گواڵنی 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()33
ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاکانی عێراق و پێشهاتهکانی
سپێك ده
له کۆتایییهکانی مانگی چواردا ،ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاکانی عیراق بهڕێوهچوو. ل������ه ١٨پارێ������زگای عێراق ،تهنیا له ١٢پارێزگادا ههڵب������ژاردن ئهنجام درا .ئهوه یهکهمین ههڵبژاردنه که دوای دهرچوونی هێ������زه ئهمریکییهکان ( )٢٠١١له عێراق ،بهڕێوهدهچێت. ههڵبژاردنهکان له دۆخێکی نائارام و پڕ له کێشهدا کۆتایییان پێ هات. گهرچی ڕێژهی بهش������داربووان نزیک به ( )%٥١بوو ،بهاڵم هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاس������ا (ائتالف دولة القانون) له س������هرجهمی ١٢پارێ������زگا ،توانی له ٨پارێزگادا دهنگی زۆرینه بباتهوه .ئهو ههڵبژاردنه له کاتێکدا بهڕێوهچوو ،که عێراق له قهیرانێکی قووڵ و گشتالیهندا دهژیت .پرسی متمانه به سهرۆکوهزیران ،ناڕهزایهتی و خۆپیشاندان ،بێکاری ،کهمیی ئاو و کارهبا و خزمهتگوزاری له زۆربهی ناوچهکانی عێراق ،ناس������هقامگیری و دهیان کێشهی تر ،بهربینگی به دهوڵهتی نووری مالیکی گرتووه. ههڵبژاردن������ی ئهنجومهنی پارێزگاکان ،تاقیکردنهوه و دهرخهری کێش������ی حزب و الیهنه سیاس������ییهکانی عێراق بوو ،ههروهها دهشێت پێش������بینی ئهوهیش بکرێت ،که ئهمه شانۆی هێزی حزب و الیهنهکان بوو بۆ ههڵبژاردنی پهرلهمانی له عێراق ،که بڕیار ساڵی ٢٠١٤دا بهڕێوهبچێت. ههڵبژاردنی پارێزگاکان ههڵگری ئهو پهیامهیش������ه ،که کهمیی ڕێژهی بهش������داربووان و دابهشینی دهنگهکان به سهر حزب و الیهنه جۆراوجۆرهکاندا ،بهر به دهسهاڵتی زۆرینهی ڕهها له پارێزگاکاندا دهگرێت. ئهگ������هر بێتوو ئهو یارییه له ههڵبژاردنی س������اڵی داهاتوو ب������ۆ پهرلهمانی عێراق دووپات ببێتهوه ،دهرفهت بۆ پێکهێنانی حکوومهتێکی س������هقامگیر له بهغدا زهحمهت دهبێت و ،ئهو واڵته ههروا به دۆخه قهیراناوییهکهیدا دهرباز دهبێت.
سهرنووسهر
گواڵنی 2013
3
پرۆسهی دیموکراسی ل ه کوردستاندا بهرهو دواوه ناگهڕێتهوه «من ن ه داوای ههموارکردنی یاس���ای سهرۆکایهتیم کردوو ه و ن ه داوام کردوو ه ماوهی سهرۆکایهتی درێژ بکرێتهو ه و یاخود رێگ���هم بۆ ههموار بکرێت خۆم بۆ ئهم پۆس���ت ه بپاڵێومهوه».
ماوهیهکه به نووس������ین و به لێدوان قسه له سهر بابهتی س������هرۆکایهتیی ههرێم دهکرێت .ئهم بابهته به دوو ئاراستهی جیاوازدا دهخرێتهڕوو .به ئهرێنی یان نهرێنی بێت ،زۆر کهس ب������ه دیتنێکی نیش������تیمانییهوه ئاوڕیان ل������هو بابهته داوهتهوه
4
ههڵبژاردن ژماره ()33
وههندێ کهسیش له دیدگا و ئامانجێکی سیاسیی تایبهتهوه بۆ مهبهس������تێکی دیاریکراو کار له س������هر ئهم بابهته دهکهن، رێزم بۆ بۆچوونی ههردوو ال ههیه و ههر کهسێک ئازاده چۆن بیر دهکاتهوه ،بهاڵم لهم بارودۆخه ههستیارهی دهڤهرهکهدا،
کهشێک له ش������هقامی کوردس������تانیدا خوڵقاوه وهک ئهوهی بابهت لهمه گرنگتر نییه و زۆر بابهتی ههس������تیاری پهیوهست به چارهنووسی گهلهکهمان خهریکه پهراوێز دهخرێن. لهم نێوهندهدا ئهوهی پهیوهندیی به منهوه ههیه ئهوهیه که، بابهتهکه شهخسی نییه .لهو رۆژهوهی که من بۆ ئهم پۆسته ههڵبژێردراوم ،وتوومه که من سهرۆک نیم بهڵکو پیشمهرگهم و ههر به پێشمهرگهش دهمێنمهوه .هیچ پله وپۆست وناوێکیش بۆ من لهم ئهرک و ناوه پیرۆزتر و گهورهتر نییه .ههموو کاتێ بهرژهوهندی������ی گهل و خزمهت وخهبات ل������ه پێناو کهرامهتی هاوواڵتیانمان بهالمهوه گرنگتر بووه لهوهی که له چ پۆس������ت و پێگهیهکدا بم. ئێس������تا که ئهم بابهت������ه زۆر باس دهکرێ������ت دهمهوێت بۆ هاوواڵتیانی خۆشهویستمان ڕوون بکهمهوه که من نه داوای ههموارکردنی یاس������ای س������هرۆکایهتیم ک������ردووه و نه داوام کردووه ماوهی س������هرۆکایهتی درێژ بکرێتهوه و یاخود رێگهم بۆ ههموار بکرێت خۆم بۆ ئهم پۆسته بپاڵێومهوه. وهکو شهخس ئامانجم پۆست نییه ،ئهم پێگهیه ئامرازێکه بۆ خزمهتی گهل و نیشتمانم .ئهم پۆسته سهنگهرێک بووه بۆ ئ������هوهی بهرگری ل������ه مافهکانی گهلهکهم بکهم ،ویس������توومه سهربهستانه و دوور له گوش������ار وملمالنێ حیزبییهکان لهم پۆستهدا سهروهریی گهلهکهم بپارێزم ،بۆیهشه کاتی خۆی به مهرجی دهنگی راس������تهوخۆی گهل رازی بووم ئهم پۆس������ته وهرگرمهوه .پێوهر الی من رهزامهندیی زۆرینهی گهلهکهمانه و ئاماده نیم ناوبانگ و رابردووی خهبات و تێکۆش������انی خۆم و خانهوادهکهم بۆ پۆست و پایه لهکهدار بکهم. ئێس������تا دوای قوربانیدانێکی زۆری گهلهکهمان ،کیانێک لهم ههرێمهدا جێگیر بووه ،ڕاستتر وایه ههموو الیهک به دڵسۆزییهوه ئ������هو کیانه بپارێزین و بهرهوپێش������هوهی ببهین ،نهک ئهوهی له ملمالنێکاندا ڕهش و س������پی تێکهڵ بکرێت و ب������هو لۆژیکه کار بکهین که بۆ شکاندنی دهسهاڵتێک ،واڵتێک تێکبشکێندرێت. سیس������تهمی حوکمرانی له ههرێمدا س������هرۆکایهتی نییه ،ئهم سیستهمهش باش بێت یان خهراپ بۆ تاکه کهسێک دانهمهزراوه. گرنگ ئهوهیه لهم سیس������تهمهدا ڕێز ل������ه ڕای خهڵک بگیرێت و چارهنووس������ی خهڵک به دهس������ت خۆیانهوه بێت .ڕێگه نهدرێت سهفقاتی سیاسی ببن به جێگرهوهی دهنگی خهڵک. خهڵکی ئێمه له ئاستێکی بهرزی هوشیاریی سیاسیدان و خۆی������ان دهتوانن بڕیار له س������هر دوارۆژی خۆیان و پرس������ه یاس������ایی ودهس������توورییهکان بدهن .زهوتکردنی ئهو مافهی خهڵک ههنگاونانه بهرهو تاکڕهوی شهخسی و حیزبی.
ل������ه بهر زۆر ئهگهر رهشنووس������ی دهس������توور نهخراوهته ڕاپرسییهوه ،پرۆسهی دانانی دهستوور پرۆسهیهکی ئاسایی بووه و ههموو قۆناغهکانی به شێوهی سروشتی بڕیوه ،ئێستا مافی خهڵکه که دهبێت بڕیار بدهن ڕهشنووسی دهستوورهکهیان ال پهس������نده یان نا .ئهو داوایهی که الیهنه سیاسییهکان له جیاتی خهڵک بڕیار له سهر رهشنووسی دهستور بدهن ،هیچ بنهمایهکی یاسایی نییه .ئهم داوایه پێچهوانهی بڕوابوونه به ئیرادهی خهڵک و دژ به چهمکی دیموکراسییه. نهمدهویست له سهر ئهم بابهته قسه بکهم و ناخوازم هیچ رهههندێکی شهخسی وهرگرێت ،چونکه گرنگ نییه کێ له چ پۆس������تێکدا دهبێت ،گرن������گ بهرژهوهندیی گش������تی خهڵک و نیش������تمانه ،بهاڵم ههندێ ههوڵ بۆ بهالڕێدابردنی ڕای گشتی ههیه ،له س������هر ئهم بابهته قسهی زیاترم ههیه که لهداهاتوو و ل������ه کاتێکی گونجاودا دهیانخهمه ڕوو ،بهاڵم ئهوهنده دهڵێم که گهلهکهمان ئاگادار بن ههوڵێک ههیه بۆ وهستاندنی ڕهوتی پێش������کهوتنی دۆزهکهمان ،ههوڵێک ههیه بۆ وهدینههاتنی ئهو دهسکهوته گهورهیهی که ههموومان ئاواتمانه ،ههوڵ له دژی دهن������گ و ئی������رادهی خهڵک ههیه ،لهم کهش������ه سیاس������ییهی ناوچهکهش������دا کهس������انێک خواس������ته یا خود نهخواس������ته یارمهتیدهری ئهو ههواڵنهن. له ساڵی ١٩٩١تا ئێستا من له ههموو پرسهکاندا داوای گهڕانهوه بۆ ڕا و ئیرادهی گهل دهکهم و ههمیش������ه و له ههر پێگهیهکیش������دا بم بهرگری له رێزگرتن له ڕا و ویس������تی گهل دهکهم .الیهنه سیاس������ییهکان دهبێت پێگیر بن به ڕای خهڵک نهک به پێچهوانهوه .ترس له ڕای خهڵک نیشانهی بڕوا بهخۆ نهبوونه .ههر له بارهی ههڵبژاردنی س������هرۆکایهتیش ،گرنگ نییه کێ پۆستی س������هرۆکایهتی وهردهگرێت و ئهم پۆسته بۆ کهس������ێکی دیاریکراو دانهتاشراوه ،بهاڵم گرنگ ئهوهیه مافی دیاریکردنی ڕاس������تهوخۆی س������هرۆکی ههرێ������م ،که مافێکی سرووشتیی خهڵکه ،لێیان نهسهندرێتهوه. له کۆتایی������دا دهخوازم به جهماوهری خۆشهویس������تمان ڕابگهیهنم که ،پرۆس������هی دیموکراسی له کوردستاندا بهرهو دواوه ناگهرێتهوه و ههر ههولێک بۆ زهوتکردنی مافی خهڵک له دیارکردنی چارهنووسیان ،پێچهوانهی تهیاری سروشتیی پێشڤهچوونی کۆمهڵگاکهمانه و سهرناگرێت.
مهسعوود بارزانی سهرۆکی ههرێمی کوردستان ٢٠١٣/٥/٤
گواڵنی 2013
5
ئهنجامی كۆتایی ههڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق رۆژی شهممه ڕێكهوتی 4ی ئایاری 2013كۆمسیۆنی بااڵی سهربهخۆی ههڵبژاردنهکان ،له كۆنگرهیهكی ڕۆژنامهوانیدا ئهنجامی كۆتایی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پاریزگاكانی عێراقی ڕاگهیاند .لهم ههڵبژاردنهدا لیستی (هاوپهمانیی برایهتی و پێکهوهژیان) له چوار پارێزگا ،ش������هش كورس������ییان بهدهس������ت هێنا .له پارێزگای دیاله س������ێ كورس������ی ،پارێزگای سهالحهددین یهك كورسی ،پارێزگای بهغدا یهك كورسی و پارێزگای واستیش یهك كورسی. ههڵبژاردن������ی ئهنجومهنی پارێزگاكانی عێراق له ڕۆژی 20ی نیس������انی 2013ل������ه 12پارێزگای عێراق بهڕێوهچوو. ههڵبژاردنی تایبهتی هێزهكانی ناوخۆ له 13ی نیسانی 2013بهڕێوهچوو .بهبیانووی خراپیی باری ئهمنی ،له ههردوو پارێزگای نهینهوا و ئهنبار ههڵبژاردن دواخرا ،ههروهها ئهم ههڵبژاردنه له پارێزگای كهركووك و ههرسێ پارێزگاكانی ههرێمیش ئهنجام نهدرا .ڕێژهی بهشداریكردنی دهنگدهران لهم ههڵبژاردنهدا زیاتر له %50بوو. ئهنجامی كۆتایی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی 12پارێزگای عێراق بهمشێوهیه بوو*:
بهغدا
كۆی كورسیی تهرخانكراو كۆتای كهمینهكان ( )4كورسی ( )58كورسی
ژ قهواره
ژمارهی كورسیی كۆی گشتی دهنگهكان* 1.567.699 ئافرهتان ()15 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
569178
20
444
یهكگرتووهكان (متحدون)
183716
7
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
163022
6
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
137808
5
486
هاوپهیمانیی یهكگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)
80066
3
431
ڕهوتی بژارده نیشتمانییه سهربهخۆكان (تیار النخب الوطنیة المستقلة)
78429
3
425
عێراقی عهرهبی (العراقیة العربیة)
70644
3
427
قهوارهی دهوڵهتی هاوواڵتیبوون (كتلة دولة المواطنة)
48605
2
492
گردبوونهوهی بهشداریی نیشتمانی (تجمع المشاركة الوطنیة)
31889
1
6
قهوارهی سیاسی
ههڵبژاردن ژماره ()33
460
پارتی دهعوهی ئیسالمی /ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة /تنظیم الداخل)
24339
1
422
هاوپهیمانیی دادپهروهری و دیموكراتی عێراقی (تحالف العدالة والدیمقراطیة العراقی)
23388
1
467
هاوپهیمانیی عێراقی ئازاد (ائتالف العراقیة الحرة)
15957
1
429
لیستی عێراقی خێر و بهخشین (قائمة عراق الخیر والعطاء)
15162
1
519
لیستی برایهتیی كوردی فهیلی (قائمة التاخی للكورد الفیلیین)
8675
1
518
توركمانهكانی بهغدا (تركمان بغداد)
1947
1
524
هاوپهیمانیی گردبوونهوهی كلدانی سریانی ئاشووری (ائتالف التجمع الكلدانی السریانی االشوری)
1513
1
530
ڕهعد جهبار سالح
781
1
بهسره
كۆی كورسیی تهرخانكراو ( )35كورسی
ژمارهی قهواره
كۆی گشتی دهنگهكان ژمارهی كورسیی كۆتای كهمینهكان 649.176 ئافرهتان ( )9كورسی ( )1كورسی
ژمارهی ژمارهی دهنگ كورسی
قهوارهی سیاسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
293262
16
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
122072
6
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف ا الحرار)
58441
3
428
هاوپهیمانیی بێالیهنی بهسره (ائتالف بصرة المستقل)
29447
2
424
گردبوونهوهی دادپهروهری و یهكگرتن (تجمع العدالة والوحدة)
24540
1
432
هاوپهیمانیی مهدهنیی بهسره (تحالف البصرة المدنی)
17575
1
471
بزوتنهوهی (بهدیل) حركة (البدیل)
15666
1
460
پارتی دهعوهی ئیسالمی /ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة /تنظیم الداخل)
15513
1
506
بزووتنهوی خواستی عێراق (حركة ارادة العراق)
13957
1
486
هاوپهیمانیی یهكگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)
13344
1
444
یهكگرتووهكان (متحدون)
10394
1
528
نوفاك ئارام بتریاس (ئهبوو ماریانا)
1165
1
گواڵنی 2013
7
نهجهف
كۆی كورسیی تهرخانكراو ( )29كورسی
ژمارهی قهواره
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()8
--
كۆی گشتی دهنگهكان 403.321 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
441
وهفاداری بۆ نهجهف (الوفاء للنجف)
118310
9
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
82020
6
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
76519
5
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
45167
3
502
ڕهوتی دهوڵهتی دادپهروهر (تیار الدولة العادلة)
25889
2
417
هاوپهیمانیی پارێزگای نهجهف بۆ گۆڕان (ائتالف محافظة النجف للتغییر
14464
1
492
گردبوونهوهی هاوبهشیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)
14314
1
453
گردبوونهوهی ڕابوون و بنیاتنان (تجمع النهضة والبناء
8521
1
460
پارتی دهعوهی ئیسالمی /ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة /تنظیم الداخل)
7571
1
قهوارهی سیاسی
میسان
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()27
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()7
كۆی گشتی دهنگهكان 272.353 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
89906
9
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
77917
8
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
63060
6
478
ڕاستگۆیی و بهخشین (الصدق والعطاء)
11605
1
492
گردبوونهوهی هاوبهشیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)
10771
1
474
گردبوونهوهی بهیداخی نیشتمانی (تجمع البیرق الوطنی)
9814
1
460
پارتی دهعوهی ئیسالمی /ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة /تنظیم الداخل)
5615
1
8
قهوارهی سیاسی
ههڵبژاردن ژماره ()33
زیقار
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()31
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()8
كۆی گشتی دهنگهكان 535.118 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
177289
10
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
122239
7
473
ئازادهكان (االحرار)
81432
5
516
یهكههڵوێستی له عێراقدا (التضامن فی العراق)
50401
3
404
قهوارهی نیشتمانیی وهفا (كتلة الوفاء الوطنی)
43398
3
492
گردبوونهوهی هاوبهشیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)
26693
2
512
هاوپهیمانیی مهدهنیی دیموكراتی (االئتالف المدنی الدیمقراطی)
17921
1
قهوارهی سیاسی
بابل
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()31
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()8
كۆی گشتی دهنگهكان 548.671 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
142568
8
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
115188
7
508
گردبوونهوهی شیانهكانی سهربهخۆی عێراق (تجمع كفاءات العراق المستقل)
69087
4
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
51869
3
477
هاپهیمانیی مهدهنیی بابل (تحالف بابل المدنی)
30578
2
486
هاوپهیمانیی یهكگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)
24227
1
487
هاوپهیمانیی عێراق نیشتمانمه (ائتالف العراق وطنی )
20755
1
460
پارتی دهعوهی ئیسالمی /ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة /تنظیم الداخل)
19527
1
492
گردبوونهوهی هاوبهشیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)
18565
1
511
هاوپهیمانیی دهستپاك (ائتالف االمین)
16865
1
418
عێراقییهتیی بابل (عراقیة بابل)
12754
1
405
بانگخوازهكانی عێراق بۆ پاڵپشتی دهوڵهت (دعاة العراق لدعم الدولة)
11798
1
قهوارهی سیاسی
گواڵنی 2013
9
موسهننا
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()26
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()7
كۆی گشتی دهنگهكان 250.856 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
76777
8
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
67203
7
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
31290
3
508
گردبوونهوهی شیانهكانی سهربهخۆی عێراق (تجمع كفاءات العراق المستقل)
27065
3
485
گردبوونهوه لهپێناو مۆسوننادا (التجمع من اجل المثنی)
24931
3
500
هاوپهیمانیی مۆسهننا بۆ گۆڕان و بنیاتنان (تحلف المثنی للتغییر والبناء)
17561
2
قهوارهی سیاسی
قادسییه
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()28
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()7
كۆی گشتی دهنگهكان 386.086 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
114697
8
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
66691
5
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
50544
4
464
هاوپهیمانیی جهماوهریی سهربهخۆی دیوانییه(ائتالف جماهیر الدیوانیة المستقل)
49831
4
456
قهوارهی نیشتمانیی سپی (كتلة الوطنیة البیضاء)
33092
2
460
پارتی دهعوهی ئیسالمی /ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة /تنظیم الداخل)
29517
2
412
گردبوونهوهی وهفا بۆ عێراق (تجمع الوفاء للعراق)
11207
1
415
هاوپهیمانیی مهدهنیی دیوانیه (تحالف الدیوانیة المدنی)
9472
1
502
ڕهوتی دهوڵهتی دادپهروهر (تیار الدولة العادلة)
8141
1
قهوارهی سیاسی
واست
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()28
ژمارهی قهواره
كوتای كهمینهكان ()1 كورسی بۆ كوردی فهیلی
ژمارهی كورسی ئافرهتان ()7
كۆی گشتی دهنگهكان 356.677 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
96664
7
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
86403
7
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
63584
5
قهوارهی سیاسی
10ههڵبژاردن ژماره ()33
452
گردبوونهوهی دهسته دڵسۆزهكان (تجمع االیادی المخلصة)
29969
2
402
دهوڵهتی دادپهروهری كۆمهاڵیهتی (دولة العدالة االجتماعیة)
28446
2
429
لیستی عێراقی خێر و بهخشین (قائمة عراق الخیر والعطاء)
13678
1
486
هاوپهیمانیی یهكگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)
13055
1
502
ڕهوتی دهوڵهتی دادپهروهر (تیار الدولة العادلة)
8447
1
493
هاوپهیمانیی مهدهنیی دیمۆكراتی له واست (التحالف المدنی الدیمقراطی فی واسط)
8420
1
519
لیستی برایهتیی كورده فهیلییهكان (قائمة التاخی للكورد الفیلیین)
2212
1
سهالحهددین
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()29
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()8
كۆی گشتی دهنگهكان 467.191 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
430
هاوپهیمانیی جهماوهریی عێراقی (ائتالف الجماهیر العراقیة)
95338
7
444
یهكگرتووهكان (المتحدون)
79705
5
475
هاوپهیمانیی ڕهسهنایهتیی عێراق (ائتالف عراق االصالة)
66549
5
486
هاوپهیمانیی یهكگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)
46287
3
472
هاوپهیمانیی نیشتمانی له سهالحهددین (التحالف الوطنی فی صالح الدین)
39447
3
425
عێراقی عهرهبی
24167
2
461
هاوپهیمانیی یهكگرتووی سهالحهددین (ائتالف صالح الدین الموحد)
23497
2
469
لیستی هاوپهیمانیی برایهتی و پێكهوهژیان (قائمة تحالف التاخی والتعایش)
21337
1
465
لیستی توركمانانی سهالحهددین (قائمة تركمان صالح الدین)
18395
1
قهوارهی سیاسی
دیاله
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()29
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()8
كۆی گشتی دهنگهكان 461.302 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
501
هاوپهیمانیی نیشتمانیی دیاله (تحالف دیالی الوطنی)
170292
12
458
عێراقییهتی دیاله (عراقیة دیالی)
149535
10
469
لیستی هاوپهیمانیی برایهتی و پێكهوهژیان (قائمة تحالف التاخی والتعایش)
49415
3
486
هاوپهیمانیی یهكگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)
27670
2
17935
1
13980
1
505 457
قهوارهی سیاسی
پێداگرانی بنیاتنان (عازمون علی البناء) هاوپهیمانیی نوێی دیاله (ائتالف دیالی الجدید)
گواڵنی 2013
11
كهربهال
كۆی كورسیی تهرخانكراو ()27
ژمارهی قهواره
--
ژمارهی كورسیی ئافرهتان ()7
كۆی گشتی دهنگهكان 323.726 ژمارهی دهنگ
ژمارهی كورسی
419
هاوپهیمانیی دهوڵهتی یاسا (ائتالف دولة القانون)
84447
7
473
هاوپهیمانیی ئازادهكان (ائتالف االحرار)
43945
4
468
بهیداخ (اللواء)
33614
3
411
هاوپهیمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)
33362
3
434
هیوای ڕافدهین (امل الرافدین)
32527
3
502
ڕهوتی دهوڵهتی دادپهروهر (تیار الدولة العادلة)
32454
3
480
بهرهی میانڕهوی نیشتمانی (جبهة االعتدال الوطنی)
18501
2
405
بانگخوازهكانی عێراق بۆ پاڵپشتی دهوڵهت (دعاة العراق لدعم الدولة)
13102
1
422
هاوپهیمانیی دادپهروهری و دیموكراتی عێراقی (تحالف العدالة والدیمقراطیة العراقی)
8559
1
قهوارهی سیاسی
* (كۆی گشتی دهنگهكان) ئهو دهنگانهش دهگرێتهوه كه كورسییان بهدهست نههێناوه. سهرچاوهwww.ihec.iq :
12ههڵبژاردن ژماره ()33
مافی خهڵک بۆ زانین
Rodney A. Smolla دهس������تهواژهی "ماف������ی خهڵک بۆ زانین" ،زۆر جار وهکوو دروشمێکی سیاس������ی و یاس������ایی دووپ������ات دهکرێتهوه .ئهم چهمکه پهیوهندی به ویس������تی ئام������رازی ڕاگهیاندن������ی گش������تییهوه ههی������ه و ،خوازی������اری زانیاری������ی دهوڵهتی������ن و ل������ه الیهن ڕۆژنامهوانان������هوه دێت������ه گۆڕێ ،که حهز دهکهن بۆ باڵوکردنهوهی بابهتی وتووێژخوڵقێن ،بهڵگه بهێننهوه. بهو حاڵهش������هوه" ،ماف������ی خهڵک بۆ زانین" ،دهتوانێ������ت مانایهکی تر جیا له ه������زری ئازادیی چاپهمهنیش������ی ههبێت. واتایهک که له ڕاس������تیدا ڕیشهکهی بۆ خهڵک و ئاڕاس������تهی ئهو بۆ مافی خهڵک دهگهڕێتهوه و ،دهخوازن ههموو ش������تێک دهربارهی کردهوهکانی دهوڵهتی خۆیان بزانن.
واتایهک������ی تری "ماف������ی خهڵک بۆ زانین" لهم س������هردهمه نوێیهدا ،گهلێک جار وهکوو کراوهیی دهوڵهت باس������ی لێوه دهکرێت. ئهم پرس������ه ،واته ئاش������کراکردنی کاروباری دهوڵهت ،ڕهوتێکی زهحمهت و ئاڵۆزه .ڕهوتێک ک������ه زۆر جار بۆ هاوسهنگیی وردی بهرژهوهندییه دژ ب������ه یهک������هکان پێویس������ته .دهوڵهته دیموکراتییهکان دهبێ به شێوهیهکی بهرف������راوان ،دهوڵهتێک������ی کراوه بن. لهگهڵ ئهوهشدا ،تهنانهت کراوهترین و دیموکراتیتری������ن دهوڵهتهکانیش له بارودۆخی تایبهتدا ،تا ڕادهیهک کار به نهێنی ،یا به نهێنی هێش������تنهوهی چاالکییهکانی������ان بۆ درێ������ژهدان به "ڕێکوپێککردنی کارهکانی خۆیان" ،به پێویست دهزانن.
ئینترنێت
ئینترنێت" ،کولتووری گهڕان بهدوای زانیاری"دا هێناوهته کایهوه و خهڵکی سهرانسهری جیهان خهریکن لێڕادێن، ک������ه بهش������ێوهیهکی خێ������را و ههرزان زانیاری بهدهست بێنن .تهنیا کارێکی ک������ه ل������هم پهیوهندیی������هدا ب������ه ڕێگهی کۆمپیۆتێرهکانی خۆیانهوه دهبێ بیکهن، بهدواداچونێکی ئاسایییه .ههر ئێستا بهرهیهکی تهواو له خهڵکی سهرانسهری جیهان ب������ه ئاس������انی دهس������تیان به
ئینترنێت ڕادهگات و خۆیشی شایانی ئهوه دهبینێت. له واڵته دیموکراتهکان������دا ،خهڵک به شێوهیهکی سروشتی ئهو مهیلهیان ههیه، ک������ه ئ������هو داوای������هی خۆیان ب������ۆ بواری دهوڵهتی������ش پهره پێ ب������دهن .پێکهێنانی دهرفهت بۆ دهستپێڕاگهییشتنی ئاسان به بهڵگه دهوڵهتییهکان بهڕێگهی ئینترنێتهوه به شێوهیهکی بهرچاو ،وهکوو یهکێک له ئهرکه سهرهکییهکانی دهوڵهتێکی ئازاد و دیموکرات دهژمێردرێت. لهو ماوهیهدا ک������ه ئینترنێت پهرهی س������هندووه و ت������ا ڕادهیهکی������ش بۆته بهشێک له کولتووری کۆمهاڵنی خهڵک، له کردهوهدا گش������ت دامهزراوهکانی س������هر به کهرتی تایبهت������ی ،زانیاریی گرینگ ل������ه ماڵپهڕهکان������ی ئینترنێتدا باڵودهکهنهوه ،گش������تیان گوش������ار بۆ دهوڵهتهکان دێنن ،که بێنه ناو مهیدانی کێبڕک������ێ و وا ل������ه خۆی������ان بکهن که پهسندی ئینترنێت بن. له بواری نهتهوهیی و ناوچهیییهوه، ڕێکخراوه خۆجێییهکان به شێوهیهکی بهرفراوان سهرچاوهی زانیارییهکانی خۆی������ان ،ههروهه������ا ب������ه ڕێگ������هی جۆراوج������ۆرهوه بهڵگ������ه دهوڵهتییهکان باڵو دهکهنهوه .ه������هر هاوواڵتییهکیش که دهس������تی ب������ه ئینترنێ������ت ڕابگات، دهتوانێ������ت به س������انایی ئ������هم بهڵگانه بهدهست بێنێت.
سهرچاوه :ماڵپهڕی وهزارهتی دهرهوهی ئهمریکا
گواڵنی 2013
13
سیستهم ی سیاسیی ههرێم ی كوردستان ل ه نێوان پهرلهمان ی و سهرۆكایهتیدا ن :یاسین مهحموود ئهبابهکر*
پێشهكی
ی بایهخ و مشتومڕی خوێنهر، ی كوردستان جێگا ماوهیهكی زۆره قسهكردن له سهر سیستهمی سیاسیی ههرێم نووسهر ،الیهنه سیاسی و ئهكادیمییهكان و شهقامی كوردی بووه ،به جۆرێك ههر الیهنێك له سۆنگهی تێگهیشتن ی بۆ ئهم بابهته كردوه .لهم نوس������ینهدا ههوڵدهدهین خوێندنهوهیهك پێش������كهش و بۆچوونهكانی خۆیهوه خوێندنهوه ی نێوان دهسهاڵنتهكان دروست بوون ،پاشان ی که له س������هر بنچینهی جیاكاری بكهین بۆ ههموو ئهو سیس������تهمانه ی ی دروست ی بتوانین دهستنیشانیك ی كوردس������تان ،بۆ ئهوه بهراوردیان بكهین لهگهڵ سیس������تهمی سیاسیی ههرێم ی دروست و زانستی گهاڵڵه بكهین. ی سیاسیی كوردستان بكهین و واڵمێك سیستهم
14ههڵبژاردن ژماره ()33
سیستهم ی سهرۆكایهتی
ی ی پابهندی دوو ڕهههندی سهرهك ی سهرۆكایهت سیستهم ی جێبهجێكردن و دهبێت ،ك������ه ئهوانیش یهكانهی دهس������هاڵت ی دهسهاڵتهكانه. ی ڕهها جیاكردنهوه ی جێبهجێك������ردن ،واته ی دهس������هاڵت مهبهس������ت له یهكانه ی جێبهجێكردن له چڕکردنهوهی بهرپرس������یارێتی دهس������هاڵت ی و پیادهکردنی دهس������تی تهنها كهس������ێك ،كه س������هرۆكایهت ی ی جێبهجێكردن دهكات و ،له بهرامبهر دهسهاڵت دهس������هاڵت یاساداناندا بهرپرس نابێت و ،به شێوهیهكی ڕاستهوخۆ یان ی كراو ی دیار ناڕاس������تهوخۆ لهالیهن گهل������هوه بۆ ماوهیهك������ ی ی س������هرۆكایهتیدا ئهنجومهن ههڵدهبژێردرێت .له سیستهم ی ی واڵت له ههمانكاتدا سهرۆك ی نییه ،سهرۆك وهزیران بوون ی ی ڕاپهڕاندنه و س������هرۆك كۆمهڵێك یاریدهدهر بۆ خۆ دهزگا دهستنیشان دهكات ،كه ههم سهرۆك له دهستنیشان كردیان بهرپرس������یاره و ههم ئهوانیش بهرپرس������یارن ل������ه بهرامبهر س������هرۆكدا .ئیتر ئهو یاریدهدهرانه وهزیر یان س������كرتێر یان ی كاروبارهكاندا ڕاوێژكاریان پێدهگوترێت ،كه له بهڕێوهبردن یارمهتیی سهرۆك دهدهن. لهم سیس������تهمهدا دهزگای ڕاپهراندن و یاس������ادانان به جیا كاری خۆی ئهنجام دهدات و هیچ كامیان دهس������هاڵتیان بهسهر ئهویتردا نییه ،به جۆرێك دهس������هاڵتی جێبهجێكردن دهست ده کاروب������اری دهس������هاڵتی یاس������ادانان وهرن������ادات و ناتوانێ������ت ههڵیبوهش������ێنێتهوه وهی������ان دانیش������تنهكانی دوا بخ������ات .ل������ه بهرامبهریشدا ،دهسهاڵتی یاسادانان بۆی نییه دهست بخاته ناو كاروبارهكانی سهرۆك و دهزگای ڕاپهڕاندن و متمانه له سهرۆك وهر بگرێتهوه ،ههر بۆیهشه بهم جیاكارییهی نێوان دهسهاڵتهكان له سیستهمی سهرۆكایهتی ،دهوترێت جیاكاریی ڕهها. كهواته لهم سیستهمهدا س������هرۆك دهسهاڵتێكی زۆر و فراوانی ههیه ،كه بریتین له دهركردنی سیستهم (النظمه) و دان������ان و الدانی وهزیر ،ڕاوێژكار ،س������هرۆكی دهزگا و دامهزراوه گش������تییه بااڵكان ،نوێنهرانی واڵت له بالوێز و کۆنسووڵگهرییهکاندا ،ههروهها س������هرۆك ستراتیژییهتی سیاس������هتی ن������اوهوه و دهرهوه ئاڕاس������ته دهكات و س������هرۆكایهتیی گشتی هێزه چهكدارهكان دهكات و مافی بڕیاردانی لێبوردنی گشتی دهبێت و ،بۆی ههیه پێشنیازی پرۆژه یاسا ئاڕاس������تهی پهرلهمان بكات .سهرهڕای ئهو جیاكارییه ڕههای������هی كه لهڕووی تیۆریی������هوه له نێوان دهس������هاڵتهكاندا باس������كرا ،بهاڵم له ڕووی پراكتیكییهوه
ی تهواو ههیه ل������ه نێوان ههردوو ه������اوكاری و ههماههنگ دهسهاڵته سهرهكییهكهدا. ی خاڵێکی تر که پێویسته ئاماژهی پێ بدهم ،به لهدایكبوون ویالیهته یهكگرتوهكانی ئهمریكا ،سیس������تهمی سهرۆكایهتیش ی 1787 ی ئهو واڵته له ساڵ له دایك دهبێت ،كاتێك دهستوور ی ی جیاكاریی نێوان دهسهاڵتهكان ،سیستهم له سهر بنچینه ی ههر س������هرۆكایهتی پهس������هند دهكات و تایبهتمهندییهكان������ ی كردووه. ی دیار دهسهاڵتێك
سیستهم ی پهرلهمان ی ی ی س������هرهك سیس������تهمی پهرلهمانی به دوو تایبهتمهندی ی جێبهجێكردن دهناسرێتهوه ،كه ئهوانیش دووانهی دهسهاڵت ی و جیاكاری������ی ڕێژهیی نێ������وان دهس������هاڵتهكانه .واته بوون ی حكوومهت له ههمان كاتدا ،كه سهرۆكی دهوڵهت و سهرۆك ی جیایان ههیه ،بهاڵم له ههر یهكهیان پلهو پایهو دهسهاڵتێك ههمان كاتدا نوێنهرایهتیی یهك دهسهاڵت دهكهن ،كه ئهویش ی دهسهاڵتی جێبهجێكردنه .له ڕاستیدا دهسهاڵت به شێوهیهك ی حكوومهت و س������هرۆكهكهی. س������هرهكی دهكهوێته دهس������ت پێكهاتنی حكوومهت لهم سیس������تهمهدا ،بهس������تراوهتهوه به ی ی ههڵبژاردنهكانی پهرلهمان ،به جۆرێك پارت و لیست ئهنجام ی دهبێت و، ی پێكهێنانی حكوومهت زۆرینه ل������ه پهرلهماندا ماف ی حكوومهتیش بهرپرسیاری سیاس������ی دهبێت له بهڕێوهبردن ی له بهرامبهر پهرلهماندا. كارهكان ب������هاڵم ههرچی س������هرۆكی واڵت������ه ،لهم سیس������تهمهدا سهربهخۆیه بهرامبهر پهرلهمان و حكوومهت و له ڕاستیدا دهسهاڵتێكی شكڵی و تهشریفاتی دهبێت .له الیهكی ترهوه مهبهس������تمان ل������ه تایبهتمهندی������ی دووهم وات������ه ههریهك له دهسهاڵتی جێبهجێكردن و دهسهاڵتی یاسادانان دهست ده کاروباری دهسهاڵتهكانی یهكتر وهردهدهن و له ههمانكاتدا چاودێ������رن بهس������هر یهكت������رهوه ،بهجۆرێ������ك دهس������هاڵتی جێبهجێكردن لهالیهك مافی بهس������تن و دواخس������تنی خولی پهرلهمان������ی ههیه و ،له الیهكی تر مافی ئهوهی ههیه داوای كۆبوونهوهی پهرلهمان بكات له كات و س������اتی پێویس������تدا، ههروهها بهس������تنی پهیماننامهو رێكکهوتنی نێودهوڵهتی كه ل������ه بنهڕهتدا یهكێكه ل������ه مافهكانی حكووم������هت ،بهاڵم له كۆتاییدا پێویستی به ڕهزامهندیی پهرلهمان ههیه. ل������ه الیهك������ی تریش������هوه دهس������هاڵتی جێبهجێك������ردن مافی ههڵوهش������اندنهوهی پهرلهمانی ههیه پێش ت������هواو بوونی ماوهی یاس������ایی خۆی ،ئهویش له كاتی دروستبوونی ناكۆكی له نێوان گواڵنی 2013
15
دهسهاڵتهكاندا و گهڕانهوه بۆ ڕای گهل بۆ ههڵبژاردنی پهرلهمان و حكوومهتێكی نوێ .ههروهها ماف و دهس������هاڵتهكانی پهرلهمان لهم سیستهمهدا جگه له دهسهاڵتی یاسادانان ،مافی پرسیاركردن، لێپرس������ینهوهو لێكۆلینهوهی ههیه له س������هر گش������ت ئهرکهکانی حكوومهت و دهزگا گرنگ و بااڵكانی و ،لهههر كاتێكدا پهرلهمان دڵنیا بوو له كهمتهرخهمیی حكوومهت له بهڕێوهبردنی سیاسهتی گش������تیی واڵت ،مافی لێس������هندنهوهی متمانهی ههیه له تهواوی كابینهی حكوومهت یان یهكێك له وهزارهتهكان.
سیستهمی تێكهاڵو یان نیمچ ه سهرۆكایهتی
ی نیمچه س������هرۆكایهتی ،بریتیه له مهبهس������ت له سیستهم یو ی سهرۆكایهت ی تێكهڵ له ههردوو سیستهم سیس������تهمێك ی ی بهش������ێك ل������ه تایبهتمهندییهكان پهرلهمانیدا ،واته وهرگرتن ی جێبهجێكردن، ی دهسهاڵت ههردوو سیس������تهمهكه و ،دووانه ی ئهم سیس������تهمهیه ،به جۆرێك س������هرهكیترین تایبهتمهن������د ی واڵت له الیهن گهلهوه ههڵدهبژێردرێت و ههروهك له سهرۆك ی سیاسیی فهرهنسادا هاتووه. سیستهم ی جێبهجێكردن، ی فراوان������ س������هرۆك كۆمهلێك دهس������هاڵت ی یاس������ادانان و دادوهری دهبێ������ت .ل������ه ب������واری دهس������هاڵت ی حكوومهت ی دهوڵهت س������هرۆك جێبهجێكردنهوه ،س������هرۆك ی حكوومهت، ی س������هرۆك دیاری دهكات و لهس������هر پێشنیاز ی وهزیرهكان دهستنیشان دهكات و پاشان فهرمانبهره بااڵكان حكوومهت دادهمهزرێن������ێ و ڕێككهوتن و پهیماننامهكان رێك دهخ������ات و ڕهزامهندییان لهس������هر دهدات و ل������ه ههمانكاتدا ی ی كۆبونهوه سهركردایهتیی هێزه چهكدارهكان و سهرۆكایهتی ی وهزیرانیش دهكات. ئهنجومهن ی ی یاس������ادانانهوه ،سهرۆك بۆ ی دهس������هاڵت بهاڵم له بوار ی ێ ئهوه ی یاسا بخاته ڕاپرسی لهبهردهم گهل ب ههیه پرۆژه ی لهالیهن ی پهس������هندكردن به پهرلهماندا تێپهڕ ببێت و ،له كات گهل������هوه ،ئهوه دهبێته یاس������ا و جێبهج������ێ دهكرێت .لهگهڵ ی ههیه ههر پرۆژه یاسایهك ئهگهر تێبینی لهسهر ئهوهشدا بۆ ههبێت بیگهڕێنێتهوه پهرلهمان بۆ ئهوهی ههموار بكرێتهوه ،له ی س������هرۆك الیهك������ی ت������رهوه یهكێك له دهس������هاڵته دیارهكان ی چل ڕۆژ له ی پهرلهمانه ،به مهرجێ������ك دوا ههڵوهش������انهوه ێ ههڵبژێردرێت ،ئهمه جگه ی نو ی تر پهرلهمانێك ههڵبژاردنێك ی ی ههمواركردنهوه ی س������هرۆك ماف������ی پێش������نیازكردن لهوه ی ههیه. ی واڵت دهستوور ی ی دادوهرییهوه دهبینین ،سیس������تهم ی دهس������هاڵت له بوار ی پێك دێت ،له ی سهرهك ی فهرهنس������ا له دوو دهزگا دادوهری
16ههڵبژاردن ژماره ()33
ی ی ههریهك ل������هو دوو دهزگایه س������هرۆك ئهندامێك پێكهات������ه سهرهكی دهبێت ،بۆ نموونه ئهنجومهنی دهستوو ر پێك دێت له ی تر ،ئهوانهی له ی واڵت و ههموو س������هركۆمارهكان س������هرۆك ژیان������دا مابن لهگهڵ ن������ۆ ئهندامی تر كه س������ێیانیان لهالیهن یو ی نیش������تمان س������هركۆمار و س������ێیانیان لهالیهن ئهنجومهن ی پیرانهوه ههڵدهبژێردرێن. ی تر لهالیهن ئهنجومهن سێیانهكه ی دهبێت ،له ی ئ������هم ئهنجومهن������ه بریت������ تایبهتمهندیهكان������ ی یاس������ایییهكان، خوێندنهوهو لێكدانهوهی دهقه دهس������توور ی پهیماننامه ،ڕێكکهوتننامه گرنگهكان لهگهڵ سهرپهرشتیكردن ی ههڵب������ژاردن ،ڕێفراندۆم������ه گش������تییهكان و ڕاگهیاندن������ ی ی دووهم پێی دهگوترێت ئهنجومهن ئهنجامهكانیان .ئهنجومهن ی داد و نۆ ی بااڵ ،كه پێك دێت له س������هركۆمار ،وهزیر دادوهری ی تر كه له الیهن س������هرۆكهوه دهستنیشان دهكرێن بۆ ئهندام ی دادگاكان دهكهن. ی كاروبار سهرپهرشتی لهو سیستهمهدا حكوومهت له گهورهترین پارت یان الیهنی ی سیاس������ی ناو پهرلهمان پێك دێنێت ،كه متمانه له س������هرۆك واڵت وهردهگرێت و ههڵدهستێت به هاوكاریكردنی سهرۆك له ی دهسهاڵتی ڕاپهڕاندن. جێبهجێكردن
سیستهم ی كۆمهڵ ه ی سویسرادا پهیڕهو دهكرێت ئهم سیستهمه تهنها له واڵت ی یاسادانان ی بااڵدهستبونی دهس������هاڵت كه لهس������هر بنچینه ی یاسادانان كۆمهڵێك ئهرکی دامهزراوه ،به جۆرێك دهسهاڵت ی دهسهاڵتی ڕاپهڕاندن دهبینێت ،دهزگای یاسادانان له دهوڵهت ی فیدراڵیی سویس������را له دوو ئهنجومهن پێك دێت ،ئهنجومهن ی و ئهنجومهنی كانتۆنهكان ،ههردووكیشیان پێكهوه نیشتمان ی پێدهگوترێت. ی فیدراڵ كۆمهڵه ی ی فیدراڵ ی تری یاسادانان ،كۆمهڵه وهكو ههر دهزگایهك ی دهكهوێته ئهستۆ،ههروهها ههڵدهستێت به ی یاسادانان كار ی ی ئهندامانی دهزگای ڕاپهڕاندن و ئاڕاس������تهكردن دیاریكردن یو ی گش������ت ی واڵت ،لیبوردن سیاس������هتی دهرهوهو ن������اوهوه ی هێزه چهكدارهكان تایبهتی ،لهگهڵ ئهوهشدا سهرۆكایهتیكردن ی و س������هرنجدان به و چاودێ������ری كردن������ی دادگای فیدراڵ������ ی ناكۆكییهكان������ی نێوان دهس������هاڵته فیدراڵیی������هكان دهرباره ی فیدراڵی. ی دهستوور تایبهتكارییهكانیان و ههمواركردنهوه ی سویس������را كه له لی������رهدا بۆم������ان دهردهكهوێ پهرلهمان ێ بنهرهتدا دهزگای یاس������ادانانه ،بهاڵم ههڵدهس������تێ به ههند ی بۆیه به ی زۆر گرن������گ و س������هرهك كاروب������اری ڕاپهڕاندن������ سیستهمی كۆمهڵه ناو دهبرێت.
سیستهمی سیاسیی ههرێمی كوردستان
له دهستووردا پێناسهی سیستهمی سیاسی ههر واڵتێك دیاری دهكرێت ،بهاڵم چونكه كوردستان تاكو ئێستا خاوهنی دهس������توورێكی پهس������هند كراو نییه له الی������هن گهلهوه ،بۆیه توێژینهوه لهسهر سیستهمی سیاسیی ههرێم كارێكی سانا نییه ،بگره شرۆڤهكردن و ههڵسهنگاندنی ئهو دۆخهی ئێستا كارێكی به س������ووده بۆ بنیاتنان و دیاریكردنی سیستهمێكی پتهو و گونجاو له ههرێمدا .به ڕهچاوكردنی تایبهتمهندییهكانی ههریهك لهو سیس������تهمانهی که له تهوهرهكانی پێش������وتردا باس������مان كردن و ،به بهراوردكردنیان لهگهڵ سیس������تهمی ههرێمی كوردس������تان ،جۆر و ش������ێوازی سیستهمی ههرێم دیاری بكهین له چوارچێوهی واڵمدانهوهی ئهم پرسیارانه: ئای������ا سیس������تهمی سیاس������یی ههرێ������م سیس������تهمێكی س������هرۆكایهتییه؟ ئهگ������هر س������هیرێكی بهش������ی یهك������هم و تایبهتمهندییهكانی سیستهمی س������هرۆكایهتی بكهین ،روون دهبێتهوه كه ناتوانین به هیچ شێوهیهك شوناسی سیستهمی س������هرۆكایهتی ببهخش������ینه سیس������تهمی ههرێم ،چونكه له ههرێم������دا به جیاوازیی لهگهڵ سیس������تهمی س������هرۆكایهتی، دووانهی دهسهاڵتی جێبهجێكردن ههیهو حكوومهت لهالیهن پهرلهمانهوه پێ������ك دههێنرێت و چاودێ������ری دهكرێت لهگهڵ ئ������هوهی جیاكارییهكی ڕێژهیی (نهك رهه������ا) ههیه له نێوان دهسهاڵتهكاندا ،كه ئهمانه له بنهڕهتدا تایبهتمهندیی سهرهكی سیستهمی پهرلهمانین. بهاڵم بیانوی ئهو الیهنانهی سیستهمی سیاسیی ههرێم به سیستهمێكی سهرۆكایهتی ناو دهبهن ،ههڵبژاردنی سهرۆكی ههرێمه ڕاس������تهوخۆ لهالیهن گهل و كۆبون������هوهی كۆمهڵێك دهسهاڵت له ژێر دهستی سهرۆكدا ،لێرهدا ئهگهر سهیرێكی سیس������تهمی پهرلهمانی كۆمهڵێك ل������ه واڵتان بكهین ،دهبینین دهسهاڵتهكانی سهرۆك له واڵتێكهوه بۆ واڵتێكی تر دهگۆرێت، ب������ه جۆرێك له ههندێ له واڵتانی پهرلهمانیدا ،دهس������هاڵتی زیاتر دهدرێت به سهرۆك ،بۆ نموونه دهسهاڵتهكانی سهرۆكی واڵت������ی دراوس������ێی خۆمان دهكهین������ه نمونه ك������ه پهیرهوی سیس������تهمی پهرلهمانی دهكات .سهرۆكی توركیا دهسهاڵتی
پهسهندكردنی یاساكانی ههیهو له كاتی پهسهند نهكردن ی یاس������اكاندا ،یاس������اكه دهنێرێتهوه بۆ پهرلهم������ان و ئهگهر پهرلهمان وهك خۆی پهس������هندی كردهوه ،سهرۆك مافی تانه لێدانی ههیه له دادگای دهس������تووری توركیا له كاتێكدا ئهم مافه به سهرۆكی ههرێم نهدراوه ،ههروهها سهرۆكی توركیا س������هركردهی هێ������زه چهك������دارهكان و ئهندامان������ی دادگای دهس������تووری و سوپاس������االری س������وپای توركیا دادهنێت و حالهتی كتوپڕ له واڵتدا ڕادهگهیهنێت. به نسبهت بیانوی دووهم و ههڵبژاردنی سهرۆك لهالیهن گهلهوه ،هیچ سیستهمێكی حوكمڕانی ڕێگر نییه له بهردهم ههڵبژاردنی سهرۆك به ش������ێوهیهكی ڕاستهوخۆ لهالیهن گهل������هوه .بۆ واڵم������ی ئهم������ه چهندین نمون������ه ههیه وهك ههڵبژاردن������ی س������هرۆكی ههری������هك له واڵتانی نهمس������ا، پورت������وگال ،ئێرلهن������دا و فینلهن������دا .به گوێرهی یاس������ای ی توركیا ،ئ������هم خولهی ههموارك������راوی ههڵبژاردنهكان������ داهاتوو ( )2014س������هرۆكی توركیا ڕاس������تهوخۆ لهالیهن گهلهوه ههڵدهبژێردرێت ،له كاتێكدا سیستهمی سیاسیی توركیا سیستهمێكی پهرلهمانییه. ی سیاس������یی ههرێم سیستهمێكی نیمچه ئایا سیستهم ی ی سیس������تهم س������هرۆكایهتییه؟ دیس������ان به بهراوردكردن ی كوردستان، نیمچه سهرۆكایهتیی فهرهنسا لهگهڵ ههرێم ی جیاوازییهكی دیار بهرچاو دهكهوێت به جۆرێك س������هرۆك ی ی فهرهنسا ی س������هرۆك ههرێم ئهو دهس������هاڵته فراوانانه ی ی فهرهنسا جگه له دهسهاڵت نییه ،به ش������ێوهیهک سهرۆك ی ڕاپهڕاندن بهشێك له دهسهاڵتی یاسادانان و دادوهریش ههیه. ی سیاس������یی بۆی������ه له كۆتاییدا دهتوانین بڵێین ،سیس������تم ی ی سیستهم كوردستان تهواوی تایبهتمهندییه سهرهكییهكان ی ی سیستهم ی و بهشێك له تایبهتمهندییه الوهكییهكان پهرلهمان س������هرۆكایهتی له خۆ گرتوه ،لهبهر ئهوه زیاتر نزیك دهبێتهوه له سیس������تهمی پهرلهمانی وهك له سیستهمی سهرۆكایهتی، ی ی ههرێم بۆیه پێمان وایه باش������ترین ش������وناس بۆ سیستهم كوردستان ،سیستهمی نیمچه پهرلهمانییه.
تێبینی: ی 26گواڵن و بهرپرسی مهكتهبی ههڵبژاردنهكان ی لق * كارگێر
گواڵنی 2013
17
مالیزیا ل ه نێوان ملمالنێی قورسی حزبی دهسهاڵتدار و ئۆپۆزسیۆندا ڕۆژی یهکشهممه ( )٢٠١٣/٥/٥ههڵبژاردنی پهرلهمانی ل������ه مالیزیای فرهڕهنگ و نهتهوهدا بهڕێوهچوو .ملمالنێ له نێوان (بهرهی نهتهوهیی) به سهرۆکایهتیی (نهجیب ڕهزاق) س������هرۆکوهزیرانی مالیزی������ا و ب������هرهی ئۆپۆزس������یۆنیش (هاوپهیمانی������ی گهل) به ڕێبهرایهتی������ی (ئهنوهر ئیبراهیم) ئهنجام درا. لهو ههڵبژاردنهدا ،زیات������ر له ١٣ملیۆن هاوواڵتی مافی دهنگدانی������ان ههبوو .جێ������ی ئاماژه پێکردن������ه ،که تهمهنی یاسایی بۆ دهنگدان ٢١ساڵه. زۆرین������هی ڕاپرس������ییهکان و چاودێ������رهکان ب������هر له ههڵب������ژاردن وای ب������ۆ دهچ������وون ،که ل������ه ههڵبژاردنی ()٢٠١٣/٥/٥دا ،بهرهی ئۆپۆزس������یۆن که له سێ حزب پێکهاتبوو ،لهو ههڵبژاردنهدا سهردهکهوێت و کۆتایی به دهسهاڵتدارێتیی ٥٦ساڵهی (بهرهی نهتهوهیی) دێنیت. ب������هاڵم ئاکام������ی ههڵبژاردنهک������ه ڕێ������ک "پێچهوان������هی ڕاپرسییهکان"ی نیشان دا.
18ههڵبژاردن ژماره ()33
دوای کۆتایی ههڵبژاردنهکه ئامارهکان باس لهوه دهکهن که حزبهکانی (بهرهی نهتهوهیی) به سهرۆکایهتیی (نهجیب ڕهزاق) ل������ه کۆی ٢٢٢کورس������یی پهرلهمانی ،توانی ١٢٧ کورسی مسۆگهر بکات .بهرهی ئۆپۆزسیۆنی (هاوپهیمانیی گهل) به ڕێبهرایهتیی (ئهنوهر ئیبراهیم) لهو ههڵبژاردنهدا تهنیا ٧٧کورسیی پهرلهمانی بهدهست هێنا. گهرچی ب������هرهی نهتهوهی������ی زۆرینهی کورس������ییهکانی بهدهس������ت هێنا ،بهاڵم به ب������هروارد لهگهل س������هرهتاکانی دهسهاڵتدارێتیی که نزیکهی ()%٩٠ی دهنگهکانی مسۆگهر دهکرد ،چاودێران ئهم ئاکامه به ڕهوتی الوازبوونی (بهرهی نهتهوهیی) دهژمێرن .له کاتی س������هربهخۆیی مالیزیا ١٩٥٧ له بریتانیا ،تا ئیس������تاکه (بهرهی نهتهوهیی) دهسهاڵتی ئهو واڵتهی لهدهستدایه. ههر به دوای ئاش������کراکردنی ئاکام������ی ههڵبژاردنهکان، بهرهی ئۆپۆزس������یۆن ئاکامهکهی قب������ووڵ نهکرد و (بهرهی نهتهوهی������ی) به س������هرۆکایهتیی (نهجی������ب ڕهزاق)ی بهوه
تاوانب������ار ک������رد ،ک������ه ل������ه ههڵبژاردنهک������هدا "فرتوفێڵ و ساختهکاری"یهکی زۆری کردووه. گرفتێک������ی تر ک������ه باس������ی لێوهدهکرێ������ت ،پاوانکردنی کهرهسهکانی ڕاگهیاندنه که له ژێر دهسهاڵتی حکوومهتدان. دهڵێن بهم هۆیهوه ڕهفتارێکی "نادادپهروهر"انه دهرحهق به ئۆپۆزسیۆن کراوه. ئۆپۆزس������یۆن حزبی دهس������هاڵتدار ب������هوه "تاوانبار" دهکات ،ک������ه بۆ دهنگدان کهڵکی له کرێکاره بیانییهکان وهرگرت������ووه و تهنان������هت مهرهکهب������ی پهنجه مۆریش فرتوفێڵی تێدا کراوه ،لهبهر ئهوه دهکرا زۆر به خێرایی پ������اک بکرێت������هوه .تهنانهت باس ل������ه دهنگدهری "جێی گومان"یش ک������راوه .چهندین دام������هزراوهی مهدهنیی س������هربهخۆی مالیزیاییش به "ڕهخنهیهکی جددی"یهوه باسیان له ههڵبژاردنهکه کردووه .ئهمریکاش سهبارهت بهو ههڵبژاردنه پرسیاری بۆ دروست بووه و داوای له دهوڵهت������ی مالیزیا ک������ردووه ،که واڵمی پرس������یارهکان بداتهوه .دهوڵهتیش ڕاگهیاندووه که ههر الیهنێک شک
و گومانی لهو ههلبژاردنه ههیه ،پێویسته بهڵگه ئاڕاسته بکات. ههر دوای دهربڕینی ڕهخنهکان ،س������ێ رۆژ دواتر نزیک به ٦٠ههزار خۆپیشاندهر له پایتهخت به دروشمی "مهرگی دیموکراس������ی" باس������یان له "فرتوفێڵ و س������اختهکاری" له ههڵبژاردنهکهدا کرد.
مالیزیا
سیستهمی حکوومهتی:
پاشایهتیی پهرلهمانی
پایتهخت:
کوااللومپوور
پانتایی خاک:
329.758کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
28.859.154کهس -ئامار ٢٠١١
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠١١ )%٧٢،٧
ڕێژهی ژنان:
(٢٠٠٩ )%٤٩،٢
ڕێژهی پیاوان:
()%٥٠،٨
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٩- )%٩٢،٥( : ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
()%٩٠،٣
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
()%٩٤،٦
ڕێژهی ژنان له ناو پهرلهماندا:
(٢٠٠٩ )%١٠،٨
ئابووری:
( )%١٠،٦کشتوکاڵ )%٤٤،٤( ،پیشهسازی و ()%٤٥یش بهشی خزمهتگوزارییه٢٠١٠ .
ڕێژهی بێکاری:
( )%٣،٢ئامار٢٠١١ - http://persian.euronews.com http://www.landguiden.se
گواڵنی 2013
19
پێناس ه و پێكهاتهی پهرلهمان
ن :پهرتهو نادری* و :عهزیز عهبدولخالق دێڵزی پهرلهمان وهكو دڵی دیموكراسی ناوزهدكراوه ،كه یهكێك له س������ێ كۆڵهكهی دهوڵ������هت پێكدههێنێت .ئهو پرس������ه به ئهندازهیهك گرنگه كه دهكرێ ناس������نامهی دهوڵهت لهسهر بنهمای چۆنیهتیی ههڵب������ژاردن و چۆنیهتیی پهرلهمانهكهی بناسرێت .سیس������تهمێكی نادیموكراتیك و دوور له بنهمای دیموكراس������ی هیچ كات بوار به پهرلهمانێكی دیموكراتیك ن������ادات ،كه بتوانێ به ش������ێوهیهكی ڕاس������ت و دروس������ت نوێنهرایهتیی خهڵك بكات. لێرهدا دهكرێ بگوترێ؛ ك������ه پهرلهمان تهنیا تایبهت به سیس������تهمه دیموكراتیی������هکان نییه ،بهڵك������و پهرلهمان له سیس������تهمه نادیموكراتی و زۆردارهکانیشدا بوونی ههیه. بهاڵم ش������هرعییهتی ئهو جۆره پهرلهمانانه ههمیشه لهژێر پرسیاردایه ،چونكه پهرلهمان شهرعیهتیی خۆی ڕاستهوخۆ و له ڕێی دهنگی خهڵكهوه بهدهست دێنێت. ل������ه كاتێكدا كه دهوڵهتهكان به دهس������تێوهردانی خۆیان ڕێگر دهبن لهوهی که ئهو كهسانهی جێی بڕوا و متمانهی خهڵك������ن بچنه نێو پهرلهمان ،لێرهدا ئیراده و دهنگی خهڵك
20ههڵبژاردن ژماره ()33
گرنگی������ی خ������ۆی لهدهس������ت دهدات .له الیهك������ی دیكهوه، دهوڵهتهكانی لهو ش������ێوه ،لهجیاتی كهسانی جێی متمانهی خهڵك ،بندهستهكانی خۆیان دهنێرنه پهرلهمان. كاتێك كه ههڵبژاردنی دهستهی سهرۆكایهتیی پهرلهمان و دیاریكردنی لێژنه تایبهتهكان دهس������ت پێ دهكات ،لێرهدا خهڵك ڕۆڵێكی ڕاس������تهوخۆیان نییه و دهوڵهت دهتوانێ به س������وودوهرگرتن له بندهس������تهكانی خۆی ،بارودۆخهكه به قازانجی خۆی بگۆڕێت .چۆنیهتیی ههڵبژاردن و ههڵوێستی دهوڵهت له ههڵبژاردندا ،پرسگهلێكی زۆر گرنگ و ههستیاره. ئامانج له بوونی چاودێرانی نهتهوهیی و نێونهتهوهییش ههر ئهوهیه ،كه تا بكرێت ڕێ له ساختهكاری و دهستێوهردانی دهوڵهت له ههڵبژاردن بگرێت. ڕێ������ڕهوی مێژووی������ی پهرلهمانهكانی جیهان ش������اهیدی دهستێوهردانی دهوڵهت و سهرچاوهكانی دیكهی دهسهاڵت له ههڵبژاردنهكان بووه .له ئهدهبیاتی ساس������یدا ،پهرلهمان به ماڵی خهڵك ناس������راوه .ئ������هوه بهو مانایه دێت كه خهڵك ئی������رادهی خۆیان به هۆش������یاری ،ڕهزامهندی و ئازادی به كهس������ێك داوه و دهخوازن كه ئ������هو نوێنهرایهتیی ئیرادهی ئهوان بكات. ئهگ������هر پێچهوان������هی ئی������رادهی خهڵ������ك ،كهس������انی دهسنیش������انكراوی حكوومهت و گرووپهكانی مافیا بههۆی دهستێوهردانی حكوومهت و سهرچاوهكانی دیكهی دهسهاڵت بچنه نێو پهرلهمان ،لێرهدا پهرلهمان مانای خۆی لهدهس������ت دهدات و دهبێته داردهستێك لهنێو دهستی هێزی جێبهجێكار و گرووپه مافیایییهکان .مێژووی هاوچهرخ نیش������ان دهدات كه ئ������هو جۆره پهرلهمانانه نهتهنها ماڵی خهڵك نین ،بهڵكو بوونهته بارێكی قورس بهسهر شانی خهڵكهوه. پهرلهمان ش������وێنی گفتوگۆ و بڕیاردان لهس������هر پرس������ه گرنگهكانی سیاس������ی -كۆمهاڵیهتی و ئابووریی واڵته ،بهاڵم
بهرپرسیاریهتیی گشتی و سهرهكیی پهرلهمان ،پهسهندكردنی یاس������ایه .بۆیه پهرلهمان به دهسهاڵتی یاسادانان ناسراوه. لێرهدا ئهو یاسایانه تا چهند به قازانجی خهڵك و دهسهاڵته، ئ������هوه بهنده ب������ه ش������ێوازی پهرلهمانهك������هوه .چونكه ئهو پهرلهمانانهی كه پهیوهس������تن به دهسهاڵتی جێبهجێكار ،له جیاتی ئهوهی كه له خزمهت خهڵكدا بن ،خزمهتی دهسهاڵت دهكهن .به گشتی ،دهكرێ بگوترێ كه ئهو پهرلهمانانهی كه لهژێ������ر دهس������هاڵتی حكوومهت������ن ،ش������هرعی نی������ن ،چونكه نوێنهرایهتیی ئیرادهی خهڵك ناكهن. ههروهكو پێش������تر ئاماژهی پێدرا ،پهرلهمان ههمیشه پێوانهی دیموكراس������ی نهبووه .ههروهك������و چۆن ڕێژهی بهش������داریی خهڵك ل������ه ههڵبژاردندا یهكس������ان نییه .له س������هرهتادا بهش������ێك ل������ه كۆمهڵگ������ه لهس������هر بنهمای س������نوورداریهتیی كۆمهاڵیهتی ،سیاسی و ڕۆشنبیری كه ههبوو ،نهیاندهتوانی بهش������داری ل������ه ههڵبژاردندا بكهن. بهپێی ئهو خاڵهش ،ههموو خهڵك به یهك ئهندازه له مافی مهدهنی������ی خۆی������ان س������وودمهند نهبوون .بێش������ك ئهو پهرلهمانان������هی كه له بارودۆخێك������ی ئهوها دادهمهزرێن، ناتوانن ڕهنگدانهوهی ئیرادهی خهڵك بن. ب������هاڵم به تێپهڕبوون������ی كات ،س������نوور و كۆتوبهندهكان كهمبوون������هوه و ئهوهش ب������ووه هۆی ئ������هوهی ،كه ڕێژهی بهش������داریی خهڵك له ههڵبژاردنهكاندا زیاتر بێت .چونكه ههرچهن������ده بارودۆخ������ی ڕێگر ل������ه بهش������داریی خهڵك له ههڵبژاردنهكان و پڕۆس������هی سیاس������ی -كۆمهاڵیهتی كهم بێتهوه ،ئهوهندهش پهرلهمانهكان زیاتر وێنهی دیموكراسی بهخۆیان������هوه دهبینن .چونكه لهو كاتهدا ژمارهیهكی زۆرتر له خهڵك بهش������داری له ههڵبژاردنهكاندا دهكهن و دهنگ به نوێنهری تایبهت و جێی متمانهی خۆیان دهدهن.
پێكهاتهی پهرلهمان
هیچ پهرلهمانێ������ك ناتوانێت بگات������ه بڕیارێكی هاوبهش، ئهگهر ئهندامهكانی له پێكهاتهیهكی ڕێكخراودا ڕێكنهخرابن. ه������هر پهرلهمانێك دهبێ پێكهاتهیهك������ی دیاریكراوی تایبهت بهخۆی دروس������ت بكات .یهكێ له ئهركه س������هرهكییهكانی پهرلهمان ئهوهی������ه ،كه ئهندامانی خۆی ل������ه پێكهاتهیهكدا ڕێكبخ������ات .وات������ه له ههن������گاوی یهكهمیدا دهب������ێ كار بۆ ههڵبژاردنی دهس������تهی سهرۆكایهتی و لێژنه تایبهتییهكانی ب������كات ،كه ئهمهش دهبێته هۆی ئهوهی كار بۆ پێكهاتهوه و بهرنام������هی كاركردنی پهرلهمان دیاری بكات .پێكهاتهیهكی
نات������هواو ،بهرنامهی كاری ناتهواو ب������هدوای خۆیدا دێنێت، چونكه ههر بهرنامهیهكی كار پهیوهسته به پێكهاتهیهكهوه. ئهگهر له پهرلهماندا پێكهاتهیهكی باش و كارا دروست نهكرێت ،لهوكاتهدا بهرنامهی كاری پهرلهمان ناتهواو و بێ كاریگهر دهبێت .ئهوه ت������ۆڕی پێكهاتهی پهرلهمانه كه ئهو ئهندامانهی مافێكی یهكس������ان و بهرابهری نوێنهرایهتییان ههیه ،دهخات������ه نێو كاری جێبهجێكردنی جیاوازهوه .بهاڵم تهواوی نوێنهرانی پهرلهمان مافی دهنگدانی یهكس������انیان ههی������ه .ئهو دابهش������كردنهی كار ،له ڕاس������تیدا پلهبهندیی دهس������هاڵت له پهرلهمان دروست دهكات .یهكێ له پێكهاته گرنگهكانی پهرلهمان ،دروستكردنی لێژنه ههمیشهیییهكانه. یهكێ له ئهركهكانی لێژنهكانی پهرلهمان ،چاودێریكردنی كاری وهزارهتهكانه .ئهو كارهش بۆ پهرلهمان كارێكی زۆر گرنگه ،بهجۆرێك كه گرنگیی ئهو بابهته به هیچ ش������ێوهیهك ل������ه بابهتی یاس������ادانان كهمتر نییه .ل������ه زۆربهی واڵتانی جیهاندا و لهوانهش له ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكادا، ژمارهیهكی زۆر له كارناس������ان و ش������ارهزایان ،هاوكاریی لێژن������ه تایبهتییهكان������ی پهرلهمان دهكهن .ئهو كهس������انه له چوارچێ������وهی گرێبهس������تێكدا ڕاوێ������ژ و هاوكاریی لێژنه تایبهتییهكانی پهرلهمان دهكهن.
پهرلهمان ،حزبه سیاسییهكان و دامهزراو ه مهدهنییهكان
فهلسهفهی دیموكراسی بهنده به بوونی حزبه سیاسی و دامهزراوه مهدهنییهكان .چونكه دیموكراسی بهبێ حزبه سیاس������ییی و دام������هزراوه مهدهنیی������هكان ،ناتوانێ������ت دیموكراس������ییهكی ڕاس������تهقینه بێت .له شوێنێك كه حزبی سیاس������ی و دامهزراوهی مهدهنی بوونی نهبێت ،نیشانهی ئهوهیه كه لهو كۆمهڵگایهدا دیموكراس������ی بوونی نییه .ههر دهوڵهتێ������ك بهبێ حزبی سیاس������یی و دامهزراوهی مهدهنی بانگهش������هی دیموكراس������یی بكات و خۆی به سیستهمێكی دیموكراتی بزانێت ،به دڵنیایییهوه ڕاست ناكات. ح������زب وهك������و گرنگتری������ن ڕێكخ������راوی سیاس������ی لهنێو دیموكراسیی هاوچهرخدا ناسراوه .ههندێ له زانایان لهسهر ئهوه باوهڕهدان ،كه دیموكراسی له كۆتاییدا شتێك نییه جگه له ڕكابهرایهتیی حزبی .چونكه ههڵبژاردن بهبێ بهش������داریی حزبه سیاس������ییهكان هیچ مانایهك ن������ادات .ههڵبژاردن خۆی بنهمای سهرهكیی دیموكراسی دروست دهكات.
گواڵنی 2013
21
بوونی حزبهكان و متمانهیان پهیوهسته به ڕكابهریی ل ه ههڵبژاردنهكاندا
حزبه سیاسییهكان له بنهڕهتدا به مهبهستی گهیشتن به دهسهاڵت بهشداری له ههڵبژاردنهكاندا دهكهن ،بهاڵم ئهوان له ماوهی ههڵمهتی ههڵبژاردن ،به مهبهستی زانیاریی پێدان به خهڵك لهس������هر دیموكراس������ی ،ڕۆڵی خهڵك له بهرنامهی سیاسی -كۆمهاڵیهتی ،ههندێ زانیاری پێشكهش دهكهن و بهجۆره ئاستی رۆش������نبیریی خهڵك بهرز دهكهنهوه .بهپێی ئهو خاڵهش ،حزبه سیاسییهكان و دامهزراوه مهدهنییهكان ئامانجێكی هاوبهش پهیڕهو دهكهن .حزبه سیاس������ییهكان له ههڵمهت������ی ههڵبژاردنی خۆیاندا كار بۆ ئهو ههنگاوه دهكهن. ئ������هوان زانیاری لهس������هر ههن������دێ له چهمکی سیاس������ی - كۆمهاڵیهتی پێشكهش به خهڵك دهكهن. دامهزراوهكانی كۆمهڵگهی مهدنی لهسهر ئهو باوهڕهن ،كه بهبێ بهرزكردنهوهی ئاستی زانیایی كۆمهاڵیهتیی خهڵك ،ناكرێ چاوهڕوان������ی ئهوهبین كه به زانیارییهكی تهواو بهش������داری له پرۆسهی سیاسی -كۆمهاڵیهتیی واڵتدا بكهن و بگهنه ئاستێكی بهرزی كۆمهاڵیهتی .له الیهكی دیكهشهوه ،حزبه سیاسییهكان چاودێری لهسهر كارهكانی دهوڵهتهوه دهكهن و به ڕهخنهگرتن و س������ازكردنی گردبوون������هوه ،دهوڵ������هت ناچار دهك������هن كه له چوارچێوهی یاسادا كار بكات و ،به قازانجی خهڵك چاكسازی له سیاس������هتهكانیدا بكات .ئهوه خۆی جۆرێكه له دادپهروهری كه حزبه سیاس������ییهكان ئهنجامی دهدهن .ئهوه له حاڵێكدایه، كه دادپهروهری ئهركێكی گرنگ������ی دامهزراوهكانی كۆمهڵگهی مهدهنی پێكدێنێت. ب������هاڵم جیاوازیی گرنگ������ی نێوان حزبه سیاس������ییهكان و كۆمهڵگهی مهدهنی ئهوهیه ،كه كۆمهڵگهی مهدهنی هیچ كاتێك بیر له بهدهس������تهێنانی دهس������هاڵتی سیاس������ی ناكاتهوه ،له حاڵێكدا حزبه سیاس������ییهكان بۆ گهیش������تن به دهس������هاڵتی سیاس������ی ه������هوڵ دهدهن .الیهن������ه سیاس������ییهكان به مانای حكوومهتی ئامادهیه .حزبه سیاسییهكان بهرنامهی سیاسی كۆمهاڵیهتیی������ان ههیه كه بۆ جێبهجێكردنی ،پێویس������تییان به دهس������هاڵتی دهوڵ������هت دهبێ������ت و دهوڵ������هت ب������ه ئامرازێكی جێبهجێكردن������ی بهرنامهكانی خۆیان س������هیر دهكهن .حزبه
سیاس������ییه دیموكراتهکان بۆ گهیشتن به دهسهاڵت ههمیشه س������وود له کهرهس������ه و ئیمكانیاتی دیموكراتی و ئاش������تیانه وهردهگرن ،نهك له ئامرازی توندوتیژی. بۆیه زانایانی بواری زانس������ته كۆمهاڵیهتییهکان و سیاسهت لهس������هر ئهو باوهڕهن ،كه بوونی كۆمهڵگ������هی مهدهنیی بههێز، مهرجی س������هرهكیی بهردهوامی و بهرقهراریی دیموكراسییه له كۆمهڵگهدا .كۆمهڵگ������هی مهدهنی بریتییه له كۆمهڵه دامهزراوه، ئهنجوم������هن و پێكهاتهكانی كۆمهڵگهیه كه س������هر به دهوڵهت و دهسهاڵتی سیاسی نین ،بهاڵم ڕۆڵێكی سهرهكییان له دیاریكردنی شێوهی دهس������هاڵتی سیاس������یدا ههیه .به بۆچوونی زۆرێك له زانایان ،كۆمهڵگهی مهدهنی بنهمایهكی سهرهكیی دیموكراسییه، كه ناكرێت بهبێ بوونی باس له دیموكراسی بكرێت. كۆمهڵگهی مهدهنی ههرچهنده لهالیهك پهیوهست نییه به پێكهاتهی سیاس������ی و له ئاس������ت دهس������هاڵتی سیاس������یدا س������هربهخۆیه ،بهاڵم ئهوه بهو مانایه نییه له پرۆس������هگهلی سیاس������ی -كۆمهالیهتیی كۆمهڵگهدا بهشدار نهبێت ،بهڵكو كۆمهڵگهی مهدهنی س������هرهڕای س������هبهخۆیی له دهسهاڵتی دهوڵهتی ،دهبێ وهك هێزێكی كاریگهر ،کارتێکهریی بهسهر دهوڵهت و ڕێڕهوی سیاسیی كۆمهڵگهدا بێت. بهپێی ئهو پێناس������هیهی كه ل������ه كۆمهڵگهی مهدهنی كرا، كۆمهڵگهی مهدهنی ناوچه گش������تی و س������هربهخۆكان لهخۆ دهگرێت كه لهناویاندا؛ ئهنجومهن������هكان و دامهزراوهكانی مهدهنی دهتوانن خۆیان پێ بگهیێنن و پاس������هوانی له مافه مهدهنییهكان������ی ئهندامانی خۆیان بكهن .به گش������تی لهنێو خهڵك و دامهزراوهكان������ی كۆمهڵگهی مهدهنی لهالیهك و له نێو كۆمهڵگهی مهدهنی لهگ������هڵ دهوڵهت لهالیهكی دیكهوه، پهیوهندییهكی زیندوو ههیه. له سیستهمه پهرلهمانییهکاندا ،حزبه سیاسییهكانی نێو پهرلهم������ان خۆی������ان ڕێكدهخ������هن .ل������ه پهرلهمانگهلێك كه ئهندامهكانی هی حزبێكی سیاس������ی بێ������ت ،ئهوا پهرلهمان پێكهاتهیهكی حزبی دروست كردووه ،سهرۆكی پهرلهمان و سهرۆكی لێژنه تایبهتییهكان له ههمان حزب ههڵدهبژێردرێن. له سیستمی پهرلهمانی كه حكوومهت له حزبێكی زۆرینهی نێ������و پهرلهمان پێكدههێنرێت ،لهو كاتهدا ڕێكوپێكیی حزبیی نێو پهرلهمان دهبێته هۆی بههێزبوونی دهوڵهت. http://www.khorasanzameen.net
* پهرتهو نادری شاعیر ،نووسهر ،ڕهخنهگر و ئهندامی شۆرای ناوهندیی ئهنجومهنی نووسهرانی ئهفغانستانه.
22ههڵبژاردن ژماره ()33
یهكهمین ئافرهتی دهمامكدار ك ه بوو به ئهندامی پهرلهمان * ئا :شهیدا عهزیز له ههڵبژاردنی ئهم دوایییهی پهرلهمانی ئۆردۆن ،له عوم������ان پایتهختی ئهو واڵته، ژنێك������ی دهمامكدار ب������ۆ یهكهمجار توانی سهركهوتن بهدهس������ت بێنێت و بچێته نێو پهرلهمان. "شاها ئهبوو شووشه" به یهكهمین ژنی دهمامك������داره دادهنرێت ل������ه مێژوودا كه توانیویهت������ی بچێت������ه نێ������و پهرلهمان و به سهركهوتنی خۆی زۆر ڕازییه ،بهاڵم دهڵێت لهالیهن ههندێ له نوێنهرانی نائیسالمییهوه پاڵهپهستۆیهكی زۆری لهسهره. "ئهبوو شووشه" دهڵێت :له كاركردن لهگهڵ ئهندامانی دیكهی پهرلهمان ،وهزیرهكان و ئهندامهكانی دیكهی كابینهی دهوڵهت هیچ گرفتێكم نییه و زۆر به ئاسانی گفتوگۆ ،ئاڵوگۆڕ و ڕاوێژ سهبارهت به پرسی سیاسی، ئابووری ،كۆمهاڵیهتی ،ڕۆشنبیری و ...ئهنجام دهدهم. جێی باس������ه" ،شاها ئهبوو شووشه" كه له ناوچهكانی باش������ووری واڵتی ئۆردۆن هاتۆته نێو پهرلهمان ،پێشتر چاالكوانێكی كۆمهاڵیهتی بووه و بههۆی چاالكییه بهرباڵوهكانی له بواری كاره خێرخوازانهكهی كه له ناوچهكهدا ههیبووه ،لهالی خهڵك خۆشهویست بووه ،بۆیه توانیویهتی له ههڵبژاردندا سهركهوتن بهدهست بێنێت. ئهو له وهاڵمی پرسیارێك سهبارهت بهوهی كه "ئایا ئامادهیه له كاتی پێویستدا دهمامكهكهی وهال بنێت؟" گوتی :پێش������تریش له كاتی پێویس������تدا دهمامكهكهم ههڵگرتووه .بۆ نموونه له كاتی گهشتكردنم له یهكێ له فڕۆكهخان������هكان كه هیچ كارمهندێكی ئافرهتی لێ نهبوو ،كارمهندی ئاسایش������ی فڕۆكهخانه بۆ دڵنیابوون له وێنهی پهس������اپۆرتهكهم ،داوای لێ كردم كه دهمامكهكهم ههڵگرم .منیش ئهو كارهم كرد ،چونكه ئیسالم ئهو ڕێگهیهی پێداوم ،بهاڵم ئهگهر النهبردنی دهمامك هیچ گرفتێك دروس������ت نهكات ،ئاماده نیم بههیچ ش������ێوهیهك وهاڵی بنێم. رۆژی چوار ش������هممه 2013/1/23دهس������ت كرا به ئهنجامدانی ههڵبژاردن������ی پهرلهمانی له ئۆردۆن .لهو ههڵبژاردن������هدا 1425پاڵێ������وراو كه لهوانه 191ئافرهت و 139نوێنهری پێش������وو ،بۆ بهدهس������تهێنانی 150 كورس������یی پهرلهمان كێبڕكێیان كرد .یهك ملی������ۆن و 288ههزار و 43دهنگدهر له كۆی 2.3ملیۆن دهنگدهر بهشدارییان له دهنگداندا كرد و ڕێژهی بهشداریش %56.69بوو. ئافرهتان 16كورس������ییان بهدهس������ت هێنا ،كه تهنها یهكێكیان به دهنگی دهنگدهران سهركهوت و 15كهی دیكهش به سیستهمی كۆتا چوونه نێو پهرلهمان. http://www.shafaqna.com http://www.alarabiya.net
گواڵنی 2013
23
ئانگ سهن سوچی ،سیمبۆلی خۆڕاگری یان یاریكهری سیاسی؟ ن :جۆنهتان هێد
و :هێلن
ئهو ژنهی كاتێك كه بهناوبانگترین زیندانیی سیاسیی جیهان بوو، ئێستاكه جلوبهرگێكی ئاسایی لهبهركردووه و بۆته سیاسهتوانێكی س������اده .ههروا كه چاوهڕوان دهكرا( ،ئانگ س������هن س������وچی) له كۆتاییدا دووباره بۆ س������هرۆكایهتیی حیزبهكهی ههڵبژێردرا35 . س������اڵ پێش ئێس������تا ،یهكێ له دامهزرێنهران������ی حیزبی (یهكێتی نهتهوهیی بۆ دیموكراس������ی) بوو و ،ئهو حیزب������ه بهبێ ئهو هیچ مانایهك نادات .هێش������تاش دهكرێت خهرمانهیهك له گهورهیی و شكۆمهندی ،له دهوروبهری (ئانگ سهن سوچی)دا ببینرێت. ئهو ههمیشه ڕازاوهیه و ئامادهبوونی له ههر بۆنهیهكی گشتی ،وهك دیمهنی هاتنی ئهندامانی بنهماڵه پاش������اكان یان ئهستێرهكانی هۆلیووده. تهنان������هت دیپڵۆماته به ئهزموونهكانیش ب������ۆ وێنهگرتن له گهلیدا ،کێبڕکێ دهک������هن .كات������ێ كه ئ������اوڕ له كهس������ێك دهدات������هوه ،سهرنجڕاكێش������یی كهسایهتییهكهی س������هنگێکی زۆری ههیه .به سهختی دهكرێت تێڕوانینی ئ������هوه بكرێ������ت ،ئهنجامی ئهو ههڵبژاردنهی كه بڕیاره س������ێ س������اڵی تر بهڕێوهبچێت ،ش������تێك جگه له سهركهوتنی نهگۆڕی (یهكێتی نهتهوهیی بۆ دیمۆكراسی) بێت و ،هۆكاری سهرهكی ئهم سهركهوتنه ،ڕێز و متمانهی ئهو له الی خهڵك دهبێت. بهاڵم ئامادهكردنی حیزبهكهی بۆ له ئهستۆگرتنی كاروباری واڵت ،ئهوه بابهتێكی تره. له س������هردهمی زیندانیكردن������ه دڕێژخایهنهكهیدا ،حزب بهرهو كزی ڕۆیش������ت .زۆربهی ئهندامانیان كهوتنه ناو بهندیخان������هوه ،ههندێكیانی������ش ههر ل������ه بهندیخانهدا گیانیان لهدهس������تدا .بهڕێوهبردنی (یهكێتی نهتهوهیی بۆ دیموكراسی) ،كهوته دهستی ههندێ له ئهندامه بهس������ااڵچووهكانیان كه به "مامهکان" ناس������راون. حزبهكهی ڕێكخستنێكی الوازی ههیه و ،گیرۆدهی ملمالنێ������ی ناوخۆی������ی و ڕووب������هڕووی كهمیی س������هرچاوه ماڵییهكان������ه .بڕی������ار واب������وو به بهڕێوهچوون������ی كۆنگ������رهی ح������زب ،بڕێ������ك بارودۆخهكه باشتر بێت ،بهاڵم لێژنهی ناوهندیی 24ههڵبژاردن ژماره ()33
حزبهكه كه تازه ئهندامانیان ههڵبژێردراون ،جیاوازییهكی ئهوهای لهگهڵ لێژنهی پێشوودا نییه. س������كااڵش له بارهی چۆنیهتی������ی ههڵبژاردنی نوێنهرانی حزب ل������ه ههندێ ناوچ������هی واڵتدا ههب������وون و ،ناڕهزایی س������هبارهت به نادیموكراتیكبوونی ئهم ههڵبژاردنه ههبوو. (ئانگ سهن سوچی) داوای له ئهندامانی پلهی خوارهوهی ح������زب كردبوو ،كه بهبێ ترس ،ئاخاوتن و ناڕهزایییهكانیان بخهن������ه ڕوو .ههروهها دهڵێت؛ پێش������وازی له ڕهخنهكانیان دهكات .ب������هاڵم ڕووبهڕووبوونهوه لهگهڵ ئهم كهس������ایهتییه بهرچاوه بۆ ههر كهسێك ئاسان نییه ،چ بگا به چاالكوانێكی س������ادهی حزبی .جێی وهبیرهێنانهوهیه كه ئهو پێش������ینهی ملمالنێ������ی لهگ������هڵ ئهو كهس������انهدا ههیه ،كه ب������ه توندی بهرههڵستیی لهگهڵدا دهكهن. سوچی وهك بهڕێوهبهری كۆمیسیۆنێك ،ئهركی ئهوهی ههب������وو كه لێكۆڵینهوه له بارهی كانی (مس)دا بکات ،كه ههڵاڵی لێ پهیدا ببوو .ئهم كانه سهركراوه گهورهیه ،كه دهكهوێته ڕۆژئاوای ش������اری مانداالی ،بۆته ش������ێوهیهكی نوێ������ی ناڕهزایتییهكان له بورم������ا .ههروهها ئهم كانه به شێوهی بهشداربوونێكی هاوبهش له نێوان كۆمپانیایهكی چ������هک و تهقهمهنیی گهورهی چین و كۆمپانیایهكی دایك سهر به س������وپای بورما بهڕێوهدهچێت .خهڵكی ناوچهكه دهڵێن :دیمهن و ژینگهی ناوچهكهی تێكداوه .جووتیارانیش دهڵێن :به ش������ێوهیهكی نادادپهروهران������ه زهوییهکانیان لێ وهرگرتوون و ،چاالكوانه مهدهنییهكانیش له سهرتاسهری بورما ،بۆ پارێزگاریکردنیان چوونهته ناوچهكه. پۆلیس مانگی تشرینی دووهمی ڕابردوو ،ههوڵیدا ئهو ناڕازییانهی كه گهم������ارۆی كانهكهیان دابوو ،دهر بكهن، ب������هاڵم پرۆس������هی چۆلكردن������ی كانهك������ه ب������ه تهواوهتی بهڕێوهنهچوو و ،ل������هو ڕووداوهدا چهندهها كهس بریندار بوون .ههس������تی تووڕهیی و ناڕهزایی له س������وپا و چین (گهورهترین الیهنگری حكوومهتی ئێستا) زۆر توند بووه، و یهكێ له گرنگترین پرس كه دهوڵهتی نوێ ڕووبهڕووی بۆتهوه ،پرس������ی خاوهندارێتیی زهوییه .بۆیه كاتێ (تین خرایه ژێر س������ین) س������هركۆماری بورما ،لهم ب������وارهدا گوش������ارهوه ،به كردهوهیهكی وش������یارانه بڕیاری دا كه، تۆپهكه بخاته ناو گۆڕهپانی خۆشهویستترین سیاسهتوانی واڵت (ئانگ سهن سوچی). ههروهها چاوهڕوان دهكرا (ئانگ س������هن س������وچی) ئهم
كاره س������هخته قهب������ووڵ ب������کات .بۆی������ه ب������هرهو ناوچ������ه ئاماژهپێدراوهكان چوو و ،پرس������هكهی به ڕاش������كاوانه بۆ دانیشتووانی ناوچهكهی خسته ڕوو .بهوانی وت :داخستنی كانهكه دهبێته هۆی ناڕهزایی دراوسێیهکی بههێز .ههروهها جهختیش������ی كردهوه ك������ه دهبێت پێوهرهكان������ی ژینگهیی و قهرهبووكردن������هوهی بۆ خهڵكهكهی بهرزت������ر بكرێت .بهاڵم ئهوهش������ی لێ زیاد كرد ،كه واڵت پێویس������تی بهو چهشنه سهرمایهوهگهڕخس������تنه ههیه .لهوانهیه بۆ ژنێك كه فێری پهسنه ،ئهزموونی بیستنی هاواری تووڕهیی ناڕازییهكان له كانهكهدا ناخۆش بێت .ههروهها (ئانگ س������هن س������وچی) ئاماده نهبوو خۆی تووشی توندوتیژییه قهومییه ترسناكهکان، له نزیك سنووری بورما و بهنگالدێشدا بكات ،بۆیه زۆربهی الیهنگرانی پێشووی دڵسارد و ناراحهت بوون. زۆرجار (ئانگ سهن س������وچی) به باشیی باسی لهو سوپایه دهكرد كه چهندین ساڵ دهستبهسهری كردبوو، ئهمهش بوو به هۆی سهرلێش������ێواوی ههندێكی تر .بهاڵم ستایشكردنی سوپا شتێكی نوێ نییه و ههمیشه باسی یه بهدهستی باوكی ئهو حهزهی دهکرد ،که ئهو دامهزراوه بنیاتنراوه .ههندێك ڕهشبینن بهو كهسهی كه ،سهردهمێك س������یمبۆلی خهباتگێڕیی ناتوندوتیژی بوو ،ئێس������تا بهپێی لێكدانهوه سیاس������ییهكان كار دهكات و ئیتر نایهوێت له بهرامب������هر ههن������دێ بابهت������دا ،ههڵویس������ت وهربگرێت و مهترس������یی كهمبوونهوهی دهنگهكان بکات یان ئهرتهش بتۆرێنێ������ت ،بهتایبهت ئهگهر بهو ش������ێوهیهی كه پێش������تر گوتبوی ،بییهوێت س������هركۆماری داهات������وی بورما بێت، بێشک پێویستی به پشتیوانیی سوپا دهبێت. بهاڵم من وای بۆ ناچم ،تێڕوانینی به پرس������هكه ئهوها بێت .ئ������هو بۆ ڕوونكردن������هوهی ههڵوێس������تهكانی بهڵگه دههێنێت������هوه و بهتهواوهتی ئاگاداره كه بۆ بورمایهکی له دۆخی ئاڵوگۆڕدا ،پیویستی به هاوپهیمانی له پهرلهمانی نوێدا ههیه .ههروهها به تهواوهتی پرهنس������یپێکی پتهوی ههیه ،ب������هاڵم كات������ێ لهوباوهڕهدایه كه لهس������هر حهقه، دهتوانێت زۆر سهرسهخت بێت .له ڕاستیدا ( ئانگ سهن س������وچی) چیتر س������مبۆل نییه .ئهو له گۆڕهپانی تازه و ناس������هقامگیری سیاس������یی بورم������ادا بۆت������ه یاریك������هر، یاریكهرێك������ی بهتوان������ا ،س������هرنجڕاكێش و پابهن������د به ئینسانییهت. سهرچاوه :بی بی سی
گواڵنی 2013
25
سهركردهكانی چین دوای خانهنشینییان چی دهكهن؟
* نووسینی :سیلیا هاتن و :سنۆبهر تهیب
ل ه چین ڕێسایهكی نهنووسراو ههی ه ك ه سهركردهكانی واڵت بهپێی ئهو بنهمایه، دوای كۆتاییهاتن���ی قۆناغی دهس���هاڵتدارییان ،ل ه ناوهندی س���هرنجی گش���تی دهچن ه دهرهوه .ههروهها چهمكی (خانهنش���ینی) ل ه جیهانی سیاس���هتوانانی كۆمۆنیستدا ،تا ڕادهیهك نوێی ه و بۆ چهندین دهی ه چاوهڕوانی ل ه بهڕێوهبهره پایهبهرزهكان���ی چین���ی دهكرا ،ك ه پهیڕهوی ل ه دروش���می "كار بۆ ش���ۆڕش تا دوایین ههناس ه و دوایین دڵوپی خوێن" بكهن.
26ههڵبژاردن ژماره ()33
س������اڵیش ههر ل������ه پۆس������تهكهیدا بمێنێت������هوه .دهوترێ������ت ك������ه س������هركردهكانی چی������ن دهیانهوێت، (ژوو) درێ������ژه ب������ه چاكس������ازیی ئابوورییه سهركهوتووهكهی بدات و، بۆیه چاوپۆشی له یاساكان كرا تا بتوانێت له پۆستهكهیدا بمێنێتهوه.
گ������هوره سیاس������هتوانانی زۆربهی واڵتان له قۆناغی خانهنش������ینییاندا، زیاتر خهریكی كارهكانی بهرژهوندیی گشتی و دیپڵۆماتیكن ،بهاڵم له چین، ك������ه (هوو جین تاوو) س������هركۆماری پێش������ووی ئ������هم واڵت������ه ت������ازه خانهنشینكراوه ،لهوانهیه هیچ كاتێك س������هردهمی ڕووداوهكان������ی تاوو جین هوو دهستێوهردان ل ه دهس������هاڵتدارییهكهی ل������ه (پهكین) ،له كاروبارهكاندا پهرتوكێكی بیرهوهرییهكانیدا نهنووسێت. زۆرب������هی بهكارهێنهران������ی ویب������و (تویتت������هری چینی)، پێناچێ������ت (وون جیاباوو) س������هرۆكوهزیری پێش������ووش ،بۆ ناڕازیی������ان له ب������ارهی بڕیاری دهس������هاڵتدارانی چینی ،بۆ وتاردان بچێته شوێنی جۆراوجۆر و پاره بهدهست بێنێت. مانهوهی سهرۆكی بانكی ناوهندی له پۆستهكهیدا دهربڕی. له چین ڕێسایهكی نهنووسراو ههیه كه سهركردهكانی یهك������ێ له دروش������مه بهناوبانگ������هكان ئهوه ب������وو" :ژوو نه واڵت بهپێ������ی ئ������هم بنهمای������ه ،دوای كۆتاییهاتن������ی قۆناغی ڕزگارك������هره و ن������ه خ������وا! له ههر دهس������هاڵتدارییان ،ل������ه ناوهن������دی نهوهیهكدا توانای نوێ سهرههڵدهدهن سهرنجی گش������تی دهچنه دهرهوه. و جێگرتن������هوهی ش������ته كۆنهكان به ههروهها چهمكی (خانهنشینی) له نوێترینهكان ،یاسای سروشته". جیهانی سیاسهتوانانی كۆمۆنیستدا، زۆربهی هاوواڵتیان������ی چینی به تا ڕادهیهك نوێیه و بۆ چهندین دهیه ڕاش������كاوانه داوایان له بهڕێوهبهره چاوهڕوان������ی ل������ه بهڕێوهب������هره پایهبهرزهکانی حزبی كۆمۆنیس������ت پایهبهرزهكان������ی چین������ی دهكرا ،كه كردووه ،كه خۆ له دهس������تێوهردانی پهی������ڕهوی ل������ه دروش������می "كار بۆ جیاباوو وون كاروب������اری ڕۆژان������ه بپارێ������زن( .وو ش������ۆڕش تا دوایین ههناسه و دوایین زوئوالی) وێبالگنووس������ێكی خاوهن جهماوهر و مامۆستای دڵوپی خوێن" بكهن. ئهكادیمی نهتهوهیی هونهرهكانی چین دهڵێت" :دوایین شت (جیانگ زێمین) سهركۆماری ئهو كات ،له ساڵی 2002ی كه لهوانهی������ه بمانهوێت ئهوهیه ،ڕێبهرانی خانهنش������ین له زاینی ،ههوڵ������ی ئاڵۆگوڕی له چین������ه بااڵكانی حزبدا كرد، پش������تهوه سوود له دهسهاڵتی سیاس������ییان بۆ گهیشتن به لهوهش سنوورداریی تهمهنی بۆ پلهبهرزهكان دانا :تهمهنی خواستهكانی كهسیی خۆیان وهرگرن 68س������اڵی بۆ ڕێبهرانی سهرهكی و و ،پێش چاكسازییهكان و پێشكهوتنی 65س������اڵی بۆ پایهب������هرزهكان .ئهم كۆمهاڵیهتی بگرن". بنهمای������ه ،لهو كاتهوه تا ئێس������تا به ئهوانهی كه خوازیاری كێش������انی توندی و الوازییهوه بهڕێوهچووه .بۆ هێڵێكی ڕوونن له نێوان سهرۆكهكانی نموونه (جیانگ) خانهنشینییهكهی ئێستا و پێشوودا ،زیاتر له ههمووان خ������ۆی دواخس������ت .ئهو تا س������اڵی ل������ه (جیان������گ زێمین)ی س������هرۆكی 2004ی زاینی له پۆستی فهرماندهی زێمین جیانگ پێش������ووی واڵت ،ت������ووڕهن .ب������ه پێی سوپای چیندا ماویهوه ،واته دوو ساڵ ڕاپۆرتی میدیا دهوڵهتییهكانی چین( ،جیانگ) بهڵێنی ئهوهی دوای سپاردنی پلهكانی تری خۆی بۆ جێگرهكهی (هو جین داب������وو ،كه دوای خانهنش������ینكردنی تهنیا ل������ه زانكۆ وانه تاوو) مایهوه. بڵێت������هوه .بهاڵم به پێچهوانهوه ،به هۆی دهوری چاالكی له ماوهیهك بهر له ئێس������تا (ژوو ش������یاوو چوان) سهرۆكی گهمه سیاس������ییهكانی پشتی پهردهی حزبی كۆمۆنیستهوه، بانكی ناوهندیی چین ،ئیزنی بهدهس������ت هێنا كه دوای 65
گواڵنی 2013
27
ن������اوی هات������هوه ناو ناوان .به ش������ێوهیهكی ڕوون س������اڵی ڕابردووی زاینی بۆ (جیانگ)ی 86ساڵی ،ساڵێكی پڕ ئیش و كار بوو .ئهو له ڕهوت������ی ئاڵوگۆڕی كادری ڕێبهرایهتیی حزبی كۆمۆنیست ،كه له تشرینی دووهمی ساڵی ڕابردوو ()2012دا ئهنجام درا ،خهریكی بههێزكردنی دۆخهكه بوو، ئهویش ب������ۆ به دهس������هاڵت گهیاندنی ئهو كهس������انهی كه مهبهستی بوو. نووس������ینگهی (جیانگ) له كۆمهڵگ������هی ژۆنگنانهای له ناوهندی پهكن دابوو ،ش������وێنێك كه گهوره سیاسهتوانانی واڵت ،كار و ژیانیان تێدا بهسهر دهبهن .له كۆتاییدا ،ساڵی پێش������وو ئهم نووسینگهیه دوای گهیشتنی (شی جین پینك) به سهرۆكایهتیی حزبی كۆمۆنیست ،داخرا .ههندێك پێیان وایهكهسهركرده خانهنشینكراوهكان ،جگه له درێژهپێدانی چاالكییه سیاس������ییهكان چارهیهکی تریان نییه ،چونكه بهم شێوهیه دهتوانن دڵنیای ئهوه بن ،كه حزبی كۆمۆنیست به هۆی ههڵهی ڕابردوویانهوه بهدواداچوونیان لهگهڵدا ناكات. بهاڵم (س������تیو تس������انگ) مامۆس������تای تۆێژینهوهی چینی هاوچهرخ له زانس������تگای (ناتینگه������ام) دهڵێت" :دهرفهتی ڕهخس������اندن بۆ بهدواداچوونی دهسهاڵتدارانی پێشوو زۆر كهمه و حزبی كۆمۆنیس������ت وا به باش دهزانیت ،كه ئهگهر بگونجێت به هێرش������كردن بۆ سهر ئهو سیاسهتوانانهی كه له دهسهاڵتدا نهماون ،كێشه نهنێتهوه.
كۆنترۆلی مێژوو
لهوانهی������ه ههندێ ل������ه س������هركردهكان ك������ه تهمهنیان ههڵدهكش������ێ ،بیانهوێت قۆناغی خانهنش������ینیی خۆیان له ئارامی������دا دهرب������از بکهن ،ب������هاڵم ئهو كهس������انهی كه له دهستڕۆییشتوویی ئهوانه سوود وهردهگرن ،گوشاریان بۆ دێنن ،تا له گۆڕهپانی سیاسهتدا بمێننهوه( .ستیو تسانگ) باس لهوه دهكات كه تهنانهت ئهگهر خودی (هو جین تاوو) ش بیهوێت س������هردهمی خانهنش������ینییهكهی له سووچێكی تهس������كدا تیپهڕێنێت ،بهاڵم ئهو كهسانهی كه لهگهڵ ئهو له ڕێكخراوی گهنجانی حزبی كۆمۆنیستی چیندا پێگهیشتوونه، دهخرێته ژێر گوش������ارهوه ،ك������ه تا كات������ی بهڕێوهچوونی كۆنگرهی سهرتاس������هری و گواس������تنهوهی دهسهاڵتی تری حزب ،له س������اڵی 2017ی زایینی له گۆڕهپانی سیاسهتدا چاالك بمێنێتهوه. ههروهها دوكتور (تس������انگ) دهڵێت( :بهرژهوهندی ئهم كهس������انه لهوهدا دهبێت ،كه (هو جین تاوو) به شێوهیهكی
28ههڵبژاردن ژماره ()33
ڕهها ،له گۆرهپانی دهسهاڵتدا دوور نهكهوێت و به تهواوی خانهنش������ین نهكرێت .ئهوان دهیانهوێت متمانه بهدهس������ت بێنن ،كه رێكخراوی گهنجانی حزب وهك بهرهیهكی بههێز، یهكپارچهیی خۆی بپارێزێت. ڕێبهره خانهنش������ینكراوهكان له پشتهوه سهرقاڵن ،بهاڵم لێرهدا ڕێس������ایهكی ڕوون ههیه :ئ������هوان نابێت كاریان به مێژووی واڵت������دا بێت .لهوانهیه ههندێ له سیاس������هتوانان لهفکری ئهوهدا بن كه بیرهوهریی سهردهمی دهسهاڵتداری خۆی������ان باڵو بكهن������هوه ،بهاڵم حزبی كۆمۆنیس������ت داوا له ئهندامانی خۆی دهكات ،كه نووس������ینهكانی خۆیان نهخهنه بهردهستی گش������تییهوه .ههروهها دوكتور (تسانگ)دهڵێت: "باڵوكردن������هوهی بیرهوهرییهكان به ب������ێ وهرگرتنی ئیزنی ڕهس������می ،ڕیگهی پ������ێ نادرێت .مان������ای وهرگرتنی ئیزنی باڵوكردن������هوهش ئهوهیه ،كه نووس������ینهكان زۆر به وردی پێداچوونهوهیان بۆ دهکرێت". له چین تهنانهت پایهبهرزهكانی پێش������ووش سانس������ۆر دهی������ان گرێت������هوه .دهوترێت (لی پنگ) كه نێوان س������ااڵنی ( 1987و )1998ی زایینی س������هرۆكوهزیری چین بوو ،له ب������ارهی دهوری ل������ه س������هركوتكردنی خۆپیش������اندانهكانی گۆڕهپان������ی (تی������ان ئانمن) ل������ه س������اڵی 1989ی زایینی، ش������رۆڤهیهكی پارێزكاران������هی نووس������یوه ،ب������هاڵم ئیزنی باڵوكردنهوه بهم نووسینه نهدرا. یهكێكی تر له س������هرۆكوهزیرانی پێش������ووی چین ،به ناوی (ژاوو زیانگ)یش ناچار بوو بیرهوهرییهكانی ڕووداوی گۆڕهپانی (تیان ئانم������ن) به نههێنی به ناوهندێکی باڵکردنهوه له (هۆنگ كۆنگ) بدات( .تسانگ) دهڵێت" :مێژوو زۆر لهوه گرنگتره ،كه بدرێته دهستی سهركۆمار یان سهرۆكوهزیرانی پێشوو .حزبی كۆمۆنیس������ت دهیهوێت ب������ه وردی چاودێریی مێ������ژووی بكات. ههرچی بێت له چین" ،ڕاستی" له پاوانی حزبدایه و كۆنترۆڵی مێژووش ،ڕێگایهكه بۆ پاوانكردنی ڕاستی". له چین كه سهرۆكهكانی پێش������وو دهچنه ناو قهفهسی ی خانهنش������ینییهوه ،دهتوانن بهوه دلخوش بن كه به زێڕین تێپهڕبوونی كات ،ژمارهیان فراوانتر دهبێت .پێنج كهس له حهوت ئهندامی لیژنهی ههمیش������هیی نووسینگهی سیاسی، كه (ڕێبهرایهتیی حزبی كۆمۆنیس������تی چین)یان له دهست دایه ،بڕیاره له ساڵی 2017ی زایینیدا خانهنشین بكرێن. لهوانهیه تا ئهو كات (ژوو شیائوو چوان) سهرۆكی پڕكاری بانكی ناوهندیش خانهنشین بكرێت و پێشوازیی لێ بكرێت. سهرچاوهwww.bbc.uk/persian/world :
باشترین و خراپترین واڵت بۆ ژنان و مندااڵن * ئا :د .هـ "فینلهندا ،سوید ،نۆروێژ و ئیسلهندا ،باشترین شوێنن بۆ ژیان" دامهزراوهی جیهانی������ی منداڵپارێزی له دوایین ڕاپۆرتی خۆیدا که ١٧٦ واڵت لهخۆ دهگرێت ،باس له باشترین و خراپترین واڵتانی جیهان بۆ ژنان و مندااڵن دهکات .بنهمای کاری ئهم دامهزراوهیه بۆ دهستنیش������انکردنی باش������ترین و خراپترین واڵت ،ئاس������تی خوێندهواری ،داهات ،نوێنهرایهتیی سیاسیی ژنان ،تهندروستی و خوشگوزهرانییه بۆ ژنان و مندااڵن. بهپێی پێوهرهکانی ئهو دامهزراوهیه ،فینلهندا ،سوید ،نۆروێژ و ئیسلهندا، باشترین ش������وێنن بۆ ژیان .ههروهها فینلهندا ،س������وید ،نۆروێژ ،ئیسلهندا، هۆڵهندا ،دانمارک ،ئیس������پانیا ،بێلژیک ،ئهڵمانیا و ئوسترالیا ئهو ده واڵتهن، که باشترین پێوهری ژیانیان تێدایه. یهکێک ل������ه بهڕێوهبهرانی "منداڵپارێزی" دهڵێ������ت" :ئهگهر ئێوه دایکێکی فینلهندی بن ،له ڕیزبهندی یهکهم������دا دهبن ،دهرفهتتان دهبێت بۆ خوێندنی بااڵ ،داهاتێکی باش������تان دهبێ������ت و له کاتی دووگیانب������وون و مندالبووندا کهمترین ههڕهشهتان لهسهره تا به سهالمهتیی منداڵتان ببێت". نموونهی ههندێک واڵت له ڕاپۆرت و ڕیزبهندیی "منداڵپارێزی"دا .بریتانیا له پلهی ٢٣و ئهمریکا له پلهی ٣٠دایه .کۆماری ئیسالمی له ڕیزی ٨٥و عێراق له پلهی ١١٣دایه .میس������ر له پلهی ١١٨و پاکس������تانیش له ئاستی ١٣٩دایه ،ههروهها ئهفغانستانیش له پلهی ١٤٥دایه. ڕێکخراوی منداڵپارێزان له ساڵی ١٩١٩لهالیهن مامۆستا و کۆمهڵناسی بریتان������ی ،خاتوو (ئێگالنتینێ جهب)ـ������هوه ( )١٩٢٨-١٨٧٦بنیات نرا .ههر لهالیهن ئهوهوه ،بهیاننامهی مافی مندااڵن نووسرا .ئهو بهیاننامهیه لهسهر بنهمای چوار خالی س������هرهکی مافی مندااڵنی گهاڵڵه کرد :مافی ڕهفتاری دادوهرانه .ئهولهوییهتی خۆشگوزارهنیی مندااڵن .مافی ژیان و پێشکهوتن. ڕێزگرتن له بیروڕای مندااڵن. www.savethechildren.org
گواڵنی 2013
29
كودهتا ،ههلبژارتن ،میراتگری شێوهیێن ئالوگوركرنا ێ رهش ێ ل كیشوهر دهستههالت نڤێسین :د .رجاو إبراهیم سلیم
و :عزهت یوسف
ێ دیاربوونا گهلهك ێ جیهانا دوێ ،بوو ئهگ���هر ێ لپاش ش���هر پێلێن س���هرخۆبوون سهركردێن نیشتمانی ل ئهفریكا .ژ وانه :عهبدولناسر ل مسرێ ،نكرۆما ل غانا ،نێریری ل تنزانی���ا ،هوف���ی بوانی���ه ل كوتیڤوار و جومۆ كنیاتا ل كینیا .ئهڤان س���هركردان ئهو كاریزم���ا ههبوو بش���ێن جهم���اوهری كومبكهن و پێكڤ��� ه بگههن ه ئارمانجێن ههڤپش���ك، سهرهنجام رێزێ و الیهنگریا وان وهرگرن. ێ و راستڤهكرنا ێ بۆچی دیاردهیا میراتگریا دهستههالت مادهم رهوشا یا وهسا بوو ،ئهر ێ دهس���تووران ل ئهفهریكا پهیدابوو؟ ب چ قهواره؟ فاكتهرێن هاریكار بۆ پهیدابوونا و ێ بهر ب زێدهبوونه ،یان ژ ناڤچوونه؟. چ بوون؟ ئاییندهیا ئهڤان دیاردهیان چییه؟ ،ئهر
30ههڵبژاردن ژماره ()33
گهشهكرنا سیاسی ل ئهفریكا
ژ بۆ بهرس������ڤدانا ئهڤان پرس������یاران پێتڤییه گهشهكرنا سستهمێن سیاس������ی و سستهمێن حكومرانییێ ل ئهفریكا ێ بهێنه بهرچاڤكرن ،ل ساال ،2009ههلبژارتنێن سهرۆكاتی ل ئهڤ������ان دهولهت������ان هاتن������ه ئهنجام������دان :موریتانی������ا، مهدهغهش������قهر ،غینیا بیس������او و س������ومال .ل ساال 2010 ێ ههلبژارتن ل :نێجهر ،ئهردێ س������ومال (دانپێنهدای ژ الی ههموو دهولهتان) ،سودان ،توگۆ ،كوتیڤوار ،رواندا ،بوركینا فاس������و و غینیا كوناكری هاتنه ئهنجامدان .ل ساال 2011 ل زیمبابوی ،نێجیریا ،ئهفریكا ناڤین ،س������نیگال ،كامیرۆن، كۆنگۆیا دیموكرات ،چاد و زامبیا هاتنه ئهنجامدان. د چارچوڤێ ئهڤان رهوشێن پشكداریا سیاسی ،د كارین ێ لسهر گهشهكرنا سیاسی و رێكا ڤهگوهاستنا دهستههالت ل ئهفریكا هندهك تێبینیان وهرگرین ،ژ ههمیا گرنگتر ئهوه هندهك ژ س������هركردێن ل ههلبژارتناندا سهركهفتین ب رێكا ێ پاشی ب كودهتا هاتبوونه س������هر تهختێ حكومرانییێ ،ل رێكا شارس������تانی خۆ بۆ ههلبژارتنان كاندید كرن ،ژ وانه: فرانس������وا بوزیز ،كو ب رێكا كودهتایهكا لهشكهری ل ساال 2003هاتبوو سهر حوكمی ل ئهفریكا ناڤهراست .عومهر ێ س������ودانێ پاش كودهتایا 30 حهس������هن ئهلبهشیر ،حوكم یونی������و 1989وهرگرت ،بهری د ههلبژارتنێن دیموكراتی ل ێ س������اال 2010ب س������هركهڤیت .ولد عهبدولعهزیز حوكم موریتانیا پاش كودهتا لهشكهری ل 6ی تهباخا ساال 2008 ێ ل 18یولیو ساال وهرگرت و ل ههلبژارتنێن س������هرۆكاتیی 2009ب رێژا %52ژ دهنگێن دهنگدهران ب سهركهفت .ل
بوركینا فاسو ،س������هرۆك بلیز كومپاور ش������یا ل ههلبژارتنێ������ن 8ی نوڤهمبهرا 2010رێ������ژا %80,2ی������ا دهن������گان ب دهس������تخۆڤه بینی������ت ،د بهرێدا ژی ل ههلبژارتنێ������ن س������الێن ،1998 ،1991 2005سهركهفتبوو ،كو ئهوژی ب رێكا كودهت������ا لهش������كهری ل س������اال 1987 هاتبوو سهر حوكمی .ل چاد سهرۆك ئدریس دیبی ههر ژ كودهتا لهشكهری ی������ا س������اال 1990وهره حكومداره ،ل ێ دوماهیك ههلبژارتن بۆ ویالیهتا چوار بۆ ماوهیێ پێنج ساالن د ههلبژارتنێن ساال 2011ب رێژا %66,88بسهركهفت. ههروهس������ا دهێته دیتن كو هندهك ژ ئهڤان س������هركردان حكومرانییا وهالتێ خۆ یان ب رێكا س������هركردایهتیكرنا خۆ یان������ژی بهش������داریكرنا خ������ۆ د بزاڤێ������ن ئازادیخوازییێدا ێ س������هركردایهتیكرنا بزاڤێن وهرگرتیی������ه ،یانژی ب ئهگهر ێ یاخیبوونا چهكداری ،وهكو پۆل كاجامی -كو س������هركرد ێ رواندی) بوو ،توخیبهك بۆ پروسێن (بهرهیێ نیشتمانی ی ێ رواندا گرتهدهست ژناڤبرنا توتسی دانا ،پاش������ی حوكم دهمێ د ههلبژارتنێن سهرۆكاتییێدا ل 9تهباخا ساال 2010 هاتییه ههلبژارتن .ههروهس������ا ش������هریف شێخ ئهحمهد كو سهرۆكاتییا (ئێكهتییا دادگههێن ئیسالمی) ل سومال دكر، ێ بهری بزڤریته رێبازا سیاسی و ل ههلبژارتنێن سهرۆكاتیی ل تهباخا 2009س������هركهفتن ئینای .ب ههمان شێوه ههر ئێ������ك ژ ملیس زیناوی ل ئتیوپیا و ئوسیاس������ی ئافورقی ل ئهریتیریا. تێبینییا س������ییێ ئ������هوه كو پڕانییا ئهڤان س������هركردان ژ ێ دهمهكێ درێژ وهره هێش������تا لسهر كورسیكا حكومداریی دبهردهوام������ن ،و نها ب ناڤس������الڤه چووین������ه و ژییێ وان دگههیته حهفتێیان و ههش������تێیان ،ئهڤ������هژی كارتێكرنهكا نێگهتیڤ لس������هر بجهئینانا كار و فهرمانێن وان دكهت .بۆ نمونه عومهر ئهلبهش������یر ئهڤ پتره ژ 22ساالن حوكمی ل سودان دكهت ،دوس������انتوس 70سالی ،ئهڤه ژ 30ساالن پتره حوكمی ل ئهنگۆال دكهت ،روبهرت موگابی ژ بهری 31 س������االن وهره ل زیمبابۆی خۆدان دهستههالته .ژییێ ئهلفا ێ غینیا كوناكری 72ساله .عهبدولال واد كوندی س������هرۆك ێ وی 85ساله و ئهڤه 21ساله لسهر سهرۆكێ سنگال ژیی حوكمی و دا راگههاندن كو ئهوی هیچ نیاز نینن دهست ژ
گواڵنی 2013
31
ێ بهردهت هندی رهوشا وی یا ساخلهمییێ یا دهس������تههالت ێ وی 105 باش بیت ،دبێژیت هێش������تا دهم بۆ وی مایه ،باب ساال و داپیرا وی 120ساال ژیا بوو. لههمب������هردا ،هن������دهك س������هرۆكێن دی ژ مێ������ژ وهره و ب ێ ههلبژاردن لس������هر حوكمی د بهردهوامن ،وهكو ماسیا نجیما س������هرۆك ێ غینیا ئیس������تیوائی ،كو بۆ 30سالێن رهبهق حوكم گێرا ،دنیس ساسۆ نانجسۆ ئهوژی ئهڤ 30ساله حوكمی ل كونگۆ برازافیل دكهت ،س������هرۆكێ كینی ئاراب موی كو خۆ بۆ ههتاههتایێ سهپاند بوو ،سهرۆكێ بهرێ یێ كامیرۆن ئهیادیما، بۆ ماوهی ێ 38س������االن حوكم كر .سهرۆكی مهالوی ،باندا خۆ بۆ ههروههر دامهزراندبوو ،پشتی ریفوراندۆم لسهر رازیبوونا میللهتی لدور بجهئینانا فرهحزبییێ هاتیه ئهنجامدان. دیاردا راستهڤهكرنا دهستووری ل دهولهتێن ئهفهریكی دهێته شیرهتكرن ،چ بۆ بجهئینانا بهرژهوهندێن سهرۆكێن ئهفهریكی س������هخمهراتی درێژ مانا وان لس������هر حوكمی و چهندجارك������ی خ������ۆ ههلبژارتن بۆ س������هرۆكاتییێ ،یان بۆ ێ دهستپێكا میراتكرنا حوكمی .ژ ئهوان سهرۆكێن دهستوور وهالتێ خۆ گوهارتن تێداكرین یانژی راستڤهكرین :سادات و موب������ارهك ل مس������رێ ،دوس س������انتوس ل ئهنگ������وال كو ێ ێ بدهتێ بهردهوامیی دهستوورهكێ نوو پهسهندكر داكو ڕ ل حوكمی بك������هت و ئهنجامدانا ههلبژارتنێن ئێكس������هرێن ێ بههلوهش������ینیت و حوك������م بۆ لیس������تا حزبا س������هرۆكاتیی سهركهفتی بیت ل ههر ههلبژارتنهكا پهرلهمانیدا. ل زیمباب������ۆی ،روب������هرت موگابی ههر ل س������اال 1980 س������هرۆكێ وهزیران بوو ،پاشی ل س������اال 1987دهستوور راس������تڤهكر و خۆ وهكو سهرۆك سهپاند ،حزبا وی ههر ل ێ س������هربهخۆیییا زیمبابۆی ل س������هردهم ساال 1980ههتا 2008شیایه د ههموو ههلبژارتناندا ب س������هركهڤیت .ل س������اال 2000پاش ریفراندۆمهكا میللی تووشی قهیران������هكا گران ب������وو ،دهم������ێ پڕانییا دهنگ������دهران ئهو پێش������نیارێن موگابی بۆ راستڤهكرنا دهستووری رهتكرین ،كو شیا ێ پ������اش ب ێ دهس������تههالتیی ل س������هر دوماهیكهاتنا ویالیهتا س������هرۆكاتییا خۆ بمینیت .ههروهسا ئاالفێن رێڤهبرنا ژیانا ێ سیاس������ی یا ئهفریكی ب زیقی ههست پ دهێت������ه كرن ،ك������و پهیوهن������دی د ناڤبهرا ێ ژ ئالیهكی و ههلبژارتنێن س������هرۆكاتیی
32ههڵبژاردن ژماره ()33
ێ دی ههی������ه .ل نێجیریا، دهمارگیری������ا ئایین������ی ژ ئالیهك ئهنجامێن ههلبژارتنێن ساال 2011دابهشكرنهكا ئاشكهرا ێ خۆ دانه بخۆڤه دیت د ناڤبهرا باكوورێ بسرمان كو دهنگ ێ دهستههالتا لهش������كهری موحهممهد ێ ی ێ بهر س������هرۆك ێ الیهنگرێن جوناسانی. ێ كرستیانی ی بوهاری و باشوور پاش ههلبژاتنان و س������هركهفتنا جوناس������انی پێلێن شهر و ێ ل باكوورێ سهرهلدان. دژواریی ێ دی ،هندهك نیشانێن پوزهتیڤ د ههلبژارتنێن ژ ئالیهك س������هرۆكاتییێ ل هندهك وهالتێن ئهفریكی������دا دیاربوون ،بۆ نمون������ه ل نێجهر ل ههلبژارتنێن ئ������ادارا ،2011بهرهنگار ێ یا ههلبژارتناندا موحهممهد ئیسونۆ ب رێژا %58د گهرا دو بسهركهفت .ههتا چاڤدێرێن نێڤدهولهتی پهسنا پروسێسا ههلبژارتن������ان بۆ بهێزكرنا حوكم������ێ مهدهنی كر ،كو پاش ێ ێ ژ كودهتا لهشكهری ل شواتا 2010دژی سهرۆك سالهك ێ مامادۆ تانگا هاتبوو ئهنجامدان ،كو ئهو 10س������ال ب������هر بوون لسهر حوكمی و پاش دوو ویالیهتێن یاسایی دخواست هێشتا لس������هر حوكمی بمینیت .ههروهسا ل ههلبژارتنێن ێ سومال ل یونیۆیا ،2010كو تێدا ێ ل ئهرد س������هرۆكاتیی بهربژارێ حزب������ا كالمبه یا بهرههنگار ئهحمهد موحهممهد س������یالنبۆ س������هركهفت ،چاڤدێرێن بیانی كو پڕانیا وان ژ ئێكهتییا ئوروپی بوون ب ههلبژارتنێن شهفاف و بژین دانه زانین .یا ل زامبیاژی سهرهلدای تشتهكێ كێموێنهبوو ل چاڤ دهولهتێ������ن ئهفریكی ،پاش ئهنجامێ������ن ههلبژارتنێن ێ س������ێپتێمبهرا 2011هاتینه راگههان������دن و تێدا بهربژار ێ 47سالی ب سهركهفتی ،كو بهرهنگاران مایكل س������اتا ی ێ بهرهیێ نیش������تمانییه و پێنج ساالن وهزێر بوو. س������هرۆك
ێ بهرێ روفیا باندا ئهنجام پهسهند كر و داخاز ژ سهرۆك ێ لێ بكهن. تاگرێن خۆ كرن پشتیگیریی د ناڤب������هرا دیاردهیێن نێگهتی������ڤ و دیاردهیێن پوزهتیڤ، ێ دهولهتێن كیشوهرێ رهش رهوشێن دابهشبوونا دهستههالت وهكو چارهس������هریهك بۆ پێكنهكرن و ئاریشهیێن سیاسی و ێ ناڤخۆیی ل كیش������وهری بخۆڤه دیتن ،ئهڤهژی ژ ئهنجام نهبوونا سس������تهمێن دیموكراس������ی ل ئهڤان دهولهتان .ل ێ ركاتییا كوتیڤ������وار ،دهمێ قهیرانهكا سیاس������ی ژ ئهنجام ی ههردوو بهربژارێن س������هرۆكاتییێ پهیداب������ووی ،ههر ئێك ێ ل ههلبژارتنێن ساال 2010بۆ خۆ ددانا، ێ سهركهفتن ماف ێ دهرڤه ی������ێ كوتیڤوار راگههاند كو د ش������یاندایه وهزی������ر بگههنه رێكهفتنهكێ بۆ دابهشكرنا دهستههالتێ ،سهرۆك و ێ ل سهر ئهڤی بابهتی د تاگرێن وی بۆ ههر دانوستاندنهك ئامادهن������ه .رهنگه ئهڤه رێگهچارهی������هك بیت بۆ دهركهتن ژ قهیران������ێ .ل مهدهغهش������قهرێژی ههر چوار س������هركردێن ێ بۆ دابهشكرنا س������هرهكی یێن سیاسی گههشتنه بریارهك دهستههالتێ و رێكهفتنهكێ بۆ رێڤهبرنا دهزگههێن ئینتیقالی و لێكڤكهرن������ا كوتایێن حكومهتێ .ب رامانهكا دی ههبوونا سهرۆكهكێ تهوافقی و حكومهتهكا ئێكهتییا نیشتمانی. ل س������اال ،2008س������هرۆك كیباكی ل نیروبی رێكهفتنا ێ لسهر خۆ و رائیال ئودینگا مۆر كر. ههڤپشكا دهستههالت ێ س������هرۆكێ زیمباب������وی روبهرت موگابی ،دگهل س������هرۆك ئۆپزس������یۆنێ ،مورج������ان نگی������رای رێكهفتنا دابهش������كرنا دهس������تههالتێ دناڤبهرا خۆدا ئیمزا كر .لدوڤ رێكهفتنێ، موگابی كورس������یكا خۆ یا سهرۆكاتییێ پاراست زێدهباری ێ سهركردایهتییا لهش������كهری ،لههمبهرژی مورجانی پوست س������هرۆكاتییا وهزیران وهرگرت و دهزگههێن پولیس������انژی گههشته ئۆپزسیۆنێ.
ێ ل ئهفریكا دیاردهیا میراتگریی
ێ ههرچهنده ژبلی دهولهتا مهغرب سستهمێ پاشایهتیی ێ هندهك ژ سهرۆكێن ئهفریكی ل دهولهتێن ئهفریكا نینه ،ل ێ بۆ كورێن ب ههمی رێكان ههولدان میراتگیرییا دهستههالت ێ ێ مس������ر ێ ی ێ بهر خ������ۆ ڤهگوهێزن .بۆ نمونه :س������هرۆك ێ حوسنی موبارهك گهلهك ڕێ گرتنهبهر داكو بكاریت حوكم ێ خۆ ێ خۆ بكهت .قهزافیژی بۆ كوڕ ێ رادهستێ كوڕ مسر ێ سنگال بو كوڕێن سیفولئیس���ل��ام .عهبدولال واد سهرۆك ێ داخ������ازا كهتنا وی و خ������ۆ ،ل دهمهك������ی كو ئۆپزس������یۆن ێ دورخس������تنا كوڕێن وی ژ حوكمی دكر .یانژی س������وپا د
ێ دانن، ێ سهرۆكهكی پش������تی كوشتن یان مرنا باب كوڕهك مینا دهمێ س������وپای ل كونگۆیا دیموكراسی جوزیف كابیال شوینا بابێ كوشتی لوران كابیالی ل ساال 2001راكری، ێ ێ خۆ ل ههلبژارتنێن سهرۆكاتیی كابیال یێ كوڕ ،ب دهور ێ ل ساال 2010سهركهفت. ێ یا سهرۆكاتیی بو گهڕا دو ێو ێ ل قهبارهیێ دیاردهیا میراتگیریی ئهگهر نێرینهكهك راستهڤهكرنا دهستووری ل دهولهتێن ئهفریكی بكهین ،ئهم دكارین بێژین نه گهلهكا بهربالڤه .ژمارا دهولهتێن ئهفریكی ێ هاتینه راستڤهكرن 54دهولهتن ،ئهو دهولهتێن دهستوور ل ێ ل ساال 1979ل سهردهمێ ساداتی 7دهولهتن ،ل مسر ێ موبارهكی ،چهند دهولهتێن دهستپێكر ،پاشی ل سهردهم دیت������ر ژی ڤهگرتن .دهربارهی ئ������هو دهولهتێن پێرابوون بۆ میراتكرنا حوكمی وهرگرتین یان ب دروستی میراتكری4 ، ێ دهس������تپێكر و ل چهند دهولهتان دوپات دهولهت������ن .دیارد ب������وو ،دا ی������ا بهردهوامژی بی������ت ئهگهر بوه������ارا عهرهبی سهرهلنهدابا. مان و درێژهپێدانا دهس������تههالتێ ل دهولهتێن ئهفریكی ێ حكومرانییێ ،ههتاكو دبێژن ێ سستهم بوویه س������اخلهتهك ێ ههتا دوماهیك ههناس������ه ،بوویه (بهرنهدانا دهس������تههالت میراتهكێ رهوشهنبیری ل ئهفریكا و جیهانا عهرهبی) .ههتا ێ باب ههر وهكو رهوش گههشتیه ئهوی رادهی كو سهرۆك ێ پاش������ایهتی ئێك ژ كوڕێن خۆ بهرههڤدكهت بۆ سس������تهم ێ پاش مرنا خۆ. وهرگرتنا دهستههالت ێ هندهك حالهتێن كتومات ههنه كو س������هرۆكان ب بتن������ ێ بهردابیت .نمونه بۆ ئارهزوویا خۆ دهس������ت ژ دهستههالت ێ (لیوبولد س������نگول)، ێ بهر ئهڤێ ،س������هرۆكێ س������نگال ی ێ ئهفریكییه ل ساال 1980ب ئارهزوویا ئێكهمین س������هرۆك ێ ئینابیت ،دویفرا (ئهحمهد هیجۆ) خۆ واز ژ دهس������تههالت ێ س������هرۆكێ بهرێ یێ كامیرۆن ل س������اال 1982دهست ژ ێ ێ ی ێ بهر بهردا .بریارا (نیلسون ماندێال) سهرۆك كومار ژێری������ا ئهفریكا ،كو ب ڤیانا خۆ واز ژ دهس������تههالتێ ئینا ێ كو ل یونیو یا ساال 1999 پشتی ئێك ویالیهتا سهرۆكاتیی بداوی هاتی ،پاش������ی ئێخسته د لیس������تا شهرهفمهندییێدا. ێ سهرۆك (ئهحمهد توری) ل مالی ،پاش 41مههان ژ وادهی ێ ئینتیقالی ل ساال 1992دهستههالت هێال .بریارا سهرۆك گانا (جێری رولینجهر) كو خۆ بۆ ههلبژارتنان كاندید نهكر و ب كهیفا دلێ خۆ و ب ئیرادا خۆ ل س������اال 2000دهست ێ بهردا .ههروهس������ا ژهن������هرال (ئهبوبهكر ژ دهس������تههالت ێ یێ نێجیریا كو پاش ێ بهر عهبدولسهالم) سهرۆك ئهركان
گواڵنی 2013
33
مرنا سهرۆك (سانی ئاباشه) دهستههالت وهرگرتی ،دهست ژ حوكی بهردا و رێخۆشكر ب������ۆ ههلبژارتنێن فرهالیهن و ئ������ازاد ل س������اال 2000ێ و س������هرهنجام (ئۆباسانجۆ) تێدا بسهركهت. ههرچهن������ده گۆتنهك ههیه دبێژی������ت( :رێ������كا پ������اش ێ ل ئهفریكا یان سهرۆكاتیی بۆ گۆڕی یانژی بۆ زیندانێیه) .ئهڤهژی ب دروس������تی لسهر ێ لههمب������هر دادگههێ و ه������هر ئێ������ك ژ موبارهكی كو نها ی قهزافی كو یێ هاتییه كوش������تن دگونجیت .لێ رهوش دگهل دهستپێكا چاكس������ازییێن دیموكرسی یا هاتیه گوهورین و نها پتر ژ 10سهرۆكێن بهرێ ب ئازادی و دوور ژ كێشانا ێ دژین. وان بۆ دادگهه ێ روودانا دیاردێ، هن���دی فاكتهرێن دبن ه ئهگ���هر دكارین د دوو خاالندا كومبكهین: ی������ا ئێكێ :گههش������تنا پڕانی������ا س������هرۆكێن ئهفریكی بۆ ێ كودهتایێن لهشكهری و نهشیانا دهس������تههالتێ ژ ئهنجام خۆگونجاندن������ا وان دگهل ژینگهها واقع������ی یا ناڤخۆیی و ێ جغزا نێڤدهولهتی ،ههروهسا ژینگهها سایكۆلۆجی د ئهو ئ������هو تێدا كار دك������هن .یا دیترژی :فاكتهرێ������ن ناڤخۆیی و نێڤدهولهت������ی .دكارین گرنگترین توخمێ������ن ئهڤان ههردوو ێ نیشانبدهین: فاكتهران ههروهكو خوار لدوڤ ڤهكولینا (پهیمانگهها ڤهكولینێن دهولی س������هر ب ێ ئهفریكا ژ ههمی زانكۆیا هیدلبیرج یا ئهلمانی) ،كیشوهر كیش������وهرێن دی پتر دووچاری كودهتایێن لهشكهری دبیت. ێ س������هرۆكێن ئهفریكی بۆ رهتكرنا كودهتایێن ێ ههلویست ل ێ لهش������كهری ب ئاوایهكێ مهزن راددهك بۆ بوویهرێن ئهڤ دیاردێ دانا ،نهخاس������مه پشتی 34سهرۆكێن ئهفریكی ل ێ ئهفریكی ل جهزائیر ل س������اال 1999 گوپیت������كا كونگ������ر س������وزداین مهزنترین سزا بێخنه س������هر كۆدهتاچیان داكو ێ سنورهك بۆ حهزا لهشكهرڤانان بۆ گههشتنه دهستههالت بهێته دانان .راگههاندنا ئێكهتی������ا ئهفریكی بۆ دانپێنهدانا ه������هر حكومهت������ا ب رێ������كا كودهتایا لهش������كهری دگههیته دهستههالتێ رولهكێ مهزن ههبوو بۆ دانانا سنوورهكی بۆ پهنابرنا لهشكهری بۆ ئهنجامدانا كودهتایێ. ێ یا دیارهژی كو گهلهك ه������وكار بۆ بوویهرێن كودهتای
34ههڵبژاردن ژماره ()33
ههن������ه ،ژ وان������ه؛ نهبوون������ا دهس������تههالتا گونجای ،حهزا دهس������ت ب س������هرداگرتنا سامانێن سروشتی و ئابووری ێ ب رێكا كونترۆلكرنا سیاسهت و هاریكاریكرن������ا كومهلگهها سیاس������ی یا رۆژئاڤایی ژ بۆ پاراس������تنا بهرژهوهندیا خۆ. پڕانیا ج������اران س������هركردێن لهش������كهری ئهو دیتنا سیاسیا ێ خۆ بگههن ،لهواژی شیانا تهواو نینه كو د واقعێ دهردور وان بۆ سهرۆكاتیكرن و رێڤهبرنا وهالتێن وان یا الوازه. ئهڤه و سهرباری كارتێكرنا ئینتیمایا نهژادی و هوزایهتی ێ رێڤهچوونا سیاسهتا ێ لس������هر ئاراس������تهی كو رهنگڤهدان ناڤخۆیی دكهت .ههروهس������ا دهێت������ه تێبینی كرن كو پڕانیا وان ،خواندن������ا خ������ۆ ل ئ������هوان دهولهتێ������ن وهالتێ������ن وان داگیركرب������وون ت������هواو كری������ه ،كارتێكرنا ئهڤێژی لس������هر ێ سیاس������هتا دهرڤهیا ئهڤان وهالتان یا زهالل و ئاراس������تهی ئاشكهرایه. ێ درێژ ل مان������ا ئهڤان ج������وره س������هرۆكان بۆ ماوهی������ ێ دبیته ئهگهرا كهڤركرن و هشككرنا سهرۆكاتیا دهستههالت سیاس������ی .ب ڕامانهكا دی ،ئهڤ س������هرۆكاتییه دێ لسهر چهند كهسێن دیاركری هێته سهپاندن ،یان لسهر بژاردهكا ێ كێم .لدوڤ بۆچوونا زانایێن سیاس������هتا كومهالیهتی ،د ڤ ێ بۆ دوو بهشان دابهش بیت :سهركردێن رهوشێدا كومهل د ێ بهندهوار .دیموكراسیهتژی دێ بیته حكومدار ،جهماوهر ێ ێ زهغهل و سهختهكار ،بریارێن گرنگ دێ د دهست تشتهك ێ بۆ بهرژهوهندیا خۆ بكارئینن، ئهوان سهرۆكان دابیت و د نه بهرژهوهندیا جهماوهری. ئهڤ������ه نهب������هس بۆچوون������ا زانایان������ه ،ههت������ا هن������دهك ێ ێ ل بهردهوامییا حوكمی بۆ ماوهی سیاسهتمهدارژی رهخن درێژ دگرن ،ژ وانه مههاتیر موحهممهد (سهرۆك وهزیرێن ێ مالیزیا) كو ب رهزامهندیا خۆ دهستههالت هێال، ێ ی بهر ێ سیاسی ئهو وهس������ا دبینیت كو ئهگهر شهعبیهتا سهرۆك چهندا بلند بیت ،نهشێت داخازێن جهماوهری بۆ كهتنا وی بگوهوریت ئهگهر بۆ دهمهكێ درێژ ل حوكمی ما .ساخلهمییا ێ ئاخفتنێژی ب دروستی ل مسر و تونس و لیبیا هاته ئهڤ ێ ئهڤان دهولهتا ل س������اال 2011دژی س������هلماندن .خهلك حكومرانیی������ا وان س������هرهلدان و داخازێن وان بجھ هاتن.
ناچار موبارهكی دهس������ت ژ حوكمی بهردا و زینولعابدین رهڤی و شورهشگێرێن لیبیاژی قهزافی كوشت. ژینگهه������ا واقعی یا ناڤخۆ چهند دیاردهیان ڤهدگریت ،ژ ههمیان زیقتر :گهندهلی ،ش������هرێن ناڤخ������ۆی و ئاوارهیی. ێ گرفتا گهندهلییێ ل چهند سالێن كێمێن چوویی بوویه جه پویتهپێدان������هكا مهزن������ا نێڤدهولهتی .گهل������هك ژ راپورتێن دهزگههێ������ن نێڤدهولهتی ئام������اژه بۆ پ������هرش و بالڤبوونا گهندهلییێ دگهلهك دهولهتێ������ن ئهفریكی دكهن .ههرچهنده ێ ێ بۆ ئێكا دی یا جودایه ،ل پلهیا ههبوونا وێ ژ دهولهتهك ێ یا ێ پتر ل ێ ه������هر یا بلنده و ژ ههم������ی جیهان رێژهی������ا و مش������هیه .ههروهس������ا گرفتا ههبوونا ئاواره و دهربهدهران ێ ئێكه ژ مهترس������یترین دیاردهیێن سیاس������ی ل كیش������وهر ێ و دهستپێكا ێ یا چاخێ بیست ئهفریكا ،كو ههر ژ نیڤا دو ێ ێ دیارد چاخێ بیس������ت و ئێكێ وهره یا بهردهوامه ،ئهڤ ئاسهوار و ئهنجامێن خرابێن مرۆڤایهتی ،ئهمنی ،سیاسی، ئابووری و كومهالیهتی لدووڤ دمینن .س������هرباری بویهرێن ێ مرۆیی ل كیشوهری ژبهر دمینیت. گوهورینا نهخشهی دیاردهی������ا بهرپابوون������ا گهلهك ژ ش������هرێن ن������هژادی و تهخمپهرێسی و ش������هرێن دی ل كیشوهرێ ئهفریكا دبیته ێ ناس������هقامگیریا سیاس������ی و دهرهنجام كودهتایێن ئهگهر لهش������كهری ژێ پهیدا دبن و پاشی دبیته ئهگهرێ ههولدانا مانا سهركردێن لهشكهری لسهر حوكمی .ئهڤ مهترسییه، ل حالهتێ بێس������هروبهرییا رهوش������ا ئابووری پتره ،تایبهت ێ سیاس������هتا گهش������هپێدانا نهههڤس������هنگ د ئهگهر دهولهت ناڤبهرا ههرێم و كومهلێن نهژادیدا پهیڕهو كر. ل س������هر ئاس������تێ نێڤدهولهت������ی ،جیهان������ا ئهڤ������رۆ بێ������ی بهرچاڤوهرگرتنا سنوورێن سیاسی یێ دهولهتان و بێی پێتڤییا مایتێكرنا حكومی ،تێكههلیهكا زێده یا سیاسی و ئابووری و كهلتوری دناڤ������دا ههیه .دیاردهیا جیهانگی������ری كارتێكرن و رهنگڤهدانا خۆ لس������هر كیشوهرێ ئهفریكا ژ چهند الیهنهكاڤه كریی������ه :ئاسایش������ا ههرێمایهتییا كیش������وهری ،پهراوێزكرنا كیش������وهری و گرفتا ڤهگوهاس������تنا دیموكراسییێ .سهبارهت خاال كارتێكرنا گرفتا ڤهگوهاس������تنا دیموكراسییێ ،بێگومان تێكههلی������هك و بناڤداچونهك د ناڤبهرا ناڤخ������ۆ و دهرڤهدا د سستهمێ سیاسهتا ئهفریكیدا ههیه .ئهگهر ڤهگوهاستن بهر ب دیموكراتییهتێ ژ ساخلهتێن ژینگهها سنووردارا سستهمێ سیاس������ی یێ ناڤخۆیی ل ئهفریكا بزێت ،وهك������و :بهالڤبوونا گهندهلیا سیاسی ،فهشهال سهرۆكاتییان ،شكهستنێن ئابووری و كومهالیهتی ،كو سستهمێ تاكهحزبی و دهستهكا لهشكهری
نهشیاینه س������هرهدهریێ دگهل بكهت و چاره بكهت ،دیاردهیا جیهانگیرییێ خۆ لسهر كیشوهرێ ئهفریكی سهپاند كو خۆ بۆ تشتێ دهرڤهی سنوورێ خۆ ڤهكهت .جیهانگیری بۆ ئهگهرێ بهالڤبوونا رهوشهنبیرییا دیموكراسی ب تێگههێ رۆژئاڤایی ژ الیهنێ فرهحزبییا سیاس������ییا روالهتی بێی گرنگییا پشكدارییا سیاسییا كاریگهرا هاوالتییێن ئهفریكی ،كو ئهڤهژی ههمبهری روویێ دیترێ دیموكراسیهتا راستهقینهیه. هێشتا دیموكراسیهت ل ئهفریكا یا ل قۆناغا دهستپێكێ، سهربورا دیموكراسییێ هێش������تا پێنهگههشتیه ،ههروهكو ل دهولهتێن رۆژئاڤا پێگههشتی .دهولهتێن ئهفریكی ئهوێن بهر ب نههجێ دیموكراس������ییێ دچن گهلهك گرنگییێ ب ناڤهرۆك و كاكال پراتكتیزكرنا دیموكراس������ێ نادهن .داكو دهولهتێن ئهفریك������ی بۆ بجهكرنا دیموكراس������یی ێ بس������هركهڤن ،دڤێت سهقایهكێ ئارامییا سیاسی ههبیت .ئهڤهژی بێی چارهسهرییا گرفتێ������ن وێ یێن دومدرێژ ژ پهنابهر و ش������هرێن ناڤخۆیی و گهندهلییێ س������هرناگریت .ئهگهر هات و كهش������هكێ تهنا یێ سیاس������ی بخۆڤه دیت ،ئهڤه دێ رهنگڤهدانێ لس������هر بزاڤێن گهشهكرنا ئابووری و ڤهگوهاستنا دیموكراسییێ كهت. لسهر ئایندهیێ دیاردێ ،پشتی بوهارا عهرهبی ،پشتگیری نهكرن������ا دهولهتێن مهزن بۆ رژێمێن حوكمێن دیكتاتۆری یێن كو گهلێ خ������ۆ ب چهك و مالێ رۆژئاڤا تهپهس������هردكرن و س������امانهكێ مهزن ژ ژێدهرێن سروش������تی یێن وهالتێ خۆ و ههروهسا هاریكارییێن بیانی لسهر تاكه كهسێن خۆ دابهش دكرن ،ب زیقی ههست پێدهێته كرن .بایێ گوهورینێ یێكو بوه������ارا عهرهب������ی وهرار كری ئهنجامێن خ������ۆ یێن ئهرێنی ههبوون .كاریگهریهكا ئێكسهر لسهر ئێكهمین ههلبژارتنێن سهرۆكاتییێ ل زامبیا ل سێپتهمبهرا 2011پاش شورهشێن عهرهبی ههبوو ،تێدا دهستههالت ب ئاوایهكێ ئاشتیانه هاته ڤهگوهاس������تن .پاش بهربژارێ ئۆپزسیۆنێ لسهر سهرۆكێ ێ ب س������هركهفتی .ئهو دهمێ دهولهتێن زلهێز پهسهندا بهر سس������تهمێن دیكتاتۆری دكرن ،نها ژ بۆ ب دهس������تڤهئینانا پشتگیرییا گهلێن سهرهلدای و شورهشگێر ،داخازا چوون و نهمانا وان دكهن .بۆ نمونه دهمێ دهولهتا چینێ ل س������اال 2006هوش������داری دای ئهگهر هات و (ساتا) ل ههلبژاتنێن س������هرۆكاتییا زامبیا ل س������اال 2006دا س������هركهفت ،ژبهر رهخنهگرتنا وی یا دژوار ژ بۆ وهبهرهێنانێن چینێ ،ئهو دێ پهیوهندیێن خۆ دگهل زامبیا بڕیت ،لێ ل ههلبژارتنێن ساال 2011دلخۆشییا خۆ بۆ سهركهفتنا (ساتا) دهربڕی. http://www.siyassa.org.eg/NewsContent/
گواڵنی 2013
35
سیستهمی سیاسیی ئۆردۆن وهرگێرانی ل ه فارسییهوه :حهسهن سالح مهحموود لهگهڵ ناشیاویی شوێنی جوگرافیی ئۆردۆن و بێبهشبوون له سهرچاوه ئابوورییه ناوخۆیییهکان، له چل ساڵ ،كه لهڕووی پێكهوهژیانی پاشا و دهستووری ئهم واڵته بوونهته هۆ تا ئۆردۆن زیاتر وه ناوبانگێكی باشی نهبووه ،بتوانێت سهقامگیریی خۆی بپارێزێت. ئاشتییانه
زانیاریی گشتی
پاش������ایهتیی ئۆردۆنی هاش������می پانتایییهک������ی () 89213 كیلۆمهتری چوارگۆشهیه .ئهم واڵته كهتۆته سهر كهنارهكانی ڕۆژههاڵتی ڕووباری ئۆردۆنهوه .ئۆردۆن لهباكوورهوه لهگهڵ سوریا ،له ڕۆژههاڵتهوه لهگهڵ عێراق و له باشوورهوه لهگهڵ سعودیا هاوسنووره و له باكووری دهریای سوورهوه ڕێگای ههیه بۆ س������هر كهنداوی عهقهبه .ئ������هم واڵته زیاتر له چوار ملیۆن كهس دانیشتووی ههیه و پایتهختهكهی شاری عهممانه. ئۆردۆن له ڕابردوودا واڵتی خهڵكانی (نیوه سهرهتایی)
36ههڵبژاردن ژماره ()33
بووه و ئهمڕۆكهش پاش������هکهوتی نهوت������ی بهرچاوی نییه. ئاب������ووری ئهم واڵته بێڕمێنه و تهنیا بههۆی درێژكردنهوهی مۆڵهتی گهڕاندنهوهی قهرزه بیانییهکان ،سیاسهتی ئابووریی خۆگونجێن و هاوكاریی واڵته دهوڵهمهنده عهرهبییهکانه ،كه درێژه به ژیانی خۆی دهدات. ج������ۆری حكوومهت :پاش������ایهتیی س������نوورداری پهرلهمانی. دام������هزراوه س������هرهكییهكانی بریتین له :پۆس������تی پاش������ایهتی، س������هرۆكوهزیر و ئهنجومهن������ی وهزیران (كابینه) ،دهس������هاڵتی یاسادانانی دوو ئهنجومهنی ،دهسهاڵتی دادوهری و دیوانی بااڵ.
مێژووی پهسهندكردنی دهستووری ههمیشهیی1952 : مێژوو
نزیكهی چوارههزار ساڵ بهر له ئێستا ،عهرهبهكانی به ڕهگهز س������امی له س������هرزهمینهكانی دهوروبهری ڕووباری ئۆردۆن كه به كهنعان ناودهبردرا ،نیش������تهجێ بوون .دوا بهدوای ئهمانه خهڵكانێكی زۆر ئهم سهرزهمینهیان خسته ژێر دهس������هاڵتی خۆیانهوه كه له سهروویانهوه هیتییهكان، مس������رییهكان و بهنی ئیس������رائیل و دوای ههموویان توركه عوسمانییهكان بوون ،كه له سهدهی شازدهههمی زایینییهوه تا شۆڕشی گهورهی عهرهب له ساڵی ،1916دهسهاڵتیان بهسهر ناوچهكهدا ههبوو. لهم مێژووهدا ئهگهرچی حكوومهتی عهرهبیی جێگیر له دیمهشق خۆی به دهسهاڵتداری ئهم ناوچهیه دهزانی ،بهاڵم بریتانیا بۆ بهرهوپێشبردنی ئامانجی خۆی واته دامهزراندنی واڵتێك������ی یهه������وودی له فهلهس������تین ،ئهم س������هرزهمینهی دابهشكرده سهر سێ بهش. كۆنفرانسی 1920ی سان ڕیمۆ ،سوریا و لوبنانی خسته ژێر دهس������هاڵتداریهتی فهڕهنس������ا و ،عێراق ،فهلهستین و ئۆردۆنیش������ی خس������ته ژێر دهس������هاڵتداریهتیی بریتانیاوه. بریتانیاییهكان له ناوچهی ژێر دهسهاڵتی خۆیاندا میرنشینی نیمچه س������هربهخۆی ئۆردۆنی (دووركهوتوویان)( ) لهژێر پاش������ایهتیی ئهمیر عهبدوڵاڵ بن حوس������ێن كه له نهوهكانی پهیغهمبهری ئیسالم بوو ،لهم ڕووهوه به هاشمی ناودهبردرا، دامهزراند .له 22ی مایس������ی 1946ئۆردۆنی دووركهوتوو س������هربهخۆیی خۆی به دهس������تهێنا و دووای س������ێ رۆژ، عهبدوڵاڵ خۆی به پاشا ڕاگهیاند. عهبدوڵ���ڵ��ا له س������اڵی 1951دا تیرۆر ك������را و دوای ماوهیهك كه جێنشینهكهی كاروباری واڵتی بهڕێوهدهبرد، لهس������اڵی 1953ن������هوهی عهبدوڵاڵ ،حوس������ێن بن تهالل ئهلهاشمی كه تهمهنی ههژده سااڵن بوو ،بوو به پاشا. بهپێی دهس������تووری پهس������هندكراوی كانوونی دووهمی ،1952پاشا دهسهاڵتی زۆری به دهستهوه بوو .ئۆردۆن كه پاڵپش������تیی ئاواتهكانی عهرهبی دهكرد ،له ش������هڕی س������اڵی ،1967كهنارهكانی ڕۆژاوای ڕووباری ئۆردۆنی به ئیسرائیل دۆڕاند و تا ساڵی 1992له باری نائاساییدا بوو .به درێژایی ئهم سااڵنه پاشا كه زیاتر ڕووبهڕووی نائارامیی������ه ناوخۆیییهکان بوو ،ههندێك له ئازادییهكانی
ت������اك وهك ئازادیی رادهربڕی������ن و ئازادیی رۆژنامهوانی سنووردار كرد. لهگهڵ ئهمهش������دا ،له س������اڵی 1990ڕێبهرانی سیاسی واڵت (پ������ڕۆژه یاس������ای نیش������تمانی)یان واژۆ ك������رد ،كه دیموكراس������ی چهند حزبی دهگهڕاندهوه بۆ واڵت و جهختی لهسهر وهفاداری بهرامبهر به پاشا دهکردهوه .ئهم یاسایه لهگهڵ ئهوهی دووپاتی دهكرده س������هر شوناسی ئیسالمیی واڵت ،به ش������ێوهیهكی ئاش������كرا ب������هدوای بهرفراوانكردنی حكومهتی یاسا و پلۆرالیسمه.
هۆكار ه كاریگهرهكان:
دهستووری ههمیش������هیی ئۆردۆن كهتۆته ژێر كاریگهری مافی ئیس���ل��امی و مافی ئهورووپی ،بهتایبهت زیاتر كهتۆته ژێر كاریگهری سیستهمی ( )comman lawبریتانیاوه.
دهستووری ههمیشهیی
بهش������ی 1له ژێ������ر ناونیش������انی (واڵت و سیس������تهمی حكووم������هت) ڕادهگهیێنێت ،كه گهلی ئۆردۆن بهش������ێكن له نهتهوهی عهرهب ،ئیس���ل��ام ئایین������ی فهرمیی واڵته و زمانی عهرهبی ،زمانی فهرمییهتی.
ماف ه بنهڕهتییهكان
بهش������ی 2له ژێر ناونیشانی (ماف و ئهركهكانی گهلی ئ������ۆردۆن) ڕووندهكاتهوه ،كه ئۆردۆنیی������هكان له بهرامبهر یاسادا یهكسانن؛ نایهكسانییهك بهناوی نهژاد ،زمان یان ئایین بوونی نابێت؛ دهوڵهت تا ڕادهی توانا كار و فێركردن بۆ گهلی ئۆردۆن دابین دهكات؛ ئازادیی تایبهتی گهرهنتی كراوه؛ هیچ كهس������ێك جگه بههۆی یاس������اوه زیندانی یان دهستبهس������هر یا ناچار به نیش������تهجێبوون له شوێنێكی تایبهت ناكرێت؛ كهس������هكان پارێزراون له دهس������تدرێژی، جگه ل������هوهی كه بههۆی یاس������اوه بێت ،هی������چ وامێك به زۆرهملێ ناسهپێندرێته سهر كهس و ماڵ و سامانی هیچ كهسێكیش زهوت ناكرێت. لهو ئازادیانهی تر كه ههڵبهت دهكرێت له ڕێگای یاساوه س������نووردار بكرێن ،ئهمانهن :ئازادیی پهرهستش ،ئازادیی باوهڕ ،ئازادیی ڕادهربڕین ،ئازادیی رۆژنامهوانی ،ئازادیی كۆبوونهوه ،ئازادیی دادخوازی و ئازادیی پهیوهندییهكان. به درێژایی ماوهی باری نائاس������ایی تا س������اڵی ،1992 ئازادیی رۆژنامهوانی س������نووردار بوو .دوای نههێش������تنی
گواڵنی 2013
37
باری نائاس������ایی لهو ساڵدا ،دهس������هاڵتی یاسادانان چهند یاسایهكی پهسهندكرد ،كه جارێكی تر ئازادیی رۆژنامهوانی سنووردار دهكرد.
دابهشكردنی دهسهاڵت
دهستووری ههمیشهیی ئۆردۆن كه واڵتێكی یهكپارچهیه، دهسهاڵتی له نێوان پاشا ،دهسهاڵتی یاسادانان ،دادگاكان و دیوانی بااڵ كه بهشێوهیهكی سنووردار كاری چاودێریی دهستووری ئهنجام دهدات ،دابهش كردووه .لهگهڵ ئهمه له پراكتیكدا ،پاش������ا و جێنشینهكهی كه برای بچووكی ئهوه، گشت دهسهاڵتهكانی دهوڵهتیان بهدهستهوهیه.
دهسهاڵتی جێبهجێكار
پۆس������تی پاشا :ماددهی ،26ڕۆڵی پۆستی پاشا پێناسه دهكات( :ل������ه ئ������ۆردۆن كارهكانی دهس������هاڵتی جێبهجێكار دراوهته دهس������ت پاشا .ناوبراو دهس������هاڵتهكانی خۆی له ڕێ������گای وهزی������رهكان و بههۆی رێس������اكانی دهس������تووری ههمیشهیی بهردهست ،دهخاته بواری جێبهجێكردنهوه). پاشایهتی له ئۆردۆن پشتاوپشته .له حالهتێكدا كه پاشا نهتوانێ������ت كارهكانی خۆی جێبهجێ ب������كات یا بۆ ماوهیهك واڵت بهجێبهێڵێت ،جێنش������ینهكهی یا ئهنجومهنی جێنشینی جێنش������ینهكهی ،دهبێته قاییممهقامی پاش������ا .ئهگهر هاتوو پاشا به هۆی نهخۆشیی دهروونی توانای وهرگرتنی پۆستی پاش������ایهتی لهدهست بدات ،دهسهاڵتی یاسادانان دهتوانێت به پهسهندكردنی بڕیارێک لهكار الی بدات. پاشا وهك سهرۆكی واڵت هیچ جۆره بهرپرسیارییهتییهكی نیی������ه و لهبهرامب������هر هیچ دامهزراوهیهك بهرپرس������یار نییه.
38ههڵبژاردن ژماره ()33
دهسهاڵت و ئهركهكانی پاشا ئهمانهن: واژۆكردن و باڵوكردن������هوهی فهرمیی یاس������اكان ،ڕاگهیاندنی شهڕ ،بهستنی پهیماننامهی ئاش������تی و پهسهندكردنی ڕێكکهوتنام������هكان جگ������ه ل������هو ڕێکكهوتننامان������هی كه ب������اری دارایی دهگرنهخ������ۆ یا پهیوهن������ددارن به مافی تایبهتیی كهسهكان ،كه دهبێت لهالیهن دهس������هاڵتی یاس������ادانانهوه پهس������هند بكرێن؛ سازدانی ههڵبژاردن؛ كردنهوه و كۆتاییهێن������ان ب������ه دانیش������تنهكانی پهرلهمان؛ ههڵوهشاندنهوهی ههریهكه له ئهنجومهنهكانی دهسهاڵتی یاس������ادانان ،الدان و دانانی س������هرۆكوهزیر و وهزیرهكانی تر ،به پێشنیاری ئهو دهبێت؛ دامهزراندنی ئهندامان������ی ئهنجومهنی پیران و وتهبێژهكهی؛ دانان و بهخشینی پلهكان ،مهدالییا و شانازییهكانی واڵت و لهشكری؛ دهركردنی لێخۆشبوونی تایبهتی و كهمكردنهوهی سزای تاوانبارهكان .گشت ئهمرهكانی پاشا دهبێت لهالیهن سهرۆكوهزیر و وهزیری پهیوهندیدار واژۆ بكرێن. سهرۆكوهزیران و كابینه :بهڕێوهبردنی كاروباری ناوخۆ و دهرهوهی واڵت به چهند بوارێكی دهگمهن نهبێت ،دهخرێته ئهس������تۆی كابینه كه به ئهنجومهنی وهزیران ناودهبردرێت. س������هرۆكایهتیی ئهنجومهن������ی وهزی������ران ل������ه ئهس������تۆی سهرۆكوهزیردایه .ئهركی وهزیرهكان له ڕێگای پهیڕهوهكان كه ئهوان خۆیان ڕێكی دهخهن و لهالیهن پاش������اوه پهسهند دهكرێت ،پێناس������ه دهكرێن .م������اددهی 49دهڵێت( :ئهمره نووس������راوهکان ی������ا زارهكی������ی پاش������ا ،وهزی������رهكان له بهرپرسیارهتی بێبهری ناكات ).سهرۆكوهزیر و وهزیرهكان بهش������ێوهیهكی بهكۆم������هڵ بۆ سیاس������هتی گش������تیی واڵت لهبهرامبهر ئهنجومهنی دووهمهوه بهرپرس������یارن .ههریهكه له وهزیرهكانیش به ش������ێوهیهكی تاك لهبهرامبهر چاالكیی وهزارهتهكهیان������هوه ،بهرپرس������یار دهب������ن بهرامب������هر ئهم ئهنجومهنهوه.
دهسهاڵتی یاسادانان
پهرلهم���ان :بهپێ������ی م������اددهی ( ،25جێبهجێكردن������ی دهس������هاڵتی یاس������ادانان دهخرێته ئهس������تۆی ئهنجومهنی نیشتمانی (مجلس االمه) و پاشاوه .ئهنجومهنی نیشتمانی له سنا و ئهنجومهنی نوێنهران پێكدێت).
ئهنجومهن���ی پی���ران :س������ناتۆرهكان ب������ۆ خولهكانی چوارس������اڵه ،لهالیهن پاش������اوه دهستنیشان دهكرێن .پاشا ههروهها یهكێك له س������ناتۆرهكان بۆ ماوهی دوو ساڵ وهك وتهبێژی ئهنجومهنی سنا دهستنیشان دهكات. وتهبێژ مافی ههڵوهش������اندنهوهی ئهنجومهنی س������نای ههیه .سناتۆرهكان كه بهالی كهمهوه دهبێت تهمهنیان چل س������اڵ بێت ،ل������ه نێ������وان كهس������انێك ههڵدهبژێردرێن (به لهبهرچاوگرتن������ی خزمهتیان بۆ گ������هل و واڵت ،متمانهی خهڵكیان بهدهس������ت هێنابێت ).نموونهی ئهم كهسانهش بریتین له ،سهرۆكوهزیری له دهسهاڵت و سهرۆكوهزیرهكانی پێش������وو ،ههروهها باڵیۆزهكانی پێش������ووی واڵت .بهپێی دهستووری ههمیش������هیی ،ژمارهی ئهندامانی سنا بهالی زۆرهوه یهكس������انه لهگهڵ نی������وهی ئهندامانی ئهنجومهنی نوێنهران. ئهنجومهنی نوێنهران :ئهندامانی ئهنجومهنی نوێنهران به ش������ێوهیهكی ڕاس������تهوخۆ و بهدنگی نهێنی و بۆ چوار س������اڵ ههڵدهبژێردرێن .پاشا دهتوانێت خولی ئهنجومهنی نوێنهران بۆ ماوهی یهك یان دوو س������اڵ درێژكاتهوه ،یان ب������هر ل������ه كۆتاییهاتن������ی خولهك������هی ،ئ������هم ئهنجومهنه ههڵوهش������ێنێتهوه؛ ل������ه س������اڵهكانی 1974و 1988ئهم دهس������هاڵتهی خۆی بهكارهێنا .ئهنجومهنی نوێنهران ههر ساڵ وتهبێژێك ههڵدهبژێرێت. ههركهس������ێك بیهوێت ببێ������ت به ئهندام������ی ئهنجومهنی نوێنهران؛ دهبێت بهالی كهمهوه تهمهنی س������ی ساڵ بێت. ئهندامانی ئهم ئهنجومهنه ،ههروهك س������ناتۆرهكان ،جگهله مهرجهكانی پێویست ،دهبێت ڕهگهزنامهی ئۆردۆنی ههبێت. س������هر به هیچ واڵتێكی بیانی نهبێت و لهالیهن هیچ واڵتێكی بیانیش������هوه پاڵپش������تی نهكرێت .ئهگهر پێش������تر تووش������ی ههرهسهێنانی دارایی هاتووه ،قهرزهكانی درابنهوه؛ نابێت ش������ێت یان داكهوتووی ئهقالنی بێ������ت ،ههروهها نابێت له كهسوكاری نزیكی پاشا بن. ی ناخۆی خۆیان ههر یهكه له ئهنجومهن������هكان ،پهیڕهو ئاماده دهكهن و بۆ پهسهندكردن ،پێشكهشی پاشا دهكرێت. ل������ه ههردوو ئهنجومهنهكه ،بۆ بهفهرمی ناس������اندنی یهكهم دانیش������تن ،پێویس������ته كه له س������هرهتا ،دوو لهسهر سێی ئهندامان ئامادهبن ،بهاڵم دوای به فهرمیبوونی دانیش������تنی یهكهم ك������ه زۆرینهی ڕهه������ای ئهندامان ئام������ادهی بوون، دانیشتنهكانی تر فهرمی دهبن. پڕۆژه یاس������اكانی دهوڵهت ،س������هرهتا له ئهنجومهنی
نوێنهران باس������یان لێوه دهكرێت ،ب������هاڵم بۆ گۆڕینیان بۆ یاس������ا ،دهبێت لهالی������هن ههردوو ئهنجومهنهوه پهس������هند بكرێت و (پاشا)ش واژۆی لهسهر بكات .ئهو پێشنیارهی كه دووجار لهالیهن یهكێك له ئهنجومهنهكان رهتكراوهتهوه، لهوانهی������ه به دهنگی دوو لهس������هر س������ێی ئهندامان و له دانیشتنێكی هاوبهش������ی ههردوو ئهنجومهنهكان پهسهند بكرێت .له كاتێكدا كه پاشا ،واژۆ لهسهر پڕۆژه یاسایهكی پهسهندكراو نهكات ،به پهسهندكردنی دووبارهی پڕۆژهكه ب������ه زۆرینهی دوو لهس������هر س������ێی دهنگهكان������ی ههردوو ئهنجوم������هن ،ئهو كات پێویس������ته پڕۆژه یاس������ایهكه واژۆ بكرێت و بهش������ێوهیهكی فهرمی ب���ڵ��او بكرێتهوه .پڕۆژه یاس������اكان به دهنگی زۆرینه پهسهند دهكرێن و وتهبێژی ئهنجومهن جگه له كاتێك كه دهنگی دووالیهن یهكس������ان بێت ،مافی دهنگدانی نییه. نوێنهران������ی پهرلهمان مافی بانگك������ردن و لێپێچینهوهی دهوڵهتی������ان ههیه .دهنگدان بۆ وهرگرتنهوهی دهنگی متمانه یان بۆ ههمواركردنی دهس������تووری ههمیشهیی بهم شێوهیه دهبێت( :ناوی ههر نوێنهرێك به دهنگی بهرز دهخوێندرێتهوه و ئهو ڕای خۆی دهردهبرێت).
دهسهاڵتی دادوهری
بهپێ������ی م������اددهی ( ،27دهس������هاڵتی دادوهری لهالیهن دادگاكانی نههێشتنی تاوان كه جۆر و پلهی جۆراوجۆریان ههیه ،بهكاردههێنرێت .ڕای دادگاكان بهپێی یاس������اكان و بهناوی (پاشا)هوه دهردهكرێن. دهس������تووری ههمیشهیی باس له سێ جۆر دادگا دهكات: دادگاكانی عورفی ،دادگاكانی شهرعی و دادگاكانی تایبهت. سیستهمی دادی ئۆردۆن لهسهر دوو بنهمای مافی ئهورووپی و مافی ئیس���ل��امی واته ش������هریعهت ،بنیادنراوه .دادگاكانی عورفی ،دهس������هاڵتی پێداچوونهوهیان به نیسبهت كێشهكانی یاس������ایی و تاوانكاری ههیه .دادگاكانی ش������هرعی كێشهی پهیوهندار به كاروباری كهسهكان ،له حالهتێكدا كه الیهنهكانی كێشهكه موس������ڵمان بن و به نیسبهت كێشهی سهبارهت به دییه ،له حاڵهتێك كه الیهنهكانی كێش������هكه موسلمان بن ،یان یهكێك له الیهنهكان موسڵمان نهبێت بهاڵم ههردووال بڕوایان به دادگای شهرعی هێنابێت ،چارهسهر دهكهن. دادوهرهكانی دادگای عورفی و شهرعی لهالیهن پاشاوه دادهمهزرێن .بهپێی ماددهی ( ،97دادوهرهكان سهربهخۆن و جگه له یاسا ،سهربه هیچ مهرجهع و پۆستێك نێن).
گواڵنی 2013
39
دیوانی بااڵ
دیوانی بااڵ كه ب������ۆ دادگاییكردنی وهزی������رهكان لهكاتی ڕاگهیاندنی تاوان دامهزراو ،جگه لهو ئهركهی خۆی ،دهتوانێت بهپێی داخوازی كابینه ی������ا زۆرینهی ڕههای ئهندامانی ههر یهك له ئهنجومهنهكان ،دهستووری ههمیشهیی شرۆڤه بكات. دی������وان پێك دێت ل������ه وتهبێژی ئهنجومهن كه س������هرۆكایهتی دیوانیش دهكات ،س������ێ ئهندام له ههم������ان ئهنجومهن كه به دهنگی نهێنی و لهالیهن س������ناتورهكانهوه ههڵدهبژێردرێن و، پێنج ئهندامی تر كه له نێوان دادوهره پلهبهرزهكانی بااڵترین دادگای عورفی واڵت ههڵدهبژێردرێن.
دیوانی تایبهت
م������اددهی 123باس له دامهزراندن������ی دیوانێكی تایبهت دهكات ك������ه دهتوانێ������ت بهپێ������ی داخوازیی������هك لهالی������هن س������هرۆكوهزیرهوه ،ههر یاس������ایهكی ئاس������ایی كهلهالیهن دادگاكان ش������رۆڤه نهكراوه ،ش������رۆڤه بكات .بڕیارهكانی
دیوانی بااڵ له رۆژنامهی فهرمیی واڵت باڵودهكرێنهوه و له ڕاستیدا به یاسا دادهنرێن.
رێسای پێداچوونهو ه ب ه دهستووری ههمیشهیی
ماددهی 126دیاری دهكات كه پڕۆژه پێش������نیاركراوهكانی ههمواركردنی دهستووری ههمیشهیی ،پێویسته ههمان ڕهوتی پهسهندكردنی یاسای ئاسایی تێپهڕ بكات؛ ئهویش جگه لهوهی كه بۆ پهس������هندكردنی پڕۆژهی ههمواركردن ،بهدهس������تهێنانی بهالی كهمهوه دهنگی ئهرێنی دوو لهس������هر سێی ئهندامان له ههریهك له ئهنجومهنهكان ،یا لهكاتی س������ازدانی دانیش������تنی هاوبهشی دهنگی ئهرێنی دوو لهسهر سێی گشت ئهندامان ،له تهك پهسهندكردنی پاشا پێویسته .لهكاتێكدا كه دهسهاڵتهكانی پاشا لهالیهن جێنشێنی (پاشا)هوه جێبهجێ دهكرێن ،جێنشین ناتوانێت پڕۆژه ههمواركردنێك پهس������هند بكات ،كه مافهكانی شانشێنی بخاته ژێر كاریگهری خۆیهوه.
ئۆردۆن ناوی ڕهسمی:
شانشینی ئۆردۆنی هاشمی
پایتهخت:
عهممان ،ژمارهی دانیشتوان 1.200.000کهس – ئامار ٢٠١٠
پانتایی خاک:
89.213کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتوان:
6.181.000کهس -ئامار ٢٠١١
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠١١ – )%٨٢،٧
ڕێژهی ژنان:
(٢٠٠٩ )%٤٨،٧
ڕێژهی پیاوان:
(٢٠٠٩ )%٥١،٣
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٧ )%٩٢،٢( : ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
()%٨٨،٩
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
()%٩٥،٢
ڕێژهی ژنان له پهرلهمان:
(٢٠٠٩ -)%٦،٤
ئابووری:
( )%٣،٣کشتوکاڵ )%٣١،١( ،پیشهسازی و ()%٦٥،٦یش خزمهتگوزارییه٢٠١١ .
ڕێژهی بێکاری:
(٢٠١١ – )%١٢،٥
سهرچاوه :کتێبی "قانون اساسی هشتاد کشور جیهان"
40ههڵبژاردن ژماره ()33
جان جاک روسو
پێشهنگێ فهلسهفا روشنگهری
هیڤی بهرواری -بهرلین
جان جاک روس������و :فهیلهسوف ،بیرمهند ،نڤیس������کار ،موزسیهن و پێشهنگێ بزاڤا روشنگهری یێ فرهنسی سویسرییه. جان جاک روسو یهک بوو ژ ڕێخوهشکهرێن شوڕهشا فرهنسی یا ساال ()1789ز. روسو نڤیسکارێ پهرتۆکا ناڤدارا بناڤێ پهیمانا جڤاکییه ،کو چاڤاکانیهکه ژ چاڤکانیێن هزرا سیاسی یا نوو یا جیهانا ئیرۆ .وهک تێزانین ،روسو ب ههژاری ژیایه و ب ههژاری کۆچا داوی کریه ،لهوما روسو ناچار بوو ههر پێنج زارۆیێن خوه یهکس������هر پشتی ژدایک بوونێ ،بش������ینیته جهێ بخوهدیکرنا (زارۆیێن بێ خوهدی) ،ژبهرکو ئهو نهدکاری گرێنتییا ژیانا وان و تهندروستییا وان بکهت .روسو ئالیکارییا ماددی بێبهرامبهر ژ چ شاهو ئالیان قهبول نهدکر ،لهوما روسو دگهل پرانییا فهیلهسوف و نڤیسکارێن چاخێ خوه یهک نهبوو. چاخ������ێ مرۆڤ بهرههمێن روس������وی بخوینیت ،دێ زهاللی ،پاقژی و س������وفیاتییێ تێدا بینیت .ئهو بانگا روش������نگهرییا هاوس������هنگ دکهت ،کو لهش������ی و روحێ ،س������وز و ئاقالن بپارێزیت .چاخێ ئهو لسهر براتی و وهکههڤیێ دئاخڤیت باال مرۆڤی دکشینیت و باندورێ لسهر ههستێن مرۆڤی دکهت. گواڵنی 2013
41
جان جاک روسو کییه؟
جان جاک روس������و ل باژێرێ (جنێڤ) ل سویس������را لس������اال ( )1712ز ،ژ مالبات������هک برهگ������هز فرهنس������ی ژدایکبوویه ،بابێ وی ماموس������تایێ دانسێ بوو ،دایکا وی پشتی ژدایکبوونێ ب ( )8رۆژان کۆچا داوی کریه. بابێ وی تاکو تهمهنێ شهش سالییێ ئهو فێری خاندن و نڤێس������ینێ کریه .بابێ وی بشهڤ پهرتوکێن زارۆکان و چیرۆکێن پههلهوانی ژێرا دگوتن ،پاش������ان پهرتۆکێن نڤیسکارێن مینا (فونتنیل ،ئوفید ،مولییرۆ بلوتارک ژێرا دخاندن ،ئهڤێ یهکێ باندور لس������هر ڕوش������نبیرییا وی دتهمهنێ بچوکاتییێدا کر. پشتى مرنا بابێ وی ،مامێ وی ژێ بهرپرسیار بوو، شانده خاندنگهههکا هوندرین ل (بوسای) کو قهشهکێ پروتستانتی رێڤهبهرییا وێ دکر .جان جاک دوو ساالن لوێرێ ما ،دیسان ڤهگهریا (جنێڤ). پاش������ان مامێ وی ژبوو پهیداکرنا نانێ ژیانێ ،ئهو ش������انده دهف نیگارکێشهکی ،دا فێری وی کاری ببیت، لێ ئهو نیگارکێش یێ توندو خۆپهرست بوو ،خارن ژێ قوت کر ،لهوما جان جاک ژبوو پهیداکرنا نانێ رۆژانه، فێری دزیێ بوو ،پاشان ڤیانا خاندنا پهرتۆکان بۆ جان پهیدا بوو ،لهوما وی بریاردا دهس������ت ژ نیگارکێشییێ بهردهت و ژ باژێرێ (جنێڤ) برهڤیت. روس������و ژبهر دهردێ خهزانییێ ل پر گوند و باژێران گهریا ،پاشان نیاسینی دگهل رههبهرهکی کر کو پارچه موزیکهک������ێ ب بهایهکێ کێم بژهنیت .ژبهر حهز و ڤیانا وی ژبوو موزیکێ،وی پر گرنگی ددا زانس������تا موزیکێ، لهوما ژب������ۆ بهردهوامییا ژیانێ ههموو مههان ئاههنگێن موزیکێ ساز دکرن. روسو ژ بۆ پهیداکرنا نانێ ژیانێ پر ههول دان .هند ئاههنگێن موزیکێ سازدکرن لێ سهرکهفتن تێدا نهدیت، لهوما چاخێ زارۆیێ ئێكێ ژ دایک بووی ،ژترسا نانێ ژیانێ ش������انده جهێن تایبهت یێن زارۆیێن بێ خوهدی، داکو زارۆیێ وی ژ مرنێ رزگار بکهت .پاش������ان ژبهر ههمان رهوشا ئابووری و تهندروستی ههر پێنج زارۆیێن خوه شاندنه وی جهێ تایبهت ب زارۆیان. وهک������ه تێزانین د وی دهمیدا رێژهیا مرنا زارۆیان ل وی جهی پێنجی ژ سهدان بوو ،پشتی 10ساالن ،ئێدی چ ش������ونوارێن زارۆیێن وی نهمابوون ،لێ پشتی روسو
42ههڵبژاردن ژماره ()33
ناڤدار بۆی ،بوویه خوهدیێ بیردۆزا پهروهرده و فێربوونا زارۆیان .بس������هدهما کو وی زارۆیێن خوه شاندنه جهێ تایبهت و خوه ژێ خالس کریه ،خهلکی رهخنهکا توندن لێ گرت ،یهک ژوان بیرمهندان ڤولتێر بوو ،روسو پشتی هینگێ پهش������یمان ب������وو و ویژدانا وی ئێش������ا ،لهوما د پهرت������ۆکا خوهیا بناڤێ (ئیمیل)دا دبێژیت» نه خهزانی، نهکار و نه ش������هرما مرۆڤان و چ تشت ژ ڤانه ،نکارن لوی بابی ببورن یێ کو بهرپرسیارییا ژیان و پهروهردا زارۆیێن خوه نه گرتییه سهر ملێن خوه« لس������اال ()1749ز روس������و نێزی تهمهنێ 40سالییێ ب������وو .پهیوهندیێن وی دگهل فهیلهس������وف (دیدرۆ) بهێز کهتن ک������و نێزيكی تهمهنێ وی ب������وو ،ههوهها د ئالییێ ژیانێ������داژی وهکههڤ بوون ،ههروهه������ا پهیوهندی دگهل (داالمبیر و کوندیاک) ههبوون .روسو بهشداری د هند گوتاراندا کر ،کو د سازییا پهردوهدێدا ژئالییێ دیدرۆ و داالمبیرڤه دهات وهشان .پاشان ب گوتارهکێ دهربارهی باندورا سهرهلدانا زانستی و هونهری لسهر ئهخالقی، بهشداری د پێشبازییهکێدا کر .دڤێ پێشبازییێدا روسو خهالتا یهکان وهرگرت .پش������تی دهمهکێ ،تهندروستییا وی تێکچ������وو ،وی لێکولین������هک دهرب������ارهی تێکچوونا پهیوهندییان دناڤبهرا خهلکێدا ژبۆ ڤولتێر شاند ،ڤولتێر د بهرس������ڤێدا ژ روسوی را گووت» ته ئهم مینا ئاژهاڵن ئهژمار کرین������ه ،چاخێ مرۆڤ لێکۆلین������ا ته دخوینیت، مرۆڤ دخازیت لسهر چار لنگان برێڤه بچیت». پاش������ان روس������و چ������و مێهڤاندارییا مارش������ال (دی لوکسمبورگ ) و خێزانا وی ،لوێرێ گرنگترین بهرههمێن خوه نڤێس������ین .پهرتۆکا خوه یا بناڤێ (هیلوبیز ئا نوو) تهواو کر ،دیس������ان پهرتۆکێن خ������وه یێن بناڤێ (پهیمانا جڤاکی و ئیمیل)و رومانا خوهیا داوی بهالڤ کرن ،ڤان نڤێسێن روس������وی ئازراندنهک خسته دناڤا ئولدار ،بێ باوهر ،خرستیان و فهیلهسوفان ههموویان بگشتی.
جان جاک روسو و پهیمانا جڤاکی و جڤاکا باژێرڤانی: تێگههێ پهیمانا جڤاکی لگور تێگههێ کالسیک ژبۆ زاراڤهیێ پهیمانا جڤاکی ددرێژاهییا دیرۆکا ئهدهبیات������ا هزرا مرۆڤاندا ژ دهمێن
کهڤن ،ژ دهما دهرکهفتنا فهیلهس������وفێن مینا (سقرات و ئهفالتۆن) 400سال بهری زایینێ دهرکهفتییه ،پاشان بش������ێوهیێ بیردۆزا زانستی لسهر دهستێن هند زانایێن جڤاکن������اس مینا (توماس هوبز ،جون لوک و جان جاک روسو) هاتیه لێکولینکرن و پێشدابرن. زاراڤهیێ پهیمانا جڤاک������ی :لههڤهاتنا هژمارهک یان کومهکا کهس������انه دناڤبهرا خوهدا داکو جڤاکهکێ ئاڤا بکهن ،لس������هر بنگهه������ێ مفایێ ههڤپار و دوورخس������تنا زیان������ان .لههمبهر وێ یهکی ک������و تاکهکهس ئیرادا خوه بدهت دهس������تێ وێ کومێ یا نوێنهراتییا دهس������تههاڵتێ دکهت. لێ تێگههێ نوو یێ پهیمانا جڤاکی ،ل داوییا سهدساال بیستان هند گوهڕین بسهردا هاتن و باندورا خوه لسهر کر. سهدهمێن ڤان گوڕانان ئهڤن: -1گوهرینا سیس������تهمێ سوسیالیست ژبۆ ئابوورییا ئازاد. -2جیهانگیری. -3گونجاندنا ههیکهلی. ج������ان جاک روس������و ی������هک ژ مهزنتری������ن بیرمهندێ سهدس������اال ههژدان ل فرهنس������ا تێت ناس������کرن ،روسو رولهکی ئهکتیڤ د چاخێ ڕوش������نگهری و رێخوهشکرنا شوڕهشا فرهنسادا ههبوو ،کو باندور لسهر ئهوروپا و ههموو کیشوهرێن جیهانێ کر . روسو زانایهکێ ههمهرهنگ بوو ،بشێوهیهکی باندورا وی لسهر پرانییا قادێن زانستێ ههبوو. ژ ئالیهک دنڤه ،بیرمهندهکێ سیاسی ،زانایێ ئهخالقی و نڤیس������کار د وارێن هونهر،ئهدهب ،پهروهرده و رهخنا شارستانیدا. روس������و د هزرا خوه یا ڕوش������نگهریدا ،ب هژمارهک فهیلهس������وفێن مینا (توماس هوبز ،جون لوک ،میکاڤیللی و دی������کارت)ی بباندور بوو ،لس������هر بنگههێ هژمارهکا ههڵوێستان و لسهربنهمایێ رێزگرتنا ئاقلی. ههروهها روسو ب هند فهیلهسوف و بیرمهندێن مینا (کان������ت و هی������گل) بباندور بوو .روس������و هن������د بیردۆز پێشکهش کرن ،ژبیردۆزێن (توماس و جون لوک) جودا بوون ،ژ ئالییێ ش������رۆڤهکرنا وی ژبۆ خوهزایا مرۆڤان، تهکهزێ لس������هر ئازادییا مرۆڤان یا خوهزایی دکهت ،کو مرۆڤ ژ بنگههدا یێ خێراخاز و باشه.
ژبۆ میناک ،دهربارهی دیتنێن (هوبز) کو بانگا وی ژبۆ وێ یهکێ (حاله الفطره) کو مرۆڤی ژ دهستپێکێ ش������هر دهوندڕێ ویدا ههیه ،لێ رێژهیا وی شهڕی ژ مرۆڤهک������ى ب������ۆ ی������ێ دى جودایه ،دبێژیت» ش������هرێ ههموویان دژی ههموویان» لێ ئهڤ رهوشه لبا روسو رهوش������ا ئازادییا تهواوه کو وهکههڤی و بهختهوهری ژبۆ ههم������وو مرۆڤاتیێیه ،ژ ئالی������هک دنڤه وێ دیتنێ رهتدکهت یا دبێژێت (مرۆڤ ئاژهڵهک خوهدی ئاقله)، لێ لگوری دیتنێن روسو مرۆڤ خوهدی تایبهتمهندیهک جودایه ،ئهوژی ش������یانێن مرۆڤانه ژبۆ کهمالێ .ئهڤ گوتنه تێت وێ واتهیێ کو مرۆڤ دکاریت چاکسازیێ د مرۆڤاندا بکهت و بهرێ وی بدهت باش������یێ و پێشدا ببهت. پشتی زێدهبوونا ههژمارا ئاكنجییان و پێشداچوونا ئاب������ووری و ژیان������ا جڤاکی ب زهحم������هت کهتی ،ژیانا جڤاکییا خوهزایی پێش������دا چوو ب������هر ب ژیانا جڤاکییا باژێرڤانی .مرۆڤژی ژ رهوش������ا (الفطره) یا خوهش و ئاسان ،ژبۆ رهوشا ئاژاوه ،ههڤدژی و نهئارامییێ هات گوهرین. رهوشا ئاژاوه و ههڤدژییێ ،ئهو مرۆڤ پاڵدان یێن کو دیتی پێویس������ته ئ������هو پێگرییێ ب ژیان������ێ بکهن ،داکو پارێزگارییێ ژ ئ������ازادی ،ئارام������ی و بنهجهبوونا خوه بک������هن .ئهو دناڤب������هرا خوهدا لههڤهات������ن کو جڤاکهکا باژێرڤانی لس������هر بنگههێ (پهیمانا جڤاکی) ئاڤا بکهن، بش������ێوهیهکی کو لگوری وێ دڤێت ههر تاکهك دهست ژ مافێن خوه بهردهت ژبۆ جڤاکێ و بێخیته ژێر دهس������تێ دهس������تههاڵتا بلند ،بش������ێوهیهکی ه������هر ئهندامهک تێدا بهشهکه ژ ههموویێ یان ژ (ئیرادا گشتی). لگوری دهربرینا روس������و دبێژیت» ئ������هو نه کومهکا ئیرادێن تاکهکهسانه ،لێ ئهو گیانێ گشتی یان (ئاقلێ تهڤایی)یه ،دهربرینێ ژ بهرژهوهندییێن گشتی دکهن کو ئهو چاڤکانییێ یاسا و دهستههاڵتێیه«. روس������و دبێژیت»یهکهم جار چاخێ مرۆڤی دهستێ خوه دانیه سهر پارچه زهڤییهکا دیاکری ،یا گوتی ئهڤ ملکێ منه ،ئهو کهس������ێن دهردورا وی باوهر کریه .ئهو یهکهم کهسه کو جڤاکا باژێرڤانی ئاڤاکری .دیسان ئهو یهکهم کهس������ه کو کارێن خراب ،شهڕ ،کوشتن و ئێش وئازار د ناڤبهرا توخمێ مرۆڤانا پهیدا کری ،لێ چاخێ تاکهکهسی دیتی کو ئهڤ ملكه سامانێ خهلکێ سڤیله
گواڵنی 2013
43
و زیانێ دگهههنیته جڤاکێ ،هزرکر کو هند سیس������تهما س������ازبکهن ژبۆ کێمکرنا ئێش وئازارێن وان .بڤێ یهکێ هند یاس������ا دهربارهی ماف������ێ خاوهندارێتییا رهها هاتن سازکرن ،کو دبێژنه وێژی پهیمانا جڤاکی.
بنهمایێن پهروهدرێ لبا جان جاک روسو: کورتییا بیردۆزا پهورهدێ لبا جان جاک روسو:
-1ئارمانج������ا ههری بلند ژبۆ پهروهردێ ئهنجامدانا بنهمایێن باشه و كويرکرنا وان د خوهزایا مرۆڤاتییێدا، دماوهیێ سازییێن جڤاکی و پهروهدهیێدا. -2روسو خوهیا کریه کو چاخێ مرۆڤ ژدایک دبیت گیاندارهک باش������ه ،لێ گهندهلییا جڤاکێ خوهزایا وی خهراب و تهڤلیههڤ دکهت. -3لگور دیتنێن روسو خوهزایا مرۆڤان مینا روهکێیه، پێویس������ته چاڤدێرییا وێ بک������هن و گرنگییێ پێ بدهن، ئهڤهیه بهرپرسیارییا پهروهدهكاران. -4روس������و دبێژیت» مه سێ ماموستا ههنه ئهوژی ئهڤن (خوهزا ،مرۆڤ ،تشت) خوهزا ب رێیا گهشهکرنا هوندری������ن و رێیا ئێش و ئازاران مه فێر دکهت ،مرۆڤ مه فێر دکهت یان پێویسته مه فێر بکهت ،کا چاوان ئهم مفای ژ وی تش������تی وهربگرین ،ئهو تش������تێ خوهزایێ نیشانی مه دای ،لێ تشت پێزانینان لمه زێده دکهت. -5پێویسته ئهو وانێت ئهم ژ ڤان ههرسێ ئالیان فێر دبی������ن ،دناڤبهرا خوهدا لههڤهات������ی و نێزیکی ههڤ بن، نهک ههڤدژ و ژههڤ دوور بن. -6ئهو تش������تێ خوهزا ددهت مه ،ئهم نکارین بسهردا زال بین ،مهبهستا مهژی ئهوه یا خوهزا ژمهرا دهستنیشان دک������هت .لێ هێزا توندا بس������هردا زال دبی������ت فێربوونا مرۆڤانه .بش������ێوهیهکی کو دگ������هل ئارهزوویێن خوهزایێ بگونجیت ،گهر وهها نهبیت دێ ههڤدژی پهیدا بیت. -7پێویس������ته فێربوون������ا فهرمی دگ������هل ئارهزوویێن مرۆڤی بگونجیت ،داکو راستی تهڤلیههڤی و ئارێشهیان نههێن. -8پێویس������ته ئهم رێزێ ل دلپاکییا زارۆیان بگرین، ههروهها پێویسته ههر تشتێ ئهو خوهشییێ ژ زارۆکینییا خوه ببینن و تێدا بژین ئهم گوهدارییا وان بکهین. -9پێویس������ته ههست ،خهیال و ش������یانێن مه دگهل ئارهزوویێن مه یێن خوهزایی بگونجن.
44ههڵبژاردن ژماره ()33
-10پێویس������ته زارۆیان فێری ب������اوهری بخوهبوونێ بکهین ،کو ئهو بخوه ههوڵ بدهت ژبۆ ههر تشتێ لدهردور بکهت بێی ئالیکارییا دایبابان یان یهکێ دن .چهندی ئهو ش������یانێن وان ههین ژب������ۆ کارێ خوه ب������کار بینن ،دێ باوهرییا وان بخوه زێده بیت کو کارێ خوه نادهن سهر ملێن یهکێ دن. -11پێویسته مرۆڤ ئێش و ئازاران ب زارۆیان بدهت تاقیکرن ،بشێوهیهکی وهک پێشهکییا رێیا ژیانێ بگشتی ب خوهشی و نهخوهشی نیشان بدت .لێ پێویسته نه ژ شیانێن وان کێمتر ،نهژی زێدهتر بیت ،ژبهرکو خوهزا ب رێیا ئێش و ئازارن مه فێر دکهت. -12نابی������ت مرۆڤ زارۆی ژمافێ وی زێدهتر س������زا بدهت ،ژبهرکو ئهڤ یهکه زارۆی مینا کولهیان لێ دکهت. دیسان لێبورینا زێدهتر ژ وی نهدهنێ ،ژبهرکو ئهڤ یهکه دێ زارۆی ب������هر ب زۆردارییێڤه ب������هت .خوهزایێ زارۆ کری������ه گیان������دارهک پێویس������ته ئهم ح������هز ژێ بکهین و ئالیکارییا وی بکهین ،ن������هک ئهم زولمێ لێ بکهین ،یان ئهم وان پهرێسین یانژی بترسینین. -13ژبۆ پهروهردا زارۆیان ههس������تێن نه باش بکار نهئین������ن ،مینا ترس ،حهس������ودی ،بهخیلی ،یان کهرب ژ یهک������ێ دن ڤهببن وهک رێ ژبۆ پ������هروهردا زارۆیان ،لێ پێچهوانه ههوڵ بدهن ژبۆ باشییێ ،ژبهرکو رێيێن خراب زارۆیی بهر ب رێیێن شهرخوازڤه دبهت. -14ه������هوڵ بدهن زارۆی ب رێییا ئهزمۆنا فێر بکهن. بێی وانهیێت راستهوخۆ.
جان جاک روسو و ئازادی د پهروهردێدا:
جان جاک روس������و یهکه ژ گرنگترین فهیلهس������وفێن ڕوش������نگهری یا فرهنسی .دیس������ان فهلسهفا خوهزایی لس������هر دهستێن وی ل فرهنسا پێشداچوو .ههر ب رێیا ڤێ فهلس������هفێ روس������وی رهخنه ئاراستهی وی شهرێ دژیانا سیاسی ،جڤاکی و شێوهیێن پهروهردا وی دهمیدا ههبوون دکر .روسو ب رهخنێ بتهنێ نهراوهستا ،بهلکو وی دیتنێ������ن خوه یێ ئاقلی ژبۆ جڤاکێ ئانین زمان ،ژبۆ بدهس������ت خس������تنا ئازادیێ و خهلک تێ������دا پهروهردهکا خوهزای������ی بێت پهروهردهکرن ک������و دماوهیێ وێدا ئازاد بیت. رهێن بنهمایێن مافێ سیاس������ی د پهرتوکێن روسودا تێن دیتن ،دیسان ئازادی د پهروهردێدا دێ بیروباوهر و
بنهمایێ������ن پهرتوکا (ئیمیل و پ������هروهرده)دا تێت دیتن. پڕانییا کهسان لسهر وێ باوهرێنه کو پهرتوکێن وی یێن بناڤ������ێ (پهیمانا جڤاكی و ئیمیل) باش������ترین پهرتوکن روسوی پێشکهشی مرۆڤاتيیێ کرین ،لهوما ژ (روسو) را دبێژن فهیلهسوفێ ئازادییێ. وهک تێزانین تێگههێ ئازادی ژ تێگههێن بنگههینه د هزرا مرۆڤاتیدا ،ههروهها د ئالییێن هزری ،سیاس������ی و پ������هروهردا نوو پر گرنگه ،کو ئهڤ جهێ ههری گرنگه د هزرا روس������وی و فهلس������هفا ویدا .ئهڤ ه������زرا وی یا پهروهدهیی د پهرتوکا وی یا بناڤێ (ئیمیل) بشێوهیهکێ باش رهنگڤهدایه. پێشکهکش������کرنا پروژێ روس������وی دهرب������ارهی ژیانا خوهزایی یا بهرێ ،ژبۆ پهیدا بوونا دهولهت و یاس������ایێ رێیهک بوو ژبۆ تێگهههش������تنا فهلسهفا وی یا سیاسی، جڤاکی و پهروهردهیی. روسوی پهیوهندییێن دناڤبهرا سیاسهتێ و پهروهدێدا دههموو چاخێ������ن بهرێدا خواندبوون ،لهوما ئهو پێزانین بش������ێوهیهکێ زهالل د پهرتوکێ������ن وی یێن سیاس������ی و پهروهردهییدا خوهیانه .ژبهرکو ئارمانجا پروژێ سیاسی و پهروهردهی������ی ،لداوی������ێ بدهستخس������تانا ئازادیێیه و زرگارکرنا مرۆڤانه ژ کولهتییێ. گوتارا روس������وی یا یهکهمین ژبۆ وێنهیان (زانست و هونهر) دهربارهی دهستنیشانکرنا پرسگرێکا گهندهلییا ئهخالقی و نهبوونا ئازادیێ بوو ،کو ئاراستهی زانست، هونهر ،فهلس������هفه و سیاستێ بههڤرا کربوو .دهستپێکا پروژێ روس������وی یێ پهروهدهیی و سیاس������ی لس������هر (ئابووری و سیاس������هتێ) بوو .پهروهرده ههموو بههڤرا پهروهردا نیشتمانییه کو هاووالتیان لسهر رهوشتێن وی یێن کهڤن ئاماده دکهن .ئهو بههڤرا هاووالتی و مرۆڤه، دیس������ان لگور روس������و حکومهت هاووالتی چێ دکهت و پ������هروهرده ئاالڤ ی������ان ئامیرێ چێکرنێیه .سیاس������هت هاووالتییان بخوهدی دکهت ،لێ پهروهرده سیاسهتێ و هاووالتیی������ان چێ دک������هت ،ژبهرکو ه������هر هاووالتییهک سیاسییه. مهبهستا روسو ژ پهروهردا هاووالتی ،بدهستخستنا ئازادی و فهزیلهتێیه بههڤرا ،لێ ژبۆ بدهست ئانینا ڤان ههردوو بهرههمان ،پێویس������ته ژ زارۆکینییێ دهست پێ بکهن و لدیف چوونلسهر وێ پهروهردێ ههبیت ،تاکو زارۆ دبیته مێر و ئ������هو مێرژی ،د یهک دهمدا مرۆڤ و
هاووالتییه .روس������و لس������هر ڤێ م������ژارێ دبێژیت» چ نیش������تمانپهروهری بێی ئازادی نابیت و چ ئازادی بێی فهزیلهت و هاووالتی نابیت» ئهو پهروهردا روس������وی د (ئابوورییا سیاس������ی)دا خوهیاکری ،پهروهردهکا نهتهوییه .ژ ههموو وان کهسان دگریت یێن د چارچوڤێهاووالتیبوونێدا دژین .دپهرتوکا روس������وی یا بناڤێ (ئیمیل یان پهروهرده) ،خوهیا دبیت کو روسو ژ دهستپێکێ تاکو داوییێ ب پروژێ پهروهردا تاکهسی رادبیت. روس������و ژبۆ پهروهردا هاووالتی ب������هرێ خوه ددهت پ������هروهردا مالباتێ .لگور دیتنێن روس������وی ،ئازادی د پهروهردێدا ئ������هوه کو مرۆڤ بکاریت تش������تێ بخازیت بکهت ،دیس������ان ئهو تش������تێ نهڤێت رهتبک������هت ،ژبهرکو مرۆڤ وێ دکهت یا ژێتێت .روس������و دبێژیت» ژبۆ ههر کرنهکا ئازاد دوو س������هدهم ههنه ،یا یهکان س������هدهمێ مهعنهوییه ئهوژی ئهو ئیرادهیه یاکو ئهو کرنا گرێدایی وی دهستنیشان دکهت ،س������هدهمێ دووهم ئهو هێزه یا ئهو بکار دئینیت». ئ������ازادی د پهروهردێدا گرێدایی پێویس������تییێیه .ئهو کهس������ێ پهروهردێ دبینی������ت فیزیک������ی وهک نوێنهرێ خوهزایێ وێ پێویس������تییێ بهرجهس������ته دکهت ،روسو دبێژیت» من بخوه ههموو بهندێن دیتنان شکاندن و ئهز چ بهندان ناس ناکهم بتهنێ بهندێن پێویستییێ نهبن. لگوری روسوی ئازادی مافێ خوهزایی یێ مرۆڤانه، ژبهرکو م������رۆڤ ئ������ازاد ژدایک دبیت ،لێ پ������هروهرده، سیستهمێ سیاس������ی و جڤاکی كرستیانی لسهر دهمێ روسو ،رێیا کولهکرن و کرێتکرنا خوهزایا مرۆڤان بوو. چ رێ نهب������وون کو ژبۆ پارس������تنا ئازادیی������ا مرۆڤان و رزگارکرن������ا وان ژ گهندهلیی������ێ ،بتهن������ێ پهروهردهکرنا مرۆڤان ژ دهمێ ژدایکبوونێ نهبیت .پهروهرده ژ دهمێ ژدایکبوون������ێ وهک ئهنجامدانا رزگارکرنا راس������تییێ. پهروهرده وهک کومهلهکا کرداران کو ئازادییا زارۆی ژ تێگهه������ی ڤهدگوهێ������زن بۆ ئهنجامدان������ێ و ژ تیوری بۆ پراکتیکێ. لگوری ڤان مهرجێن گش������تی یێن فهلسهفا روسوی، ئازادی د پهروهردێدا تێ������ت پێکئانین بێی ڤان مهرجان ئازادی بتهنێ ن������اڤ دمینیت و چ رێ ژبۆ پێکئانینا وێ نابن ،دگهل ڤان مهرجێن ژورین روسو هند مهرجێن دی دهستنیشان دکهت .هند ژوان گرێدای وی کهسینه یێ
گواڵنی 2013
45
پ������هروهردێ دبینی������ت ،هند ژی گرێ������دای زارۆی و وێ ژینگههێنه یا زارۆ لێ دژیت .پێویسته کهسێ پهروهردێ دبینیت یێ ب ئاقل و ئازاد بیت ،ديسان خوهدی گیانهک بلند بی������ت ،نه بکڕی������ت و نهبفروش������یت ،واته خوهدی ههڵوێست و ویژدان بیت .روسو لسهر مژارێ دبێژیت» کهس������ێ بخازی������ت یهکی پ������هروهرده بکهت پێویس������ته لدهس������تپێكی ژ خوه دهس������ت پێ بکهت ،واته لپێشییێ ماموستایێ خوه بیت. روسو دهربارهی تێگههێ ئازادییێ دبێژیت «ئازادی ئهو بهالنسه كو دناڤبهرا ئیرادێ و هێزێدا ههی» لگوری روس������وی مرۆڤێ ئازاد ئهو مرۆڤه یێ بکاریت تش������تی بڤێت بکهت ،ل چ تش������تێن ژ شیانێن خوه زێده نهخازیت. وهک تێزانین ههڵوێس������تێ ئ������ازادی د پهروهردێدا ژ ئافراندنا روس������ویه ،ژبهرکو ههڵوێس������تێ ئ������ازادی د پهروهردێدا بهری روس������وی مینا خهونهکێ بوو ،ژبهرکو شێوهیێن توندوتوژی و نهڤیانێ د پهروهردا وی دهمیدا ههی ،نههاتبوو پروتهس������توکرن و رهتکرن .لێ روس������و ئ������ازادی دپهروهردێ������دا وهک سس������تهمهک بنگههین د پهروهردا خوهدا ئهنجامدا. سس������تهمێ ئازادی د پهروهردێدا ،روسو رێ ددهت ههر زارۆیهک لگوری شیانێن خوه گهشه بکهت بێی کو
ههست ب نهڤیانێ بکهت ،سستهمێ روسوی (ئازادی د پهروهردێدا) باندور لسهر ههموو سیستهمێ پهروهردا کهڤ������ن کر ،بگ������ره ژ رهفتار و ش������ێوهیێ رێڤهبهرییێ و ئافراندنا پروگرام و رێیێن فێربوونێ .سستهمێ ئازادی د پهروهردێ دا لبا روسوی ،دگهل سستهمێ سیاسی، ئاب������ووری و جڤاک������ی دگونجا ،یێ ک������و بنهمایێن وێ د پهیمانا جڤاکیدا ههین .ئهوژی دهولهتا کۆماره لس������هر بنهمایێ ئازادی دناڤبهرا تاکهکهسێ وێدا .بشێوهیهکی ههر هاووالتیهک مافێن خوه یێن سیاس������ی و ئابووری ناس بکهت و دهستنهدهت ئازادییا کهسێن دن. لسهر ڤێ مژارێ روسو تهکهزێ لسهر وێ یهکێ دکهت، ک������و ئازادی د پهروهردێدا د ههم������وو جھ و دهماندا پێک ناهێت ،دیسا ژبۆ خاستهک ،ئارهزوو و شههوهتان پێویسته ئاقل و رێخس������تنا ئاقلی سهرکێشییێ بکهت ،ژبهرکو ئاقل ههبوونا م������رۆڤ و ئازادییێ بههڤرای������ه .ژئالییهک دنڤه، روسو تهکهز لسهر وێ یهکێ کر کو ئازادی د پهروهردێدا باندورا وێ ژ سس������تهمێ سیاس������ی ،ئابووری ،جڤاکی و هزری یێ ووالتهکی بۆ یێ دن تێت گوهرین. دیسا روسو لسهر وێ یهکێ راوهستییا ،کو ئازادییا تاکهکهس������ی ناژیت و ناهێت پاراستن و چ واتهیێن خوه نابن ،گهر مرۆڤ د جڤاکا خوهدا نهژیت و گهشه نهکهت، ژبهرکو جڤاک ناڤهندا خوهزایی یا ئازادییا تاکهکهسییه.
چافکانی: -١فتحي سید فرج :العقد االجتماعی الجدید ،الحوار المتمدن ،العدد 2246،9،4،2008 www.fathıfarag_yahoo.com
-2محمد زکریا توفیق :روسو رائید من رواد فلسفه التنویر ،الحوار المتمدن ،العدد ٢٢،٢،٢٠٠٩ ،٢٥٦٥ -٣محمد حسێن هیکل :جان جاک روسو ،حیاته و کتبه ،ص ٩٨ -٤نجیب المستکاوی :جان جاک روسو حیاته ،مٶلفاته وغرامیاته ،دار الشرق ،الطبعه االولی ،١٩٨٤ -٥اندریه کریسون نبیه خقر :روسو حیاته و فلسفهته ،ص ١٦٤ -٦وول دیورانت ،قصه الفلسفه ،جان جاک روسو ص ١٧٣ -٧عبدالعزیز سلیمان انور ،محمود جمااللدین ،تاریخ اوروبا لحدیث ،من اکعصر النهضه الی الحرب العالمیه االولی ،القاهره ،دار الفکر العربێ ١٩٩٩ص ١٠٦ -٨جاد طه :ـمحاضرات في التاریخ اوروبا لحدیث ،الطبعه االولی ،القهره ،کلیه االداب١٩٩٧ ،ص ١٠٥
46ههڵبژاردن ژماره ()33
سیستهمی ههڵبژاردنی ئوسترالیا * ئامادهکردنی :شاهین کهریمی پاش گۆڕانکاری و ئهزموونی ١٥٠ساڵه ،ئوسترالیا سیستهمێکی ههڵبژاردنی دامهزراندوو ه ک ه جێی پهسهندی خهڵک ،حزب ه سیاسییهکان و پهرلهمانه. دهنگدهران������ی ئوس������ترالیا س������ێ جۆر سیس������تهمی دهنگدانی������ان تاقیكردۆت������هوه :براوهی یهك������هم ،دهنگدان������ی ڕیزبهندكردنی پهس������هندترینهكان(بهپێی ههڵسهنگاندنی دهنگدهر) و دهنگدانی نوێنهرایهتی ڕێژهیی .جۆری براوهی یهكهم (سیستهمی زۆرینه که براوه به زۆرینهی دهنگهکان دهبێته پاڵێوراو و پێویستی به زۆرینهی ڕههای دهنگهکان نابێت) بۆ یهکهمین ههڵبژاردنی پهرلهمانی ئوس������ترالیا له س������اڵی ١٨٤٣بهکار هێنرا که بۆ ئهنجومهنی نیۆ س������اوت وێڵز و زۆربهی ههڵبژاردنهکانی کۆلۆنیالهکان له نیوهی دووههمی سهدهی نۆزدهههم به کار هات .لهو کاتهوه ،سیستهمه جۆراوجۆرهكانی واڵت ههمواركردنیان بهسهردا هاتووه. ئهم������ڕۆ ،دوو جۆری ڕیزبهندكردنی پهس������هندترینهكان و دوو جۆری نوێنهرایهتی ڕێژهیی ب������ۆ ههموو دهنگدانهکانی پهرلهمانی ئوس������ترالیا به کار دێت .دهنگدانی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،جۆری سهرهکییه که گرینگی دهدات به دابینکردنی زۆرینهی ڕهها لهالیهن دهنگدهرانهوه بۆ پاڵێوراوی مهبهس������ت .نوێنهرایهتی ڕێژهییی داڕێژراوه بۆ تهرخانکردنی کورسییهکانی پهرلهمان بۆ حزبهکان بهپێی ئهو ڕێژهی که له ههموو دهنگدانهکاندا به دهستیان هێناوه.
خاڵ ه گرینگهکان:
• دهنگدان له ئۆسترالیا له ڕێگهی دهنگدانی نههێنییهوه بهڕێوهدهچێ. • سیستهمی دهنگدانی ئۆسترالیا ،ههردوو سیستهمی ڕێژهیی و خاڵبهندی فهراههم و پێشکهش دهکات. • تێچووی ههڵبژاردنهکان و داهاتی حزبه سیاسییهکان دهبێ له بهردهم و چاودێریی ڕای گشتیدا بێت.
گواڵنی 2013
47
پهرلهمانهکان
ئوس������ترالیا خاوهنی سیس������تهمی فیدڕالی و پهرلهمانی نیش������تمانی و ناوهن������د و ئهنجومهنهکان������ی یاس������ادانان (پهرلهمان������هکان)ه له ههر ههرێ������م و ناوچهیهکدا (جگه له کوینزلهن������د و ههرێمی باکوور ،دورگ������هی نۆرفۆلک یان ئهی سی تی) .بهپێی دهستوور ،حكوومهتی فیدڕال بهرپرسه له پهیوهندییهكان������ی دهرهوه ،بازرگانی ،بهرگری و کۆچکردن. ههروهها ئهرکهکانی حكوومهتی ویالیهت ئهمانه دهگرێتهوه: داد ،کاروب������اری بهکارهێنان ،تهندروس������تی ،پ������هروهرده و ڕاهێنان ،دارس������تان ،ڕاگواستنی گشتی و ڕێگا گشتییهکان. چهند سیستهمێكی جۆراوجۆر بۆ ههڵبژاردنی ئهم پهرلهمانانه ب������ه کار دێن ،کورتک������راوهی ههڵبژاردن������ی ههرێمهکان لهو خشتهیهی خوارهوهدا هاتووه .ئهنجومهنی بااڵی یاسادانان له ئوسترالیادا -پهرلهمانی فیدڕاڵ– له دوو بهش پێک دێ: ئهنجومهن������ی نوێن������هران و ئهنجومهنی پی������ران .ئهندامانی ئهنجومهن������ی نوێن������هران ههم������وو جارێک ل������ه ههڵبژاردنی ئهنجومهنی فیدڕاڵدا ههڵدهبژێردرێنهوه .ئهنجومهنی نوێنهران ١٥٠ئهندامی ههیه ،که له ڕێگهی سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكانهوه ههڵدهبژێردرێن .سیستهمی ڕێژهیی له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پیراندا بهکار دێت. سیستهمی ههڵبژاردن
خول
ماوه ئهندام جۆری پهرلهمان
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،دهرفهتی تهرخانکردنی دهنگهکان 3ساڵ 3ساڵ نوێنهرایهتیی ڕێژهیی ،مۆدێلی ئهنجومهنی پیران
پاڵێوراوان دهبێ لهو ههرێمان������هی که چهند پهرلهمانتار ههڵدهبژێردرێن ،بهش������ێک له دهنگ������ی دهنگدهران له ههموو ههرێمهکهدا بهدهس������ت بێنن .ئهم سیس������تهمه ههروهها له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پیراندا ب������ه کار دێت .ئهنجومهنی پیران ئێستا ٧٦ئهندام پهرلهمانی ههیه که له ههر ههرێمێکدا ١٢ئهن������دام ههڵدهبژێردرێن و ٢ئهنجومهنی پیرانتۆریش له دوو بهشی سهرهکی واڵتهوه ههڵدهبژێردرێن( .ئهنجومهنی پیرانتۆرهکان بۆ خۆلێكی ٦ساڵه ههڵدهبژێردرێن). ب������ۆ ههڵبژاردنی فیدڕال ،واڵت بهس������هر چهن������د ناوچهیهكی ههڵبژاردندا دابهش دهكرێت .دهنگدهرانی ئوس������ترالیایی دهنگ بهو پاڵێوراوانه دهدهن ،که له ناوچهکهی ئهواندا خۆیان پااڵوتووه. وهکو دهڵهته دیموکراس������ییهکانی تر بودجهی ههڵبژاردنهکان و س������هرچاوهی داهاتهكان لهژێر چاودێری گش������تیدایه .له ساڵی ١٩٨٤ـهوه کار به سیس������تهمی بودجهی گش������تی بۆ ملمالنێ و پڕوپاگهن������دهی ههڵبژاردن دهکرێ .حزب������هکان دهبێ النیکهم له سهدا ٤ی دهنگهکان بهدهست بێنن بۆ ئهوهی بههرهمهند بن لهو بودجه گشتییهی که لهالیهن کۆمیسیۆنی ههڵبژاردنی ئوسترالیاوه دابین دهکرێ .دهنگدانی ئیجباری دهبێته هۆی بهشداریی ههره زۆری خهڵک و باشتربوونی چۆنایهتی و چهندایهتیی بهشداریکردن و ملمالنێی ههڵبژاردن. 150ئهنجومهنی نوێنهران
ههڵبژاردن كۆمهڵی بهرژهوهندیی هاوبهش
3ساڵ 6ساڵ
76
ئهنجومهنی پیران
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،دهرفهتی تهرخانکردنی دهنگهکان 4ساڵ 4ساڵ
93
پهرلهمانی شورای نهتهوهیی وێڵزی باشووری نوێ
4ساڵ 8ساڵ
42
ئهنجومهنی یاسادانان
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،تهرخانکردنی ههموو تایبهتمهندییهکان 4ساڵ
4ساڵ
88
پهرلهمانی شورای نهتهوهیی ڤیكتۆریا
4ساڵ
نوێنهرایهتیی ڕێژهیی نوێنهرایهتیی ڕێژهیی ،مۆدێلی ئهنجومهنی پیران
-
4ساڵ
40
ئهنجومهنی یاسادانان
-
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،دهرفهتی تهرخانکردنی دهنگهکان 3ساڵ 3ساڵ
89
-
كوینزالند
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،تهرخانکردنی ههموو تایبهتمهندییهکان 4ساڵ 4ساڵ
75
پهرلهمانی شورای نهتهوهیی ڕۆژاوای ئوسترالیا
4ساڵ 4ساڵ
34
ئهنجومهنی یاسادانان
-
نوێنهرایهتیی ڕێژهیی ،مۆدێلی ئهنجومهنی پیران
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،تهرخانکردنی ههموو تایبهتمهندییهکان 4ساڵ 4ساڵ
47
پهرلهمانی ههرێمی
باشووری ئوسترالیا
نوێنهرایهتیی ڕێژهیی مۆدێلی ئهنجومهنی پیران
4ساڵ 8ساڵ
22
ئهنجومهنی یاسادانان
-
نوێنهرایهتیی ڕێژهیی – مۆدێلی هار کالرک
4ساڵ 4ساڵ
25
پهرلهمانی ههرێمی
تاسمانیا
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،دهرفهتی تهرخانکردنی دهنگهکان سااڵنه 6ساڵ
15
ئهنجومهنی یاسادانان
-
سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان ،تهرخانکردنی ههموو تایبهتمهندییهکان 4ساڵ 4ساڵ
25
پهرلهمانی شورای نهتهوهیی باكووری ئوسترالیا
4ساڵ 4ساڵ
17
پهرلهمانی شورای نهتهوهیی ناوچهی پایتهختی ئوسترالیا
نوێنهرایهتیی ڕێژهیی – مۆدێلی هار کالرک
48ههڵبژاردن ژماره ()33
حزبهکان دهبێ ههموو داهات و تێچووهکانیان ئاشکرا بکهن و داهاتی ههر حزبێک دهبێ له س������هرهوهی هێڵی دیاریکراو بێت ( ١٠٥٠٠دۆالر) .دهبێ یارمهتیدهرانی حزبه سیاسییهکان و الیهنی س������ێیهم ئاش������کرا ب������ن ،ههروهها پاڵێ������وراوان و یارمهتیدهران ب������ڕی یارمهتییهکه ئاش������کرا بکهن و بۆ ههر ههڵبژاردنێک دهبێ له سهرهوهی هێڵی دیاریکراو بێت. خاڵی گرینگ له دیموکراسیی ئوسترالیادا ئهوهیه ،که ههر حزبێك کۆمهڵه پێش������نیارێکی ههیه بۆ حكوومهتکردن و ئهو پێش������نیارانه له میانهی ههڵبژاردنهکهدا تاقی دهکرێتهوه. س������ێ س������اڵ پاش یهکهمین کۆبوونهوهی ،ماوهی یاسایی پهرلهمان بهس������هر دهچێ و دهكرێ������ت چهند مانگێك دوای بهسهرچوونی ماوهی پهرلهمان ،ههڵبژاردنێكی دیكه ئهنجام بدری������ت .له کردهوهدا ،ههڵبژاردنی گش������تی کاتێک بهڕێوه دهچێ ،که پارێزگاری گش������تی الری������ی نهبێت لهمهڕ داوای س������هرۆکوهزیران بۆ دهس������پێکردنی کهمپهینی ههڵبژاردنی نوێ .له س������اڵی ١٩٠١هوه که یهکهمین پهرلهمان کرایهوه، تێکڕای تهمهنی پهرلهمانهکان ٢ساڵ و نیو بووه.
کلێسا ،ههڵبژاردنی دهستهی کۆمپانیاکان ،خۆبهخشان و یان������ه وهرزش������ییهکاندا ب������ه کار دهێ������ت .بهپێی ئهم سیس������تهمه ،دهنگدهران بهپێی ههڵسهنگاندنی خۆیان، پاڵێوراوهكان لهناو لیستهکهدا ریزبهند دهكهن. ل������ه ئوس������ترالیا دوو جۆر ل������هم سیس������تهمه ههیه: سیستهمی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان بهتهواوهتی، که بۆ ئهنجومهنی نوێنهران له ئاس������تی فیدراڵدا بهکار دێ������ت ،ههروهها له ئهنجومهنی خوارهوهتر له ڤیکتۆریا، باش������ووری ئوس������ترالیا ،ڕۆژاوای ئوسترالیا و ناوچهی
دهنگدانی زۆرهملێ
چ ب������ۆ ههڵبژاردنی فی������دڕال و چ بۆ ههڵبژاردنهکانی ئهنجومهنی پارێزگاکان ،دهنگدان ئیجبارییه .له ههندێ له ههرێمهکاندا دهنگدانی شارهوانییهکانیش زۆرهملێیه. به گشتی نزیک له سهدا پێنجی ئهو کهسانهی که دبێ دهنگ بدهن نهیانتونیوه دهنگ بدهن ،بهاڵم لێپێچینهوهی یاس������ایی سسته و ٢٠دۆالر پێبژاردنیش بڕێكی كهمه. ل������ه ههڵبژاردنی فیدڕاڵدا نزیک ب������ه %95ی دهنگدهران دهنگیان داوه ،دهنگه سپی و ناتهواوهکان نزیک به %٥ی دهنگهکان بوون.
دهنگدانی نهێنی
ئوسترالیا پێشڕهوبووه له چاکسازی و بنیاتنانی بنهمای ههڵبژاردن له دیموکراس������ییه نوێیهکان������دا .یهکێک لهوانه بریتییه له هێنانهئارای دهنگدانی نهێنی له س������اڵی ١٨٥٥ لهالی������هن ڤیکتۆری������اوه ،ک������ه وهک ش������یوازی (دهنگدانی ئوسترالیایی) له جیهاندا ناسراوه.
دهنگدانی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان
دهنگدان������ی ریزبهندكردن������ی پهس������هندترینهكان له دهنگدانی فیدڕاڵ ،ههرێمهکان ،ش������ارهوانییهکان ،حزبه سیاسییهکان ،ههڵبژاردنی یهکێتی بازرگانی ،ههڵبژاردنی
گواڵنی 2013
49
باکوور بهکار دێ������ت ،ههروهها دهنگدانی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان بهخواست که بۆ ئهنجومهنی خوارهوه له وێڵزی باشووری نوێ و کوینزالند بهکار دێت .بهشێک له دهنگدانی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكان بهخواست له ئهنجومهنی تاسمانیا بهکار دێت. بهپێ������ی سیس������تهمی دهنگدان������ی ریزبهندكردن������ی پهسهندترینهكان بهتهواوهتی ههر پاڵێوراوێک دهبێ لهالیهن دهنگدهران������هوه دهنگی پ������ێ بهخش������رابێ و دیاریکرابێ. س������هرهتا ههموو دهنگهکانی ژماره ١بۆ ههر پاڵێوراوهک ئهژمار دهكرێن .ئهگهر پاڵێوراوێک زیاتر له س������هدا ٥٠ی دهنگهکانی پهس������هندكراوی یهكهم بهدهس������ت بێنێ (واته زۆرین������هی ڕهه������ا )١ + ٥٠ ،پاڵێوراوهکه دهس������تبهجێ ههڵدهبژێردرێ .ئهگهر هی������چ پاڵێوراوێک زۆرینهی ڕههای نهب������ێ ،پاڵێوراوێک ک������ه کهمترین دهنگی بهدهس������تهێناوه، دووردهخرێت������هوه .ئهو دهنگانه دهدرێن به پاڵێوراوانی تر، واته کهس������ی دووهم که له لیستی دهنگداندا به ریزبهندی دووهم پهس������هندكراو دهنگی پێدراوه .ئهگهر هێش������تا هیچ پاڵێوراوێک دهنگی ڕههای نییه ،بۆ جارێکی تر پاڵێوراوێک که کهمترین دهنگی ههی������ه دووردهخرێتهوه و دهنگهکانی دهگوازرێتهوه .ئهم پرۆسهیه بهردهوام دهبێ تاکوو ئهوهی ک������ه پاڵێوراوێک دهگاته لهنی������وه زیاتری دهنگهکان و وهک ههڵبژێردراو دیاری دهکرێ. سیستهمی دهنگدانی ریزبهندكردنی پهسهندترینهكانی تهواوهتی له ساڵی ١٩١٨هوه له ئوسترالیا بهکار دێت. بهپێ������ی ئهم سیس������تهمه ،دهنگدهران لهس������هر کاغهزی دهنگهکه پاڵێوراوان بهپێی ههڵس������هنگاندنی خۆیان ڕیز دهک������هن .بهپێ������ی سیس������تهمی ریزبهندكردن������ی پهس������هندترینهكانی بهخواس������ت ،دهنگ������دهران دهتوانن دهنگی خۆی������ان بۆ چهند پاڵێوراوێك تهرخان بکهن .ئهم سیس������تهمه دهتوانێ دهرهنجامێکی وهک سیس������تهمی ریزبهندكردن������ی پهس������هندترینهكانی تهواوهتی ههبێت، ب������هاڵم دهتوانێ ئهو دهرهنجامهش������ی ههبێ که براوهکه ملمالنێکه بباتهوه بهبێ ئهوهی که پێویس������تی به نیوهی زیاتری دهنگهکان ههبێ .ئهوهش به ڕوونی دهبێته هۆی کهمبوون������هوهی گرینگیی زۆرێک له کورس������ییهکان .بۆ یارمهتیی دهنگدهران بهمهبهس������تی دیاریکردنی لیستی
خۆیان ،حزبه سیاس������ییهکان له ژوورهکانی دهنگداندا ڕێنمایی������هک بۆ چۆنیهتی دهنگ������دان دهدهنهوه دهرهوه. لیس������تی دڵخواز دهبێته هۆی ئ������هوهی که زۆربهی کات ڕوون ب������ێ ،ک������ه ک������ێ دهبێته ب������راوه .دابهش������کردنی ریزبهندكراوهكان پاش ههڵبژاردنهکه جاری وایه چهند ڕۆژ یان چهند ههفتهی پێدهچێ.
نوێنهرایهتیی ڕێژهیی (تاكدهنگی گواستراوه)
سیس������تهمی نوێنهرایهتی ڕێژهیی داهێنرا بۆ دروستکردنی سیستهمی دهرهنجامی ڕێژهیی ههڵبژاردن ،که حزبهکان دهبێ کورسییهکانی پهرلهمان به ڕێژهکهی خۆیان ببنهوه .شێوازی دڵخواز ئهوهیه که له س������هدا ٥٠ی دهنگهکان ٥٠له سهدهی کورس������ییهکان بباتهوه .نوێنهرایهتی������ی ڕێژهیی تهنها میتۆدی ههڵبژاردن نییه ،جگه لهم������ه جۆریتریش بهکار دێت ،بۆ وێنه سیستهمی گۆاستنهوهی تاکه دهنگ که سیستهمی خاڵبهندییه و داڕێژراوه بۆ گرنتیکردنی ئهوهی که دهنگهکان بۆ تاک تاکی پاڵێوراوان بێت نهک لیستی حزبهکان .دوو جۆر لهم سیستهمه له ئوس������ترالیا دا به کار هاتووه :مۆدێلی سێنا و سیستهمی هار کالرک .له ههڵس������هنگاندن لهگهڵ سیستهمی ههڵبژاردنی ئهنجومهن ،سیستهمی سێنا باش������تره بۆ حزبه بچوکهکان و تاکه سهربهخۆکان و شانسیان دهباته سهرهوه بۆ بردنهوهی کورسییهکان و دهبێته هۆی دهرهنجامی نزیک له نێوان حزبه گهورهکان و س������هختکردنهوهی کۆنتڕۆڵی سێنا و ئهنجومهنی بااڵ لهالیهن حزبێکی گهورهوه که له وێڵزی باش������ووری نوێ ، ڤیکتۆریا ،باشووری ئوسترالیا و ڕۆژئاوای ئوسترالیا که ئهم سیستهمهی دهنگدان تێیدا بهکار دێت. ج������ۆری ه������ار کالرک ل������ه نوێنهرایهتی������ی ڕێژهییدا له ئهنجومهنی تاس������مانی و ئهنجومهن������ی ناوچهی پایتهختی ئوس������ترالیا بهکار دێت .ئهم سیستهمه گرنتی ئهوه دهکات که دڵنیایی به نیس������بهت هیچ کورسییهک مسۆگهر نییه و ئهندامی ههر حزبێک دهبێ به ههمان شێوه كه بهرانبهر به ڕهکابهران������ی حزبهکانی تر ملمالن������ێ دهکات ،بهرانبهر به ئهندام حزبهکانی خۆیشی ملـمالنێ بکات ،بۆیه له کردهوهدا دهبێته ه������ۆی حكوومهتێکی کهمایهتی ک������ه نموونهی زۆر زیاتره لهوهی له سیستهمی خاڵبهندیدا بهکار هاتووه.
http://www.dfat.gov.au/facts/electoral_system.html
50ههڵبژاردن ژماره ()33
گواڵنی 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()33