سهرهكییان له گهشهی كۆمهاڵیهتی ،سیاس������ی و ئابووریدا ههبێت ،دهتوانی كارهكهت به دامهزراندن������ی ڕێكخراوێكی ناحكوومی
بهن������اوی دهنگی گهنجان دهس������ت پ������ێ بكهیت ،بهم ش������ێوهیه ب������ۆ بههێزكردن������ی توان������ای گهنجانی به پهراوێزخراو ،یارمهتییان دهدهی بۆ بهش������داریكردن ل������ه كۆمهڵگهكهیان������دا .لهوانهی������ه بیرۆكهیهكی زۆر جیاوازت������ان ل������ه ب������ارهی چۆنییهتی������ی چاالككردنی ڕێكخراوێكی ناحكوومی بۆ بهدهستهێنانی ئامانجیت ههبێت .دهنگی گهنجان دهتوانێت له ڕێگهی وێنهگری و بهسوودوهرگرتن له دووربین و لێكۆڵینهوهی بابهته جۆراوجۆرهكان له كۆمهلگهدا ،فێری گهنجان بكات. یا دهتوانێ������ت چۆنییهتیی كارك������ردی دهوڵهت ،ماف و بهرپرس������یارهتییان وهك هاوواڵت������ی و چۆنییهتیی پارێ������زگاری ل������ه پێكهێنانی ئاڵۆگۆڕ فێ������ری گهنجان بكات. ڕێكخراوێكی ناحكوومیی ت������ازه دامهزراو بهبیر و ئامانج������ی زۆر و فراوان ،دهتوانێ������ت به ههوڵێكی له ڕادهبهدهر بۆ بهدهستهێنانی ئامانجێكی زۆر و فراوانتر له س������نوورهكهی پ������هره به تواناكانی ب������دات ،دهبێت چهشنه هاوس������هنگییهك له نێوان ئهوهی كه زۆرترین گرنگی ههیه و ئهوهی كه توانای بهدهس������تهێنانیتان ههیه ،دروست بكهێت. لیس������تێك له تهواوی بیر و هزرهكانی خۆت ئاماده و پۆلێنی������ان بك������ه .ئێوه نه تهنیا دهبێت پێویس������تی و حهزهكانی كۆمهڵگایهك كه ب������ه نیازی خزمهتكردنین لهبهرچ������او بگ������رن ،بهڵك������و دهبێت ئهزموون و شارهزایی دامهزرێنهران������ی ڕێكخراوه ناحكوومییهكان ،سهرچاوهی پێویست بۆ ههر بهرنامه یان چاالكی و ئهو سهرچاوهیهی كه كردهوه لهبهر دهستتاندایه، لهبهرچاوی بگرن. لێ������دوان ل������ه ب������ارهی ئهولهوییهت������هكان دهكرێ������ت كارێكی س������هخت بێت ،بهاڵم ئهگهر ل������ه دهوری یهكتر كۆ ببن������هوه و له بارهی بیروڕایه جۆراوجۆرهكانت������ان لهگ������هل یهكتر ب������اس و لێدوان بکهن،
رێكخ������راوه ناحكوومییهكهت������ان بههێزت������ر دهبێت .بۆ بهدهس������تهێنانی ئهزموون ،پیش������اندانی سهركهوتن و زیادكردنی ناوبانگتان ،دهبێت كاری خۆتان به چاالكی و گهاڵڵهی بچووكهوه دهس������تبهکار بن .له دوای ئهوه دهتوانن سهرچاوهی زیاتر كۆ بكهنهوه و له كۆتاییدا بهرنامهی زیاتر بۆ دهستپێكردن جێبهجێ بکهن.
دروستكردنی پهیوهندییهكان
یهكێ له گرنگترین سهرچاوهی كه دهبێت دروستی بكهیت ،دروس������تكردنی پهیوهندییه لهگ������هڵ كۆمپانیا بازرگانیی������هكان و تهواوی ڕێكخراوه ناحكوومییهكان، زانك������ۆكان ،وهزارهتهكان و دامهزراوه حكوومییهكان، قوتابخانه و دراوسێكهتانه ،تا بهمجۆره ئهوان بتوانن پارێ������زگاری له چاالكی و ئامانجهكهتان بكهن .ئهگهر ڕێكخراوی دهنگی گهنجان بهتهمای ڕێكخستنی شوێنی فێركردنه (ئاش������نایی لهگهل ماف و بهرپرسیارهتیی هاوواڵتیان) ،پێویستان به هۆڵی بۆنهكان ،دهنگهوهر، كهرهس������هی فێركردن دهبێت .پهیوهندییهكانی خۆتان دیار بكهن ،لهوانهیه له بازنهی ناس������یارهكانی خۆتان كهسێك بدۆزنهوه كه ئاشنایییان به ڕێكخراوێكی بێ بهرژهوهندیی ماددی ههبێت ،كه هۆڵی كونفرانسهکانی له دهستدایه .یا كهسێكی تر که مامۆستایهکی زانكۆ دهناسێت و پسپۆره له مافی مهدهنی و هتد.
ئاداری 2013
25
دابینكردنی خهرجییه سهرهتایییهكان
سهرهڕای بهرباڵویی پهیوهندییهكانتان ،بۆ ههندێ كارهكان جارێكی تریش پێویس������تیتان به دراو دهبێت. لهم حالهتهدا پێویستیتان به وهگهڕخستنی سهرمایهی سهرهتایی دهبێت .ئهو كهسانهی سهرمایهی سهرهتایی جێی پێویستی ئێوه دابین دهكهن ،دهزانن كه ڕێكخراوه ناحكوومیی������ه تازه پێگهیش������تووهکان ،پێش������ینهیهكی س������هركهوتووی وههای نییه ،بۆیه حهز دهكهن بۆ بیر و هزری باشی ئهو كهس������انهی كه ئهم فکرانه بهكار دێنن ،س������هرمایهوهگهڕبخهن .ئێ������وه دهبێت گهاڵڵهی پێش������نیازێکی ورد ك������ه بریتییه ل������ه وردهكارییهكانی ئامانجهكهت و بهرنامهكهتان بۆ دهستپێڕاگهیشتنی ئهم ئامانجانه ،ههروهها ڕوونكردنهوه لهبارهی لێهاتوویی و توانای بهڕێوهبهرانی ڕێكخ������راوه ناحكوومییهكان، بخرێته بهردهستی سهرمایهدارهكانهوه.
ڕاكێشانی هێزه خۆبهخشهكان
س������هرهڕای یارمهتی������ی پێشكهش������كراوهكان و س������هرمایه سهرهتایییهکان ،پێویستتان به كارمهندانی خۆبهخش������ی زیاتر دهبێت .بهاڵم پێش ئهوهی داوای خۆبهخشهبهتواناكان بكهیت ،تا بهشداریی کۆبوونهوهی دواتری گهاڵڵهکردنی بهرنامهکان بن ،دهبێت به وردی له بارهی ئهوهی كه خۆبهخش������هكان ئهنجامی بدهن و چۆنیهتیی چاودێریتان بهس������هر كاركردنیاندا ،بیری ل������ێ بكهیتهوه .دهبێ������ت ڕێز لهو کات������ه بگرێت که بۆ ئهوان تهرخان دهكهن و ئامادهیی دهستنیش������انكردنی بهرپرس������یارهتییان ههبێ������ت .بۆ نموونه ،ل������ه وانهیه دهنگی گهنجان پێویس������تیان بهو خۆبهخشانهی كه بۆ ڕاكێش������انی گوێگر یان پاككردنی شوێنی ئهنجامدانی ئهرکهکان ههبێت.
پێشكهوتنهكانی خۆتان تۆمار بكهن
ل������ه كۆتاییدا بۆ گۆڕینی ئامانجهكانتان به چاالكیی جێگی������ر ،دهبێت ب������ۆ تۆماركردن و ههڵس������هنگاندنی ههوڵهكانتان ،پالنتان بۆی ههبێت .ئهو ئهنجامهی كه به هیوایت بهدهستی بێنیت ،ئهوهی كه بهشداربووان له
26ههڵبژاردن ژماره ()31
بهرنامهكانتان فێر دهبن ،سوودهكانی ئهم بهرنامانهیا ن بۆیان دیار بكهن .دهتوانن بۆ ههلسهنگاندنی ئاستی كاریگهریی ههوڵهكانتان له ڕاپرس������ییهكان ،دهربڕینه ڤیدیۆیییهكان و گشت شێوازهكانی داهێنهرانه بهكار بێنن .دهتوانن ئهم ههڵس������هنگاندنانه كهرهس������هیهكی بههێز بن بۆ ڕاكێشانی س������هرچاوهی دارایی نوێ و هێزه خۆبهخشی زیاتر. بۆ تۆماركردنی پڕۆس������هی پێش������كهوتنی بهرنامه، لیس������تێك له تهواوی ئ������هو كارانه ك������ه ئهنجام داوه پێ������ك بێنن و ڕاب������ردووی ت������هواوی هاوكارییه ماڵییه پێشكێش������كراوهکان ،ههروهها ئ������هو چاالكییانهی كه ئهنجامت������ان داون و ،ئاکامی ش������وێنی فێركردنهكان تۆمار بك������هن .ڕوونكردن������هوهی بهرپڕس������یارییهتیی كارمهندانی خۆبهخش به ش������ێوهی نووس������راو پێیان بدرێ������ت و ،چاودێری ئهو كاتهی كه له الیهن ئهوانهوه تۆمار کراوه و چاالكییهكانیان بكهن .بهم جۆره ،كاتێ بتانهوێت جارێكی تر ئهم بهرنامانه پێش������كهش بكهن، دهزانن ك������ه دهبێت چ كارێك ئهنج������ام بدهن و چۆن س������هركهوتووتر كار بكهیت .ههروهها كاتێ كه ئێوه بۆ بهدهس������تهێنانی س������هرچاوهی دارایی زیاتر ههوڵ دهدهیت ،ئهم زانیارییانه سوودمهند دهبن.
كۆكردنهوهی كهسانی تر
به بوونی بهرنامهیهک كه بهش������ێوهی ورد ئاماده کراوه ،دروس������تكردنی پهیوهندییهک كه پش������تیوانیی ڕاس������تهقینهكان دهس������تهبهر دهكات و ،كارمهن������ده خۆبهخشهکان و ڕێكخراوه ناحكوومییهكهت ئامادهیه بۆ دهس������تبهكار ب������وون .به ههڵس������هنگاندنی پێوهری كاریگهری و تۆماركردنی سهركهوتنهكانت ،دهتوانیت پیشانی ئهوانی تر بدهیت كه ڕێكخراوه ناحكوومییهكهت چۆن له دروس������تكردنی ئاڵوگۆڕ ل������ه ژیانی خهڵك و دروستكردنی كۆمهڵگهیهكی باشتردایه .به بهدیهێنانی ئاواتهكانتان ،نه تهنیا دهتوانن پش������تیوانیی زیاتر بۆ رێكخراوهكهت پێك بێنی ،بهڵكو دهتوانی هانی ئهوانی تریش بدهی كه دهستبهكار بن. www.iipdigital.usembassy.gov
دهوری ڕێكخراوه ناحكوومییهكان * و :تالیب ئاكرهیی
له واڵت������ه دیموكراتهكان������دا ،هاوواڵتی������ان دهتوانن گرووپ������ه بێالیهن������هكان دابمهزرێنن ،ك������ه له خزمهتی پێداویس������تییهكانی كۆمهڵگه یان واڵت������دا بن ،كه تێیدا دهژی������ن؛ تهواوک������هری كاروك������ردهوهی دهوڵ������هت و كهموكورتییهكانیش قهرهبوو دهكات و تهنانهت پرسیار بخاته س������هر ئ������هو كاروكردهوهیهش .ئهم چهش������نه ڕێكخراوانه ،به ( )NGOیا ڕێکخراوه ناحکوومییهکان ناو دهبرێن ،چونکه ئهوان س������هر به ئیداراتی دهوڵهتی نین. ڕێکخراوه ناحکوومیی������هکان ڕێگه به هاوواڵتیاندهدهن تا به ڕێگهی فێربوون و پارێزگاری له پرس������ه
گرنگ������ه كۆمهاڵیهتییهکان و له ناوهندی س������هرنجدانی ئهم پرس������انه ،ههروهها به چاودێریكردنی ش������ێوازی زراوه ئابوورییه تایبهتهکان، كاركردی حكوومهت و دامه كۆمهڵگهی خۆی باشتر بكات. ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان ،ئ������هو هاوواڵتیانهیك������ه له ناوچه جۆراوجۆرهکان ك������ۆ دهبنهوه ،دهتوانن یارمهتیان ب������دهن ،تا فێری كارك������ردن لهگهڵ یهكتر، ههروهها لێهاتوویی و پهیوهندییهكان و ئهو متمانهیهی كه دهوڵهتێكی باش پێویستی پێیه ،ببن. له زۆربهی بوارهكاندا ڕێکخراوه ناحکوومییهکانله خزمهتی بهرژهوهندیی هاوواڵتیاندایه ،ئهوان دهتوانن
ئاداری 2013
27
وهك پێشكهش������كاری خزمهتگوزاریی������ه كۆمهالیهتیی������هکان ،ژینگهپارێ������زی ی������ان پێودانگی ژیان و ڕێسای كار وهك بازنهی ناوهندیی له ئاڵوگ������ۆڕی دیموكراتیدا ،كار بكهن. زۆرجار ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکاننوێنهری بهرژهوهندیی ئهو هاوواڵتیانهن ،كه له باس و لێدوانه سیاسی و نهتهوهیییهكان دوور دهمێننهوه .باس و خواسه گشتییهکان له ههر ئاس������تێكی ئابووری ،كۆمهاڵیهتی، ژنان و كهمینهكانی تریش بن ،دهخهنه بهر دهستی ئهوانهوه. بوودجهی ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان له ڕێگهییارمهتی������ی بێبهرامب������هر و پاش������هكهوته تایبهت������هكان و یارمهتی������ی كهس������انی مرۆڤدوس������ت ،كۆمپانیاكان، دامهزراوه مهزههب������ی و نێونهتهوهیییهكان ،ڕێکخراوه ناحکوومییهکانی ت������ر ،ههرزانكردن������ی كهلوپهلهکان، تهنانهت له الیهن دهوڵهتانیشهوه دابین دهکرێت. دهوڵ������هت و ڕێکخ������راوه ناحکوومیی������هکان زیاتروهك ش������هریك لهگهل یهكتردا كار دهكهن .ڕێکخراوه ناحکوومییهکان ،دهتوانن بۆ دهستپێكردنی پڕۆژهكان به ڕێگهی سهرمایهی دهوڵهتهوه ،له نێو خهڵكی ئاسایی لێهاتوویی و كارمهنده خۆجێیی و ناوچهیییهکان ئاماده بکهن .ههروهها ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان دهتوانن ل������ه بواری سیاس������ییهوه ناگرێدراو بن ،ی������ا لهوانهیه لهس������هر بنهمای بیروڕای حزب������هكان پێك هاتبن و به تهم������ای ئهوه بن ،تا بهڕێگهی ئامانجێكی دیاریكراو یا كۆمهڵێك ئامانجان بۆ بهرژهوهندیی گشتی پێش بخهن. بهههر حاڵ خاڵی س������هرهكی ئهمهی������ه ،كه ڕێکخراوه ناحکوومیی������هکان دهبوایه له ژێ������ر كهمترین كۆنترۆڵی سیاسیی دهوڵهتدا كار بكهن. ڕێکخ������راوه ناحكوومییهکان بهرنام������ه ناوخۆیی و نێودهوڵهتیی������هكان ،نزی������ك به تهواوی ب������وارهكان كه یارمهتی ب������ه بهرفراوانكردنی بنهمای دیموكراس������ی دهدهن ،دروست دهكهن ،ئهم بهرنامانه بریتین له: مافی مرۆڤ :له ڕێگهی باڵوكردنهوه و پهرهپێدانی پێودانگهنێودهوڵهتییهكان و چاودێریكردن بهسهر کهڵكوهرگرتنی خراپ و دهستدرێژیكردنهسهر مافی كهسانی تر.
28ههڵبژاردن ژماره ()31
حكوومهت������ی یاس������ا :ل������ه ڕێگ������هی هاوكاریی������هیاس������ایییهكانی بێ بهرامبهر یا ب������ه تێچوویهكی كهم، فێركردنی گش������ت هاوواڵتی������ان له ب������ارهی مافیان و الیهنگریكردنی چاكسازییه یاسایییهكان. ئامادهبوون������ی ژنان :له ڕێگ������هی ئامادهكردنیانبۆ ب������وون و بهش������داریكردن له گۆڕهپانی سیاس������ی و پارێزگاریكردنی������ان ل������ه ه������هاڵوارده كۆمهاڵیهتی و ئابوورییهکاندا. فێركردن������ه مهدهنییهكان :له ڕێگ������هی فێركردنیئ������هو بهرنامانهی كه لهس������هر ڕۆڵ������ی هاوواڵتیان له كۆمهڵگهیهكی مهدهنیی چهند چهشنه ،چهند ڕهنگه و دیموكراتیكدا چڕ دهبێتهوه. چاپهمهنی������ی ئ������ازاد :ل������ه ڕێگهی پارێ������زگاری وپهرهپێدانی ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تیی سهربهخۆ، پهروهردهكردن������ی رۆژنامهوان������ان و جێبهجێكردن������ی پێودانگهكان بۆ رۆژنامهوانیی ئهخالقی. پێكهێنان������ی حزبه سیاس������ییهكان :به ڕێگهی ئهوههڵبژاردنان������هی كه له الی������هن چاودێرانی فێركراوی ههم������ان واڵت چاودێ������ری دهکرێ������ت ،ههروهها هانی دهنگدهرانی ناحزبی بو ناونووسین دهدات. واڵمدهری������ی دهوڵ������هت :ب������ه ڕێگهی ش������رۆڤه ولێكۆڵێنهوهی سیاس������هتهكانی دهوڵهت و چاودێرییهكی ورد بهسهر ڕهفتاری دهوڵهتدا. www.iipdigital.usembassy.gov
ڕێژهی ژنان له پهرلهمانی واڵتانی جیهاندا ههڵبژاردن" :ل ه ناو ١٩٢واڵتدا ،ههرێمی کوردستان ١٩ههمین یهکهی سیاسیی ه ل ه جیهاندا ،ک ه خاوهنی ڕێژهیهکی بهرز ه ل ه بهشداریی ژنان ل ه پهرلهماندا".
ساڵی ههڵبژاردن
ژمارهی کورسییهکانی پهرلهمان
ژمارهی ژنان
ڕێژهی ژنان
ڕواندا
٢٠٠٨
٨٠
٤٥
%٥٦،٣
ئهندۆرا
٢٠١١
٢٨
١٤
%٥٠
کووبا
٢٠٠٨
٥٨٦
٢٦٥
%٤٥،٢
سوید
٢٠١٠
٣٤٩
١٥٦
%٤٤،٧
سهیشێل
٢٠١١
٣٢
١٤
%٤٣،٨
سێنێگال
٢٠١٢
١٥٠
٦٤
%٤٢،٧
فینالند
٢٠١١
٢٠٠
٨٥
%٤٢،٥
ئهفریقای باشوور
٢٠٠٩
٤٠٠
١٦٩
%٤٢،٣
نیکاراگووا
٢٠١١
٩٢
٣٧
%٤٠،٢
ئیسلهند
٢٠٠٩
٦٣
٢٥
%٣٩،٧
نۆروێژ
٢٠٠٩
١٦٩
٦٧
%٣٩،٦
موزامبیک
٢٠٠٩
٢٥٠
٩٨
%٣٩،٢
دانمارک
٢٠١١
١٧٩
٧٠
%٣٩،١
هۆڵهندا
٢٠١٢
١٥٠
٥٨
%٣٨،٧
کۆستاریکا
٢٠١٠
٥٧
٢٢
%٣٨،٦
تیمووری ڕۆژههاڵت
٢٠١٢
٦٥
٢٥
%٣٨،٥
بلژیک
٢٠١٠
١٥٠
٥٧
%٣٨
واڵت
ئاداری 2013
29
ئهرژهنتین
٢٠١١
٢٥٧
٩٦
%٣٧،٤
مهکزیک
٢٠١٢
٥٠٠
١٨٤
%٣٦،٨
ئیسپانیا
٢٠١١
٣٥٠
١٢٦
%٣٦
تانزانیا
٢٠١٠
٣٥٠
١٢٦
%٣٦
ئووگاندا
٢٠١١
٣٨٦
١٣٥
%٣٥
ئهنگۆال
٢٠١٢
٢٢٠
٧٥
%٣٤،١
نێپاڵ
٢٠٠٨
٥٩٤
١٩٧
%٣٣،٢
سێربیا
٢٠١٢
٢٥٠
٨٣
%٣٣،٢
ئهڵمانیا
٢٠٠٩
٦٢٠
٢٠٤
%٣٢،٩
مهکدۆنیا
٢٠١١
١٢٣
٤٠
%٣٢،٥
ئێکوادۆر
٢٠٠٩
١٢٤
٤٠
%٣٢،٣
نیۆزیلهند
٢٠١١
١٢١
٣٩
%٣٢،٢
سلۆڤێنیا
٢٠١١
٩٠
٢٩
%٣٢،٢
ئهلجهزاییر
٢٠١٢
٤٦٢
١٤٦
%٣١،٦
گوویانا
٢٠١١
٦٧
٢١
%٣١،٣
برووندی
٢٠١٠
١٠٥
٣٢
%٣٠،٥
سویسڕا
٢٠١١
٢٠٠
٥٨
%٢٩
پۆرتووگاڵ
٢٠١١
٢٣٠
٦٦
%٢٨،٧
ترینیداد و تۆباگۆ
٢٠١٠
٤٢
١٢
%٢٨،٦
نهمسا (ئوتریش)
٢٠٠٨
١٨٣
٥١
%٢٧،٩
ئتیۆپیا
٢٠١٠
٥٤٧
١٥٢
%٢٧،٨
ئهفغانستان
٢٠١٠
٢٤٩
٦٩
%٢٧،٧
فرانسه
٢٠١٢
٥٧٧
١٥٥
%٢٦،٩
لێسێتۆ
٢٠١٢
١٢٠
٣٢
%٢٦،٧
توونس
٢٠١١
٢١٧
٥٨
%٢٦،٧
بێالڕووس
٢٠١٢
١٠٩
٢٩
%٢٦،٦
سوودانی باشوور
٢٠٠١
٣٣٢
٨٨
%٢٦،٥
ئێلسالڤادۆر
٢٠١٢
٨٤
٢٢
%٢٦،٢
بۆلیڤیا
٢٠٠٩
١٣٠
٣٣
%٢٥،٤
٢٠١٠
٣٢٥
٨٢
%٢٥،٢
٢٠٠٩
١١١
٤٢
%٣٧
عێراق ههرێمی کوردستان
()١
30ههڵبژاردن ژماره ()31
الئۆس
٢٠١١
١٣٢
٣٣
%٢٥
ئوسترالیا
٢٠١٠
١٥٠
٣٧
%٢٤،٧
کهنهدا
٢٠١١
٣٠٨
٧٦
%٢٤،٧
سوودان
٢٠١٠
٣٥٤
٨٧
%٢٤،٦
لیتوانیا
٢٠١٢
١٣٩
٣٤
%٢٤،٥
نامیبیا
٢٠٠٩
٧٨
١٩
%٢٤،٤
ڤیهتنام
٢٠١١
٥٠٠
١٢٢
%٢٤،٤
کازاخستان
٢٠١٢
١٠٧
٢٦
%٢٤،٣
سهنگاپوور
٢٠١١
٩٩
٢٤
%٢٤،٢
لیختێنشتاین
٢٠٠٩
٢٥
٦
%٢٤
کرۆاتیا
٢٠١١
١٥١
٣٦
%٢٣،٨
پۆڵۆنیا (لێهستان)
٢٠١١
٤٦٠
١٠٩
%٢٣،٧
قرقیزستان
٢٠١٠
١٢٠
٢٨
%٢٣،٣
التڤیا
٢٠١١
١٠٠
٢٣
%٢٣
بولغارستان
٢٠٠٩
٢٤٠
٥٥
%٢٢،٩
فیلیپین
٢٠١٠
٢٨٤
٦٥
%٢٢،٩
پاکستان
٢٠٠٨
٣٤٢
٧٧
%٢٢،٥
بریتانیا
٢٠١٠
٦٥٠
١٤٦
%٢٢،٥
مااڵوی
٢٠٠٩
١٩٣
٤٣
%٢٢،٣
موریتانیا
٢٠٠٦
٩٥
٢١
%٢٢،١
کۆماری چێک
٢٠١٠
٢٠٠
٤٤
%٢٢
ئێریتێریا
١٩٩٤
١٥٠
٣٣
%٢٢
ئوزبهکستان
٢٠٠٩
١٥٠
٣٣
%٢٢
ئیسرائیل
٢٠١٣
١٢٠
٢٦
%٢١،٧
لوگزامبۆرگ
٢٠٠٩
٦٠
١٣
%٢١،٧
پێروو
٢٠١١
١٣٠
٢٨
%٢١،٥
بۆسنیا و هێرزێگوڤینیا
٢٠١٠
٤٢
٩
%٢١،٤
ئیتالیا
٢٠٠٨
٦٣٠
١٣٥
%٢١،٤
چین
٢٠٠٨
٢٩٧٨
٦٣٥
%٢١،٣
یوونان
٢٠١٢
٣٠٠
٦٣
%٢١
کیپ ڤێرد
٢٠١١
٧٢
١٥
%٢٠،٨
ئاداری 2013
31
کۆماری دۆمێنیکهن
٢٠١٠
١٨٣
٣٨
%٢٠،٨
ئستۆنیا
٢٠١١
١٠١
٢١
%٢٠،٨
کامبۆج
٢٠٠٨
١٢٣
٢٥
%٢٠،٣
٢٠١٣
١٥١
٣٠
%١٩،٩
مۆڵداڤیا
٢٠١٠
١٠١
٢٠
%١٩،٨
بهنگالدێش
٢٠٠٨
٣٥٠
٦٩
%١٩،٧
هۆندووڕاس
٢٠٠٩
١٢٨
٢٥
%١٩،٥
مۆناکۆ
٢٠٠٨
٢١
٤
%١٩
تاجیکستان
٢٠١٠
٦٣
١٢
%١٩
ماوریس
٢٠١٠
٦٩
١٣
%١٨،٨
سڵۆڤاکیا
٢٠١٢
١٥٠
٢٨
%١٨،٧
ئهندۆنێزیا
٢٠٠٩
٥٦٠
١٠٤
%١٨،٦
سائۆ تۆمێ و پرنسیپ
٢٠١٠
٥٥
١٠
%١٨،٢
ئهمریکا
٢٠١٠
٤٣٣
٧٧
%١٧،٨
ماداگاسکار
٢٠١٠
٣٦٦
٦٤
%١٧،٥
ئیماراتی عهرهبی
٢٠١١
٤٠
٧
%١٧،٥
سهنت ویسێنت و گرێنادیین
٢٠١٠
٢٣
٤
%١٧،٤
مۆنتێنێگرۆ
٢٠١٢
٨١
١٤
%١٧،٣
مهراکش
٢٠١١
٣٩٥
٦٧
%١٧
ڤێنێزووئێال
٢٠١٠
١٦٥
٢٨
%١٧
تورکمهنستان
٢٠٠٨
١٢٥
٢١
%١٦،٨
سهنت لووسیا
٢٠١١
١٨
٣
%١٦،٧
سان مارینۆ
٢٠١٢
٦٠
١٠
%١٦،٧
لیبیا
٢٠١٢
٢٠٠
٣٣
%١٦،٥
ئازهربایجان
٢٠١٠
١٢٥
٢٠
%١٦
گابۆن
٢٠١١
١١٤
١٨
%١٥،٨
تایلهند
٢٠١١
٥٠٠
٧٩
%١٥،٨
ئهڵبانیا
٢٠٠٩
١٤٠
٢٢
%١٥،٧
بوورکینا فاسۆ
٢٠١٢
١٢٧
٢٠
%١٥،٧
کۆریای باشوور
٢٠١٢
٣٠٠
٤٧
%١٥،٧
کۆریای باکوور
٢٠٠٩
٦٨٧
١٠٧
%١٥،٦
عهرهبستان
()٢
32ههڵبژاردن ژماره ()31
ئیرلهند
٢٠١١
١٦٦
٢٥
%١٥،١
زیمبابوێ
٢٠٠٨
٢١٤
٣٢
%١٥
چاد
٢٠١١
١٨٨
٢٨
%١٤،٩
مهغوولستان
٢٠١٢
٧٤
١١
%١٤،٩
شیلی
٢٠٠٩
١٢٠
١٧
%١٤،٢
تورکیا
٢٠١١
٥٥٠
٧٨
%١٤،٢
گینهی بیسائۆ
٢٠٠٨
١٠٠
١٤
%١٤
کامێرۆن
٢٠٠٧
١٨٠
٢٥
%١٣،٩
جیبووتی
٢٠٠٨
٦٥
٩
%١٣،٨
سۆمالیا
٢٠١٢
٢٧٥
٣٨
%١٣،٨
ڕووسیا
٢٠١١
٤٥٠
٦١
%١٣،٦
سوازیلهند
٢٠٠٨
٦٦
٩
%١٣،٦
گرێنادا
٢٠٠٨
١٥
٢
%١٣،٣
گواتماال
٢٠١١
١٥٨
٢١
%١٣،٣
نیجێر
٢٠١١
١١٣
١٥
%١٣،٣
ڕۆمانیا
٢٠١٢
٤١٢
٥٥
%١٣،٣
باهاما
٢٠١٢
٣٨
٥
%١٣،٢
جامائیکا
٢٠١١
٦٣
٨
%١٢،٧
کۆماری ئهفریقای ناوهندی
٢٠١١
١٠٤
١٣
%١٢،٥
دۆمێنیکا
٢٠٠٩
٣٢
٤
%١٢،٥
پاڕاگووای
٢٠٠٨
٨٠
١٠
%١٢،٥
سیێرا لێۆن
٢٠١٢
١٢١
١٥
%١٢،٤
کۆڵۆمبیا
٢٠١٠
١٦٥
٢٠
%١٢،١
ئووڕووگووای
٢٠٠٩
٩٩
١٢
%١٢،١
گورجستان
٢٠١٢
١٥٠
١٨
%١٢
ئۆردۆن
٢٠١٣
١٥٠
١٨
%١٢
سووریا
٢٠١٢
٢٥٠
٣٠
%١٢
سوورینام
٢٠١٠
٥١
٦
%١١،٨
زامبیا
٢٠١١
١٥٧
١٨
%١١،٥
تۆگۆ
٢٠٠٧
٨١
٩
%١١،١
هندوستان
٢٠٠٩
٥٤٥
٦٠
%١١
ئاداری 2013
33
لیبێریا
٢٠١١
٧٣
٨
%١١
ئهرمهنستان
٢٠١٢
١٣١
١٤
%١٠،٧
قبرس
٢٠١١
٥٦
٦
%١٠،٧
ئانتیگوا و باربوودا
٢٠٠٩
١٩
٢
%١٠،٥
ساحلی عاج
٢٠١١
٢٤٩
٢٦
%١٠،٤
مالێزی
٢٠٠٨
٢٢١
٢٣
%١٠،٤
غهنا
٢٠١٢
٢٧٣
٢٨
%١٠،٣
مالی
٢٠٠٧
١٤٧
١٥
%١٠،٢
بهحرهین
٢٠١٠
٤٠
٤
%١٠
باربادۆس
٢٠٠٨
٣٠
٣
%١٠
گینهی ئوستووایی
٢٠٠٨
١٠٠
١٠
%١٠
کێنیا
٢٠٠٧
٢٢٤
٢٢
%٩،٨
ئووکراینا
٢٠١٢
٤٤٥
٤٢
%٩،٤
کۆماری کۆنگۆ
٢٠١١
٤٩٢
٤٤
%٨،٩
ههنگاریا
٢٠١٠
٣٨٦
٣٤
%٨،٨
کیریباتی
٢٠١١
٤٦
٤
%٨،٧
مالتا
٢٠٠٨
٦٩
٦
%٨،٧
برازیل
٢٠١٠
٥١٣
٤٤
%٨،٦
بووتان
٢٠٠٨
٤٧
٤
%٨،٥
پاناما
٢٠٠٩
٧١
٦
%٨،٥
بێنین
٢٠١١
٨٣
٧
%٨،٤
بۆتسوانا
٢٠٠٩
٦٣
٥
%٧،٩
ژاپۆن
٢٠١٢
٤٨٠
٣٨
%٧،٩
گامبیا
٢٠١٢
٥٣
٤
%٧،٥
کۆنگۆ
٢٠١٢
١٣٦
١٠
%٧،٤
نیجێریا
٢٠١١
٣٦٠
٢٤
%٦،٧
سهنت کیتس و نێڤیس
٢٠١٠
١٥
١
%٦،٧
تووڤالوو
٢٠١٠
١٥
١
%٦،٧
مالدیڤێس
٢٠٠٩
٧٧
٥
%٦،٥
کوێت
٢٠١٢
٦٥
٤
%٦،٢
میانمار (بوورما)
٢٠١٠
٤٣١
٢٦
%٦
34ههڵبژاردن ژماره ()31
سریالنکا
٢٠١٠
٢٢٥
١٣
%٥،٨
هائیتی
٢٠١٠
٩٥
٤
%٤،٢
سامۆوا
٢٠١١
٤٩
٢
%٤،١
تۆنگا
٢٠١٠
٢٨
١
%٣،٦
بێلیز
٢٠١٢
٣٢
١
%٣،١
ئێران
٢٠١٢
٢٩٠
٩
%٣،١
لوبنان
٢٠٠٩
١٢٨
٤
%٣،١
کۆمۆڕۆس
٢٠٠٩
٣٣
١
%٣
دوڕگهی مارشاڵ
٢٠١١
٣٣
١
%٣
پاپووا گینهی نوێ
٢٠١٢
١١١
٣
%٢،٧
میسر
٢٠١١
٥٠٨
١٠
%٢
دوڕگهی سولهیمان
٢٠١٠
٥٠
١
%٢
عومان
٢٠١٠
٥٠
١
%١،٢
یهمهن
٢٠٠٣
٣٠١
١
%٠،٣
میکرۆنێزیا
٢٠١١
١٤
٠
%٠
ناووڕوو
٢٠١٠
١٨
٠
%٠
پاالوو
٢٠١٢
١٦
٠
%٠
قهتهر
٢٠١٠
٣٥
٠
%٠
ڤانوواتوو
٢٠١٢
٥٢
٠
%٠
تێبینی: -١ههرێمی کوردستان یهکهیهکی سیاسی ،ئابووری و کۆمهاڵیهتییه و بهشێکه له جوگرافیای سیاسیی عێراق. -٢له ()٢٠١٣/١/١١دا مهلیک عهبدوڵاڵ کوڕی عهبدولعهزیز پاش������ای عهرهبس������تان ،بهدهرکردنی بڕیارێک ئاڵوگۆڕی له ئهنجومهن������ی ڕاوێژکاری ئ������هو واڵتهدا پێکهێنا .بهپێی ئهو بڕیاره ،ژنان بۆیان ههیه ببنه ئهندام له "ئهنجومهنی ش������وورای" عهرهبستاندا .پاشای عهرهبستان ئهوهشی ڕاگهیاند :فهتوادهرهکانیش ئهو ئاڵوگۆڕهیان قبووڵه و هیچ ناکۆکییهکیش لهگهڵ فهتوای ئهواندا نییه". بهپێی ئهو بڕیاره ٣٠ ،ژن بۆ ئهندام له "ئهنجومهنی ش������وورا" لهالیهن پاش������ای عهرهبس������تانهوه دهستنیش������ان کراون. "ئهنجومهنی ش������وورا" که خاوهنی ١٥٠ئهندامه و گش������تیان پیاون ،لهالیهن پاش������ای ئهو واڵتهوه ڕاستهوخۆ دهستنیشان دهکرێن .لهوه بهدواوه یهک لهس������هر پێنجی کورس������ییهکانی ئهو ئهنجومهنه ژنان پێکی دێن������ن .ئهو ئهنجومهنه بۆی ههیه "ڕاوێژ" لهگهڵ پاش������ای عهرهبستاندا بکات و پرس������یار له وهزیرهکانش بکات ،بهاڵم ناتوانێت له کاری یاساداناندا بهشدار بێت و بڕیار بدات. www.ipu.org
ئاداری 2013
35
پارك جیون های: بهختهوهریا كوریا یهكگرتی ێ نیكوالڤیچ النكوڤ نڤێسین :ئهندر
و :عزهت یوسف
ههلبژارتن������ا (پارك جیون ه������ای Park Geun- -
)hyeوهكو سهرۆكهكا نوو بۆ كۆبمارا كوریا باشوور، ێ پویتهپێدانا زۆرا جیهانێ .گهلهك ژ كهس������ێن بۆ جه ێ دویڤچوون������ا ههلبژارتنان كرین جهخت لس������هر ئهو ێ كرن كو ئێكهمین ژنه سهرۆكاتییا دهولهتا راس������تی ێد ێ هندهكانژی سهركهفتا و كوریا باشوور دكهت ،ل ێ ههلبژارتناندا وهسا شروڤهكرن ،كو ئهو كچا سهروك ێ بهرێ (پارك چونگ ه������ی )Park Chung-heeی كوریا باشووره ،ژبهر وێ یهكێ ئهوا بسهركهتی. تش������تێ ژ ههمیا گرنگتر و بالكێشتر بۆ ههلبژارتنا ێ لس������هر وێ وهك������و س������هرۆكا دهولهتێ ،داكوكیا و ێ و گهشهپێدانا ئابووری بوو. مهزاختنا مهزن بۆ بهختهوهری ێ یێن بانگهشا ههوا ههلبژارتنان ئهوبوو كو ئێك ژ سوزێن و ێ كوریا باشوور گوهوریته دهولهتهكا ئوروپی یا دهولهمهند، د ێ بجهئینانا ێ گاڤێن نوو بهرهڤ ئارهستهی یا دیارهژی كو ئهو ێ هاڤێتینه. ێ سوز ئهڤ ێ ێد وهس������ا بریاره كو فێربوون ل قۆناغا بهری قوتابخان ێ بۆ قوتابیێن ێ ل زانكۆی ب ه������هروه بیت ،مهزاختنێن خواندن ێ ب رێژا %30و بۆ ههموو قوتابیێن دیترژی ب دهولهمهند د ێ ێ دابهزیت ،ههروهس������ا خزمهتكاریێن چاڤدێری رێژا %50د ێ ێ بهرامبهر بیت و چاڤدێریا پزیشكیژی د ێ ب بۆ قوتابیان د كێمتر بیت ،زێدهباری بلندبوونا مووچهیان. ێ ێ بیته ئهگهر ێ تێر و تژی ب بورینا كاتی د ئهڤ بهرنام ێ بكێماتی، بلندبوونا بهرچ������اڤ د رێژا خویك و باجدانێدا .ل نه������ا پڕانیا خهلك������ێ كوری������ا ئامادهنه ب������ۆ قهبیلكرنا ئهڤی بهرنامهی ،پڕانیا وان دیموكراس������ییا سویدی یا كومهالیهتی لسهر س������هرمایهداریا ئهمهریكی دئێخن .لێ رهنگه بۆچوونا
36ههڵبژاردن ژماره ()31
خۆ بگوهورن دهمێ دبینن كو خویكا بلند كارتێكرنهكا نهرێنی ێ هێشتا دهم بۆ ئهڤی تشتی مایه. لسهر ژیانا وان بكهت ،ل د ناڤهندا ئهڤ������ان گوهورینێن دراماتیكی د سیاس������هت و چڤاكا كوریا باشووردا ،جهێ حێبهتیێیه كو هندهك هزرا خۆ د ئاكام و نیگهرانییا سیاس������هتا نوی یا كوریا باشوور لسهر ێ كوریا یهكگرتی دكهن (ئهگهر د بنهرهتدا ههبیت). ئایندهی مهدایێ س������هرگرتنا سیاسهتا نوی بۆ بهختهوهریێ ب ت������هواوی یا ب داهاتێ تاكهكهس������یڤه گرێدایه ،دڤێت ژی وهس������ا بیت .لێ ئهگهر ئهم ئ������هوێ جوداتییا فڕ دناڤبهرا داهاتێ تاكهكهس������ی ل ههر ئێك ل كوریا باكوور و كوریا باش������وور بێخینه بهرئێ������ك ،دڤێت مرۆڤ مهندههوش������ێ ئاین������دهی نهبیت ،ئهگهر ههردوو كوری������ا ئێكگرت ،پڕانییا خهلكێ كوریا باكوور دێ لس������هر كیستێ كوریا باشوور س������ودمهند و بهختهوهربن .د ههم������ان دهمداژی ،خهلكێ كوریا باكوور نكارن ههمبهری ئهو بهختهوهرییا ب دهست وان دكهڤیت باجێ بدهن.
ێ گوماندار بیت لس������هر ی������ا لس������هر مرۆڤ������ی دمینیت ی������ ێ ئهگهر ێ سیاس������هتا بهختهوهرییا نوی ،ل بهردهوامبوونا ئهڤ ێ سیاس������هتێ بوون������ه دووجاركی كهس������ێن س������وودمهند ژ ڤ و كهس������ێن خوی������كان ددهن ههروهكو خ������ۆ جێگیر مان ،ئهڤ سیاسهته یا دومدرێژ نابیت ،كوریا باشوور ب هیچ شێوهیان ێ بۆ بهرژهوهندا كوریا باكوور كێمبوون������ا ژێدهرێن بهختهوهری ئهگهر هات و ههردوو كوریا یهكگرت قهبیل ناكهن .ههروهكو ێ بهێنه ێ یا سهلماندی ،مهحاله سیاسهتێن بهختهوهری دیرۆك ێ ههلبژارتنێن بازنهیی و ههموو كێمك������رن یان تێبرن ژ ئهگهر ئهو وهبهرهێنانێن كارتێكرن لسهر پهیدادبن. ێ ڤهكهت ێ جارهكا دی رێكا بهختهوهری لهوا ،ئهڤ رهوشه د ێ پتر بهرهف ش������یانا و ههر چاڤدێرهكی یان ڤهكولهرهكی د یهكگرتنا ههردوو كوریا نیگهران كهت .ئهگهر یهكگرتن پهیدا ێ بمینن، ێ یهكگرتن بوو ،دڤێت ههردوو كوریا لسهر ش������ێوهی ێ داك������و ههر ئێك ژ وان حكومهتا خۆ یا تایبهت و سس������تهم ێ تایبهت ێ خۆ ی خ������ۆ یێ یاس������ایی و ئابووری ،باج و دراڤ������ بپارێزیت. ێ تون������دڕهودا یا بهالڤه و ئ������هڤ هزره د ناڤهن������دا باكوور گهلهك ل كوریا باشوور سیاس������هتا (كیم ئیل سونگ) وهسا دبینن كو هندهك س������اخلهتێن نهپهنی و ب������هرزه تێدا ههنه و رهنگ������ه بۆ ئایندهیا پاش یهكگرتنێ ی������ا مفادار بیت .ئهڤهژی وهس������ا دبینن كو رێكا ئێكانهی������ا یهككگرتنا ههردوو كوریا ب رێكا كهنالێن دانوستاندن و گههشتنا چارهسهریانه دناڤبهرا ێ چهند دیكێتا (عهقد) ههردوو حكومهتاندا ،ئهڤ رهوشهژی د ڤهكێشیت. ێ نڤێس������هر هیچ ژ ڤان ههردوو رێكان پهس������هند ناكهت. ل ێ فهشهل ئینایه، ێ ل ههمی جیهان د دهمهكیدا سوس������یالیزم س������هرباری دانهیا كوریا باكوور سهرپش������كا فهشهالنه ،لهوا هیچ پێتڤی ناكهت لدور س������اخلهتێن نهپهنی و بهرزه بگهریێن، ێ یهكگرتن ب پێنگاڤ ئهگهر راسته كو ئهڤ ساخلهته ههنه .ل ێ ئهوژی نه یا ریالیستییه. پێنگاڤ هزرهكا باش و پهسهنده ،ل ێ ب رێكا ل������ێ ئهگهر پهیدابوو و ههردوو كوری������ا یهكگرت ،د ێ بیته نهمانا رژێما بویهرێن كارهساتی هێته راگههاندن و د كوریا باكوور. ێ كونفیدرالی د ناڤب������هرا ههدوو كوریادا رهنگه سس������تهم ێ ێ ئ������هوژی نه ژ ئهنجام ێ گونجای بیت و س������هربگریت ،ل ی دایهل������وگ و ههڤپهیڤینان دناڤبهرا بنهم������اال (كیم) و دهولهتا كوریا باش������ووردابیت ،بهلكو ب رێكا رژێمهكا نووی بیت كو ێ حكومهتا كوریا باك������وور بگریت (ل������هوا رژێما كوریا جه������
ێ ب مهترس������ی لس������هر مانا خ������ۆ دبینیت و باكوور یهكگرتن ههولددهت رهوش ههر وهكو نها بمینیت ،واته دوو دهولهتی). ێ كونفیدرالی بۆ س������هرهدهریكرن دگهل دوخ و ێ سس������تهم ل كاودانێن جودا یێن ههردوو كوریا ژ ئالیێ ئابووری و چڤاكی ێ پێتڤییه. و سیاسیڤه كارهك ئهگ������هر د دهمهكێ نێزیكدا یهكگرت������ن د ناڤبهرا ههردوو كوریادا پهیداب������وو ،رووبهرێ جوداتیی������ا ئابووری و چڤاكی ێ ێ مهزن بیت ،ههروهس������ا ب بورین������ا دهمی د ێ گهلهك������ د مهزنتر بیت .هندی كوریا باش������ووره خودان پیشهسازییهكا ێ وێ ب زانین و تهكنهلوژیا پێشكهفتیڤه پێشكهفتییه ،ئابوور ێ كوریا گرێدای������ه ،خهلكێ وێ یێ زانایه .د دهمهكیدا ئابوور ێل ێ شهپرزهیه و مینا پێشكهفتیترین دهڤهرێن چین باكوور ی ێ س������هرۆك (ماو) .راسته رێژا زانست و زانینێ ل سهردهم ێ كوریا باكوور نهیا خرابه ،لێ زانس������تا وێ بهر ب ئاراستهی ئهنجامێن خراب دچیت ،پڕانیا خهلكێ كوریا باكوور ژ واقع و جیهانا دهرڤه د دویر و ڤهدهرن. ێ كونفیدرالی ،گهلهك ژ كێشه و ئاریشهیێن كو سس������تهم ێ كێم پاش������ی یهكگرتنا ههردوو دهولهتان س������هرهلددهن ،د ێ كوریا باكوور بۆ كهت .ژ ڤان ئاریش������ا مینا كوچكرنا خهلك كوریا باش������وور ،ههروهسا ئاژانس������ێن كرینا زهڤی و ئهرد و ێ بهر ب كوریا باكوور چن و خانوبهره ژ كوریا باش������وور د ێ وهرگرن ێ كێم پس������پورێ كوریا باكوور كهیس ێ ل خهلك د ێ ههتا ێ تهش������قهال لێكهن .ئهڤ سستهمێ كونفیدرالی د ود ێ ههردوو دهولهتان دانیت ێ بۆ سستهم ڕاددهكی گهرهنتییهك و جوداتییا مهزنا دهس������تهههالتێ د ناڤب������هرا ههردوو كوریا بهرچاڤ وهرگریت. ێ ل كوریا باكوورژی گهلهكا پێتڤییه سیاسهتا بهختهوهریی ێ ی������ا دیاره نابیته دان������هكا كوپیكری ژ بهێت������ه خولقاندن .ل ێ یا گهش و بهختهوهرییا كوریا باش������وور ،بێگوم������ان مینا و مهردژی نابیت .دێ جوداتییهكا فڕ یا دادوهرییا كومهالیهتی و خ������ودان داهات������ێ بلند و كێ������م د ناڤبهرا ه������هردوو كوریا پهیدابیت ،زێدهباری تێگههشتنا جودا بۆ پێتڤییێن جهماوهری ێ ژبهر مینیت .دێ لیستهكا درێژا نهوهكههڤ ژ ئهولهویاتا د پهیدابیت. ێ بێگومان ئارمانج ژ سستهمێ كونفیدرالی نه ئهوه خهلك ێ كوریا باكوور دهولهمهندێ كوریا باش������وور خهلكێ ههژار مۆنۆپۆل و كهیس������دار بكهت .لێ ب دروستی دڤێت بهروڤاژی ێ كوریا باكوور ژ بی������ت ،دڤێت گهرهنتییهك ههبیت ك������و خهلك برایێن وان یێن كوریا باشوور بهێنه پاراستن .ههروهسا ئهڤ
ئاداری 2013
37
ێ ێ بریاردانا كوریا باكوور ههمبهر هاوالتییێن و سستهمه د مسوگهر كهت .راسته ژمارا ش������ارهزا و پسپوران ل كوریا ێ یا باكوور نهوهكو یا كوریا باشووره و گهلهك كێمتره ،لێ د بهرئاقل بیت دهلیڤه بۆ سیاسهتمهدارێن كوریا باكوور بهێته دان كو مفای ژ سهربورێن خۆ وهرگرن. ێ كونفیدرالی ههتا ن������ه ئ������هرك و فهرزه ئ������هڤ سس������تهم ێ پێرابوونهكا ێ د ێ درێژ و دیاركری بهردهوام بیت ،ل دهمهك ێ جودا و چڤاكا ێ دناڤبهرا ئابوور كات������ی و بازنهكا گههاندن ێ جودا ل ههردوو كوریا باكوور و باش������وور بۆ كێمترین دهم
ێ ێد ێ ڤهگوهاس������تن گونج������ای بیت .بداوی هاتنا ئهڤی دهم بریار كهڤیته دهس������تێ خهلكێ ههردوو كوریا بۆ چهس������پادنا ێ یا پێكڤهژیان������ێ د دهولهتهكا یهكگرتی ی������ان كونفیدرالی .ل ێ گونجایه بۆ دیاره كو سس������تهمێ كونفیدرالی ههلبژاردهك سهردهمێ ڤهگوهاستنێ. ێ ههردوو كوریا پتر و پتر ژئێك دویردكهڤن، رۆژ ب������ۆ رۆژ لهوا گهل������هك پێتڤی ب ئهڤی جورێ چارهس������هریێیه و هندی زویتره چێتره. http://ar.theasian.asia/archives/7754
ڕێفراندۆم له فاڵکلهند؛ کێ حوکمڕانی ئهو دوڕگهیه بێت؟
له ڕۆژانی ١٠و ١١ی مانگی سێدا ،به پێی بڕیاری دهوڵهتی بریتانیا ،له دوڕگهکانی فاڵکلهند ڕێفراندۆم بۆ دیاریکردنی حوکمڕان لهو دهڤ������هرهدا بهڕێوهچوو .به پێی ڕاپۆرتی ڕاگهیاندنهکان ،لهو ڕێفراندۆمهدا زیاتر له ()%٩٩ی دانیش������تووانی فاڵکهند دهنگیان بهوهدا ،که بریتانیا حوکمڕانی ئهو واڵته بێت. دێڤید کامێرۆن سهرۆکوهزیرانی بریتانیا سهبارهت به ئاکامی ڕێفراندۆمهکه گوتی" :وایه که فاڵکلهند گهلێک له ئێمه دووره ،بهاڵم دانیش������تووانی ئهو دهڤهره به تهواوی ههستیانهوه بریتانیایین. ئێمه ههمیشه ئامادهین بهرگری له فاڵکلهند بکهین .دانیشتووانی فاڵکلهند به بهش������دارییان له ڕێفراندۆمدا چارهنووس������ی خۆیان بهدهس������تهوه گرت و ئاکام������ی ڕێفراندۆمهکهش باس لهو بڕیاره دهکات .هی������وادارم واڵتانیش ڕێز له بڕی������اری ئهوان بگرن ".له الیهکی ترهوه ،وهزارهت������ی دهرهوهی ئهرژهنتین ڕێفراندۆمهکهی ڕهتکردوه و دانی به ئاکامهکهی نهنا. جێی وهبیرهێنانهوهیه که له س������اڵی ١٩٨٢دا ،شهڕ له نێوان بریتانیا و ئهرژهنتین لهس������هر "خاوهندار"ێت������ی ئهو دوڕگهیه بۆ ماوهی ٧٤ڕۆژان ڕوویدا .له س������اڵی ١٩٨٢دا ٩٠٠ ،چهکدار له ئهرتهشی ئهرژهنتین له س������تهنلی پایتهخی ئهو واڵته دابهزین و ئااڵی ئهرژهنتینیان لهو دووڕگهیهدا ههڵدا .ئهرژهنتین بهو کارهی
38ههڵبژاردن ژماره ()31
ویستی "خاوهندار"ێتی خۆی بهسهر ئهو دوڕگهیهدا ڕابگهیێنێت. له ساڵی ١٨٣٣وه ،که بریتانیا دهستی بهسهر ئهو دوڕگهیهدا گرتووه ،واڵمی ئهرژهنتینی دایهوه و ،ش������هڕ له نێوان دوو واڵتدا ڕوویدا .له ئاکامی ش������هڕهکهدا ٢٢٥بریتانی و ٦٤٩ئهرژهنتینی کوژران و بریتانیاش لهش������هڕهکهدا سهرکهوت .تا ساڵی ١٩٩٠ پهیوهندیی سیاس������ی له نێوان بریتانیا و ئهرژهنتیندا پچڕا ،بهاڵم له ساڵی ١٩٩٠بهو الوه ،پهیوهندییه سیاسییهکان له نێوان دوو واڵتهدا دستیان پێ کردووه ،بهاڵم کێشه لهسهر دهسهالتدارێتی ئهو دوڕگهیهدا ههر ماوهیه. دوڕگ������هی فاڵکلهند که ئهرژهنتین به "مالڤیناس" ناوی دهبات، کهمت������ر له ٥٠٠کیلۆمهتر م������هودای لهگ������هڵ ئهرژهنتیندا ههیه، بهاڵم مهودای نێوان لهن������دهن و فاڵکلهند ١٤ ،ههزار کیلۆمهتره. بهپێی ئاکامهکانی ئهو ڕێفراندۆمه ،دوڕگهی فاڵکلهند بهش������ێکه له "خ������اک"ی بریتانیا .دووڕگهکانی فالکلهن������د له دوو دوڕگهی فاڵکلهندی ڕۆژههاڵت و ڕۆژاوا پێکهاتووه.
فاڵکلهند سیستهمی حوکمڕانی:
پاشایهتیی پهرلهمانی
پایتهخت:
ستهنلی
پانتایی واڵت:
١٢١٧٣کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووانی فاڵکلهند ٢٨٤١ :کهس .ئامار ٢٠١٢ زمانی ڕهسمی:
ئینگلیزی
دراو:
پۆندی فاڵکلهندی
ههلبژاردنێن جیبوتی وهرگێران ژ ئنگلیزی :ئهڤراز عومهر حزبا دهس������تههالت د كهش������هكێ تژی گازندهیێن سهختهكاریێ سهركهفتن دههلبژارتناندا بدهستئینا. ههڤپهیمانییا دهستههالتدار ل جیبوتی ئهڤ دهولهتا ستراتیژییا جوگرافی كو دكهڤیته باش������وورێ دهریا سور ،راگههاند كو ئهوان د ههلبژارتنێ������ن پهرلهمانیدا س������هركهفتن تۆمارك������ر .لێ ئهندامێن ههڤپهیمانیی������ا بهرهن������گار دبێ������ژن ههلبژارتن یا ت������ژی فێلبازی و سهختهكاری بوو. وهزی������رێ ناڤخ������ۆ (دهرار هوفانیا) ل رۆژا ش������همبی رێكهفتی 2013/2/23گۆت :ئهنجامێن ههلبژارتنێن رۆژا ههینی 2013/2/22 ئاماژه دكهنه سهركهفتنا ههڤپهیمانییا ئێكهتییا زۆرینا سهرۆكایهتی ()UMPو ش������یا( )49كورسییان ژ كویێ ( )65كورسییان دهست بخۆڤه بینیت. ههڤپهیمانییا دهس������تههالتدار ( )UMPل پایتهختێ (جیبوتی – )Djiboutiشیا رێژا ( )49.39%ژ دهنگێن دهنگدهران بدهستخۆڤه بینی������ت كو پتر ژ س������ێ چارهكێ������ن خهلكێ جیبوتی ل������ێ دژین ،د بهرامبهردا ،ئۆپزس������یۆن شیا بگههیته رێژا ( .)%47.61ههروهسا (هوفانیا) گۆت كو ههڤپهیمانییا دهس������تههالتدار ش������یا ل دهڤهرێن دیترژی بسهركهڤیت. س������هرۆكێ ههڤپهیمانیی������ا دهس������تههالتدار (عهبدولقادر كامل) پیرۆزباهی و سوپاس������ییا ههمی پش������تهڤان و الیهنگرێن خۆ ب ڤێ سهركهفتنێ كر و ههلبژارتن ب پرۆسێسهكا دیموكراتی وهسفكر. د پهرلهمانێ چووییدا حزبا دهستههالتدار ب سهرۆكاتییا (عومهر گویال) ههر ( )65كورسییێن پهرلهمانێ چوویی د لهپادا بوون.
ئاخفتنك������هرێ ب ناڤ������ێ ههڤپهیمانییا رزگاربوونا نیش������تمانییا ئێكگرتی یا ئۆپزسیۆن ێ ( )USNرهخنه ل پرۆسێسا ههلبژارتنان گرت و گۆت دهستكاری و سهختهكارییا د ئهنجامێن ههلبژارتناندا هاتییهكرن و دووجاركی دهنگێن هاتینهدان و س������ندوقێن دهنگدانێ جهێ گومانێ بوو. . (( USNژ ههڤپهیمانییا چهند حزبێن جودا پێكدهێت و لس������هر پروگرامهكێ ههڤپش������ك ئێكگرتن پێكئینایه كو بایهخهكا زۆر ددهنه سهر مافێ مرۆڤی و نههێالنا گهندهلیێ .گرۆپی (ئیخوان مسلمین) ا ناڤخۆ پشتهڤانیێ لێدكهت. ئۆپزسیۆنێ دازانین كو نوێنهر و چاڤدێرێن وان ل رۆژا دهنگدانێ ژ گهلهك بنگههێن دهنگدانێ هاتینه دهرێخستن و ل ئهڤان بنگههان هێزێن گاردا كۆماری چهند جاركی دهنگێ خۆ داینه. جیبوت������ی ههتا رادهكێ مهزن ژ نهرازیبونێن میللی ئهوێن بهری دوو ساالن چهند دهولهتێن عهرهبی ڤهگرتین ،رزگار بوو .جادهیێن پایتهختی ل رۆژێن ههلبژارتنان د بێ ئاریشه بوون. دهولهتا جیبوتی كو پاس������هوانیا خاال باش������وورێ گهورییا دهریا سۆر دكهت ،پڕانیا ههره زۆرا داهات ێ وێ ژ بهندهر ێ وێ و كرێدانا ئهرد ێ وێ بۆ بنگههێن سۆپایی یێن فهرهنسی و ئهمهریكی دهێت. (عومهر گویال) سهرۆكێ دوێ یێ جیبوتییه ،ههر ژ سهربخۆبوونا وێ ژ فهرهنسا ل ساال .1977ل نیسانا ساال 2011جارهكا دی ل ههلبژارتنان سهركهفت ،پشتی دهستوور هاتییه راستڤهكرن ،دا بكاریت جارهكا دی خۆ بههلبژێریت. www.dw.de/djiboutis-ruling-party-claims-victor
ئاداری 2013
39
یاسایێن خوهزایی و باژێرڤانی لدهف فهیلهسوفێ ئنگلیز توماس هوبز فهیلهسوفێ ئنگلیز توماس هوبز ب مهزنترین و ناڤدارترین فهیلهسوفێن سهدساال ههڤدان ل ئنگلستانێ تێت ناسکرن، بتایبهت دوارێ یاس������ایێدا ،دسهر هندێرا لسهر فهلسهفه، ئهخ���ل��اق و دیرۆکێ������ژی کاردکر ،هوبز وهک مافناس������هک بهشداری د ئاڤاکرنا پرانیا تێگههاندا کریه ،د پر وهاڵتاندا رولهکێ مهزن ههبوویه نهک بتهنێ لسهر ئاستێ سیاسی، لێ لس������هر ئاستێ کار و ئهنجامدانێ ،تێگههێ ژ ههموویان گرنگتر تێگههێ پهیمانا جڤاکی بوو. دیس������ان هوبز یهک ژوان فهیلهس������وفان ب������وو ،یێن کو د تێگهه������ێ ماف������ێ خوهزاییدا پر کێش������هیێن چاخێ خوه شڕوڤهکری و پرس کرنه.
مافێ خوهزایی چییه؟
هوبز دبێژیت» مافێ ههر کهسییه خوهدی ئازادییا خوه بیت ،ژبۆ بکارئانینا هێزا خوهیا تایبهت ،داکو خوهزایا خوه بپارێزی������ت ،یان ژیانا خوه بپارێزی������ت ،ئازادی واته مرۆڤ ههر تش������تی بکهت لگوری وی راس������ت و ب������اش بیت ،ژبۆ ئارمانجهكێ کو پارستانا ژیانا خوهیه. لس������هر ڤێ مژارێ هوبز لس������هر چار مافێن خوهزایی رادوهستیت: -1مافێ یهکان :مافێ مانێ یان پاراس������تنا خوه ،ئهو بنگههه یێ ههموو مافێن دن ژێ دزێن. -2مافێ دوویان :ئهو مافێ بهرهڤانی ژخوه کرنێیه، ب ههموو رێیان تاکو بکارئانینا هێز و توندوتیژییێ. -3مافێ س������ێیان :مافێ چارهن������وس ب ههموو رێ
40ههڵبژاردن ژماره ()31
هیڤی بهرواری -بهڕلین و ش������ێوهیێن پێویس������ت ژبۆ گهههش������تنا ئهنجامێ ،دیسان لبهرچاڤگرتنا قهوارێ وێ کارهستا لههمبهر وی. -4مافێ خاوهندارێتی :مرۆڤ دکاریت ههر تشتێ لبهر ی دانیت سهر ،ژبهر کو چ خاوهندارێتی سینگێ خوه دهست یا تایبهت نینه «ههموو تشتێ ههموو کهسایه و کهسێ چ تشت نینه» لگ������وری هوبز ئهڤ چار مافانه ژ مهژییێ خوهزایێ تێن و ههبوون������ا خوه لدهف ههموو مرۆڤان دهت فهرز کرن ،ئهو ماف خوهڕس������تینه نهک وهرگرتینه ،ماف د گهل ژدایکبوونا مرۆڤان ههنه ،لێ بکار ئانینا وان بڤی ش������ێوهیێ خوهزایی، دبیت سهدهما ههڤڕکی و کوشتنێ و خهلکی بهر ب رهوشا تهڤلیههڤییا خوهزایی دبهت ،ئهوژی رهوش������هک ترسناکه و مرۆڤاتیێ بهر ب نهمانێڤه دبهت ،ڤێ رهوشا رهشبین مرۆڤ پالدا کو ل چارهسهرییهکێ بگهریێت ،ئهوژی ب رێیا زانینا وان سهدهمێن کو رهوشێ بهر ب خرابیڤه دبهن. د ئهنجامێدا گهههش������تن وێ باوهرێ کو چارهسهری د ئاڤاکرنا جڤاکهکێدایه کو یاسا حوکومداریا جڤاکێ بگشتی بکهت ،بش������ێوهیهکی کو ترس و دودلیێ نههێلیت و هێمنی و ئاسایش������ێ د ناڤ جڤاکێدا پهی������دا بکهت ،لێ ئهڤ یهک پێ������ك ناهێت گهر کهس������ێ تاک د جڤاکێدا دهس������ت ژ هند
سیاس������ی .وی دهمی دێ بشێوهیێ یاسایێن باژێرڤانی یێن نوو خوهیا بیت ،لس������هر بنگههێ یاس������ایێن خوهزایی هێت ئاڤاک������رن ،کو ئارمانجا وێژی بدهس������ت ئانینا ئاش������تێی و ئاڤاکرنا جڤاکێیه. هوبز یاسایێ ب چهند خاالن دهستنیشان دکهت: گرێدانا مرۆڤی ب ئاشتیێڤه. ژبوو پێکئانینا ئاش������تیێ دهست ژ ههموو مافێن خوهیێن دکهڤن بهردهن. پێگریکرن ب پهیمان و باوهرنامان. مرۆڤ ژ بۆ یێن دن ،واته ب چ ئاوایی تۆ باش������ییێ بۆخوه داخازی ،بۆ یێ بهرامبهرژی وهسا بخوازه. رهفتارا باش. نهڤیان و زکڕهشیێ دناڤبهرا جڤاکێدا بهاڵڤ نهکهن. وهکههڤی دناڤبهرا خهلکیدا. لێبورین. وویژدان. پێگریکرن ب ههڵوێستێن دادوهری. -لێکڤهکرنا تشتان ب یهکسانی دناڤبهرا خهلکیدا.
مافێن خ������وه یێن خوهزای و تایبهت نهب������هردهت و بێخیته ژێر ئیرادهکا بتهنێ ،بشێوهیهکی خوه لسهر کهسێن دنژی فهرز بکهت. واته ڤهگوهاس������تنا ههموو مافێن ههموو تاکهکهسان ژبۆ کهس������هکی بتهنێ ،بئاوایهکی ئهو کهس ژبۆ کهسێن ژ خوه بهێزترژی دهست ژ مافێن خوه بهرنادهت. واته گرێدان������ا پهیمانێ دناڤبهرا هژمارهكا کهس������ان و حوکومدارهک������ی بتهنێدا پێک تێت ،لگ������وری وێ ئهو کهس دهست ژمافێن خوه بهرددهن ژبۆ وی کهسێ حوکومدار ،ئهو پهیمانگرێدان ژ جورێ تایبهته کو حاکم یان دادوهر لسهر وان مهرجێن دناڤبهرا وان������دا رازییه ،بێی کو یهک بزۆری پێ بدهت پهژراندن ،یا دکهڤیت س������هر ملێن هاوواڵتییانژی بتهن������ێ ملكهچی و خوه چهماندن������ه ،لههمبهر وێ کو حاکم وان بپارێزیت ژ وان کهس������ێن دژی یاس������ایان و دوژمنێن نیشتمانی. لێ دیسان حاکم د ڤێ پهیمانێدا نه ئالییه ،دیسان کهس نکاریت پرسهکێ دهربارهی شێوهیێ رێڤهبرنا ئهرکی ویژێ بکهت ،ژبهرکو یا وان بتهنێ ئهو بوو کو دهس������ت ژ مافێن خ������وه یێن خوهزایی بهردهن ،پاش������ان ئهو ژ مافێ خوه یێ ( )Cıvıl Laweیاسایێن باژێرڤانی لێپرسینێ دکهڤن و باندورا وان نامینیت. لدهف (توماس هوبز) دگهل ڤێ رهوش������ا نوو ئازادییا مرۆڤان دێ یا سنوردار بیت ،ب یاسایێن خوهزایی پێویسته خوه ب ئاشتیێڤه گرێ یاسایێن باژێرڤانی ئهو یاسانه یێن کو پێویست بدهی و بهرهڤانیێ ژێ بکهی ،دیسان پێگریێ ب لسهر ههر مرۆڤهکی د کیژان جڤاکێدا بیت پهیمان ،بهڵگهنامه و ئهنجامدانا دادوهریێ رێزێ لێ بگریت ،ژبهرکو زانینا یاسایێن و وهکههڤیێ دناڤبهرا خهلکێدا بکهی. تایبهت گرێدای وان کهسانه یێن کو ل ژ ئالی������هک دنڤه پێویس������ته مرۆڤ وهاڵتێن جودا لێکولین لس������هر یاسایێ رهفتارێ بباش������ی دگهل ههڤالێ خوه کرین ،لێ زانینا یاس������ایێن باژێرڤانی بکهت ،بێی نهڤیان و زکڕهشی. بش������ێوهیهکێ گش������تی گرێدای ههر بکورتی ئهڤ بیروباوهره د یاسایێن کهس������ییه ،یاس������ایا رۆمانی یا کهڤن گشتیدا ڤێ واتهیێ ددهن: .))Lex Cıvılıs «رهفتارهکا وهه������ا دگهل خهلکێ ژ پهیڤا ( )Civilasهاتییه ب واتهیا نهکه ی������ا ک������و وی نهڤێت دگ������هل ته جڤ������اک تێت ،وهک تێزانی������ن ئهو وهالتێن بکهت» کهتین ژێر دهس������تێ ئیمپراتۆریهتا رومانی و وات������ه ئهم لههمب������هر کومهکا یاس������ایێن حوکومداری لگوری وان یاس������ایان دیتی، ئهخالقینه کو عاقل وێ خوهیا دکهت ،مه توماس هوبز 1679-1588 تا نهاژی بهش������هک ژ وان یاسایان یێن کو نهچار دکهت ک������و پێگرییهکا هوندرین پێ دگهل یاس������ایێن نوو دگونجن پاراستینه .ئهو وهالت دبێژنه بکهین ،پێویس������ته مرۆڤ خ������وهدی مهرهمێن باش بیت ،کو وی بهش������ی (یاس������ایا باژێرڤانی) داکو ژ یاسایێن دن بێن پێویس������تی ب هێزهکێیه ژ هوندڕ پش������تگیرییا وی بکهت و جوداکرن. پاڵدهت بۆ دهرڤه ،واته ژ پێگریکرنا ئهخالقی بۆ پێگریکرنا
ئاداری 2013
41
وهکه ب زهاللی خویایه کو یهکهم جار یاس������ا بگش������تی ناهێن پێش������نیار کرن ،لێ وهک فهرم������ان تێت کرن ،لێ نه فهرمانه ژ ئالیێ کهسهکی لسهر کهسهکێ دن ،لێ فهرمانه ژ کهس������هکی دهردکهڤی������ت ،کو بهری هینگ������ێ ئهو کار ب کهسهکی سپاردییه و وی پێگری ب ئهنجامدانا وی کریه، لێ لگوری یاس������ایا باژێرڤانی بتهنێ دێ ناڤێ فهرمان لێ زێ������ده کهن کو ئهوژی ( )Persona Cıvıtatısکهس������اتییا جڤاکییه. دیسان ژبۆ یاسایا باژێرڤانی ،ئهو ئالیێ حوکومدار یان پهیوهندیدار ب یاسایێ کو فهرمانێ ددهت جڤاکێ ،پێویسته ب گوتن ،نڤێس������ین یان ههر ئیشارهتهکا دن بیت رێڤهبهری بکار بینیت ،داکو جڤاک ژبۆ حوکومدارێی تش������تێ باش ژ یێ خراب جودا بکهت .دڤێ پێناس������ێدا ههر تش������ت زهالله ههر کهس دزانیت هند یاس������ا ژبۆ ههموو جڤاکێ بگشتی ئاراس������تهنه ،لێ هندژی ژبۆ ههرێمێن دهستنیشان کرینه. دیس������ان هند ژبۆ پیشهیێن دهستنیشان کرینه ،هندژی ژبۆ کومێن مرۆڤان یێن دهستنیشانکرینه. یه ژبۆ ههموو جڤاکێ ،نهک ژبۆ هند لهوما یاسا ئاراسته کهسان ،یاس������ا ئهو حوکمن یێن کهسێن راست و زۆردار دهستنیش������ان دکهت ،مرۆڤ نکاریت کهسێ ب زالم بناف بکهت ،گهر نه ب رێیا یاس������ایهکا دهستنیشانکری بیت .لێ پێویس������ته ئهو فهرمان ب ئیشارهتێن تهواو بێن خویا کرن، گهر هاواڵتی نزانیت ب چ ئاوایی پێگریێ پێ بکهت. ئهنجامێ ڤ������ێ پێناس������هیێ بڤێ ش������ێوهیێ ژێرین تێت شڕوڤهکرن: -1ئهو کهسێ شهریعهتی دادرێژیت د ههر جڤاکهکێدا ئهو خوهدی بریاره چ کهسهکێ بتهنێ بیت وهک سیستهمێ ش������اهاتی ،یان جڤات بیت وهک سیس������تهمێن دیموکراسی و ئهرستۆکراتی ،ش������هریعهتدانهر ئهو یاسایێ دادرێژێت، دیس������ان جڤاک دێ فهرمان������ێ دهت ک������و چاڤدێرییا وان حوکم������ان بکهن یێ ژێڕا دبێژن یاس������ا ،لڤر خویا دبیت کو جڤاک ش������هریعهتدانهره ،لێ جڤاک وهک کهس نکاریت چ بکهت گهر د رێیا نوێنهرێ خوهدا نهبیت . ژبهر ڤێ یهک������ێ نوێنهر بتهنێ ش������هریعهتدانهره ،ژبهر ههمان س������هدهمی کهس نکاریت یاسایێ رهد بکهت بتهنێ نوێنهر نهبیت ،چ یاس������ا ناهێن ژناڤبرن گهر یاسایهک دن شونا وێ نهگریت. -2نوێن������هر د جڤاکێ������دا چ تاکهکهس یان جڤات بیت، ناکهڤیته ژێر یاسایێن باژێرڤانی ،ژبهرکو وی ماف ههیه
42ههڵبژاردن ژماره ()31
یاس������ایێ بپهژرینیت یان ژهول������ێ راکهت ،ژ ئالیهک دنڤه گهر ئهو یاس������ا لگوری وی نه دباش بن و ژێ بێزار بیت ،ئهو دکاریت وان یاس������ایان رهد بکهت و هند یاس������ایێن دن ل شونا وان دارێژیت ،ژبهرکو ل پێشیێ ئهو ئازاده. کهس������ێ ئازادژی ئهو کهس������ه یێ چ دهما بخازیت خوه ئازاد دکهت. -٣یاسایا خوهزایی و یاسایا باژێرڤانی ههریهک یا دن تهواو دکهت ،ههروهها ناما ههردوویان وهکههڤه. یاس������ایێن خوهزای������ی ،د بنگههدا ووژدان ،راس������تی، رهفتارێن جوان و پیڤانێن ئهخالقینه ،یاکو لسهر رهوشا خوهزایی دراوهس������تیت .لێ یاسا نه ب واتهیا هوروکور، لێ ب س������هخلهتێن کو خهلکی ژبۆ ئاش������تی و پێگریکرنێ ئاماده بکهن. چاخ������ێ جڤاک تێت دامهزراندن ،دێ یاس������ا کارێ خوه ئهنج������ام دهت ،پاش������ان وی دهمی دێ بن فهرمان لس������هر جڤاکێ ،دیس������ان گرێدای ڤێ یاس������ایێن باژێرڤانی ههنه، ژبهرکو دهستههاڵتا خوهدی رومهت دێ خهلکی نهچار کهت کو پێگریێ پێ بکهن. یاس������ایا باژێرڤانی و یاس������ایا خوهزایی ،دوو بهشێن ژ ههڤ جودانه. ژبۆ یاسایێ بهشهک هاتیه نڤێسین دبێژنێ (باژێرڤانی) و بهشهک نههاتیه نڤێسین دبێژنێ (خوهزایی). ل������ێ مافێ خوهزایی ،واته ئازادیی������ا خوهزایییا مرۆڤان، دبی������ت یا چارچوڤهکری و کورتکری بیت ژ ئالێی یاس������ایا باژێرڤانیڤه .ئارمانج ژ دارێتنا یاس������ایێ بتهنێ ئهو قهیدن یێن کو بێی وان ئاشتی بهالڤ نابیت .یاسایێ ژبۆ جیهانێ چ نهئانییه ،بتهنێ قهیدێن ئازادییا خوهزایییا تاکهکهس������ی نهبیت ،بش������ێوهیهکی گرێنتی یا وێ یهکێ دکهت کو کهس کهس������هکێ دن نه ئێشینیت .دیس������ان ئالیکارییا ههڤپار و یهکگرتن دژی دوژمنێن ههڤبهش.
رێککهفتناجڤاکی و شرعیهت :بنهمایێن رژێما نو :لدهف (توماس هوبز)
وهکه تێزانین رژێما نوو بگش������تی ئهو ڕژێمه یا ههلگرا هزرا فهلس������هفییا نوو بیت ،دیسان دیتنێن سیاسی ژبۆ وێ د تایبهتن ،ئهڤ یهکه د شوڕهش������ا فرهنسادا وهک پراکتیک هات بهرجهس������تهکرن ،کو لس������هر چار رهگ������هزان هاتییه دانی������ن ،لێ نوویاتی نه ژ ئالییێ روخس������اریڤه ،لێ ژ ئالیێ ناڤهرۆکێڤه یا ههریهک ژ فهیلهسوفێن هزرا نوو واتهیا وێ
گههاندی ،دیس������ان ههر یهک ژ وان رێیین ژبۆ ئاڤاکرنا وێ یا بیردۆزهیی گرتی. ههرچ������ار رهگهز واته ههر چ������ار بنهمایێن بنگههین یێن (ڕژێما نوو) لسهر تێت ئاڤاکرن. ئهو ههر چار رهگهزژی ئهڤن: -1مهژی -2ئازادی -3هاووهالتیبوون -4مرۆڤ شڕوڤهکرنا ڤان ههر چار ڕهگهزان پێشهکییهک پێویسته ژبۆ تێگههش������تنا مهبهستا ههر یهک ژ شهرعیهت و پهیمانا جڤاکی.
-1مهژی:
م������هژی د هزرا فهلس������هفییا ن������وودا نوێنهراتیا رێ ژبۆ راستێی و پروگرامهکی د زانینێدا دکهت. ل������ێ کهس������ێ وێنهیێ (م������هژی)ی مهزن ک������ری و وهک میناکهک بلند ،پروگرام و رێ ژبۆ زانینا راس������تهقینه خویا کری ،فهیلهسوفێ فرهنس������ی (رینیه دیکارت) بوو لسالێن ( )1650-1596د سێ تشتان خویا دکهت و تهکهزێ لسهر دکهت. -1راوهس������تان لسهر گومانێ وهک پروگرام و رێباز ژبۆ باوهریکرن یان یهقینێ ،واته پێویس������ته مرۆڤ ههر تش������تی دانی������ت جهێ گومانێ ،مرۆڤ قهبول نهکهت ،ههتاکو مرۆڤ تاقی نهکهت و لسهر نهراوهستیت. -2راوهستان لسهر پروگرامێ ماتماتکی و لبهرچافگرتنا وێ وهک لێگهرینا راستیێ د ههموو تشتاندا. -3گهران لپهی زانینێ یا دیکارت ژێرا دبێژیت (كتێبا مهزن یا جیهانێ) ()du monde le grand lıvre واتهی������ا ڤ������ێ گوتنێ ئهوه وات������ه زانین نه بتهن������ێ د ناڤا پهرتوکان������دا و د ئاخفتنێن ش������ێخ و مێرێن دێران دا تێت دیتن ،لێ زانین ژ دیتن و ئهزمۆنان تێت خاس������تن ،ژ وێ دیتن������ا د جیهانێدا کو مهژی سهرکێش������ییا وێ بکهت و یا ئارام و شیرهتڤان بیت. -2ئازادی: وهک فهیلهسوف ،پێشهنگێن مهژییێ سیاسی و کهسێن بان������گا ئاڤاکرنا جڤاکهک نوو دکهن ،خویاکریه کو مهژی و ئازدی ژبۆ دامهزراندنا جڤاکهک نوو خالێن بنگههینن.
لێ ئازادی د هزرا فهلسهفا نوودا ژبۆ ئاڤاکرنا بنگهههک نوو و موکم پێویسته سێ خاالن لبهر چاڤ بگرین: أ -ژبهرک������و د چاخێن ناڤیندا ئوروپا بگش������تی کهتبوو ژێر باندورا ئوال خرس������تیان ،بش������ێوهیهکێ جڤاک ههموو دچارچوڤهک تهنگدا دژیا ،ههریهک دیتنهک زانس������تی ههبا وهک������ه بێدین دهات دیتن وس������زایێ مرنێ و ئهش������کهنجێ لس������هر دهات بڕین .لهوما دڤی چاخیدا پر فهیلهس������وف و بیرمهن������د بوونه قوربانێن هزرا ن������وو .ژئالیهک دنڤه بزاڤا چاکس������ازی ژ ئالیێ (پروتستانت)ڤه ب پێشهنگییا (مارتن لوثهر) و هند بیرمهندێن دن ،دیس������ان ش������هڕێن ب سهدان س������االن دناڤبهرا ههردوو ئالییێن(کاتولیک و پروتستانت)، کارین تارادهیهکی سنورێن تهنگێن (کاتولیک)ی بشکێنن و خهلکی ژ وێ تارستانا ئولی رزگار بکهن ،بشێوهیهکی کو ئێدی تاکهکهس ببیت خوهدی ئیراده وکهسایهتی ،خوه ژبن باندور و وههمێن دێرێ رزگار بکهت. بێگومان ،ئهڤ ش������وڕهش و دهستکهفتهک دیرۆکی بوو ژبۆ ههموو ئهوروپا رۆژئاڤا. تش������تێ ههرێ گرنگ ئهوه ژبۆ ئاخافتن لس������هر نرخێن گوتارا ئازاد ژبۆ ئاڤاکرنا راس������تییا نوو ،پێویس������ته لسهر گرێدانا دناڤبهرا (مهژی و ئازاد)یێ بش������ێوهیهکێ ش������یار راوهستین ،ژبهرکو پش������ت بهستن ب مهژیی وهک رێباز و پروگرام ئهنجامدانا ئازادیێیه. ب -گهر پیڤانێن ئامادهبوونا ئازادیێ نهبن ،وی چاخی راستییا سیاس������هتا نوو پێک ناهێت .دیسان گهر زهاللی و ئارامی نهبی������ت دامهزراندنا رژێمهک زاناو نوو ناهێت ئهنجامدان ،ئهڤ تهکهزکرنه لسهر شێوهیێ مرۆڤاتی ژبۆ دهستههاڵتا سیاس������ی ئهڤهیه :ههبوونا (پهیمانا جڤاکی) و ههڤپاریا دناڤبهرا کهس������اندا ،ل������ێ رێککهفتنا دناڤبهرا واندا یا راست نابیت ،گهر ئهو کهس ب مهژی و د ئازاد نهبن ،پێویس������ته لدهف وان مهژی پێشهنگ و چاڤاکانییا وان بیت ،دیس������ان ژبۆ نهئامادهبوونا ئازادیێ دپهیمانێدا چ گروڤ نین.
-3هاووهالتی بوون:
ژبۆ مرۆڤێ مهژیدار ی������ێ باوهری ب مهژیی ههبیت دێ م������هژی پێش������هنگ و پروگرامێ وی بی������ت د ژیان و زانینێ ههردوویاندا ،ئهو کهس������ێ ئازاد یێ بخازیت و رێککهفتنا جڤاکی ئاڤا بکهت ،وهک رێ ژبۆ ئاڤاکرنا ڕژێمهکا جڤاکی یا نوو و دهولهتهکا ئازاد دامهزرێنیت.
ئاداری 2013
43
ژ ئالیهک دنڤه ئاخفتن دهربارهی پێگریکرن ب ملكهچی و بنهمایێنبریارێن حوکومداریێ (هوبز) جوداهییهک کور دناڤب������هرا ههریهک ژ (کوڕ ،كوله و هاووالتی)دا کریه ،ئهو جوداهی بڤی شێوهیێ ژێرینه: -1کوله :کوله ئهو کهس������ه یێ خوه ژبۆ وان فهرمانان دچهمینیت ،یێن بهرژهوهندیێن خوهدیێ وی پێک دئینیت. -2کوڕ :ئهو کهسه یێ فهرمانێن بابێ خوه پێک دئینیت و لگوری بهڕژهوهندیێن وی یێن تایبهت کار دکهت. -3هاووالت������ی :ئهو کهس������ه ی������ێ لگ������وری فهرمانێن حوکومداری������ێ کارێ خ������وه ئهنج������ام ددهت ،ژب������ۆ پێک ئانین������ا بهڕژهوهندیێ������ن گش������تی و بهڕژهوهندییا خوه یا تاکهکهسی.
-4مروڤ:
مرۆڤ نرخێ رهها و بلنده و چاڤکانییهکه کو حوکومداری لدهف تێت کرن ،ژ ئالیێ سیاسیڤه مرۆڤ دکاریت لههمبهر (تیوقراتیێ)راببیت ،دیس������ان ههر دیتنهکا سیاس������ی یا د دهستههاڵتێدا جوداهی و پیرۆزیێ دپارێزیت .ژ ئالێی دنڤه دهستههاڵتا بابێ س������هرۆک بهرجهسته دکهت ژناڤ ببهت، بشێوهیهکی دهربڕینێ ژ دهستههاڵتا رهها بکهت و نهرازیبوون لههمبهر نهبیت .ژبهرکو چ تشتێن گرێدایی مرۆڤان دپیرۆز نینن ،ژبلی هند تش������تێن مینا بیروب������اوهران لگوری مرۆڤی دپیرۆزن و پێگریێ پێ دکهن ،لێ دیسان چ دهرفهت نین کو بیروباوهر مرۆڤی بکهن کوله و دچارچوڤهک تهنگدا بهێلن. خوه نابن، ژبهر ڤێ یهکێ چووالتی گرێدایی هاوواڵتیبوونا گهر رهفتارێ د ژیانێ������دا دگهل ئازادیێ نهکهن و د ههموو کار و پێگریکرنا خوهدا ژبۆ مهژیی نهڤهگهریت.
چاڤکانی
-١سعید زیداني :فرنسیس بیکون ،رائد الفلسفه التجریبیه الحدیثه من موقع 2006-10-9
www.arabhzdepark.com
-2محفوظ ابي یعال :االوهام عند فرانسیس بیکون 2010-4-19 ،من موقع
www.freekolkol.com
-٣ایمان محسن جاسم :الدوله عند هوبز ،الحوار المتمدن ،العدد ،10،3،2009 ، 2581المحور :الفلسفه ،علم النفس و علم االجتماع www.aman-aman32@yahooçcom -٤الفلسفه الغربیه ،فلسفه القرن السابع عشر ،الفلسفه المعاصره ،المعرفه ،من موقع
www.marefa.org
-٥عبدالفت������اح إم������ام عبدالفتاح :توماس هوبز ،فیلس������وف العقالنی������ه ،دارالوفاء لدینا النش������ر والطباعه .،ص ، 68 سنه198٨ -٦الفکر الفلسفي السیاسی عند طوماس هوبز ،دراسه الحیاة االجتماعیه السیاسیه،منتدیات مالک روحي من موقع www.malak-rouhi.com -٧سعید بنسعید العلوي :التاسیس االجتماعی والتکوین السیاسي ،لدی هوبز وروسو ،مجله التسامح، www.altasamoh.net 8- Thomas Hobbes: Levıathan. Traduıt de langlaıs Sırezö Trıcauld. 1971.p.122
44ههڵبژاردن ژماره ()31
ئافرهت ه سهركهوتووهكانی بواری سیاسهت له جیهاندا ئامادهکردنی :لهیال محهمهد تهها سیریماو باندرا نایك ه (سریالنكا)
ی یهكهمین سهرۆكوهزیران ئافرهته له جیهان .س������یریماو راتوات������ه دی������اس باندرانایكه ( )2000-1916یهكهمی������ن ی ی ئافرهت������ س������هرۆكوهزیران ی جیهان������ه ،ك������ه ل������ه س������اڵ ی وه دوا ی زایینیی������ه 1960 ی هاوس������هرهكهی وهك كوژران سهروكوهزیرانی ئهم واڵته دهستنیشان كرا. ی تر وهك س������هرۆكوهزیرانی ئهم باندرا نایكه دوو جار ی واڵته كه ئێس������تا به سریالنكا ناونراوه ،ههڵبژێردرا .كچ ی ی زایینی بوو به سهركۆمار ی 1993 باندرا نایكه له ساڵ سریالنكا و دووباره پۆستی سهروكوهزیرانی دا به دایكی. ی 2000ی ی له س������اڵ خات������وو بان������درا نایكه له كاتی مردن زایینیدا هێشتا ههر له پۆستی سهرۆکوهزیرانی ئهم واڵدا ی ٨٤ساڵ بوو. ی مردنیدا ،تهمهن بوو و ،له كات
ی (هندوستان) ئیندیرا گاند
ی ئیندی������را پریا دارش������ین ()1984-1917 ی گان������د سهرۆکوهزیران ،سیاسهتوان و یهكێ������ك ل������ه بهرچاوترین و ی ب������ه ناوبانگتری������ن رابهران ی هین������د ب������وو .ئیندی������را كچ ی س������هربهخۆیی و ڕاب������هر ی ی پێش������وو س������هرۆکوهزیران ی له ی فرۆزه گاند هیند جهواهیر لهعل نههرۆ و هاوس������هر
ی سیاسی ئهم ی هیند و چاالكوان ی زهردهش������تی فارسهكان ی لهگهل ی خێزان ی نزیك واڵت������ه بوو .ئهو بێجگه له پهیوهندی ی ی تر ی و خێزانهكهی ،هی������چ پهیوهندییهك مههاتام������ا گاند خزمایهتی لهگهڵدا نهبوو. ی 1966تا ی یهكهم س������اڵ ی كانون ئیندیرا گاندی له 19 ی 1980تا ی یهكهم ی كانوو ی 1977و له 14 ی ئ������ازار 24 ی 1984 ی ساڵ ی له 31ی تشرینی یهكهم رۆژی تێروركردن ی هیند بوو. سهرۆکوهزیران ی ی ژمارهی دانیشتووان ی ئاكام خراپ كۆنتڕۆڵكردن پالن ی دوو گیانبوون ،یهكیك له پڕ ی كهمكردهنهوه هیند له ڕێگا ی بوو. ی ئیندیرا گاند ئاژاوهترین چاالكییهكان پێگه سیاس������ییهکانی ئیندیرا گاندی:س������هرۆكوهزیران، ی ئهلكترۆنی، ی ئهتومی ،وهزیری كاروب������ار ی وزه وهزی������ر ی ی زانیاری گهیان������دن و ڕادی������و ،ههروهها وهزیر وهزی������ر كهشناسیی هندوستان بووه.
گوڵدا مایر (ئیسرائیل)
گوڵ������دا مای������ر (-1898 )1978سیاس������هتوان و ی ئیسرائیل. سهرۆكوهزیران ی گوڵ������دا مای������ر له س������اڵ ی 1898له كیێ������ف پایتهخت ئوكراین له دایك بووه .گوڵدا ی ی ههژار ی دارتاش������ێك كچ رووس������ی بوو و ل������ه گهڵ 3 ی ی ههژاردا دهژی������ان .خێزان خۆش������كهكهی له خێزانێك
ئاداری 2013
45
گوڵ������دا ههموو دارایی خۆیان فرۆش������ت و كاتێك كه گوڵدا ی 8س������اڵ بوو ،بهرهو ئهمری������کا كۆچیان كرد و ،له تهمهن ی ی یهكگرتنهوهی جوولهكهكان له تهمهن ی 1921دوا س������اڵ ی بێن 22س������اڵیدا بهرهو فهلهستین رۆیشت و ،له پێكهاته گۆریۆن بوو به ئهندام.
ی پیشهییی گوڵدا مایر ژیان
ی ی ساڵیك له به ئهندامبوون له پێكهاته گوڵدا مایر دوا ی بێن گۆریۆن له الیهن داوید بێن گۆریۆنهوه بوو به وهزیر ی ی سیاسی ،بوو به هۆ كار .پێش������ینهی ئهو له نووسینگه ی داوید بێن گۆریۆندا ببێت ی داهاتوو ی كه له دهوڵهت ئهوه ی 1966بۆ ی دهرهوهی ئیس������رائیل .ئهو تا س������اڵ به وهزیر ی 10ساڵ له كاتی شهڕی نێوان عهرهبهكان ماوهی نزیكه ی ئیداره دهكرد. ی ئیسرائیل و ئیسرائیل ،دیپلۆماسی
مارگارێت تاچێر (بریتانیا)
دایكبووی مارگارێت تاچێر (له )1925س������هرۆكی پێش������ووی حیزبی پاریزهرانی بریتانیا بوو، كه له ساڵی 1979ی زایینییهوه ب������ه دروش������می باش������تربوونی بارودۆخ������ی ئاب������ووری له الیهن حیزب������ی پارێزهرانهوه گهیش������ت به پۆس������تی س������هروكوهزیران له بریتانیای گهوره و تا س������اڵی 1990لهم پۆس������تهدا مایهوه. له ساڵی 1975تا ساڵی 1990سهرۆكی حیزبی پارێزهران بوو .مارگرێت تاچێر تهنها ئافرهته كه ئهم دوو پۆس������تهی له بریتانیادا وهرگرتووه .سهرمهشقی ڕهفتاری سیاسیی ئهو به (تاچێریس������م) ناسراوه .ئهو به هۆی زیرهكی و لێهاتوویی به خاتوونی ئاسنین ناسراوه.
بینهزیر بۆتۆ (پاكستان)
بینهزی������ر بۆت������ۆ (-1953 ی )2007ئافرهتی سیاسهتوان پاكستانی بوو .ئهو له دوو خول ی 1988تا 1990و له ساڵهكان ی 1996 ی 1993تا ساڵ له ساڵ ی پاكستان بوو سهرۆكوهزیران له حیزبی گهلهوه. بینهزی������ر بۆت������ۆ یهكهمی������ن
46ههڵبژاردن ژماره ()31
ی ی ئیسالمدا پۆست ی جیهان ی موسڵمانه كه له مێژوو ئافرهت ی ئیسالمی وهرگرتووه .ئهو به ی له واڵتێك س������هرۆكوهزیران ی درێژایی چاالكیی سیاسی خۆی ،چهندهها جار ڕووبهڕوو ی ی بووه و ههر بهم هۆیهوه له پۆست ی گهندهڵیی دارای تۆمهت سهرۆكوهزیران الدراوه. ی زولفهق������ار عهلی بۆتۆ مهیلی بینهزی������ر بۆتۆ وهك باوك ی ی ههبوو و له ئاكامدا له كانوون سۆسیالیستی و پۆپۆلیست ی ی 2007له پاكس������تان تیرۆر ك������را .دایك یهكهمی س������اڵ بینهزیر بۆتۆ ،بیگهم نوسرهت بۆتۆ (نوسرهت ئیسفههانی) ی بوو. ئافرهتێكی به ڕهچهڵهك ئێران
مادلێن ئۆلبرایت (ئهمریكا)
مادلێ������ن كربێ������ل ئۆلبرایت ی پێش������ووتری ی دهرهوه وهزیر ئهمری������كا بوو .ئ������هو له 15ی ی 1937ل������ه پ������راگ، ئای������ار ی پیشوو له دایك چێکوسڵۆڤاکیا ی بووه .له سهرهتادا مامۆستا ی ب������وو و قۆناغ������ی س������هرهتای یهكهمین ئافرهته له ئهمریکا كه ی وهرگرتووه. ی دهرهوه ی وهزیر پۆست ی به ڕهچهلهك جوولهكه له دایك بووه، ئهو ل������ه خێزانێك ی ئێپیس������كۆپاله .س������ێ كهس له ی مهس������یحییهك بهاڵم خۆ ی خاتوو ئۆلبرایت له هۆلۆكۆستدا گیانیان ی خێزان گهورهكان ی ژۆزێف كربێل ،مامۆستای كۆندالیزا له دهست داوه .باوك ی ی پهیوهندییه نێونهتهوهیییهكان ی كۆلیژ رایس و دامهزێنهر ی ی بڕوانامه زانكۆی دهنۆر بوو .مادلێ������ن ئۆلبرایت خاوهن ی دكتۆرایه له زانكۆی كۆڵۆمبی������ا له بواری ماف و دهوڵهت مهدهنیدا .ئێستا مامۆستایه له زانكۆی جۆرج تاون.
ی ئهكانر (ئهمریكا) ساندرا د
ساندرا دی ئهكانر لهدایكبوو ی 26ی ئازاری 1930له ئال پاسۆی تكس������اس .دادوهری بااڵدهس������تی دیوانی بااڵی فیدراڵی ئهمریكا بوو له ساڵهكانی 1981تا .2005ئهو یهكهمین ك������هس بوو ل������ه مێژووی ئهمری������کادا ،كه گهیش������تۆته پلهی بهرزی دادوهری و ئێستا سهرۆكی كۆلیژی ویلیام ئهند مارییه.
ویولتا باریۆس د ه كاموورو (نیكاراگوئه)
ویولتا باریۆس ده كاموورو له 18ی تش������رینی یهكهمی 1929له باش������ووری ڕیواس له دایكبووه. ئهو چل و ههشتهمین سهركۆماری نیكاراگۆئهیه و له نیسانی 1990 تا 1997لهم پۆسته ماوهتهوه.
خالید ه زیا (بهنگالدێش)
خالیده زیا (له دایكبووی 1945له بنگالدێش) سهرۆكوهزیرانی بنگالدێش ب������وو و دوات������ر له س������اڵهكانی 2001 تا 2006ب������وو به س������هرۆكوهزیرانی بنگالدێش .خالیده زیا سهرۆكی حیزبی پارێزهرانی ناسیۆنالیستیی بنگالدێش بوو ،كه حیزبی ڕاستئاژۆی مامناوهنده و له بهرامبهردا ڕكابهره سهرس������هختهکهی حوسێنه واجید س������هرۆكی حیزبی چهپڕۆی مامناوهنده كه باوهڕی لیبرالیست و سێكوالریستی ههیه.
كرازوون ئاكوینو (فیلیپین)
كرازوون ئاكوینو ()2009-1933 سیاس������هتوانی فلیپینی و له س������اڵی 1986تا 1992سهركۆماری ئهم واڵته بوو .ئاكوینو یهكهمین س������هركۆماری ئافرهت������ه له ئاس������یا و واڵتی فیلیپین. كرازوون ئاكوین������و ناوبانگی خۆی به هۆی هاوس������هرهكهیهوه بنینو ئاكوینو بهدهس������ت هێنا .له ئابی 1983كاتێك كه س������یناتور بنینو ئاكوینو له بهرههڵس������تكارانی سیاس������یی فردیناند ماركۆس ،له كاتی گهڕانهوهی بۆ واڵت به مهبهس������تی بهش������داریكردن له ملمالنێکانی ههڵبژاردنهكان ،له فڕۆكهخانهی مانیل له الیهن هیزهكانی ماركۆسهوه تیرۆر كرا.
ئاگاتا ئۆلینگیمانا (ڕواندا)
ئاگات������ا ئۆلینگیمان������ا (-١٩٥٣ )١٩٩٤سهرۆكوهزیرانی ڕواندا بوو. ی ئاگات������ا ئۆلینگیمان������ا تهنها ئافرهت س������هرۆكوهزیره له میژووی ڕواندا، ی ی ڕووداوهكان ك������ه ل������ه س������هرهتا نهوهكوژی له ڕواندادا كۆژرا.
ماریا دهالرووس دا سیلڤا (پۆرتۆگال)
ماری������ا دهالرووس دا س������یلڤا ( )٢٠٠٤-١٩٣٠یهكهمین ئافرهته ی پۆرتۆگال بوو به كه له مێ������ژوو سهرۆكوهزیران.
گرۆ هارلێم برووندتلهند (نۆروێژ)
گ������رۆ هارلێ������م برووندتلهند له ی 1939له دایك بووه 20ی نیسان ی ی سیاس������هتمهدار و ئافرهتێك������ نۆروێژییه .ئهو پزیشك ،دیپڵۆمات، ی سیاس������هتوانه و سهرۆكوهزیران ی نۆروێژ بوو. پێشوو
ی (نیوزلهندا) ی شیپل جین
ی ی ل������ه دایكبوو ی ش������یپل جین ی ی 1952و ئافرهتێك ی شوبات 4 ی نیوزلهندایه .ئهو له سیاسهتوان ی ی یهكهم ی 1997تا كانوون ساڵ ی ی 1999س������هرۆكوهزیران ساڵ ی ی پهرلمان نیوزلهندا بوو .ئهندام نیوزلهندا له راكایا .2002-1990 ی نیوزلهندا له ئهندامی پهرلمان������ ی ی بهرههڵستكاران ئاش������برتوون 1990-1989و س������هرۆك دهوڵهت 2001-1999
تانسو چیلهر (توركیا)
ی تانس������و چیلهر (له دایكبوو ی )1946 ی یهكهم������ ی تش������رین 9 ئافرهت������ی ئابوورین������اس و سیاس������هتوانی توركیای������ه .ئهو یهكهمی������ن و تهنه������ا ئافرهته كه ی س������هرۆكوهزیرانی ل������ه پۆس������ت توركیا وهرگرتووه. ژیاننامه ی تانس������و چیلهر له ئیستانبوڵ له دایك بووه و له زانكۆ ی ی دكتۆرا ی خۆیندووه .چیلهر خۆیندن بۆغازایجی ئابوور
ئاداری 2013
47
ی له زانكۆی كهنتیكت ل������ه ئهمریكا تهواو كردووه و قۆناغ ی ی ییل تهواو كردووه .له س������اڵ ی خۆیندنی له زانكۆ دواتر ی 1983بوو 1978بوو به مامۆستای یاریدهدهر و له ساڵ ی توركیا ی زانكۆ و یهكهمین ئافرهته له مێژوو به ماموستا تا ئهمڕۆ كه پۆستی سهرۆكوهزیرانی وهرگرتووه.
ئانجێال مێركێل (ئهڵمانیا)
ئانجێ���ل��ا دوروتێی������ا ی مێركێ������ل (ل������ه دایكبوو ی دووهم ی كانوون������ 17 ی )١٩٥٤سیاس������هتوان ی ی و س������هرۆك ئهڵمان������ ت ی دیموك������را پێكهات������ه ی دووهم 2005 ی تشرین ی ئهڵمانیا ،له 22 مهس������یحییهكان ی ئهڵمانیا بۆته س������هرۆكوهزیران و تهنها ئافرهته له مێژوو كه ئهم پۆستهی وهرگرتووه. ئانجێ���ل��ا مێركێ������ل وهك س������هرۆكی پێكهات������هی دیموك������رات مهس������یحییهكانی ئهڵمانی������ا ()CDU دهوڵهت������ی هاوپهیمانی لهگهڵ حیزب������ی هاوپهیمانی خۆی پێكهاتهی سۆسیال مهسیحی بایرن ()CSD و حیزبی سۆسیالدیموكراتی ئهڵمانیای ( )SPDتا ساڵی 2009ڕابهرایهتی كرد. ی ئ������هم هاوپهیمانییه دوای دوو مان������گ وتووێژ و له دوا ی 2005 ی فی������دراڵ له س������اڵ ی ئهڵمانی������ا ههڵبژاردنهكان������ ی 2009 پێكه������ات .دوای ههڵبژاردنهكانی فیدراڵ له س������اڵ و بهجێهشتنی دهوڵهت له الیهن سۆسیالدیموكراتهكانهوه، ی ی به بهش������داری حیزب ی هاوپهیمان مێركێ������ل دهوڵهتی نوێ ی ئازاد پێكهینا. دیموكرات ئانجێال مێركێل كه له یهكهمین ههڵبژاردنی هاوبهشی نیوان ههردوو ئهڵمانیای ڕۆژاوا و ڕۆژههاڵت له كانوونی یهكهمی س������اڵی 1990و ل������ه ئهیالهت������ی (مكلنبۆرگ - فۆرپۆمرن) كه له ئهیالهتهكانی ئهڵمانیای ڕۆژههاڵت بوو، چووه ناو بۆندس������تاگهوه و له س������اڵی 2000تا ئێستا سهرۆكی پێكهاتهی دیموكرات مهسیحییهكانی ئهڵمانیایه و س������هرۆكی دهوڵهتی هاوپهیمانی������ی ئهڵمانیای فیدراڵه. ئهنجێال مێركێل یهكهمین س������هرۆكوهزیرانی ئافرهته له ئهڵمانیا و یهكهمی������ن هاوواڵتی ئهڵمانیای ڕۆژههاڵته ،كه حوكمڕانی ئهڵمانیای یهكگرتوو دهكات.
48ههڵبژاردن ژماره ()31
تاریا هالۆنێن (فینلهندا)
تاری������ا كارین������ا هالۆنێ������ن له ی ی یهكهم ی كانوون ی 24 دایكبوو ی ی 1943ل������ه هلس������ێنك س������اڵ فینلهندای������ه .ئ������هو یازدهیهمین ی فینلهندای������ه و س������هركۆمار ل������ه س������اڵی ٢٠٠٠ت������ا ٢٠١٢ س������هرکۆماری ئهو واڵت������ه بوو. ی ی پێشووی :وهزیری داد 1991-1990و وهزیر پۆستهكان دهرهوه .2000-1995
كریستینا فرناندێز (ئهرژهنتین)
كریس������تینا ئهلیزابێت فرناندێز (ل������ه دایكب������ووی 19ی ش������وباتی )1953كه زیاتر به ناوی كریستینا دهكیریشنێر ناسراوه .ئهو ئێستا س������هركۆماری ئهرژهنتین������ه .بهر له خۆی هاوس������هرهكهی نس������تۆر كیریشنێر سهركۆمار بوو. كریس������تینا فرناندێ������ز یهكهمین ئافرهته كه به سهركهوتن له ههڵبژاردنهكان گهیشتووته پۆست ی ی له ئهرژهنتین و له دوای ئیزابێل پێرۆن ،دووهمین س������هركۆمار ی دادهنیشیت .ئیزابێل ئافرهته كه لهسهر كورس ی س������هركۆمار پێرۆن له س������اڵی 1974دوای كۆچكردن ی هاوس������هرهكهی بهب ێ ی دوو ساڵ وهرگرت. ههڵبژاردن پۆستی سهركۆماری بۆ ماوه كریس������تینا كیریش������نێر بهر له بوون به سهركۆمار ،له دوو خولی پهرلهمانی له ئهیالهتی سانتاكرۆز له ساڵهكانی 1993، 1989ئهندامی پهرلمان بوو و له دوو خول له ئهنجوومهنی سینا له ساڵهكانی -1995 2001ئهندام بوو .كریس������تینا كیریش������نێر به بهدهستهینانی %44ی دهنگهكان له ههڵبژاردنهكانی سهركۆماری توانی به جیاوازیی زیاتر له %10له ڕكابهری یهكهمی ،ئهلیسا كاریۆ كاندیدی لیبراڵ مهسیحی كه كهمتر له %24ی دهنگهكانی هێنا بوو ،بوهستێت.
ی (ئیسرائیل) ی لیڤن تسیپ
ی 8 ی تس������یپ ی لیڤن ی (له دایكبوو حوزیران ی ساڵ ی 1958له تێل ئهبیب) ی دهرهوه ی كاروبار ی پێش������وو وهزیر ی سهرۆكوهزیران ی ی پێشوو و جێگیر ئیسرائیل و سهرۆك ی حیزبی كادیما ی ئهیلوول ی 2008 ب������وو .ئهو ل������ه 17
بوو به س������هرۆك ی حیزب������ی كادیما .له س������هردهم ی جێگیریات ی سهرۆكوهزیران ،س������هرۆك ی پێكهاتهی ئیسرائیل له وتۆویژهكان ی ئاشتی لهگهل فهلهستینییهكاندا بوو. تس������یپی لیڤنی دووهمین ئافرهته له مێژووی ئیسرائیل كه تا ئێس������تا توان ی پۆس������تی وهزیری دهرهوه له دوای گوڵدا مایر كه ی ی ئیس������رائیل بووه ،وهربگرێت .گۆڤار یهكهمین س������هرۆكوهزیر تایم له س������اڵ ی 2007ی زایینیدا تسیپی لیڤنی له لیستی (سهد كهس������ایهتی ی خاوهن دهس������هاڵت ی دونیا) دانا .تسیپ ی لیڤنی له ی برایالن خوێندن������ی تهواو كردووه و بۆ بهش������ ی ماف له زانكۆ ی 10ساڵ كاری پارێزهرایهتی له ئیسرائیل ئهنجام داوه. ماوه بهرله دهس������تپێكردنی چاالكییه سیاس������ییهکانی ،یهكێك بوو له ئهندامانی بهش������ی چاالكییه تایبهتهكانی موس������اد و هاوس������هری بهڕێوهبهرێكی ئابووریی ئیسرائیلی به ناوی نافتالی ئهشپێترز بوو و خاوهن������ی دوو منداڵه .تێس������یپی لیڤنی بێجگه له زمانی عێبری، دهتوانێت به زمانهكانی ئینگلیزی و فهرهنسهوی قسه بكات. ل������ه ڕێکهوتی 10ی ش������وباتی 2009ی زایین������ی حیزبی كادیما به ڕابهرایهتی تس������یپی لیڤنی توانی به بهدهس������تهێنانی 28كورسی له ههڵبژاردنهكانی ئیس������رائیل ب������ۆ پێكهینانی ههژدهیهمی������ن پهرلمانی ئیس������رائیل زیاتری������ن ژمارهی كورس������ی له نێ������وان حیزبهكانی تری ئیسرائیلدا به دهست بێنێت .ههر ئێستا خاتوو تسیپی لیڤنی سهرۆکی حزبی "هاتنوا"یه و له کابینهی نوێی ئیسرائیلدا ( )٢٠١٣و وهزیره.
پراتیبها پێتیل (هندوستان)
پراتیبه������ا پێتیل (ل������ه دایكبوو ی 19ی كانوون������ی یهكهم ی )1934س������ێزدهیهمین سهركۆماری هینده .ئهو یهكهمین ئافرهته ك������ه دوا ی س������هربهخۆیی هیند بهر له 60 ساڵ تا ئێس������تا گهیش������تووته ئهم پلهیه. خاتوو پێتیل بهر له بوون به سهركۆمار ی هیند ،قایمقام ی ئهیالهتی ڕاجیستان بوو.
یولییا تیمۆشێنكۆ (ئۆكراین)
ی یولییا تیمۆشێنكۆ (له دایكبوو ی 1960له 27ی تش������رینی دووهم ی دنیپرۆپترۆڤسك) س������هرۆكوهزیر ی ی ئۆكرای������ن و س������هرۆك پێش������وو ی ی گهله .تیمۆشێنكۆ له ماوه حیزب ی ی شۆڕش������ی نارنجی سهرههڵدان
ی ی له ئهنجامهكان ی ئۆكراین بۆ دهربرین������ی نارهزای خهلك ی ی بهشدار بوو و ،له هاوڕێیان ی سهركۆمار ههڵبژاردهنهكان ی ئۆپۆزسیۆن بوو و ی حیزب ویكتۆر یۆش������چێنكۆ س������هرۆك ی لهگهڵ یۆشچێنكۆ له الیهن خهلكهوه تۆمهتبار بوو به نزیك له ڕادهبهدهر له ئهمریكا.
دیلما ڕووسێف (بهرازیل)
دیلم������ا وانا ڕووس������ێف (له ی ی یهكهم ی كانوون ی 14 دایكبوو ی )1947ئابووریناس و س������اڵ ی بهرازیلییه كه سیاس������هتوانێك ی ی سهركۆمار له ههڵبژاردنهكان ی 2010دا ئ������هم واڵته له س������اڵ وهك س������هركۆمار ههڵبژێردرا و ی یهكهمین ئافرهته ،كه له مێژوو ی وهرگرتووه. ئهم واڵتهدا ئهم پۆسته
ینگالك شیناواترا (تایلهند)
ین������گالك ش������یناواترا (ل������ه ی ی 21ی حوزیران������ دایكب������وو ی ی ئافرهت )1967سیاسهتوانیك ی ی تایلهنده .ئهو خۆشك خهڵك ی ی پێش������وو س������هرۆكوهزیران ی ڕاپهرین تایلهنده كه له ئهنجام له دهسهاڵت الدرا .ئهو یهكهمین ی ئهم واڵته، ئافرهته ل������ه مێژوو به سهرۆكوهزیر. كه بوو
هێل ه تۆرنینگ شمیس (دانیمارك)
هێله تۆرنینگ شمیس (له ی ی كانوون������ ی 14 دایكب������وو ی )1966 یهكهم������ی س������اڵ ی دانماركییه سیاسهتمهدارێك ی ی حیزب������ و س������هرۆك ی ئ������هم سۆس������یالدیموكرات واڵتهیه و یهكهمین ئافرهته له ی ئ������هم واڵتهدا ،كه بوو مێژوو به سهرۆكوهزیر.
ئاداری 2013
49
کۆماری ناووڕوو * و :هـ .پ كۆم������اری ن������اووڕوو دوڕگهیهكه، دهكهوێته ناو كیشوهری ئوقیانووسیه و زهری������ای ئارام������ی باش������ووری و باك������ووری دوڕگهكانی س������لێمان و ڕۆژاوای كریبات������ی ،پایتهختهك������هی ش������اری (ی������ارن)ه و ٤٧٠٠کهس دانیش������تووی ههیه .پانتایی خاکی کۆم������اری ن������اووڕوو 21كیلومهتری چوارگۆشهیه و ژمارهی دانیشتووانی ئهو واڵته 13500كهسه ،ههروهها شاری گرنگی نییه. لهو واڵتهدا بارانێكی قورس دهبارێت، به تایبهت له مانگهكانی تشرینی دووهم و ش������وبات ،ههروهه������ا ئاووههوایهكی گهرمی ههیه .ئابوورییهكهیشی پشت به س������هرچاوه و كان������زا دهوڵهمهند و گهورهی فوس������فات دهبهس������تێت ،كه زۆرب������هی ههناردهی ئ������هم واڵتهی پێك دێنێت ،ههروهها توریس������میش داهاتی ئهم واڵتهیه. له سهرهتادا ئهو ئهورووپایییانهی كه هاتنه ناو ئهم واڵته ،ئهم دوڕگهیان ب������ه (دوڕگهی س������هرنجڕاكێش) ناو دهب������رد .بنهم������ا و ڕیش������هی نهژادی ناووڕووی������ی ب������ه ڕوونی دی������ار نییه،
50ههڵبژاردن ژماره ()31
ههروهه������ا زمانی خۆجێییهكهش������ی جی������اوازه له گهڵ گش������ت زمانهكانی دوڕگهكانی زهریای ئارام .له س������اڵی 1888دا ب������وو به بهش������ێك له خاكی ئهڵمانیا .له س������هرهتاكانی س������هدهی بیستهمدا ،وهدهستهاتنی فوسفات له سهرچاوهكانی فوسفاتی ناووڕوو له الیهن (كۆنسێرسیۆمی) پێكهاتوو له ئهڵمانیا و بریتانیا بوو. ئهو واڵته له س������هردهمی ش������هڕی یهكهمی جیهانی ل������ه الیهن هێزهكانی ئوسترالیاوه داگیر كرا .دوای پێكهاتنی نهتهوه یهكگرتووهكان ،ئهم واڵته له ژێر سهرپهرشتی ئهم دامهزراوهیهدا ئیداره دهكرا .له س������اڵی 1942تا 1945له الیهن ژاپونهوه داگیر كرا. ناووڕوو له 31ی كانوونی دووهمی ساڵی 1968س������هربهخۆیی خۆی له ئوسترالیا ڕاگهیاند( .برنارد دوویوگو) له حیزبی نهتهوهیی ناووڕوو له ساڵی 1989بوو به س������هركۆمار .له ساڵی ( 2004لوودڤیگ س������كاتی) پۆس������تی سهركۆماری له ئهستۆ گرت ،له ساڵی 2007یش (ماركس س������تیڤن) جێگهی گرتهوه.
حكوومهت:
پهرلهمانی 18كهس������هی ئهم واڵته به دهنگی تهواوی خهڵكی پێگهیش������توو ،ههر سێ ساڵ جارێك ههڵدهبژێردرێت .پهرلهمان سهركۆمار ههڵدهبژێرێت ،ههروهها كابینهی وهزیرانیش دهسنیشان دهكات. ئ������هم واڵت������ه ئهندام������ی كۆمهڵگهی واڵتان������ی بهرژهوهندی������ی هاوبهش������ه (ئهندام������ی تایب������هت) و كۆمهڵگ������هی باشووری ئوقیانووسی ئارامه .حزبی دیموكراتی ناووڕوو (بهرههڵست) تهنیا حزبی یاسایی و ڕهسمی ئهو واڵتهیه. کۆماری ناووڕوو هێزی چهكداری نییه و ئوسترالیا بهرپرسیارهتی بهرگریكردنی ئهو واڵتهی له ئهستۆ گرتووه .ناووڕوو خاوهنی 14ویالیهته: ئایوو ( ،)aiwoئانابار (،)Anabar ئانێتان ( ،)Anetanئانیبار (،)Anibare بایت������ی ( ،)Baitiبۆی������ه (،)Boe ب������ووادا ( ،)Buadaدێنینگۆم������ۆدوو ( ،)Deningomoduئێ������وا (،)Ewa ئایجووا ( ،)Ijuwمێنێنگ (،)Meneng نیبۆك ( ،)Nibokئووابۆیه()Uaboe و یارێن(.)Yaren
ئاداری 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()31