Govar h 33

Page 1

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پارێزگاکانی عێراق و پێشهاته‌کانی‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫له‌ کۆتایییه‌کانی مانگی چواردا‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکانی عیراق به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫ل������‌ه ‪ ١٨‬پارێ������زگای عێراق‪ ،‬ته‌نیا ل‌ه ‪ ١٢‬پارێزگادا هه‌ڵب������ژاردن ئه‌نجام درا‪ .‬ئه‌وه‌ یه‌که‌مین‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه که‌ دوای ده‌رچوونی هێ������زه‌ ئه‌مریکییه‌کان (‪ )٢٠١١‬له‌ عێراق‪ ،‬به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان ل‌ه دۆخێکی نائارام و پڕ ل‌ه کێشه‌دا کۆتایییان پێ هات‪.‬‬ ‫گه‌رچی ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان نزیک به‌ (‪ )%٥١‬بوو‪ ،‬به‌اڵم هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاس������ا‬ ‫(ائتالف دولة القانون) ل‌ه س������ه‌رجه‌می ‪ ١٢‬پارێ������زگا‪ ،‬توانی ل‌ه ‪ ٨‬پارێزگادا ده‌نگی زۆرین‌ه‬ ‫بباته‌وه‌‪ .‬ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ ل‌ه کاتێکدا به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬ک‌ه عێراق له‌ قه‌یرانێکی قووڵ و گشتالیه‌ندا‬ ‫ده‌ژیت‪ .‬پرسی متمان‌ه ب‌ه سه‌رۆکوه‌زیران‪ ،‬ناڕه‌زایه‌تی و خۆپیشاندان‪ ،‬بێکاری‪ ،‬که‌میی ئاو‬ ‫و کاره‌با و خزمه‌تگوزاری له‌ زۆربه‌ی ناوچه‌کانی عێراق‪ ،‬ناس������ه‌قامگیری و ده‌یان کێشه‌ی‬ ‫تر‪ ،‬به‌ربینگی ب‌ه ده‌وڵه‌تی نووری مالیکی گرتووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکان‪ ،‬تاقیکردنه‌و‌ه و ده‌رخه‌ری کێش������ی حزب و الیه‌ن‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌کانی عێراق بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌شێت پێش������بینی ئه‌وه‌یش بکرێت‪ ،‬ک‌ه ئه‌م‌ه شانۆی‬ ‫هێزی حزب و الیه‌نه‌کان بوو بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ل‌ه عێراق‪ ،‬ک‌ه بڕیار ساڵی ‪٢٠١٤‬دا‬ ‫به‌ڕێوه‌بچێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پارێزگاکان هه‌ڵگری ئه‌و په‌یامه‌یش������ه‌‪ ،‬ک‌ه که‌میی ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان و‬ ‫دابه‌شینی ده‌نگه‌کان به‌ سه‌ر حزب و الیه‌نه‌ جۆراوجۆره‌کاندا‪ ،‬به‌ر ب‌ه ده‌سه‌اڵتی زۆرینه‌ی‬ ‫ڕه‌ها ل‌ه پارێزگاکاندا ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر بێتوو ئه‌و یارییه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی داهاتوو ب������ۆ په‌رله‌مانی عێراق دووپات‬ ‫ببێته‌وه‌‪ ،‬ده‌رفه‌ت بۆ پێکهێنانی حکوومه‌تێکی س������ه‌قامگیر له‌ به‌غدا زه‌حمه‌ت ده‌بێت و‪ ،‬ئه‌و‬ ‫واڵته‌ هه‌روا ب‌ه دۆخه‌ قه‌یراناوییه‌که‌یدا ده‌رباز ده‌بێت‪.‬‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫پرۆسه‌ی دیموکراسی ل ‌ه کوردستاندا‬ ‫به‌ره‌و دواو‌ه ناگه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫«من ن ‌ه داوای هه‌موارکردنی یاس���ای سه‌رۆکایه‌تیم کردوو ‌ه و‬ ‫ن ‌ه داوام کردوو ‌ه ماوه‌ی سه‌رۆکایه‌تی درێژ بکرێته‌و ‌ه و یاخود‬ ‫رێگ���ه‌م بۆ هه‌موار بکرێت خۆم بۆ ئه‌م پۆس���ت ‌ه بپاڵێومه‌وه‌‪».‬‬

‫ماوه‌یه‌ک‌ه ب‌ه نووس������ین و ب‌ه لێدوان قس‌ه ل‌ه سه‌ر بابه‌تی‬ ‫س������ه‌رۆکایه‌تیی هه‌رێم ده‌کرێت‪ .‬ئه‌م بابه‌ت‌ه ب‌ه دوو ئاراسته‌ی‬ ‫جیاوازدا ده‌خرێته‌ڕوو‪ .‬ب‌ه ئه‌رێنی یان نه‌رێنی بێت‪ ،‬زۆر که‌س‬ ‫ب������‌ه دیتنێکی نیش������تیمانییه‌و‌ه ئاوڕیان ل������ه‌و بابه‌ته‌ داوه‌ته‌و‌ه‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫وهه‌ندێ که‌سیش ل‌ه دیدگا و ئامانجێکی سیاسیی تایبه‌ته‌و‌ه‬ ‫بۆ مه‌به‌س������تێکی دیاریکراو کار له‌ س������ه‌ر ئه‌م بابه‌ت‌ه ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫رێزم بۆ بۆچوونی هه‌ردوو ال هه‌یه‌ و هه‌ر که‌سێک ئازاد‌ه چۆن‬ ‫بیر ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌م بارودۆخه‌ هه‌ستیاره‌ی ده‌ڤه‌ره‌که‌دا‪،‬‬


‫که‌شێک ل‌ه ش������ه‌قامی کوردس������تانیدا خوڵقاوه‌ وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫بابه‌ت له‌م‌ه گرنگتر نییه‌ و زۆر بابه‌تی هه‌س������تیاری په‌یوه‌ست‬ ‫به‌ چاره‌نووسی گه‌له‌که‌مان خه‌ریک‌ه په‌راوێز ده‌خرێن‪.‬‬ ‫له‌م نێوه‌نده‌دا ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی ب‌ه منه‌و‌ه هه‌ی‌ه ئه‌وه‌ی‌ه که‌‪،‬‬ ‫بابه‌ته‌که‌ شه‌خسی نییه‌‪ .‬له‌و رۆژه‌وه‌ی ک‌ه من بۆ ئه‌م پۆست‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێردراوم‪ ،‬وتوومه‌ ک‌ه من سه‌رۆک نیم به‌ڵکو پیشمه‌رگه‌م‬ ‫و هه‌ر به‌ پێشمه‌رگه‌ش ده‌مێنمه‌وه‌‪ .‬هیچ پل‌ه وپۆست وناوێکیش‬ ‫بۆ من له‌م ئه‌رک و ناو‌ه پیرۆزتر و گه‌وره‌تر نییه‌‪ .‬هه‌موو کاتێ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی������ی گه‌ل و خزمه‌ت وخه‌بات ل������‌ه پێناو که‌رامه‌تی‬ ‫هاوواڵتیانمان به‌المه‌و‌ه گرنگتر بوو‌ه له‌وه‌ی ک‌ه ل‌ه چ پۆس������ت‬ ‫و پێگه‌یه‌کدا بم‪.‬‬ ‫ئێس������تا ک‌ه ئه‌م بابه‌ت������ه‌ زۆر باس ده‌کرێ������ت ده‌مه‌وێت بۆ‬ ‫هاوواڵتیانی خۆشه‌ویستمان ڕوون بکه‌مه‌وه‌ که‌ من ن‌ه داوای‬ ‫هه‌موارکردنی یاس������ای س������ه‌رۆکایه‌تیم ک������ردوو‌ه و نه‌ داوام‬ ‫کردووه‌ ماوه‌ی س������ه‌رۆکایه‌تی درێژ بکرێته‌وه‌ و یاخود رێگه‌م‬ ‫بۆ هه‌موار بکرێت خۆم بۆ ئه‌م پۆست‌ه بپاڵێومه‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌کو شه‌خس ئامانجم پۆست نییه‌‪ ،‬ئه‌م پێگه‌ی‌ه ئامرازێک‌ه‬ ‫بۆ خزمه‌تی گه‌ل و نیشتمانم‪ .‬ئه‌م پۆست‌ه سه‌نگه‌رێک بوو‌ه بۆ‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی به‌رگری ل������‌ه مافه‌کانی گه‌له‌که‌م بکه‌م‪ ،‬ویس������تووم‌ه‬ ‫سه‌ربه‌ستان‌ه و دوور له‌ گوش������ار وملمالنێ حیزبییه‌کان له‌م‬ ‫پۆسته‌دا سه‌روه‌ریی گه‌له‌که‌م بپارێزم‪ ،‬بۆیه‌ش‌ه کاتی خۆی ب‌ه‬ ‫مه‌رجی ده‌نگی راس������ته‌وخۆی گه‌ل رازی بووم ئه‌م پۆس������ت‌ه‬ ‫وه‌رگرمه‌وه‌‪ .‬پێوه‌ر الی من ره‌زامه‌ندیی زۆرینه‌ی گه‌له‌که‌مان‌ه‬ ‫و ئاماده‌ نیم ناوبانگ و رابردووی خه‌بات و تێکۆش������انی خۆم‬ ‫و خانه‌واده‌که‌م بۆ پۆست و پایه‌ له‌که‌دار بکه‌م‪.‬‬ ‫ئێس������تا دوای قوربانیدانێکی زۆری گه‌له‌که‌مان‪ ،‬کیانێک له‌م‬ ‫هه‌رێمه‌دا جێگیر بووه‌‪ ،‬ڕاستتر وایه‌ هه‌موو الیه‌ک به‌ دڵسۆزییه‌وه‌‬ ‫ئ������ه‌و کیانه‌ بپارێزین و به‌ره‌وپێش������ه‌وه‌ی ببه‌ین‪ ،‬نه‌ک ئه‌وه‌ی له‌‬ ‫ملمالنێکاندا ڕه‌ش و س������پی تێکه‌ڵ بکرێت و ب������ه‌و لۆژیکه‌ کار‬ ‫بکه‌ین که‌ بۆ شکاندنی ده‌سه‌اڵتێک‪ ،‬واڵتێک تێکبشکێندرێت‪.‬‬ ‫سیس������ته‌می حوکمرانی له‌ هه‌رێمدا س������ه‌رۆکایه‌تی نییه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫سیسته‌مه‌ش باش بێت یان خه‌راپ بۆ تاکه‌ که‌سێک دانه‌مه‌زراوه‌‪.‬‬ ‫گرنگ ئه‌وه‌یه‌ له‌م سیس������ته‌مه‌دا ڕێز ل������ه‌ ڕای خه‌ڵک بگیرێت و‬ ‫چاره‌نووس������ی خه‌ڵک به‌ ده‌س������ت خۆیانه‌وه‌ بێت‪ .‬ڕێگه‌ نه‌درێت‬ ‫سه‌فقاتی سیاسی ببن به‌ جێگره‌وه‌ی ده‌نگی خه‌ڵک‪.‬‬ ‫خه‌ڵکی ئێم‌ه ل‌ه ئاستێکی به‌رزی هوشیاریی سیاسیدان و‬ ‫خۆی������ان ده‌توانن بڕیار ل‌ه س������ه‌ر دوارۆژی خۆیان و پرس������‌ه‬ ‫یاس������ایی وده‌س������توورییه‌کان بده‌ن‪ .‬زه‌وتکردنی ئه‌و مافه‌ی‬ ‫خه‌ڵک هه‌نگاونان‌ه به‌ره‌و تاکڕه‌وی شه‌خسی و حیزبی‪.‬‬

‫ل������‌ه به‌ر زۆر ئه‌گه‌ر ره‌شنووس������ی ده‌س������توور نه‌خراوه‌ت‌ه‬ ‫ڕاپرسییه‌وه‌‪ ،‬پرۆسه‌ی دانانی ده‌ستوور پرۆسه‌یه‌کی ئاسایی‬ ‫بوو‌ه و هه‌موو قۆناغه‌کانی به‌ شێوه‌ی سروشتی بڕیوه‌‪ ،‬ئێستا‬ ‫مافی خه‌ڵک‌ه ک‌ه ده‌بێت بڕیار بده‌ن ڕه‌شنووسی ده‌ستووره‌که‌یان‬ ‫ال په‌س������نده‌ یان نا‪ .‬ئه‌و داوایه‌ی ک‌ه الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کان ل‌ه‬ ‫جیاتی خه‌ڵک بڕیار له‌ سه‌ر ره‌شنووسی ده‌ستور بده‌ن‪ ،‬هیچ‬ ‫بنه‌مایه‌کی یاسایی نییه‌‪ .‬ئه‌م داوایه‌ پێچه‌وانه‌ی بڕوابوون‌ه ب‌ه‬ ‫ئیراده‌ی خه‌ڵک و دژ به‌ چه‌مکی دیموکراسییه‌‪.‬‬ ‫نه‌مده‌ویست له‌ سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ قس‌ه بکه‌م و ناخوازم هیچ‬ ‫ره‌هه‌ندێکی شه‌خسی وه‌رگرێت‪ ،‬چونکه‌ گرنگ نیی‌ه کێ له‌ چ‬ ‫پۆس������تێکدا ده‌بێت‪ ،‬گرن������گ به‌رژه‌وه‌ندیی گش������تی خه‌ڵک و‬ ‫نیش������تمانه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێ هه‌وڵ بۆ به‌الڕێدابردنی ڕای گشتی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌ س������ه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ قسه‌ی زیاترم هه‌یه‌ ک‌ه له‌داهاتوو‬ ‫و ل������‌ه کاتێکی گونجاودا ده‌یانخه‌م‌ه ڕوو‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ند‌ه ده‌ڵێم‬ ‫ک‌ه گه‌له‌که‌مان ئاگادار بن هه‌وڵێک هه‌ی‌ه بۆ وه‌ستاندنی ڕه‌وتی‬ ‫پێش������که‌وتنی دۆزه‌که‌مان‪ ،‬هه‌وڵێک هه‌ی‌ه بۆ وه‌دینه‌هاتنی ئه‌و‬ ‫ده‌سکه‌وت‌ه گه‌وره‌یه‌ی که‌ هه‌موومان ئاواتمانه‌‪ ،‬هه‌وڵ ل‌ه دژی‬ ‫ده‌ن������گ و ئی������راده‌ی خه‌ڵک هه‌یه‌‪ ،‬له‌م که‌ش������‌ه سیاس������ییه‌ی‬ ‫ناوچه‌که‌ش������دا که‌س������انێک خواس������ته‌ یا خود نه‌خواس������ت‌ه‬ ‫یارمه‌تیده‌ری ئه‌و هه‌واڵنه‌ن‪.‬‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ ١٩٩١‬تا ئێستا من له‌ هه‌موو پرسه‌کاندا داوای‬ ‫گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ڕا و ئیراده‌ی گه‌ل ده‌که‌م و هه‌میش������‌ه و ل‌ه هه‌ر‬ ‫پێگه‌یه‌کیش������دا بم به‌رگری له‌ رێزگرتن ل‌ه ڕا و ویس������تی گه‌ل‬ ‫ده‌که‌م‪ .‬الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کان ده‌بێت پێگیر بن ب‌ه ڕای خه‌ڵک‬ ‫نه‌ک ب‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬ترس له‌ ڕای خه‌ڵک نیشانه‌ی بڕوا به‌خۆ‬ ‫نه‌بوونه‌‪ .‬هه‌ر ل‌ه باره‌ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکایه‌تیش‪ ،‬گرنگ‬ ‫نییه‌ کێ پۆستی س������ه‌رۆکایه‌تی وه‌رده‌گرێت و ئه‌م پۆست‌ه بۆ‬ ‫که‌س������ێکی دیاریکراو دانه‌تاشراوه‌‪ ،‬به‌اڵم گرنگ ئه‌وه‌ی‌ه مافی‬ ‫دیاریکردنی ڕاس������ته‌وخۆی س������ه‌رۆکی هه‌رێ������م‪ ،‬ک‌ه مافێکی‬ ‫سرووشتیی خه‌ڵکه‌‪ ،‬لێیان نه‌سه‌ندرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ کۆتایی������دا ده‌خوازم ب‌ه جه‌ماوه‌ری خۆشه‌ویس������تمان‬ ‫ڕابگه‌یه‌نم که‌‪ ،‬پرۆس������ه‌ی دیموکراسی ل‌ه کوردستاندا به‌ره‌و‬ ‫دواو‌ه ناگه‌رێته‌و‌ه و هه‌ر هه‌ولێک بۆ زه‌وتکردنی مافی خه‌ڵک‬ ‫له‌ دیارکردنی چاره‌نووسیان‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی ته‌یاری سروشتیی‬ ‫پێشڤه‌چوونی کۆمه‌ڵگاکه‌مان‌ه و سه‌رناگرێت‪.‬‬

‫مه‌سعوود بارزانی‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان‬ ‫‪٢٠١٣/٥/٤‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پارێزگاكانی عێراق‬ ‫رۆژی شه‌مم‌ه ڕێكه‌وتی ‪4‬ی ئایاری ‪ 2013‬كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌کان‪ ،‬ل‌ه كۆنگره‌یه‌كی ڕۆژنامه‌وانیدا‬ ‫ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پاریزگاكانی عێراقی ڕاگه‌یاند‪ .‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا لیستی (هاوپه‌مانیی برایه‌تی‬ ‫و پێکه‌وه‌ژیان) ل‌ه چوار پارێزگا‪ ،‬ش������ه‌ش كورس������ییان به‌ده‌س������ت هێنا‪ .‬له‌ پارێزگای دیاله‌ س������ێ كورس������ی‪ ،‬پارێزگای‬ ‫سه‌الحه‌ددین یه‌ك كورسی‪ ،‬پارێزگای به‌غدا یه‌ك كورسی و پارێزگای واستیش یه‌ك كورسی‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق ل‌ه ڕۆژی ‪20‬ی نیس������انی ‪ 2013‬ل������ه ‪ 12‬پارێزگای عێراق به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی تایبه‌تی هێزه‌كانی ناوخۆ ل‌ه ‪13‬ی نیسانی ‪ 2013‬به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬به‌بیانووی خراپیی باری ئه‌منی‪ ،‬ل‌ه هه‌ردوو‬ ‫پارێزگای نه‌ینه‌وا و ئه‌نبار هه‌ڵبژاردن دواخرا‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ل‌ه پارێزگای كه‌ركووك و هه‌رسێ پارێزگاكانی‬ ‫هه‌رێمیش ئه‌نجام نه‌درا‪ .‬ڕێژه‌ی به‌شداریكردنی ده‌نگده‌ران له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا زیاتر ل‌ه ‪ %50‬بوو‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ‪ 12‬پارێزگای عێراق به‌مشێوه‌ی‌ه بوو‪*:‬‬

‫به‌غدا‬

‫كۆی كورسیی ته‌رخانكراو كۆتای كه‌مینه‌كان‬ ‫(‪ )4‬كورسی‬ ‫(‪ )58‬كورسی‬

‫ژ‬ ‫‌قه‌واره‬

‫ژماره‌ی كورسیی كۆی گشتی ده‌نگه‌كان*‬ ‫‪1.567.699‬‬ ‫ئافره‌تان (‪)15‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪569178‬‬

‫‪20‬‬

‫‪444‬‬

‫یه‌كگرتووه‌كان (متحدون)‬

‫‪183716‬‬

‫‪7‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪163022‬‬

‫‪6‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪137808‬‬

‫‪5‬‬

‫‪486‬‬

‫هاوپه‌یمانیی یه‌كگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)‬

‫‪80066‬‬

‫‪3‬‬

‫‪431‬‬

‫ڕه‌وتی بژارده‌ نیشتمانییه‌ سه‌ربه‌خۆكان (تیار النخب الوطنیة المستقلة)‬

‫‪78429‬‬

‫‪3‬‬

‫‪425‬‬

‫عێراقی عه‌ره‌بی (العراقیة العربیة‌)‬

‫‪70644‬‬

‫‪3‬‬

‫‪427‬‬

‫قه‌واره‌ی ده‌وڵه‌تی هاوواڵتیبوون (كتلة دولة المواطنة)‬

‫‪48605‬‬

‫‪2‬‬

‫‪492‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی به‌شداریی نیشتمانی (تجمع المشاركة الوطنیة)‬

‫‪31889‬‬

‫‪1‬‬

‫‪6‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫‪460‬‬

‫پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی‪ /‬ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة‪ /‬تنظیم الداخل)‬

‫‪24339‬‬

‫‪1‬‬

‫‪422‬‬

‫هاوپه‌یمانیی دادپه‌روه‌ری و دیموكراتی عێراقی (تحالف العدالة والدیمقراطیة العراقی)‬

‫‪23388‬‬

‫‪1‬‬

‫‪467‬‬

‫هاوپه‌یمانیی عێراقی ئازاد (ائتالف العراقیة الحرة)‬

‫‪15957‬‬

‫‪1‬‬

‫‪429‬‬

‫لیستی عێراقی خێر و به‌خشین (قائمة عراق الخیر والعطاء)‬

‫‪15162‬‬

‫‪1‬‬

‫‪519‬‬

‫لیستی برایه‌تیی كوردی فه‌یلی (قائمة التاخی للكورد الفیلیین)‬

‫‪8675‬‬

‫‪1‬‬

‫‪518‬‬

‫توركمانه‌كانی به‌غدا (تركمان بغداد)‬

‫‪1947‬‬

‫‪1‬‬

‫‪524‬‬

‫هاوپه‌یمانیی گردبوونه‌وه‌ی كلدانی سریانی ئاشووری (ائتالف التجمع الكلدانی‬ ‫السریانی االشوری)‬

‫‪1513‬‬

‫‪1‬‬

‫‪530‬‬

‫ڕه‌عد جه‌بار سالح‬

‫‪781‬‬

‫‪1‬‬

‫به‌سره‌‬

‫كۆی كورسیی ته‌رخانكراو‬ ‫(‪ )35‬كورسی‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫كۆتای كه‌مینه‌كان‬ ‫‪649.176‬‬ ‫ئافره‌تان (‪ )9‬كورسی‬ ‫(‪ )1‬كورسی‬

‫ژماره‌ی ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ كورسی‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪293262‬‬

‫‪16‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪122072‬‬

‫‪6‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف ا الحرار)‬

‫‪58441‬‬

‫‪3‬‬

‫‪428‬‬

‫هاوپه‌یمانیی بێالیه‌نی به‌سر‌ه (ائتالف بصرة المستقل)‬

‫‪29447‬‬

‫‪2‬‬

‫‪424‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی دادپه‌روه‌ری و یه‌كگرتن (تجمع العدالة والوحدة)‬

‫‪24540‬‬

‫‪1‬‬

‫‪432‬‬

‫هاوپه‌یمانیی مه‌ده‌نیی به‌سر‌ه (تحالف البصرة المدنی)‬

‫‪17575‬‬

‫‪1‬‬

‫‪471‬‬

‫بزوتنه‌وه‌ی (به‌دیل) حركة (البدیل)‬

‫‪15666‬‬

‫‪1‬‬

‫‪460‬‬

‫پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی‪ /‬ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة ‪ /‬تنظیم الداخل)‬

‫‪15513‬‬

‫‪1‬‬

‫‪506‬‬

‫بزووتنه‌وی خواستی عێراق (حركة ارادة العراق)‬

‫‪13957‬‬

‫‪1‬‬

‫‪486‬‬

‫هاوپه‌یمانیی یه‌كگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)‬

‫‪13344‬‬

‫‪1‬‬

‫‪444‬‬

‫یه‌كگرتووه‌كان (متحدون)‬

‫‪10394‬‬

‫‪1‬‬

‫‪528‬‬

‫نوفاك ئارام بتریاس (ئه‌بوو ماریانا)‬

‫‪1165‬‬

‫‪1‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫نه‌جه‌ف‬

‫كۆی كورسیی ته‌رخانكراو‬ ‫(‪ )29‬كورسی‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)8‬‬

‫‪--‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪403.321‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪441‬‬

‫وه‌فاداری بۆ نه‌جه‌ف (الوفاء للنجف)‬

‫‪118310‬‬

‫‪9‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪82020‬‬

‫‪6‬‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪76519‬‬

‫‪5‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪45167‬‬

‫‪3‬‬

‫‪502‬‬

‫ڕه‌وتی ده‌وڵه‌تی دادپه‌روه‌ر (تیار الدولة العادلة)‬

‫‪25889‬‬

‫‪2‬‬

‫‪417‬‬

‫هاوپه‌یمانیی پارێزگای نه‌جه‌ف بۆ گۆڕان (ائتالف محافظة النجف للتغییر‬

‫‪14464‬‬

‫‪1‬‬

‫‪492‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی هاوبه‌شیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)‬

‫‪14314‬‬

‫‪1‬‬

‫‪453‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی ڕابوون و بنیاتنان (تجمع النهضة والبناء‬

‫‪8521‬‬

‫‪1‬‬

‫‪460‬‬

‫پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی‪ /‬ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة‪ /‬تنظیم الداخل)‬

‫‪7571‬‬

‫‪1‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫میسان‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)27‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)7‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪272.353‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪89906‬‬

‫‪9‬‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪77917‬‬

‫‪8‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪63060‬‬

‫‪6‬‬

‫‪478‬‬

‫ڕاستگۆیی و به‌خشین (الصدق والعطاء)‬

‫‪11605‬‬

‫‪1‬‬

‫‪492‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی هاوبه‌شیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)‬

‫‪10771‬‬

‫‪1‬‬

‫‪474‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی به‌یداخی نیشتمانی (تجمع البیرق الوطنی)‬

‫‪9814‬‬

‫‪1‬‬

‫‪460‬‬

‫پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی‪ /‬ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة‪ /‬تنظیم الداخل)‬

‫‪5615‬‬

‫‪1‬‬

‫‪8‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫زیقار‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)31‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)8‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪535.118‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪177289‬‬

‫‪10‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪122239‬‬

‫‪7‬‬

‫‪473‬‬

‫ئازاده‌كان (االحرار)‬

‫‪81432‬‬

‫‪5‬‬

‫‪516‬‬

‫یه‌كهه‌ڵوێستی ل‌ه عێراقدا (التضامن فی العراق)‬

‫‪50401‬‬

‫‪3‬‬

‫‪404‬‬

‫قه‌واره‌ی نیشتمانیی وه‌فا (كتلة الوفاء الوطنی)‬

‫‪43398‬‬

‫‪3‬‬

‫‪492‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی هاوبه‌شیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)‬

‫‪26693‬‬

‫‪2‬‬

‫‪512‬‬

‫هاوپه‌یمانیی مه‌ده‌نیی دیموكراتی (االئتالف المدنی الدیمقراطی)‬

‫‪17921‬‬

‫‪1‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫بابل‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)31‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)8‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪548.671‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪142568‬‬

‫‪8‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪115188‬‬

‫‪7‬‬

‫‪508‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی شیانه‌كانی سه‌ربه‌خۆی عێراق (تجمع كفاءات العراق المستقل)‬

‫‪69087‬‬

‫‪4‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪51869‬‬

‫‪3‬‬

‫‪477‬‬

‫هاپه‌یمانیی مه‌ده‌نیی بابل (تحالف بابل المدنی)‬

‫‪30578‬‬

‫‪2‬‬

‫‪486‬‬

‫هاوپه‌یمانیی یه‌كگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)‬

‫‪24227‬‬

‫‪1‬‬

‫‪487‬‬

‫هاوپه‌یمانیی عێراق نیشتمانم‌ه (ائتالف العراق وطنی )‬

‫‪20755‬‬

‫‪1‬‬

‫‪460‬‬

‫پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی‪ /‬ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة‪ /‬تنظیم الداخل)‬

‫‪19527‬‬

‫‪1‬‬

‫‪492‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی هاوبه‌شیی نیشتمانی (تجمع الشراكة الوطنیة)‬

‫‪18565‬‬

‫‪1‬‬

‫‪511‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌ستپاك (ائتالف االمین)‬

‫‪16865‬‬

‫‪1‬‬

‫‪418‬‬

‫عێراقییه‌تیی بابل (عراقیة بابل)‬

‫‪12754‬‬

‫‪1‬‬

‫‪405‬‬

‫بانگخوازه‌كانی عێراق بۆ پاڵپشتی ده‌وڵه‌ت (دعاة العراق لدعم الدولة)‬

‫‪11798‬‬

‫‪1‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫موسه‌ننا‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)26‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)7‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪250.856‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪76777‬‬

‫‪8‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪67203‬‬

‫‪7‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪31290‬‬

‫‪3‬‬

‫‪508‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی شیانه‌كانی سه‌ربه‌خۆی عێراق (تجمع كفاءات العراق المستقل)‬

‫‪27065‬‬

‫‪3‬‬

‫‪485‬‬

‫گردبوونه‌و‌ه له‌پێناو مۆسوننادا (التجمع من اجل المثنی)‬

‫‪24931‬‬

‫‪3‬‬

‫‪500‬‬

‫هاوپه‌یمانیی مۆسه‌ننا بۆ گۆڕان و بنیاتنان (تحلف المثنی للتغییر والبناء)‬

‫‪17561‬‬

‫‪2‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫قادسییه‌‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)28‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)7‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪386.086‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪114697‬‬

‫‪8‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪66691‬‬

‫‪5‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪50544‬‬

‫‪4‬‬

‫‪464‬‬

‫هاوپه‌یمانیی جه‌ماوه‌ریی سه‌ربه‌خۆی دیوانییه(ائتالف جماهیر الدیوانیة المستقل)‬

‫‪49831‬‬

‫‪4‬‬

‫‪456‬‬

‫قه‌واره‌ی نیشتمانیی سپی (كتلة الوطنیة البیضاء)‬

‫‪33092‬‬

‫‪2‬‬

‫‪460‬‬

‫پارتی ده‌عوه‌ی ئیسالمی‪ /‬ڕێكخستنی ناوخۆ (حزب الدعوة االسالمیة‪ /‬تنظیم الداخل)‬

‫‪29517‬‬

‫‪2‬‬

‫‪412‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی وه‌فا بۆ عێراق (تجمع الوفاء للعراق)‬

‫‪11207‬‬

‫‪1‬‬

‫‪415‬‬

‫هاوپه‌یمانیی مه‌ده‌نیی دیوانی‌ه (تحالف الدیوانیة المدنی)‬

‫‪9472‬‬

‫‪1‬‬

‫‪502‬‬

‫ڕه‌وتی ده‌وڵه‌تی دادپه‌روه‌ر (تیار الدولة العادلة)‬

‫‪8141‬‬

‫‪1‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫واست‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)28‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫كوتای كه‌مینه‌كان (‪)1‬‬ ‫كورسی بۆ كوردی فه‌یلی‬

‫ژماره‌ی كورسی‬ ‫ئافره‌تان (‪)7‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪356.677‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪96664‬‬

‫‪7‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪86403‬‬

‫‪7‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪63584‬‬

‫‪5‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫‪452‬‬

‫گردبوونه‌وه‌ی ده‌ست‌ه دڵسۆزه‌كان (تجمع االیادی المخلصة)‬

‫‪29969‬‬

‫‪2‬‬

‫‪402‬‬

‫ده‌وڵه‌تی دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی (دولة العدالة االجتماعیة)‬

‫‪28446‬‬

‫‪2‬‬

‫‪429‬‬

‫لیستی عێراقی خێر و به‌خشین (قائمة عراق الخیر والعطاء)‬

‫‪13678‬‬

‫‪1‬‬

‫‪486‬‬

‫هاوپه‌یمانیی یه‌كگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)‬

‫‪13055‬‬

‫‪1‬‬

‫‪502‬‬

‫ڕه‌وتی ده‌وڵه‌تی دادپه‌روه‌ر (تیار الدولة العادلة)‬

‫‪8447‬‬

‫‪1‬‬

‫‪493‬‬

‫هاوپه‌یمانیی مه‌ده‌نیی دیمۆكراتی ل‌ه واست (التحالف المدنی الدیمقراطی فی واسط)‬

‫‪8420‬‬

‫‪1‬‬

‫‪519‬‬

‫لیستی برایه‌تیی كورده‌ فه‌یلییه‌كان (قائمة التاخی للكورد الفیلیین)‬

‫‪2212‬‬

‫‪1‬‬

‫سه‌الحه‌ددین‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)29‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)8‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪467.191‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪430‬‬

‫هاوپه‌یمانیی جه‌ماوه‌ریی عێراقی (ائتالف الجماهیر العراقیة)‬

‫‪95338‬‬

‫‪7‬‬

‫‪444‬‬

‫یه‌كگرتووه‌كان (المتحدون)‬

‫‪79705‬‬

‫‪5‬‬

‫‪475‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ڕه‌سه‌نایه‌تیی عێراق (ائتالف عراق االصالة)‬

‫‪66549‬‬

‫‪5‬‬

‫‪486‬‬

‫هاوپه‌یمانیی یه‌كگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)‬

‫‪46287‬‬

‫‪3‬‬

‫‪472‬‬

‫هاوپه‌یمانیی نیشتمانی له‌ سه‌الحه‌ددین (التحالف الوطنی فی صالح الدین)‬

‫‪39447‬‬

‫‪3‬‬

‫‪425‬‬

‫عێراقی عه‌ره‌بی‬

‫‪24167‬‬

‫‪2‬‬

‫‪461‬‬

‫هاوپه‌یمانیی یه‌كگرتووی سه‌الحه‌ددین (ائتالف صالح الدین الموحد)‬

‫‪23497‬‬

‫‪2‬‬

‫‪469‬‬

‫لیستی هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێكه‌وه‌ژیان (قائمة تحالف التاخی والتعایش)‬

‫‪21337‬‬

‫‪1‬‬

‫‪465‬‬

‫لیستی توركمانانی سه‌الحه‌ددین (قائمة تركمان صالح الدین)‬

‫‪18395‬‬

‫‪1‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫دیاله‌‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)29‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)8‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪461.302‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪501‬‬

‫هاوپه‌یمانیی نیشتمانیی دیال‌ه (تحالف دیالی الوطنی)‬

‫‪170292‬‬

‫‪12‬‬

‫‪458‬‬

‫عێراقییه‌تی دیال‌ه (عراقیة دیالی)‬

‫‪149535‬‬

‫‪10‬‬

‫‪469‬‬

‫لیستی هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێكه‌وه‌ژیان (قائمة تحالف التاخی والتعایش)‬

‫‪49415‬‬

‫‪3‬‬

‫‪486‬‬

‫هاوپه‌یمانیی یه‌كگرتووی نیشتمانیی عێراق (ائتالف العراقیة الوطنی الموحد)‬

‫‪27670‬‬

‫‪2‬‬

‫‪17935‬‬

‫‪1‬‬

‫‪13980‬‬

‫‪1‬‬

‫‪505‬‬ ‫‪457‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫پێداگرانی بنیاتنان (عازمون علی البناء)‬ ‫هاوپه‌یمانیی نوێی دیال‌ه (ائتالف دیالی الجدید)‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫كه‌ربه‌ال‬

‫كۆی كورسیی‬ ‫ته‌رخانكراو (‪)27‬‬

‫ژماره‌ی‬ ‫قه‌واره‌‬

‫‪--‬‬

‫ژماره‌ی كورسیی‬ ‫ئافره‌تان (‪)7‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگه‌كان‬ ‫‪323.726‬‬ ‫ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی‬ ‫كورسی‬

‫‪419‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ده‌وڵه‌تی یاسا (ائتالف دولة القانون)‬

‫‪84447‬‬

‫‪7‬‬

‫‪473‬‬

‫هاوپه‌یمانیی ئازاده‌كان (ائتالف االحرار)‬

‫‪43945‬‬

‫‪4‬‬

‫‪468‬‬

‫به‌یداخ (اللواء)‬

‫‪33614‬‬

‫‪3‬‬

‫‪411‬‬

‫هاوپه‌یمانیی هاوواڵتی (ائتالف المواطن)‬

‫‪33362‬‬

‫‪3‬‬

‫‪434‬‬

‫هیوای ڕافده‌ین (امل الرافدین)‬

‫‪32527‬‬

‫‪3‬‬

‫‪502‬‬

‫ڕه‌وتی ده‌وڵه‌تی دادپه‌روه‌ر (تیار الدولة العادلة)‬

‫‪32454‬‬

‫‪3‬‬

‫‪480‬‬

‫به‌ره‌ی میانڕه‌وی نیشتمانی (جبهة االعتدال الوطنی)‬

‫‪18501‬‬

‫‪2‬‬

‫‪405‬‬

‫بانگخوازه‌كانی عێراق بۆ پاڵپشتی ده‌وڵه‌ت (دعاة العراق لدعم الدولة)‬

‫‪13102‬‬

‫‪1‬‬

‫‪422‬‬

‫هاوپه‌یمانیی دادپه‌روه‌ری و دیموكراتی عێراقی (تحالف العدالة والدیمقراطیة العراقی)‬

‫‪8559‬‬

‫‪1‬‬

‫قه‌واره‌ی سیاسی‬

‫* (كۆی گشتی ده‌نگه‌كان) ئه‌و ده‌نگانه‌ش ده‌گرێته‌وه‌ ك‌ه كورسییان به‌ده‌ست نه‌هێناوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.ihec.iq :‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫مافی خه‌ڵک بۆ زانین‬

‫‪Rodney A. Smolla‬‬ ‫ده‌س������ته‌واژه‌ی "ماف������ی خه‌ڵک بۆ‬ ‫زانین"‪ ،‬زۆر جار وه‌کوو دروشمێکی‬ ‫سیاس������ی و یاس������ایی دووپ������ات‬ ‫ده‌کرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م چه‌مکه‌ په‌یوه‌ندی به‌‬ ‫ویس������تی ئام������رازی ڕاگه‌یاندن������ی‬ ‫گش������تییه‌وه‌ هه‌ی������ه‌ و‪ ،‬خوازی������اری‬ ‫زانیاری������ی ده‌وڵه‌تی������ن و ل������ه‌ الیه‌ن‬ ‫ڕۆژنامه‌وانان������ه‌وه‌ دێت������ه‌ گۆڕێ‪ ،‬که‌‬ ‫حه‌ز ده‌که‌ن بۆ باڵوکردنه‌وه‌ی بابه‌تی‬ ‫وتووێژخوڵقێن‪ ،‬به‌ڵگه‌ بهێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌و حاڵه‌ش������ه‌وه‌‪" ،‬ماف������ی خه‌ڵک بۆ‬ ‫زانین"‪ ،‬ده‌توانێ������ت مانایه‌کی تر جیا ل‌ه‬ ‫ه������زری ئازادیی چاپه‌مه‌نیش������ی هه‌بێت‪.‬‬ ‫واتایه‌ک که‌ له‌ ڕاس������تیدا ڕیشه‌که‌ی بۆ‬ ‫خه‌ڵک و ئاڕاس������ته‌ی ئه‌و بۆ مافی خه‌ڵک‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ و‪ ،‬ده‌خوازن هه‌موو ش������تێک‬ ‫ده‌رباره‌ی کرده‌وه‌کانی ده‌وڵه‌تی خۆیان‬ ‫بزانن‪.‬‬

‫واتایه‌ک������ی تری "ماف������ی خه‌ڵک بۆ‬ ‫زانین" له‌م س������ه‌رده‌مه‌ نوێیه‌دا‪ ،‬گه‌لێک‬ ‫جار وه‌کوو کراوه‌یی ده‌وڵه‌ت باس������ی‬ ‫لێو‌ه ده‌کرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م پرس������ه‌‪ ،‬واته‌ ئاش������کراکردنی‬ ‫کاروباری ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ڕه‌وتێکی زه‌حمه‌ت‬ ‫و ئاڵۆزه‌‪ .‬ڕه‌وتێک ک������ه‌ زۆر جار بۆ‬ ‫هاوسه‌نگیی وردی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ دژ‬ ‫ب������ه‌ یه‌ک������ه‌کان پێویس������ته‌‪ .‬ده‌وڵه‌ته‌‬ ‫دیموکراتییه‌کان ده‌بێ به‌ شێوه‌یه‌کی‬ ‫به‌رف������راوان‪ ،‬ده‌وڵه‌تێک������ی کراوه‌ بن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬ته‌نانه‌ت کراوه‌ترین‬ ‫و دیموکراتیتری������ن ده‌وڵه‌ته‌کانیش له‌‬ ‫بارودۆخی تایبه‌تدا‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ک کار‬ ‫به‌ نهێنی‪ ،‬یا به‌ نهێنی هێش������تنه‌وه‌ی‬ ‫چاالکییه‌کانی������ان بۆ درێ������ژه‌دان به‌‬ ‫"ڕێکوپێککردنی کاره‌کانی خۆیان"‪ ،‬به‌‬ ‫پێویست ده‌زانن‪.‬‬

‫ئینترنێت‬

‫ئینترنێت‪" ،‬کولتووری گه‌ڕان به‌دوای‬ ‫زانیاری"دا هێناوه‌ته‌ کایه‌و‌ه و خه‌ڵکی‬ ‫سه‌رانسه‌ری جیهان خه‌ریکن لێڕادێن‪،‬‬ ‫ک������ه‌ به‌ش������ێوه‌یه‌کی خێ������را و هه‌رزان‬ ‫زانیاری به‌ده‌ست بێنن‪ .‬ته‌نیا کارێکی‬ ‫ک������‌ه ل������ه‌م په‌یوه‌ندیی������ه‌دا ب������ه‌ ڕێگه‌ی‬ ‫کۆمپیۆتێره‌کانی خۆیانه‌وه‌ ده‌بێ بیکه‌ن‪،‬‬ ‫به‌دواداچونێکی ئاسایییه‌‪ .‬هه‌ر ئێستا‬ ‫به‌ره‌یه‌کی ته‌واو ل‌ه خه‌ڵکی سه‌رانسه‌ری‬ ‫جیهان ب������‌ه ئاس������انی ده‌س������تیان ب‌ه‬

‫ئینترنێت ڕاده‌گات و خۆیشی شایانی‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌بینێت‪.‬‬ ‫له‌ واڵته‌ دیموکراته‌کان������دا‪ ،‬خه‌ڵک به‌‬ ‫شێوه‌یه‌کی سروشتی ئه‌و مه‌یله‌یان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک������ه‌ ئ������ه‌و داوای������ه‌ی خۆیان ب������ۆ بواری‬ ‫ده‌وڵه‌تی������ش په‌ره‌ پێ ب������ده‌ن‪ .‬پێکهێنانی‬ ‫ده‌رفه‌ت بۆ ده‌ستپێڕاگه‌ییشتنی ئاسان به‌‬ ‫به‌ڵگه‌ ده‌وڵه‌تییه‌کان به‌ڕێگه‌ی ئینترنێته‌وه‌‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رچاو‪ ،‬وه‌کوو یه‌کێک له‌‬ ‫ئه‌رکه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی ده‌وڵه‌تێکی ئازاد و‬ ‫دیموکرات ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫له‌و ماوه‌یه‌دا ک������ه‌ ئینترنێت په‌ره‌ی‬ ‫س������ه‌ندووه‌ و ت������ا ڕاده‌یه‌کی������ش بۆته‌‬ ‫به‌شێک له‌ کولتووری کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک‪،‬‬ ‫له‌ کرده‌وه‌دا گش������ت دامه‌زراوه‌کانی‬ ‫س������ه‌ر به‌ که‌رتی تایبه‌ت������ی‪ ،‬زانیاریی‬ ‫گرینگ ل������ه‌ ماڵپه‌ڕه‌کان������ی ئینترنێتدا‬ ‫باڵوده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬گش������تیان گوش������ار بۆ‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌کان دێنن‪ ،‬که‌ بێنه‌ ناو مه‌یدانی‬ ‫کێبڕک������ێ و وا ل������ه‌ خۆی������ان بکه‌ن که‌‬ ‫په‌سندی ئینترنێت بن‪.‬‬ ‫ل‌ه بواری نه‌ته‌وه‌یی و ناوچه‌یییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕێکخراو‌ه خۆجێییه‌کان ب‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫به‌رفراوان سه‌رچاوه‌ی زانیارییه‌کانی‬ ‫خۆی������ان‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ب������‌ه ڕێگ������ه‌ی‬ ‫جۆراوج������ۆره‌و‌ه به‌ڵگ������ه‌ ده‌وڵه‌تییه‌کان‬ ‫باڵو ده‌که‌نه‌وه‌‪ .‬ه������ه‌ر هاوواڵتییه‌کیش‬ ‫ک‌ه ده‌س������تی ب������‌ه ئینترنێ������ت ڕابگات‪،‬‬ ‫ده‌توانێ������ت به‌ س������انایی ئ������ه‌م به‌ڵگان‌ه‬ ‫به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫سیسته‌م ‌ی سیاسیی هه‌رێم ‌ی‬ ‫كوردستان ل ‌ه نێوان په‌رله‌مان ‌ی و‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیدا‬ ‫ن‪ :‬یاسین مه‌حموود ئه‌بابه‌کر*‬

‫پێشه‌كی‌‬

‫ی بایه‌خ و مشتومڕی‌ خوێنه‌ر‪،‬‬ ‫ی كوردستان جێگا ‌‬ ‫ماوه‌یه‌كی‌ زۆره‌ قسه‌كردن له‌ سه‌ر سیسته‌می‌ سیاسیی هه‌رێم ‌‬ ‫نووسه‌ر‪ ،‬الیه‌نه‌ سیاسی و ئه‌كادیمییه‌كان ‌و شه‌قامی‌ كوردی بووه‌‪ ،‬ب‌ه جۆرێك هه‌ر الیه‌نێك ل‌ه سۆنگه‌ی‌ تێگه‌یشتن‬ ‫ی بۆ ئه‌م بابه‌ت‌ه كردوه‌‪ .‬له‌م نوس������ینه‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین خوێندنه‌وه‌یه‌ك پێش������كه‌ش‬ ‫و بۆچوونه‌كانی‌ خۆیه‌وه‌ خوێندنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی نێوان ده‌سه‌اڵنته‌كان دروست بوون‪ ،‬پاشان‬ ‫ی ک‌ه ل‌ه س������ه‌ر بنچینه‌ی‌ جیاكاری ‌‬ ‫بكه‌ین بۆ هه‌موو ئه‌و سیس������ته‌مانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دروست ‌‬ ‫ی بتوانین ده‌ستنیشانیك ‌‬ ‫ی كوردس������تان‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌راوردیان بكه‌ین له‌گه‌ڵ سیس������ته‌می‌ سیاسیی هه‌رێم ‌‬ ‫ی دروست و زانستی‌ گه‌اڵڵ‌ه بكه‌ین‪.‬‬ ‫ی سیاسیی كوردستان بكه‌ین و و‌اڵمێك ‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫سیسته‌م ‌ی سه‌رۆكایه‌تی‌‬

‫ی‬ ‫ی پابه‌ندی‌ دوو ڕه‌هه‌ندی سه‌ره‌ك ‌‬ ‫ی سه‌رۆكایه‌ت ‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬ ‫ی جێبه‌جێكردن و‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ك������‌ه ئه‌وانیش یه‌كانه‌ی‌ ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ی ده‌سه‌اڵته‌كانه‌‪.‬‬ ‫ی ڕه‌ها ‌‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی جێبه‌جێك������ردن‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫مه‌به‌س������ت ل‌ه یه‌كانه‌ ‌‬ ‫ی جێبه‌جێكردن ل‌ه‬ ‫چڕکردنه‌وه‌ی به‌رپرس������یارێتی‌ ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ی و پیاده‌کردنی‬ ‫ده‌س������تی‌ ته‌نها كه‌س������ێك‪ ،‬ك‌ه س������ه‌رۆكایه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جێبه‌جێكردن ده‌كات و‪ ،‬ل‌ه به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫یاساداناندا به‌رپرس نابێت و‪ ،‬به‌ شێوه‌یه‌كی‌ ڕاسته‌وخۆ یان‬ ‫ی كراو‬ ‫ی دیار ‌‬ ‫ناڕاس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن گه‌ل������ه‌و‌ه بۆ ماوه‌یه‌ك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س������ه‌رۆكایه‌تیدا ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬ل‌ه سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ی واڵت ل‌ه هه‌مانكاتدا سه‌رۆك ‌‬ ‫ی نییه‌‪ ،‬سه‌رۆك ‌‬ ‫وه‌زیران بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕاپه‌ڕاندنه‌ و س������ه‌رۆك كۆمه‌ڵێك یاریده‌ده‌ر بۆ خۆ ‌‬ ‫ده‌زگا ‌‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌كات‪ ،‬ك‌ه هه‌م سه‌رۆك له‌ ده‌ستنیشان كردیان‬ ‫به‌رپرس������یار‌ه و هه‌م ئه‌وانیش به‌رپرس������یارن ل������‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫س������ه‌رۆكدا‪ .‬ئیتر ئه‌و یاریده‌ده‌رانه‌ وه‌زیر یان س������كرتێر یان‬ ‫ی كاروباره‌كاندا‬ ‫ڕاوێژكاریان پێده‌گوترێت‪ ،‬ك‌ه ل‌ه به‌ڕێوه‌بردن ‌‬ ‫یارمه‌تیی‌ سه‌رۆك ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫له‌م سیس������ته‌مه‌دا ده‌زگای‌ ڕاپه‌راندن و یاس������ادانان به‌ جیا‬ ‫كاری‌ خۆی‌ ئه‌نجام ده‌دات و هیچ كامیان ده‌س������ه‌اڵتیان به‌سه‌ر‬ ‫ئه‌ویتردا‌ نییه‪ ‌،‬به‌ جۆرێك ده‌س������ه‌اڵتی‌ جێبه‌جێكردن ده‌ست ده‌‬ ‫کاروب������اری‌ ده‌س������ه‌اڵتی‌ یاس������ادانان وه‌رن������ادات و ناتوانێ������ت‬ ‫هه‌ڵیبوه‌ش������ێنێته‌وه‌ وه‌ی������ان دانیش������تنه‌كانی‌ دوا بخ������ات‪ .‬ل������ه‌‬ ‫به‌رامبه‌ریشدا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی‌ یاسادانان بۆی‌ نییه‌ ده‌ست بخاته‌ ناو‬ ‫كاروباره‌كانی‌ سه‌رۆك و ده‌زگای‌ ڕاپه‌ڕاندن و متمانه‌ له‌ سه‌رۆك‬ ‫وه‌ر بگرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌شه‌ به‌م جیاكارییه‌ی‌ نێوان ده‌سه‌اڵته‌كان‬ ‫له‌ سیسته‌می‌ سه‌رۆكایه‌تی‪ ‌،‬ده‌وترێت جیاكاریی‌ ڕه‌ها‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ له‌م سیسته‌مه‌دا س������ه‌رۆك ده‌سه‌اڵتێكی‌ زۆر و‬ ‫فراوانی‌ هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ بریتین له‌ ده‌ركردنی‌ سیسته‌م (النظمه‌)‬ ‫و دان������ان و الدانی‌ وه‌زیر‪ ،‬ڕاوێژكار‪ ،‬س������ه‌رۆكی‌ ده‌زگا و‬ ‫دامه‌زراوه‌ گش������تییه‌ بااڵكان‪ ،‬نوێنه‌رانی‌ واڵت له‌ بالوێز و‬ ‫کۆنسووڵگه‌رییه‌کاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها س������ه‌رۆك ستراتیژییه‌تی‬ ‫سیاس������ه‌تی‌ ن������اوه‌وه ‌و ده‌ره‌وه‌ ئاڕاس������ته‌ ده‌كات و‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی‌ گشتی‌ هێزه‌ چه‌كداره‌كان ده‌كات و مافی‌‬ ‫بڕیاردانی‌ لێبوردنی‌ گشتی‌ ده‌بێت و‪ ،‬بۆی‌ هه‌یه‌ پێشنیازی‌‬ ‫پرۆژه‌ یاسا ئاڕاس������ت‌هی‌ په‌رله‌مان بكات‪ .‬سه‌ره‌ڕای‌ ئه‌و‬ ‫جیاكارییه‌ ڕه‌های������ه‌ی‌ كه‌ له‌ڕووی‌ تیۆریی������ه‌وه‌ له‌ نێوان‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌كاندا باس������كرا‪ ‌،‬به‌اڵم ل‌ه ڕووی‌ پراكتیكییه‌وه‌‬

‫ی ته‌واو هه‌یه‌ ل������ه‌ نێوان هه‌ردوو‬ ‫ه������اوكاری‌ و هه‌ماهه‌نگ ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫خاڵێکی تر ک‌ه پێویست‌ه ئاماژه‌ی پێ بده‌م‪ ‌،‬به‌ له‌دایكبوون ‌‬ ‫ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتوه‌كانی‌ ئه‌مریكا‪ ،‬سیس������ته‌می‌ سه‌رۆكایه‌تیش‬ ‫ی ‪1787‬‬ ‫ی ئه‌و واڵت‌ه له‌ ساڵ ‌‬ ‫ل‌ه دایك ده‌بێت‪ ،‬كاتێك ده‌ستوور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جیاكاریی‌ نێوان ده‌سه‌اڵته‌كان‪ ،‬سیسته‌م ‌‬ ‫ل‌ه سه‌ر بنچینه‌ ‌‬ ‫ی هه‌ر‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تی‌ په‌س������ه‌ند ده‌كات و تایبه‌تمه‌ندییه‌كان������ ‌‬ ‫ی كردووه‌‪.‬‬ ‫ی دیار ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتێك ‌‬

‫سیسته‌م ‌ی په‌رله‌مان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی س������ه‌ره‌ك ‌‬ ‫سیس������ته‌می‌ په‌رله‌مانی‌ به‌ دوو تایبه‌تمه‌ندی ‌‬ ‫ی جێبه‌جێكردن‬ ‫ده‌ناسرێته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه ئه‌وانیش دووانه‌ی‌ ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی‬ ‫و جیاكاری������ی‌ ڕێژه‌یی نێ������وان ده‌س������ه‌اڵته‌كانه‌‪ .‬وات‌ه بوون ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت ل‌ه هه‌مان كاتدا‪ ،‬ك‌ه‬ ‫سه‌رۆكی‌ ده‌وڵه‌ت و سه‌رۆك ‌‬ ‫ی جیایان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫هه‌ر یه‌كه‌یان پله‌و پایه‌و ده‌سه‌اڵتێك ‌‬ ‫هه‌مان كاتدا نوێنه‌رایه‌تیی‌ یه‌ك ده‌سه‌اڵت ده‌كه‌ن‪ ،‬ك‌ه ئه‌ویش‬ ‫ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی‌ جێبه‌جێكردنه‌‪ .‬ل‌ه ڕاستیدا ده‌سه‌اڵت ب‌ه شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت و س������ه‌رۆكه‌كه‌ی‌‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌كی‌ ده‌كه‌وێته‌ ده‌س������ت ‌‬ ‫پێكهاتنی‌ حكوومه‌ت له‌م سیس������ته‌مه‌دا‪ ،‬به‌س������تراوه‌ته‌و‌ه ب‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ په‌رله‌مان‪ ،‬به‌ جۆرێك پارت و لیست ‌‬ ‫ئه‌نجام ‌‬ ‫ی ده‌بێت و‌‪،‬‬ ‫ی پێكهێنانی‌ حكوومه‌ت ‌‬ ‫زۆرین‌ه ل������ه‌ په‌رله‌ماندا ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫حكوومه‌تیش به‌رپرسیاری‌ سیاس������ی ده‌بێت ل‌ه به‌ڕێوه‌بردن ‌‬ ‫ی له‌ به‌رامبه‌ر په‌رله‌ماندا‪.‬‬ ‫كاره‌كان ‌‬ ‫ب������ه‌اڵم هه‌رچی‌ س������ه‌رۆكی‌ واڵت������ه‌‪ ،‬له‌م سیس������ته‌مه‌دا‬ ‫سه‌ربه‌خۆیه‌ به‌رامبه‌ر په‌رله‌مان و حكوومه‌ت و‌ له‌ ڕاستیدا‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی‌ شكڵی‌ و ته‌شریفاتی‌ ده‌بێت‪ .‬له‌ الیه‌كی‌ تره‌وه‌‬ ‫مه‌به‌س������تمان ل������ه‌ تایبه‌تمه‌ندی������ی‌ دووه‌م وات������ه‌ هه‌ریه‌ك له‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی‌ جێبه‌جێكردن و ده‌سه‌اڵتی‌ یاسادانان ده‌ست ده‌‬ ‫کاروباری‌ ده‌سه‌اڵته‌كانی‌ یه‌كتر وه‌رده‌ده‌ن و له‌ هه‌مانكاتدا‬ ‫چاودێ������رن به‌س������ه‌ر یه‌كت������ره‌وه‌‪ ،‬به‌جۆرێ������ك ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫جێبه‌جێكردن له‌الیه‌ك مافی به‌س������تن و دواخس������تنی‌ خولی‌‬ ‫په‌رله‌مان������ی‌ هه‌یه‌ و‪ ‌،‬له‌ الیه‌كی‌ تر مافی ئه‌وه‌ی‌ هه‌یه‌ داوای‌‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی‌ په‌رله‌مان بكات له‌ كات و س������اتی‌ پێویس������تدا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌س������تنی‌ په‌یماننامه‌و رێكکه‌وتنی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ كه‌‬ ‫ل������ه‌ بنه‌ڕه‌تدا یه‌كێكه‌ ل������ه‌ مافه‌كانی‌ حكووم������ه‌ت‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫كۆتاییدا پێویستی‌ به‌ ڕه‌زامه‌ندیی‌ په‌رله‌مان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ الیه‌ك������ی‌ تریش������ه‌وه‌ ده‌س������ه‌اڵتی‌ جێبه‌جێك������ردن مافی‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌‌وه‌ی‌ په‌رله‌مانی‌ هه‌یه‌ پێش ت������ه‌واو بوونی‌ ماوه‌ی‌‬ ‫یاس������ایی خۆی‌‪ ،‬ئه‌ویش له‌ كاتی‌ دروستبوونی‌ ناكۆكی‌ له‌ نێوان‬ ‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫ده‌سه‌اڵته‌كاندا و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ڕای‌ گه‌ل بۆ هه‌ڵبژاردنی‌ په‌رله‌مان‬ ‫و حكوومه‌تێكی‌ نوێ‌‪ .‬هه‌روه‌ها ماف و ده‌س������ه‌اڵته‌كانی‌ په‌رله‌مان‬ ‫له‌م سیسته‌مه‌دا جگه‌ له‌ ده‌سه‌اڵتی‌ یاسادانان‪ ،‬مافی پرسیاركردن‪،‬‬ ‫لێپرس������ینه‌وه‌و لێكۆلینه‌وه‌ی‌ هه‌یه‌ له‌ س������ه‌ر گش������ت ئه‌رکه‌کانی‌‬ ‫حكوومه‌ت و ده‌زگا گرنگ و بااڵكانی‌ و‪ ‌،‬له‌هه‌ر كاتێكدا په‌رله‌مان‬ ‫دڵنیا بوو له‌ كه‌مته‌رخه‌میی‌ حكوومه‌ت له‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌ سیاسه‌تی‌‬ ‫گش������تیی‌ واڵت‪ ،‬مافی لێس������ه‌ندنه‌وه‌ی‌ متمانه‌ی‌ هه‌یه‌ له‌ ته‌واوی‌‬ ‫كابینه‌ی‌ حكوومه‌ت یان یه‌كێك له‌ وه‌زاره‌ته‌كان‪.‬‬

‫سیسته‌می‌ تێكه‌اڵو یان نیمچ ‌ه سه‌رۆكایه‌تی‌‬

‫ی نیمچ‌ه س������ه‌رۆكایه‌تی‌‪ ،‬بریتی‌ه ل‌ه‬ ‫مه‌به‌س������ت ل‌ه سیسته‌م ‌‬ ‫یو‬ ‫ی سه‌رۆكایه‌ت ‌‬ ‫ی تێكه‌ڵ له‌ هه‌ردوو سیسته‌م ‌‬ ‫سیس������ته‌مێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ش������ێك ل������‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كان ‌‬ ‫په‌رله‌مانیدا‪ ،‬وات‌ه وه‌رگرتن ‌‬ ‫ی جێبه‌جێكردن‪،‬‬ ‫ی ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫هه‌ردوو سیس������ته‌مه‌كه‌ و‪ ‌،‬دووانه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌م سیس������ته‌مه‌یه‌‪ ،‬ب‌ه جۆرێك‬ ‫س������ه‌ره‌كیترین تایبه‌تمه‌ن������د ‌‬ ‫ی واڵت ل‌ه الیه‌ن گه‌له‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێت و هه‌روه‌ك ل‌ه‬ ‫سه‌رۆك ‌‬ ‫ی سیاسیی فه‌ره‌نسادا هاتووه‪.‬‬ ‫سیسته‌م ‌‬ ‫ی جێبه‌جێكردن‪،‬‬ ‫ی فراوان������ ‌‬ ‫س������ه‌رۆك كۆمه‌لێك ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ی‬ ‫یاس������ادانان و دادوه‌ری ده‌بێ������ت‪ .‬ل������ه‌ ب������واری‌ ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت‬ ‫ی ده‌وڵه‌ت س������ه‌رۆك ‌‬ ‫جێبه‌جێكردنه‌وه‪ ‌،‬س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت‪،‬‬ ‫ی س������ه‌رۆك ‌‬ ‫دیاری‌ ده‌كات و له‌س������ه‌ر پێشنیاز ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌زیره‌كان ده‌ستنیشان ده‌كات و پاشان فه‌رمانبه‌ره‌ بااڵكان ‌‬ ‫حكوومه‌ت داده‌مه‌زرێن������ێ‌ و ڕێككه‌وتن و په‌یماننامه‌كان رێك‬ ‫ده‌خ������ات و ڕه‌زامه‌ندییان له‌س������ه‌ر ده‌دات و ل������‌ه هه‌مانكاتدا‬ ‫ی‬ ‫ی كۆبونه‌وه‌ ‌‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی‌ هێز‌ه چه‌كداره‌كان و سه‌رۆكایه‌تی ‌‬ ‫ی وه‌زیرانیش ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یاس������ادانانه‌وه‌‪ ،‬سه‌رۆك بۆ ‌‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫به‌اڵم ل‌ه بوار ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی یاسا بخات‌ه ڕاپرسی له‌به‌رده‌م گه‌ل ب ‌‬ ‫هه‌ی‌ه پرۆژه‌ ‌‬ ‫ی له‌الیه‌ن‬ ‫ی په‌س������ه‌ندكردن ‌‬ ‫ب‌ه په‌رله‌ماندا تێپه‌ڕ ببێت و‌‪ ،‬ل‌ه كات ‌‬ ‫گه‌ل������ه‌وه‪ ‌،‬ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ یاس������ا و جێبه‌ج������ێ‌ ده‌كرێت‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ی هه‌ی‌ه هه‌ر پرۆژ‌ه یاسایه‌ك ئه‌گه‌ر تێبینی‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌شدا بۆ ‌‬ ‫هه‌بێت بیگه‌ڕێنێته‌وه‌ په‌رله‌مان بۆ ئه‌و‌هی‌ هه‌موار بكرێته‌و‌ه‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ی س������ه‌رۆك‬ ‫الیه‌ك������ی‌ ت������ره‌وه‌ یه‌كێك له‌ ده‌س������ه‌اڵت‌ه دیاره‌كان ‌‬ ‫ی چل ڕۆژ ل‌ه‬ ‫ی په‌رله‌مانه‌‪ ،‬ب‌ه مه‌رجێ������ك دوا ‌‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������انه‌و‌ه ‌‬ ‫ێ هه‌ڵبژێردرێت‪ ،‬ئه‌م‌ه جگ‌ه‬ ‫ی نو ‌‬ ‫ی تر په‌رله‌مانێك ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌مواركردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی س������ه‌رۆك ماف������ی پێش������نیازكردن ‌‬ ‫له‌و‌ه ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی واڵت ‌‬ ‫ده‌ستوور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دادوه‌رییه‌و‌ه ده‌بینین‪ ،‬سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ل‌ه بوار ‌‬ ‫ی پێك دێت‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ی سه‌ره‌ك ‌‬ ‫ی فه‌ره‌نس������ا ل‌ه دوو ده‌زگا ‌‬ ‫دادوه‌ری ‌‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫ی‬ ‫ی هه‌ریه‌ك ل������ه‌و دوو ده‌زگای‌ه س������ه‌رۆك ئه‌ندامێك ‌‬ ‫پێكهات������ه‌ ‌‬ ‫سه‌ره‌كی‌ ده‌بێت‪ ،‬بۆ نموون‌ه ئه‌نجومه‌نی‌ ده‌ستوو ‌ر پێك دێت ل‌ه‬ ‫ی تر‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‌ ل‌ه‬ ‫ی واڵت و هه‌موو س������ه‌ركۆماره‌كان ‌‬ ‫س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ژیان������دا مابن له‌گه‌ڵ ن������ۆ ئه‌ندامی‌ تر ك‌ه س������ێیانیان له‌الیه‌ن‬ ‫یو‬ ‫ی نیش������تمان ‌‬ ‫س������ه‌ركۆمار و س������ێیانیان له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی پیرانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫ی تر له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫سێیانه‌كه‌ ‌‬ ‫ی ده‌بێت‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ی ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌ن������‌ه بریت������ ‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیه‌كان������ ‌‬ ‫ی یاس������ایییه‌كان‪،‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌و لێكدانه‌وه‌ی‌ ده‌قه‌ ده‌س������توور ‌‬ ‫ی‬ ‫په‌یماننامه‌‪ ،‬ڕێكکه‌وتننام‌ه گرنگه‌كان له‌گه‌ڵ سه‌رپه‌رشتیكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬ڕێفراندۆم������ه‌ گش������تییه‌كان و ڕاگه‌یاندن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دووه‌م پێی‌ ده‌گوترێت ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ئه‌نجامه‌كانیان‪ ‌.‬ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی داد و نۆ‬ ‫ی بااڵ‪ ،‬ك‌ه پێك دێت ل‌ه س������ه‌ركۆمار‪ ،‬وه‌زیر ‌‬ ‫دادوه‌ری ‌‬ ‫ی تر كه‌ ل‌ه الیه‌ن س������ه‌رۆكه‌وه‌ ده‌ستنیشان ده‌كرێن بۆ‬ ‫ئه‌ندام ‌‬ ‫ی دادگاكان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ی كاروبار ‌‬ ‫سه‌رپه‌رشتی ‌‬ ‫له‌و سیسته‌مه‌دا حكوومه‌ت له‌ گه‌وره‌ترین پارت یان الیه‌نی‬ ‫ی‬ ‫سیاس������ی ناو په‌رله‌مان پێك دێنێت‪ ،‬كه‌ متمان‌ه ل‌ه س������ه‌رۆك ‌‬ ‫واڵت وه‌رده‌گرێت و هه‌ڵده‌ستێت ب‌ه هاوكاریكردنی‌ سه‌رۆك ل‌ه‬ ‫ی ده‌سه‌اڵتی‌ ڕاپه‌ڕاندن‪.‬‬ ‫جێبه‌جێكردن ‌‬

‫سیسته‌م ‌ی كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫ی سویسرادا په‌یڕه‌و ده‌كرێت‬ ‫ئه‌م سیسته‌م‌ه ته‌نها له‌ واڵت ‌‬ ‫ی یاسادانان‬ ‫ی بااڵده‌ستبونی‌ ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ك‌ه له‌س������ه‌ر بنچینه‌ ‌‬ ‫ی یاسادانان كۆمه‌ڵێك ئه‌رکی‬ ‫دامه‌زراوه‌‪ ،‬به‌ جۆرێك ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی‌ ڕاپه‌ڕاندن ده‌بینێت‪ ،‬ده‌زگای‌ یاسادانان ل‌ه ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫فیدراڵیی‌ سویس������را له‌ دوو ئه‌نجومه‌ن پێك دێت‪ ،‬ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی و ئه‌نجومه‌نی‌ كانتۆنه‌كان‪ ،‬هه‌ردووكیشیان پێكه‌و‌ه‬ ‫نیشتمان ‌‬ ‫ی پێده‌گوترێت‪.‬‬ ‫ی فیدراڵ ‌‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی فیدراڵ ‌‬ ‫ی تری‌ یاسادانان‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ ‌‬ ‫وه‌كو هه‌ر ده‌زگایه‌ك ‌‬ ‫ی ده‌كه‌وێت‌ه ئه‌ستۆ‪‌،‬هه‌روه‌ها هه‌ڵده‌ستێت ب‌ه‬ ‫ی یاسادانان ‌‬ ‫كار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامانی‌ ده‌زگای‌ ڕاپه‌ڕاندن و ئاڕاس������ته‌كردن ‌‬ ‫دیاریكردن ‌‬ ‫یو‬ ‫ی گش������ت ‌‬ ‫ی واڵت‪ ،‬لیبوردن ‌‬ ‫سیاس������ه‌تی‌ ده‌ره‌وه‌و ن������اوه‌وه‌ ‌‬ ‫ی هێز‌ه چه‌كداره‌كان‬ ‫تایبه‌تی‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سه‌رۆكایه‌تیكردن ‌‬ ‫ی و س������ه‌رنجدان ب‌ه‬ ‫و چاودێ������ری‌ كردن������ی‌ دادگای‌ فیدراڵ������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ناكۆكییه‌كان������ی‌ نێوان ده‌س������ه‌اڵت‌ه فیدراڵیی������ه‌كان ده‌ربار‌ه ‌‬ ‫ی فیدراڵی‪.‬‬ ‫ی ده‌ستوور ‌‬ ‫تایبه‌تكارییه‌كانیان و هه‌مواركردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی سویس������را ك‌ه ل‌ه‬ ‫لی������ره‌دا بۆم������ان ده‌رده‌كه‌وێ‌ په‌رله‌مان ‌‬ ‫ێ‬ ‫بنه‌ره‌تدا ده‌زگای‌ یاس������ادانانه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ڵده‌س������تێ‌ ب‌ه هه‌ند ‌‬ ‫ی بۆی‌ه ب‌ه‬ ‫ی زۆر گرن������گ و س������ه‌ره‌ك ‌‬ ‫كاروب������اری‌ ڕاپه‌ڕاندن������ ‌‬ ‫سیسته‌می‌ كۆمه‌ڵ‌ه ناو ده‌برێت‪.‬‬


‫سیسته‌می‌ سیاسیی هه‌رێمی‌ كوردستان‬

‫له‌ ده‌ستووردا پێناسه‌ی‌ سیسته‌می‌ سیاسی هه‌ر واڵتێك‬ ‫دیاری‌ ده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم چونكه‌ كوردستان تاكو ئێستا خاوه‌نی‌‬ ‫ده‌س������توورێكی‌ په‌س������ه‌ند كراو نییه‌ له‌ الی������ه‌ن گه‌له‌وه‪ ‌،‬بۆیه‌‬ ‫توێژینه‌وه‌ له‌سه‌ر سیسته‌می‌ سیاسیی هه‌رێم كارێكی‌ سانا‬ ‫نییه‪ ‌،‬بگره‌ شرۆڤه‌كردن و هه‌ڵسه‌نگاندنی‌ ئه‌و دۆخه‌ی‌ ئێستا‬ ‫كارێكی‌ به‌ س������ووده‌ بۆ بنیاتنان و دیاریكردنی‌ سیسته‌مێكی‌‬ ‫پته‌و و گونجاو له‌ هه‌رێمدا‪ .‬به‌ ڕه‌چاوكردنی‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌و سیس������ته‌مانه‌ی‌ که‌ له‌ ته‌وه‌ره‌كانی‌ پێش������وتردا‬ ‫باس������مان كردن و‪ ،‬به‌ به‌راوردكردنیان له‌گه‌ڵ سیس������ته‌می‌‬ ‫هه‌رێمی‌ كوردس������تان‪ ،‬جۆر و ش������ێوازی‌ سیسته‌می‌ هه‌رێم‬ ‫دیاری‌ بكه‌ین له‌ چوارچێوه‌ی‌ و‌اڵمدانه‌و‌هی‌ ئه‌م پرسیارانه‌‪:‬‬ ‫ئای������ا سیس������ته‌می‌ سیاس������یی هه‌رێ������م سیس������ته‌مێكی‌‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تییه‌؟ ئه‌گ������ه‌ر س������ه‌یرێكی‌ به‌ش������ی یه‌ك������ه‌م و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌ سیسته‌می‌ س������ه‌رۆكایه‌تی‌ بكه‌ین‪ ،‬روون‬ ‫ده‌بێته‌وه‌ كه‌ ناتوانین به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك شوناسی‌ سیسته‌می‌‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تی‌ ببه‌خش������ینه‌ سیس������ته‌می‌ هه‌رێم‪ ،‬چونكه‌ له‌‬ ‫هه‌رێم������دا به‌ جیاوازیی‌ له‌گه‌ڵ سیس������ته‌می‌ س������ه‌رۆكایه‌تی‌‪،‬‬ ‫دووانه‌ی‌ ده‌سه‌اڵتی‌ جێبه‌جێكردن هه‌یه‌و حكوومه‌ت له‌الیه‌ن‬ ‫په‌رله‌مانه‌وه‌ پێ������ك ده‌هێنرێت و چاودێ������ری‌ ده‌كرێت له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی‌ جیاكارییه‌كی‌ ڕێژه‌یی‌ (نه‌ك ره‌ه������ا) هه‌یه‌ له‌ نێوان‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كاندا‪ ،‬كه‌ ئه‌مانه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا تایبه‌تمه‌ندیی‌ سه‌ره‌كی‌‬ ‫سیسته‌می‌ په‌رله‌مانین‪.‬‬ ‫به‌اڵم بیانوی‌ ئه‌و الیه‌نان‌هی‌ سیسته‌می‌ سیاسیی‌ هه‌رێم به‌‬ ‫سیسته‌مێكی‌ سه‌رۆكایه‌تی‌ ناو ده‌به‌ن‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆكی‌‬ ‫هه‌رێمه‌ ڕاس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن گه‌ل و كۆبون������ه‌وه‌ی‌ كۆمه‌ڵێك‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌ ژێر ده‌ستی‌ سه‌رۆكدا‪ ،‬لێره‌دا ئه‌گه‌ر سه‌یرێكی‌‬ ‫سیس������ته‌می‌ په‌رله‌مانی كۆمه‌ڵێك ل������ه‌ واڵتان بكه‌ین‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانی‌ سه‌رۆك له‌ واڵتێكه‌وه‌ بۆ واڵتێكی‌ تر ده‌گۆرێت‪،‬‬ ‫ب������ه‌ جۆرێك له‌ هه‌ندێ‌ له‌ واڵتانی‌ په‌رله‌مانی‌دا‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی‌‬ ‫زیاتر ده‌درێت به‌ سه‌رۆك‪ ،‬بۆ نموونه‌ ده‌سه‌اڵته‌كانی‌ سه‌رۆكی‌‬ ‫واڵت������ی‌ دراوس������ێی‌ خۆمان ده‌كه‌ین������ه‌ نمونه‌ ك������ه‌ په‌یره‌وی‌‬ ‫سیس������ته‌می‌ په‌رله‌مانی‌ ده‌كات‪ .‬سه‌رۆكی‌ توركیا ده‌سه‌اڵتی‌‬

‫په‌سه‌ندكردنی‌ یاساكانی‌ هه‌یه‌و‌ له‌ كاتی‌ په‌سه‌ند نه‌كردن ‌‬ ‫ی‬ ‫یاس������اكاندا‪ ،‬یاس������اكه‌ ده‌نێرێته‌وه‌ بۆ په‌رله‌م������ان و ئه‌گه‌ر‬ ‫په‌رله‌مان وه‌ك خۆی‌ په‌س������ه‌ندی‌ كرده‌وه‪ ‌،‬سه‌رۆك مافی تانه‌‬ ‫لێدانی‌ هه‌یه‌ له‌ دادگای‌ ده‌س������تووری‌ توركیا له‌ كاتێكدا ئه‌م‬ ‫مافه‌ به‌ سه‌رۆكی‌ هه‌رێم نه‌دراوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سه‌رۆكی‌ توركیا‬ ‫س������ه‌ركرد‌هی‌ هێ������زه‌ چه‌ك������داره‌كان و ئه‌ندامان������ی‌ دادگای‌‬ ‫ده‌س������تووری‌ و سوپاس������االری‌ س������وپای‌ توركیا داده‌نێت و‬ ‫حاله‌تی‌ كتوپڕ له‌ واڵتدا ڕاده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫به‌ نسبه‌ت بیانوی‌ دووه‌م و هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆك له‌الیه‌ن‬ ‫گه‌له‌وه‌‪ ،‬هیچ سیسته‌مێكی‌ حوكمڕانی‌ ڕێگر نییه‌ له‌ به‌رده‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ سه‌رۆك به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌ ڕاسته‌وخۆ له‌الیه‌ن‬ ‫گه‌ل������ه‌وه‪ ‌.‬بۆ واڵم������ی‌ ئه‌م������ه‌ چه‌ندین نمون������ه‌ هه‌یه‌ وه‌ك‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی‌ س������ه‌رۆكی‌ هه‌ری������ه‌ك له‌ واڵتانی‌ نه‌مس������ا‪،‬‬ ‫پورت������وگال‪ ،‬ئێرله‌ن������دا و فینله‌ن������دا‪ .‬به‌ گوێره‌ی‌ یاس������ای‌‬ ‫ی توركیا‪ ،‬ئ������ه‌م خول‌هی‌‬ ‫هه‌موارك������راوی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان������ ‌‬ ‫داهاتوو (‪ )2014‬س������ه‌رۆكی‌ توركیا ڕاس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن‬ ‫گه‌له‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ ،‬له‌ كاتێكدا سیسته‌می‌ سیاسیی‬ ‫توركیا سیسته‌مێكی‌ په‌رله‌مانییه‌‪.‬‬ ‫ی سیاس������یی هه‌رێم سیسته‌مێكی‌ نیمچ‌ه‬ ‫ئایا سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیس������ته‌م ‌‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تییه‌؟ دیس������ان به‌ به‌راوردكردن ‌‬ ‫ی كوردستان‪،‬‬ ‫نیمچه‌ سه‌رۆكایه‌تیی‌ فه‌ره‌نسا له‌گه‌ڵ هه‌رێم ‌‬ ‫ی‬ ‫جیاوازییه‌كی‌ دیار به‌رچاو ده‌كه‌وێت ب‌ه جۆرێك س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی فه‌ره‌نسا ‌‬ ‫ی س������ه‌رۆك ‌‬ ‫هه‌رێم ئه‌و ده‌س������ه‌اڵته‌ فراوانانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی فه‌ره‌نسا جگه‌ ل‌ه ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫نییه‪ ‌،‬ب‌ه ش������ێوه‌یه‌ک سه‌رۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاپه‌ڕاندن به‌شێك له‌ ده‌سه‌اڵتی‌ یاسادانان و دادوه‌ریش ‌‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی سیاس������یی‬ ‫بۆی������‌ه له‌ كۆتاییدا ده‌توانین بڵێین‪ ،‬سیس������تم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیسته‌م ‌‬ ‫كوردستان ته‌واوی‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ سه‌ره‌كییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیسته‌م ‌‬ ‫ی و به‌شێك ل‌ه تایبه‌تمه‌ندیی‌ه الوه‌كییه‌كان ‌‬ ‫په‌رله‌مان ‌‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تی‌ ل‌ه خۆ گرتوه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ زیاتر نزیك ده‌بێته‌و‌ه‬ ‫ل‌ه سیس������ته‌می‌ په‌رله‌مانی‌ وه‌ك له‌ سیسته‌می‌ سه‌رۆكایه‌تی‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌رێم ‌‬ ‫بۆی‌ه پێمان وایه‌ باش������ترین ش������وناس بۆ سیسته‌م ‌‬ ‫كوردستان‪ ،‬سیسته‌می‌ نیمچه‌ په‌رله‌مانییه‌‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬ ‫ی ‪ 26‬گواڵن و به‌رپرسی مه‌كته‌بی هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫ی لق ‌‬ ‫* كارگێر ‌‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫مالیزیا ل ‌ه نێوان ملمالنێی قورسی‬ ‫حزبی ده‌سه‌اڵتدار و ئۆپۆزسیۆندا‬ ‫ڕۆژی یه‌کشه‌ممه‌ (‪ )٢٠١٣/٥/٥‬هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫ل������ه‌ مالیزیای فره‌ڕه‌نگ و نه‌ته‌وه‌دا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ملمالنێ ل‌ه‬ ‫نێوان (به‌ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی) ب‌ه سه‌رۆکایه‌تیی (نه‌جیب ڕه‌زاق)‬ ‫س������ه‌رۆکوه‌زیرانی مالیزی������ا و ب������ه‌ره‌ی ئۆپۆزس������یۆنیش‬ ‫(هاوپه‌یمانی������ی گه‌ل) به‌ ڕێبه‌رایه‌تی������ی (ئه‌نوه‌ر ئیبراهیم)‬ ‫ئه‌نجام درا‪.‬‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬زیات������ر ل‌ه ‪ ١٣‬ملیۆن هاوواڵتی مافی‬ ‫ده‌نگدانی������ان هه‌بوو‪ .‬جێ������ی ئاماژه‌ پێکردن������ه‌‪ ،‬ک‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫یاسایی بۆ ده‌نگدان ‪ ٢١‬ساڵه‌‪.‬‬ ‫زۆرین������ه‌ی ڕاپرس������ییه‌کان و چاودێ������ره‌کان ب������ه‌ر ل‌ه‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن وای ب������ۆ ده‌چ������وون‪ ،‬ک‌ه ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫(‪)٢٠١٣/٥/٥‬دا‪ ،‬به‌ره‌ی ئۆپۆزس������یۆن که‌ ل‌ه سێ حزب‬ ‫پێکهاتبوو‪ ،‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا سه‌رده‌که‌وێت و کۆتایی ب‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارێتیی ‪ ٥٦‬ساڵه‌ی (به‌ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی) دێنیت‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئاکام������ی هه‌ڵبژاردنه‌ک������‌ه ڕێ������ک "پێچه‌وان������ه‌ی‬ ‫ڕاپرسییه‌کان"ی نیشان دا‪.‬‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫دوای کۆتایی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ ئاماره‌کان باس له‌وه‌ ده‌که‌ن‬ ‫ک‌ه حزبه‌کانی (به‌ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی) ب‌ه سه‌رۆکایه‌تیی (نه‌جیب‬ ‫ڕه‌زاق) ل������‌ه کۆی ‪ ٢٢٢‬کورس������یی په‌رله‌مانی‪ ،‬توانی ‪١٢٧‬‬ ‫کورسی مسۆگه‌ر بکات‪ .‬به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆنی (هاوپه‌یمانیی‬ ‫گه‌ل) به‌ ڕێبه‌رایه‌تیی (ئه‌نوه‌ر ئیبراهیم) له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫ته‌نیا ‪ ٧٧‬کورسیی په‌رله‌مانی به‌ده‌ست هێنا‪.‬‬ ‫گه‌رچی ب������ه‌ره‌ی نه‌ته‌وه‌ی������ی زۆرینه‌ی کورس������ییه‌کانی‬ ‫به‌ده‌س������ت هێنا‪ ،‬به‌اڵم به‌ ب������ه‌روارد له‌گه‌ل س������ه‌ره‌تاکانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارێتیی ک‌ه نزیکه‌ی (‪)%٩٠‬ی ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر‬ ‫ده‌کرد‪ ،‬چاودێران ئه‌م ئاکام‌ه ب‌ه ڕه‌وتی الوازبوونی (به‌ره‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی) ده‌ژمێرن‪ .‬له‌ کاتی س������ه‌ربه‌خۆیی مالیزیا ‪١٩٥٧‬‬ ‫ل‌ه بریتانیا‪ ،‬تا ئیس������تاک‌ه (به‌ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی) ده‌سه‌اڵتی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ی له‌ده‌ستدایه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌ دوای ئاش������کراکردنی ئاکام������ی هه‌ڵبژاردنه‌کان‪،‬‬ ‫به‌ره‌ی ئۆپۆزس������یۆن ئاکامه‌که‌ی قب������ووڵ نه‌کرد و (به‌ره‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی) ب‌ه س������ه‌رۆکایه‌تیی (نه‌جی������ب ڕه‌زاق)ی به‌و‌ه‬


‫تاوانب������ار ک������رد‪ ،‬ک������‌ه ل������‌ه هه‌ڵبژاردنه‌ک������ه‌دا "فرتوفێڵ و‬ ‫ساخته‌کاری"یه‌کی زۆری کردووه‌‪.‬‬ ‫گرفتێک������ی تر ک������ه‌ باس������ی لێوه‌ده‌کرێ������ت‪ ،‬پاوانکردنی‬ ‫که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندنه‌ که‌ له‌ ژێر ده‌سه‌اڵتی حکوومه‌تدان‪.‬‬ ‫ده‌ڵێن به‌م هۆیه‌و‌ه ڕه‌فتارێکی "نادادپه‌روه‌ر"ان‌ه ده‌رحه‌ق ب‌ه‬ ‫ئۆپۆزسیۆن کراوه‌‪.‬‬ ‫ئۆپۆزس������یۆن حزبی ده‌س������ه‌اڵتدار ب������ه‌وه‌ "تاوانبار"‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ک������ه‌ بۆ ده‌نگدان که‌ڵکی له‌ کرێکاره‌ بیانییه‌کان‬ ‫وه‌رگرت������ووه‌ و ته‌نان������ه‌ت مه‌ره‌که‌ب������ی په‌نجه‌ مۆریش‬ ‫فرتوفێڵی تێدا کراوه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌کرا زۆر به‌ خێرایی‬ ‫پ������اک بکرێت������ه‌وه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت باس ل������ه‌ ده‌نگده‌ری "جێی‬ ‫گومان"یش ک������راوه‌‪ .‬چه‌ندین دام������ه‌زراوه‌ی مه‌ده‌نیی‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆی مالیزیاییش به‌ "ڕه‌خنه‌یه‌کی جددی"یه‌وه‌‬ ‫باسیان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌ کردووه‌‪ .‬ئه‌مریکاش سه‌باره‌ت‬ ‫به‌و هه‌ڵبژاردنه‌ پرسیاری بۆ دروست بووه‌ و داوای له‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ی مالیزیا ک������ردووه‌‪ ،‬که‌ واڵمی پرس������یاره‌کان‬ ‫بداته‌وه‌‪ .‬ده‌وڵه‌تیش ڕاگه‌یاندووه‌ که‌ هه‌ر الیه‌نێک شک‬

‫و گومانی له‌و هه‌لبژاردنه‌ هه‌یه‌‪ ،‬پێویسته‌ به‌ڵگه‌ ئاڕاسته‌‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫هه‌ر دوای ده‌ربڕینی ڕه‌خنه‌کان‪ ،‬س������ێ رۆژ دواتر نزیک‬ ‫ب‌ه ‪ ٦٠‬هه‌زار خۆپیشانده‌ر ل‌ه پایته‌خت ب‌ه دروشمی "مه‌رگی‬ ‫دیموکراس������ی" باس������یان ل‌ه "فرتوفێڵ و س������اخته‌کاری" ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا کرد‪.‬‬

‫مالیزیا‬

‫سیسته‌می حکوومه‌تی‪:‬‬

‫پاشایه‌تیی په‌رله‌مانی‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫کوااللومپوور‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 329.758‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 28.859.154‬که‌س‪ -‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠١١ )%٧٢،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ )%٤٩،٢‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٥٠،٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪٢٠٠٩- )%٩٢،٥( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٩٠،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٩٤،٦‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان ل‌ه ناو په‌رله‌ماندا‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ )%١٠،٨‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١٠،٦‬کشتوکاڵ‪ )%٤٤،٤( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٤٥‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪٢٠١٠ .‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪ )%٣،٢‬ئامار‪٢٠١١ -‬‬ ‫‪http://persian.euronews.com‬‬ ‫‪http://www.landguiden.se‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫پێناس ‌ه و پێكهاته‌ی‬ ‫په‌رله‌مان‬

‫ن‪ :‬په‌رته‌و نادری*‬ ‫و‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی‬ ‫په‌رله‌مان وه‌كو دڵی دیموكراسی ناوزه‌دكراوه‪ ‌،‬ك‌ه یه‌كێك‬ ‫ل‌ه س������ێ كۆڵه‌كه‌ی ده‌وڵ������ه‌ت پێكده‌هێنێت‪ .‬ئه‌و پرس������ه‌ ب‌ه‬ ‫ئه‌ندازه‌یه‌ك گرنگه‌ ك‌ه ده‌كرێ ناس������نامه‌ی ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای چۆنیه‌تیی هه‌ڵب������ژاردن و چۆنیه‌تیی په‌رله‌مانه‌كه‌ی‬ ‫بناسرێت‪ .‬سیس������ته‌مێكی نادیموكراتیك و دوور له‌ بنه‌مای‬ ‫دیموكراس������ی هیچ كات بوار ب‌ه په‌رله‌مانێكی دیموكراتیك‬ ‫ن������ادات‪ ،‬ك‌ه بتوانێ ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی ڕاس������ت و دروس������ت‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی خه‌ڵك بكات‪.‬‬ ‫لێره‌دا ده‌كرێ بگوترێ؛ ك������ه‌ په‌رله‌مان ته‌نیا تایبه‌ت ب‌ه‬ ‫سیس������ته‌م‌ه دیموكراتیی������ه‌کان نییه‌‪ ،‬به‌ڵك������و په‌رله‌مان ل‌ه‬ ‫سیس������ته‌م‌ه نادیموكراتی و زۆرداره‌کانیشدا بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ش������ه‌رعییه‌تی ئه‌و جۆره‌ په‌رله‌مانان‌ه هه‌میشه‌ له‌ژێر‬ ‫پرسیاردایه‌‪ ،‬چونكه‌ په‌رله‌مان شه‌رعیه‌تیی خۆی ڕاسته‌وخۆ‬ ‫و ل‌ه ڕێی ده‌نگی خه‌ڵكه‌وه‌ به‌ده‌ست دێنێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كاتێكدا كه‌ ده‌وڵه‌ته‌كان به‌ ده‌س������تێوه‌ردانی خۆیان‬ ‫ڕێگر ده‌بن له‌وه‌ی که‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی جێی بڕوا و متمانه‌ی‬ ‫خه‌ڵك������ن بچنه‌ نێو په‌رله‌مان‪ ،‬لێره‌دا ئیراده‌ و ده‌نگی خه‌ڵك‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫گرنگی������ی خ������ۆی له‌ده‌س������ت ده‌دات‪ .‬ل‌ه الیه‌ك������ی دیكه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كانی له‌و ش������ێوه‌‪ ،‬له‌جیاتی كه‌سانی جێی متمانه‌ی‬ ‫خه‌ڵك‪ ،‬بنده‌سته‌كانی خۆیان ده‌نێرن‌ه په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫كاتێك ك‌ه هه‌ڵبژاردنی ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌مان‬ ‫و دیاریكردنی لێژن‌ه تایبه‌ته‌كان ده‌س������ت پێ ده‌كات‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫خه‌ڵك ڕۆڵێكی ڕاس������ته‌وخۆیان نیی‌ه و ده‌وڵه‌ت ده‌توانێ ب‌ه‬ ‫س������وودوه‌رگرتن له‌ بنده‌س������ته‌كانی خۆی‪ ،‬بارودۆخه‌ك‌ه ب‌ه‬ ‫قازانجی خۆی بگۆڕێت‪ .‬چۆنیه‌تیی هه‌ڵبژاردن و هه‌ڵوێستی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ل‌ه هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬پرسگه‌لێكی زۆر گرنگ و هه‌ستیاره‌‪.‬‬ ‫ئامانج ل‌ه بوونی چاودێرانی نه‌ته‌وه‌یی و نێونه‌ته‌وه‌ییش هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ تا بكرێت ڕێ ل‌ه ساخته‌كاری و ده‌ستێوه‌ردانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت له‌ هه‌ڵبژاردن بگرێت‪.‬‬ ‫ڕێ������ڕه‌وی مێژووی������ی په‌رله‌مانه‌كانی جیهان ش������اهیدی‬ ‫ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت و سه‌رچاوه‌كانی دیكه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان بووه‌‪ .‬له‌ ئه‌ده‌بیاتی ساس������یدا‪ ،‬په‌رله‌مان‬ ‫ب‌ه ماڵی خه‌ڵك ناس������راوه‌‪ .‬ئ������ه‌و‌ه به‌و مانایه‌ دێت ك‌ه خه‌ڵك‬ ‫ئی������راده‌ی خۆیان ب‌ه هۆش������یاری‪ ،‬ڕه‌زامه‌ندی و ئازادی ب‌ه‬ ‫كه‌س������ێك داو‌ه و ده‌خوازن كه‌ ئ������ه‌و نوێنه‌رایه‌تیی ئیراده‌ی‬ ‫ئه‌وان بكات‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر پێچه‌وان������ه‌ی ئی������راده‌ی خه‌ڵ������ك‪ ،‬كه‌س������انی‬ ‫ده‌سنیش������انكراوی حكوومه‌ت و گرووپه‌كانی مافیا به‌هۆی‬ ‫ده‌ستێوه‌ردانی حكوومه‌ت و سه‌رچاوه‌كانی دیكه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫بچنه‌ نێو په‌رله‌مان‪ ،‬لێره‌دا په‌رله‌مان مانای خۆی له‌ده‌س������ت‬ ‫ده‌دات و ده‌بێته‌ دارده‌ستێك له‌نێو ده‌ستی هێزی جێبه‌جێكار‬ ‫و گرووپه‌ مافیایییه‌کان‪ .‬مێژووی هاوچه‌رخ نیش������ان ده‌دات‬ ‫كه‌ ئ������ه‌و جۆره‌ په‌رله‌مانانه‌ نه‌ته‌نها ماڵی خه‌ڵك نین‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫بوونه‌ته‌ بارێكی قورس به‌سه‌ر شانی خه‌ڵكه‌وه‌‪.‬‬ ‫په‌رله‌مان ش������وێنی گفتوگۆ و بڕیاردان له‌س������ه‌ر پرس������ه‌‬ ‫گرنگه‌كانی سیاس������ی ‪ -‬كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریی واڵته‌‪ ،‬به‌اڵم‬


‫به‌رپرسیاریه‌تیی گشتی و سه‌ره‌كیی په‌رله‌مان‪ ،‬په‌سه‌ندكردنی‬ ‫یاس������ایه‌‪ .‬بۆیه‌ په‌رله‌مان به‌ ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ناسراوه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئه‌و یاسایانه‌ تا چه‌ند به‌ قازانجی خه‌ڵك و ده‌سه‌اڵته‌‪،‬‬ ‫ئ������ه‌وه‌ به‌نده‌ ب������ه‌ ش������ێوازی په‌رله‌مانه‌ك������ه‌وه‌‌‪ .‬چونكه‌ ئه‌و‬ ‫په‌رله‌مانانه‌ی كه‌ په‌یوه‌س������تن به‌ ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكار‪ ،‬له‌‬ ‫جیاتی ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ خزمه‌ت خه‌ڵكدا بن‪ ،‬خزمه‌تی ده‌سه‌اڵت‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬به‌ گشتی‪ ،‬ده‌كرێ بگوترێ كه‌ ئه‌و په‌رله‌مانانه‌ی كه‌‬ ‫له‌ژێ������ر ده‌س������ه‌اڵتی حكوومه‌ت������ن‪ ،‬ش������ه‌رعی نی������ن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی ئیراده‌ی خه‌ڵك ناكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌كو پێش������تر ئاماژه‌ی پێدرا‪ ،‬په‌رله‌مان هه‌میشه‌‬ ‫پێوانه‌ی دیموكراس������ی نه‌بووه‌‪ .‬هه‌روه‌ك������و چۆن ڕێژه‌ی‬ ‫به‌ش������داریی خه‌ڵك ل������ه‌ هه‌ڵبژاردندا یه‌كس������ان نییه‌‪ .‬له‌‬ ‫س������ه‌ره‌تادا به‌ش������ێك ل������ه‌ كۆمه‌ڵگ������ه‌ له‌س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫س������نوورداریه‌تیی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاسی و ڕۆشنبیری كه‌‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬نه‌یانده‌توانی به‌ش������داری ل������ه‌ هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و خاڵه‌ش‪ ،‬هه‌موو خه‌ڵك به‌ یه‌ك ئه‌ندازه‌ له‌ مافی‬ ‫مه‌ده‌نی������ی خۆی������ان س������وودمه‌ند نه‌بوون‪ .‬بێش������ك ئه‌و‬ ‫په‌رله‌مانان������ه‌ی كه‌ له‌ بارودۆخێك������ی ئه‌وها داده‌مه‌زرێن‪،‬‬ ‫ناتوانن ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئیراده‌ی خه‌ڵك بن‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ب‌ه تێپه‌ڕبوون������ی كات‪ ،‬س������نوور و كۆتوبه‌نده‌كان‬ ‫كه‌مبوون������ه‌وه‌ و ئه‌وه‌ش ب������وو‌ه هۆی ئ������ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ ڕێژه‌ی‬ ‫به‌ش������داریی خه‌ڵك ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا زیاتر بێت‪ .‬چونك‌ه‬ ‫هه‌رچه‌ن������د‌ه بارودۆخ������ی ڕێگر ل������‌ه به‌ش������داریی خه‌ڵك ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان و پڕۆس������ه‌ی سیاس������ی ‪ -‬كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌م‬ ‫بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش په‌رله‌مانه‌كان زیاتر وێنه‌ی دیموكراسی‬ ‫به‌خۆیان������ه‌‌وه‌ ده‌بینن‪ .‬چونكه‌ له‌و كاته‌دا ژماره‌یه‌كی زۆرتر‬ ‫له‌ خه‌ڵك به‌ش������داری ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ده‌كه‌ن و ده‌نگ ب‌ه‬ ‫نوێنه‌ری تایبه‌ت و جێی متمانه‌ی خۆیان ده‌ده‌ن‪.‬‬

‫پێكهاته‌ی په‌رله‌مان‬

‫هیچ په‌رله‌مانێ������ك ناتوانێت بگات������ه‌ بڕیارێكی هاوبه‌ش‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌ندامه‌كانی له‌ پێكهاته‌یه‌كی ڕێكخراودا ڕێكنه‌خرابن‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر په‌رله‌مانێك ده‌بێ پێكهاته‌یه‌ك������ی دیاریكراوی تایبه‌ت‬ ‫به‌خۆی دروس������ت بكات‪ .‬یه‌كێ له‌ ئه‌رك‌ه س������ه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫په‌رله‌مان ئه‌وه‌ی������ه‌‪ ،‬ك‌ه ئه‌ندامانی خۆی ل������ه‌ پێكهاته‌یه‌كدا‬ ‫ڕێكبخ������ات‪ .‬وات������ه‌ ل‌ه هه‌ن������گاوی یه‌كه‌میدا ده‌ب������ێ كار بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ده‌س������ته‌ی سه‌رۆكایه‌تی و لێژنه‌ تایبه‌تییه‌كانی‬ ‫ب������كات‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كار بۆ پێكهاته‌وه‌ و‬ ‫به‌رنام������ه‌ی كاركردنی په‌رله‌مان دیاری بكات‪ .‬پێكهاته‌یه‌كی‬

‫نات������ه‌واو‪ ،‬به‌رنامه‌ی كاری ناته‌واو ب������ه‌دوای خۆیدا دێنێت‪،‬‬ ‫چونك‌ه هه‌ر به‌رنامه‌یه‌كی كار په‌یوه‌ست‌ه ب‌ه پێكهاته‌یه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ په‌رله‌ماندا پێكهاته‌یه‌كی باش و كارا دروست‬ ‫نه‌كرێت‪ ،‬له‌وكاته‌دا به‌رنامه‌ی كاری په‌رله‌مان ناته‌واو و بێ‬ ‫كاریگه‌ر ده‌بێت‪ .‬ئه‌وه‌ ت������ۆڕی پێكهاته‌ی په‌رله‌مان‌ه ك‌ه ئه‌و‬ ‫ئه‌ندامانه‌ی مافێكی یه‌كس������ان و به‌رابه‌ری نوێنه‌رایه‌تییان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ده‌خات������‌ه نێو كاری جێبه‌جێكردنی جیاوازه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ته‌واوی نوێنه‌رانی په‌رله‌مان مافی ده‌نگدانی یه‌كس������انیان‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ .‬ئه‌و دابه‌ش������كردنه‌ی كار‪ ،‬له‌ ڕاس������تیدا پله‌به‌ندیی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت ل‌ه په‌رله‌مان دروست ده‌كات‪ .‬یه‌كێ ل‌ه پێكهات‌ه‬ ‫گرنگه‌كانی په‌رله‌مان‪ ،‬دروستكردنی لێژن‌ه هه‌میشه‌یییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێ له‌ ئه‌ركه‌كانی لێژنه‌كانی په‌رله‌مان‪ ،‬چاودێریكردنی‬ ‫كاری وه‌زاره‌ته‌كانه‌‪ .‬ئه‌و كاره‌ش بۆ په‌رله‌مان كارێكی زۆر‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬به‌جۆرێك ك‌ه گرنگیی ئه‌و بابه‌ت‌ه به‌ هیچ ش������ێوه‌یه‌ك‬ ‫ل������‌ه بابه‌تی یاس������ادانان كه‌متر نییه‌‪ .‬ل������‌ه زۆربه‌ی واڵتانی‬ ‫جیهاندا و له‌وانه‌ش ل‌ه ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ كارناس������ان و ش������اره‌زایان‪ ،‬هاوكاریی‬ ‫لێژن������‌ه تایبه‌تییه‌كان������ی په‌رله‌مان ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌و كه‌س������ان‌ه ل‌ه‬ ‫چوارچێ������وه‌ی گرێبه‌س������تێكدا ڕاوێ������ژ و هاوكاریی لێژن‌ه‬ ‫تایبه‌تییه‌كانی په‌رله‌مان ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫په‌رله‌مان‪ ،‬حزبه‌ سیاسییه‌كان و‬ ‫دامه‌زراو ‌ه مه‌ده‌نییه‌كان‬

‫فه‌لسه‌فه‌ی دیموكراسی به‌نده‌ ب‌ه بوونی حزب‌ه سیاسی‬ ‫و دامه‌زراوه‌ مه‌ده‌نییه‌كان‪ .‬چونكه‌ دیموكراسی به‌بێ حزب‌ه‬ ‫سیاس������ییی و دام������ه‌زراو‌ه مه‌ده‌نیی������ه‌كان‪ ،‬ناتوانێ������ت‬ ‫دیموكراس������ییه‌كی ڕاس������ته‌قین‌ه بێت‪ .‬ل‌ه شوێنێك كه‌ حزبی‬ ‫سیاس������ی و دامه‌زراوه‌ی مه‌ده‌نی بوونی نه‌بێت‪ ،‬نیشانه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه له‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا دیموكراس������ی بوونی نییه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌تێ������ك به‌بێ حزبی سیاس������یی و دامه‌زراوه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫بانگه‌ش������ه‌ی دیموكراس������یی بكات و خۆی به‌ سیسته‌مێكی‬ ‫دیموكراتی بزانێت‪ ،‬ب‌ه دڵنیایییه‌و‌ه ڕاست ناكات‪.‬‬ ‫ح������زب وه‌ك������و گرنگتری������ن ڕێكخ������راوی سیاس������ی له‌نێو‬ ‫دیموكراسیی هاوچه‌رخدا ناسراوه‌‪ .‬هه‌ندێ له‌ زانایان له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ باوه‌ڕه‌دان‪ ،‬كه‌ دیموكراسی له‌ كۆتاییدا شتێك نییه‌ جگه‌‬ ‫له‌ ڕكابه‌رایه‌تیی حزبی‪ .‬چونكه‌ هه‌ڵبژاردن به‌بێ به‌ش������داریی‬ ‫حزبه‌ سیاس������ییه‌كان هیچ مانایه‌ك ن������ادات‪ .‬هه‌ڵبژاردن خۆی‬ ‫بنه‌مای سه‌ره‌كیی دیموكراسی دروست ده‌كات‪.‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫بوونی حزبه‌كان و متمانه‌یان‬ ‫په‌یوه‌سته‌ به‌ ڕكابه‌ریی ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬

‫حزبه‌ سیاسییه‌كان له‌ بنه‌ڕه‌تدا به‌ مه‌به‌ستی گه‌یشتن ب‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وان‬ ‫له‌ ماوه‌ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌ مه‌به‌ستی زانیاریی پێدان‬ ‫به‌ خه‌ڵك له‌س������ه‌ر دیموكراس������ی‪ ،‬ڕۆڵی خه‌ڵك له‌ به‌رنامه‌ی‬ ‫سیاسی ‪ -‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬هه‌ندێ زانیاری پێشكه‌ش ده‌كه‌ن و‬ ‫به‌جۆره‌ ئاستی رۆش������نبیریی خه‌ڵك به‌رز ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬به‌پێی‬ ‫ئه‌و خاڵه‌ش‪ ،‬حزبه‌ سیاسییه‌كان و دامه‌زراوه‌ مه‌ده‌نییه‌كان‬ ‫ئامانجێكی هاوبه‌ش په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن‪ .‬حزبه‌ سیاس������ییه‌كان له‌‬ ‫هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردنی خۆیاندا كار بۆ ئه‌و هه‌نگاوه‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وان زانیاری له‌س������ه‌ر هه‌ن������دێ له‌ چه‌مکی سیاس������ی ‪-‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی پێشكه‌ش به‌ خه‌ڵك ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دامه‌زراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌دنی له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌بێ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانیایی كۆمه‌اڵیه‌تیی خه‌ڵك‪ ،‬ناكرێ‬ ‫چاوه‌ڕوان������ی ئه‌وه‌بین كه‌ به‌ زانیارییه‌كی ته‌واو به‌ش������داری له‌‬ ‫پرۆسه‌ی سیاسی ‪ -‬كۆمه‌اڵیه‌تیی واڵتدا بكه‌ن و بگه‌نه‌ ئاستێكی‬ ‫به‌رزی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬له‌ الیه‌كی دیكه‌شه‌وه‌‪ ،‬حزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫چاودێری له‌سه‌ر كاره‌كانی ده‌وڵه‌ته‌وه‌ ده‌كه‌ن و به‌ ڕه‌خنه‌گرتن‌‬ ‫و س������ازكردنی گردبوون������ه‌وه‌‪ ،‬ده‌وڵ������ه‌ت ناچار ده‌ك������ه‌ن كه‌ له‌‬ ‫چوارچێوه‌ی یاسادا كار بكات و‪ ،‬به‌ قازانجی خه‌ڵك چاكسازی‬ ‫له‌ سیاس������ه‌ته‌كانیدا بكات‪ .‬ئه‌وه‌ خۆی جۆرێكه‌ له‌ دادپه‌روه‌ری‬ ‫كه‌ حزبه‌ سیاس������ییه‌كان ئه‌نجامی ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌وه‌ له‌ حاڵێكدایه‌‪،‬‬ ‫كه‌ دادپه‌روه‌ری ئه‌ركێكی گرنگ������ی دامه‌زراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی پێكدێنێت‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم جیاوازیی گرنگ������ی نێوان حزبه‌ سیاس������ییه‌كان و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی هیچ كاتێك‬ ‫بیر له‌ به‌ده‌س������تهێنانی ده‌س������ه‌اڵتی سیاس������ی ناكاته‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫حاڵێكدا حزبه‌ سیاس������ییه‌كان بۆ گه‌یش������تن به‌ ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫سیاس������ی ه������ه‌وڵ ده‌ده‌ن‪ .‬الیه‌ن������ه‌ سیاس������ییه‌كان به‌ مانای‬ ‫حكوومه‌تی ئاماده‌یه‌‪ .‬حزبه‌ سیاسییه‌كان به‌رنامه‌ی سیاسی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی������ان هه‌یه‌ كه‌ بۆ جێبه‌جێكردنی‪ ،‬پێویس������تییان به‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی ده‌وڵ������ه‌ت ده‌بێ������ت‌ و ده‌وڵ������ه‌ت ب������ه‌ ئامرازێكی‬ ‫جێبه‌جێكردن������ی به‌رنامه‌كانی خۆیان س������ه‌یر ده‌كه‌ن‪ .‬حزبه‌‬

‫سیاس������ییه‌ دیموكراته‌کان بۆ گه‌یشتن به‌ ده‌سه‌اڵت هه‌میش‌ه‬ ‫س������وود له‌ که‌ره‌س������ه‌ و ئیمكانیاتی دیموكراتی و ئاش������تیانه‌‬ ‫وه‌رده‌گرن‪ ،‬نه‌ك له‌ ئامرازی توندوتیژی‪.‬‬ ‫بۆیه‌ زانایانی بواری زانس������ته‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و سیاسه‌ت‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن‪ ،‬كه‌ بوونی كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نیی به‌هێز‪،‬‬ ‫مه‌رجی س������ه‌ره‌كیی به‌رده‌وامی و به‌رقه‌راریی دیموكراسییه‌ له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا‪ .‬كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی بریتییه‌ له‌ كۆمه‌ڵه‌ دامه‌زراوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجوم������ه‌ن و پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ كه‌ س������ه‌ر به‌ ده‌وڵه‌ت و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی نین‪ ،‬به‌اڵم ڕۆڵێكی سه‌ره‌كییان له‌ دیاریكردنی‬ ‫شێوه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی سیاس������یدا هه‌یه‌‪ .‬به‌ بۆچوونی زۆرێك له‌‬ ‫زانایان‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كیی دیموكراسییه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ناكرێت به‌بێ بوونی باس له‌ دیموكراسی بكرێت‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی هه‌رچه‌ند‌ه له‌الیه‌ك په‌یوه‌ست نیی‌ه ب‌ه‬ ‫پێكهاته‌ی سیاس������ی و له‌ ئاس������ت ده‌س������ه‌اڵتی سیاس������یدا‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیه‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‌ه به‌و مانایه‌ نییه‌ ل‌ه پرۆس������ه‌گه‌لی‬ ‫سیاس������ی ‪ -‬كۆمه‌الیه‌تیی كۆمه‌ڵگه‌دا به‌شدار نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی س������ه‌ره‌ڕای س������ه‌به‌خۆیی له‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌وڵه‌تی‪ ،‬ده‌بێ وه‌ك هێزێكی كاریگه‌ر‪ ،‬کارتێکه‌ریی به‌سه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌ت و ڕێڕه‌وی سیاسیی كۆمه‌ڵگه‌دا‌ بێت‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و پێناس������ه‌یه‌ی كه‌ ل������‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی كرا‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ناوچ‌ه گش������تی و س������ه‌ربه‌خۆكان له‌خۆ‬ ‫ده‌گرێت كه‌ له‌ناویاندا؛ ئه‌نجومه‌ن������ه‌كان و دامه‌زراوه‌كانی‬ ‫مه‌ده‌نی ده‌توانن خۆیان پێ بگه‌یێنن و پاس������ه‌وانی ل‌ه ماف‌ه‬ ‫مه‌ده‌نییه‌كان������ی ئه‌ندامانی خۆیان بكه‌ن‪ .‬به‌ گش������تی له‌نێو‬ ‫خه‌ڵك و دامه‌زراوه‌كان������ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌الیه‌ك و له‬ ‫‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌گ������ه‌ڵ ده‌وڵه‌ت له‌الیه‌كی دیكه‌وه‌‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی زیندوو هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه سیسته‌مه‌ په‌رله‌مانییه‌کاندا‪ ،‬حزب‌ه سیاسییه‌كانی نێو‬ ‫په‌رله‌م������ان خۆی������ان ڕێكده‌خ������ه‌ن‪ .‬ل������ه‌ په‌رله‌مانگه‌لێك ك‌ه‬ ‫ئه‌ندامه‌كانی هی حزبێكی سیاس������ی بێ������ت‪ ،‬ئه‌وا په‌رله‌مان‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی حزبی دروست كردووه‌‪ ،‬سه‌رۆكی په‌رله‌مان و‬ ‫سه‌رۆكی لێژنه‌ تایبه‌تییه‌كان له‌ هه‌مان حزب هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫ل‌ه سیستمی په‌رله‌مانی ك‌ه حكوومه‌ت له‌ حزبێكی زۆرینه‌ی‬ ‫نێ������و په‌رله‌مان پێكده‌هێنرێت‪ ،‬له‌و كاته‌دا ڕێكوپێكیی حزبیی‬ ‫نێو په‌رله‌مان ده‌بێت‌ه هۆی به‌هێزبوونی ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫‪http://www.khorasanzameen.net‬‬

‫* په‌رته‌و نادری شاعیر‪ ،‬نووسه‌ر‪ ،‬ڕه‌خنه‌گر و ئه‌ندامی شۆرای ناوه‌ندیی ئه‌نجومه‌نی نووسه‌رانی ئه‌فغانستانه‌‪.‬‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫یه‌كه‌مین ئافره‌تی ده‌مامكدار ك ‌ه بوو‬ ‫به‌ ئه‌ندامی په‌رله‌مان‬ ‫* ئا‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌م دوایییه‌ی په‌رله‌مانی‬ ‫ئۆردۆن‪ ،‬ل‌ه عوم������ان پایته‌ختی ئه‌و واڵته‌‪،‬‬ ‫ژنێك������ی ده‌مامكدار ب������ۆ یه‌كه‌مجار توانی‬ ‫سه‌ركه‌وتن به‌ده‌س������ت بێنێت و بچێته‌ نێو‬ ‫په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫"شاها ئه‌بوو شووشه‌" ب‌ه یه‌كه‌مین ژنی‬ ‫ده‌مامك������داره‌ داده‌نرێت ل������ه‌ مێژوودا ك‌ه‬ ‫توانیویه‌ت������ی بچێت������‌ه نێ������و په‌رله‌مان و ب‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنی خۆی زۆر ڕازییه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌ڵێت‬ ‫له‌الیه‌ن هه‌ندێ له‌ نوێنه‌رانی نائیسالمییه‌و‌ه‬ ‫پاڵه‌په‌ستۆیه‌كی زۆری له‌سه‌ره‌‪.‬‬ ‫"ئه‌بوو شووشه‌" ده‌ڵێت‪ :‬ل‌ه كاركردن له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی دیكه‌ی په‌رله‌مان‪ ،‬وه‌زیره‌كان و ئه‌ندامه‌كانی دیكه‌ی‬ ‫كابینه‌ی ده‌وڵه‌ت هیچ گرفتێكم نیی‌ه و زۆر به‌ ئاسانی گفتوگۆ‪ ،‬ئاڵوگۆڕ و ڕاوێژ سه‌باره‌ت ب‌ه پرسی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ڕۆشنبیری و‪ ...‬ئه‌نجام ده‌ده‌م‪.‬‬ ‫جێی باس������ه‌‪" ،‬شاها ئه‌بوو شووشه‌" كه‌ له‌ ناوچه‌كانی باش������ووری واڵتی ئۆردۆن هاتۆته‌ نێو په‌رله‌مان‪ ،‬پێشتر‬ ‫چاالكوانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بووه‌ و به‌هۆی چاالكییه‌ به‌رباڵوه‌كانی له‌ بواری كاره‌ خێرخوازانه‌كه‌ی كه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا‬ ‫هه‌یبووه‌‪ ،‬له‌الی خه‌ڵك خۆشه‌ویست بووه‌‪ ،‬بۆیه‌ توانیویه‌تی له‌ هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌و له‌ وه‌اڵمی پرسیارێك سه‌باره‌ت به‌وه‌ی ك‌ه "ئایا ئاماده‌ی‌ه ل‌ه كاتی پێویستدا ده‌مامكه‌كه‌ی وه‌ال بنێت؟"‬ ‫گوتی‪ :‬پێش������تریش ل‌ه كاتی پێویس������تدا ده‌مامكه‌كه‌م هه‌ڵگرتووه‌‪ .‬بۆ نموون‌ه ل‌ه كاتی گه‌شتكردنم ل‌ه یه‌كێ ل‌ه‬ ‫فڕۆكه‌خان������ه‌كان كه‌ هیچ كارمه‌ندێكی ئافره‌تی لێ نه‌بوو‪ ،‬كارمه‌ندی ئاسایش������ی فڕۆكه‌خان‌ه بۆ دڵنیابوون ل‌ه‬ ‫وێنه‌ی په‌س������اپۆرته‌كه‌م‪ ،‬داوای لێ كردم كه‌ ده‌مامكه‌كه‌م هه‌ڵگرم‪ .‬منیش ئه‌و كاره‌م كرد‪ ،‬چونكه‌ ئیسالم ئه‌و‬ ‫ڕێگه‌یه‌ی پێداوم‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر النه‌بردنی ده‌مامك هیچ گرفتێك دروس������ت نه‌كات‪ ،‬ئاماد‌ه نیم به‌هیچ ش������ێوه‌یه‌ك‬ ‫وه‌اڵی بنێم‪.‬‬ ‫رۆژی چوار ش������ه‌مم‌ه ‪ 2013/1/23‬ده‌س������ت كرا ب‌ه ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی ل‌ه ئۆردۆن‪ .‬له‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌دا ‪ 1425‬پاڵێ������وراو ك‌ه له‌وان‌ه ‪ 191‬ئافره‌ت و ‪ 139‬نوێنه‌ری پێش������وو‪ ،‬بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ‪150‬‬ ‫كورس������یی په‌رله‌مان كێبڕكێیان كرد‪ .‬یه‌ك ملی������ۆن و ‪ 288‬هه‌زار و ‪ 43‬ده‌نگده‌ر ل‌ه كۆی ‪ 2.3‬ملیۆن ده‌نگده‌ر‬ ‫به‌شدارییان ل‌ه ده‌نگداندا كرد و ڕێژه‌ی به‌شداریش ‪ %56.69‬بوو‪.‬‬ ‫ئافره‌تان ‪ 16‬كورس������ییان به‌ده‌س������ت هێنا‪ ،‬ك‌ه ته‌نها یه‌كێكیان ب‌ه ده‌نگی ده‌نگده‌ران سه‌ركه‌وت و ‪15‬كه‌ی‬ ‫دیكه‌ش ب‌ه سیسته‌می كۆتا چوون‌ه نێو په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫‪http://www.shafaqna.com‬‬ ‫‪http://www.alarabiya.net‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫ئانگ سه‌ن سوچی‪ ،‬سیمبۆلی‬ ‫خۆڕاگری یان یاریكه‌ری سیاسی؟‬ ‫ن‪ :‬جۆنه‌تان هێد‬

‫و‪ :‬هێلن‬

‫ئه‌و ژنه‌ی كاتێك كه‌ به‌ناوبانگترین زیندانیی سیاسیی جیهان بوو‪،‬‬ ‫ئێستاك‌ه جلوبه‌رگێكی ئاسایی له‌به‌ر‌كردووه‌ و بۆت‌ه سیاسه‌توانێكی‬ ‫س������اده‌‪ .‬هه‌روا كه‌ چاوه‌‌ڕوان ده‌كرا‪( ،‬ئانگ س������ه‌ن س������وچی) ل‌ه‬ ‫كۆتاییدا دووبار‌ه بۆ س������ه‌رۆكایه‌تیی حیزبه‌كه‌ی هه‌ڵبژێردرا‪35 .‬‬ ‫س������اڵ پێش ئێس������تا‪ ،‬یه‌كێ ل‌ه دامه‌زرێنه‌ران������ی حیزبی (یه‌كێتی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی بۆ دیموكراس������ی) بوو و‪ ،‬ئه‌و حیزب������ه‌ به‌بێ ئه‌و هیچ‬ ‫مانایه‌ك نادات‪ .‬هێش������تاش ده‌كرێت خه‌رمانه‌یه‌ك ل‌ه گه‌وره‌یی و‬ ‫شكۆمه‌ندی‪ ،‬ل‌ه ده‌وروبه‌ری (ئانگ سه‌ن سوچی)دا ببینرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌میشه‌ ڕازاوه‌یه‌ و ئاماده‌بوونی له‌ هه‌ر بۆنه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬وه‌ك‬ ‫دیمه‌نی هاتنی ئه‌ندامانی بنه‌ماڵه‌ پاش������اكان یان ئه‌ستێره‌كانی هۆلیووده‌‪.‬‬ ‫ته‌نان������ه‌ت دیپڵۆماته‌ به‌ ئه‌زموونه‌كانیش ب������ۆ وێنه‌گرتن له‌ گه‌لیدا‪ ،‬کێبڕکێ‬ ‫ده‌ک������ه‌ن‪ .‬كات������ێ كه‌ ئ������اوڕ له‌ كه‌س������ێك ده‌دات������ه‌وه‌‪ ،‬سه‌رنجڕاكێش������یی‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كه‌ی س������ه‌نگێکی زۆری هه‌یه‌‪ .‬به‌ سه‌ختی ده‌كرێت تێڕوانینی‬ ‫ئ������ه‌وه‌ بكرێ������ت‪ ،‬ئه‌نجامی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی كه‌ بڕیاره‌ س������ێ س������اڵی تر‬ ‫به‌ڕێوه‌بچێت‪ ،‬ش������تێك جگه‌ له‌ سه‌ركه‌وتنی نه‌گۆڕی (یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی بۆ‬ ‫دیمۆكراسی) بێت و‪ ،‬هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌‪ ،‬ڕێز و متمانه‌ی‬ ‫ئه‌و له‌ الی خه‌ڵك ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئاماده‌كردنی حیزبه‌كه‌ی بۆ ل‌ه ئه‌ستۆگرتنی كاروباری‬ ‫واڵت‪ ،‬ئه‌و‌ه بابه‌تێكی تره‌‪.‬‬ ‫ل‌ه س������ه‌رده‌می زیندانیكردن������ه‌ دڕێژخایه‌نه‌كه‌یدا‪ ،‬حزب‬ ‫به‌ره‌و كزی ڕۆیش������ت‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌ندامانیان كه‌وتنه‌ ناو‬ ‫به‌ندیخان������ه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێكیانی������ش هه‌ر ل������ه‌ به‌ندیخانه‌دا‬ ‫گیانیان له‌ده‌س������تدا‪ .‬به‌ڕێوه‌بردنی (یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫بۆ دیموكراسی)‪ ،‬كه‌وته‌ ده‌ستی هه‌ندێ ل‌ه ئه‌ندام‌ه‬ ‫به‌س������ااڵچووه‌كانیان كه‌ ب‌ه "مامه‌کان" ناس������راون‪.‬‬ ‫حزبه‌كه‌ی ڕێكخستنێكی الوازی هه‌یه و‪ ،‬گیرۆده‌ی‬ ‫ملمالنێ������ی ناوخۆی������ی و ڕووب������ه‌ڕووی كه‌میی‬ ‫س������ه‌رچاو‌ه ماڵییه‌كان������ه‌‪ .‬بڕی������ار واب������وو ب‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌چوون������ی كۆنگ������ره‌ی ح������زب‪ ،‬بڕێ������ك‬ ‫بارودۆخه‌ك‌ه باشتر بێت‪ ،‬به‌اڵم لێژنه‌ی ناوه‌ندیی‬ ‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫حزبه‌كه‌ ك‌ه تاز‌ه ئه‌ندامانیان هه‌ڵبژێردراون‪ ،‬جیاوازییه‌كی‬ ‫ئه‌وهای له‌گه‌ڵ لێژنه‌ی پێشوودا نییه‌‪.‬‬ ‫س������كااڵش له‌ باره‌ی چۆنیه‌تی������ی هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی‬ ‫حزب ل������ه‌ هه‌ندێ ناوچ������ه‌ی واڵتدا هه‌ب������وون و‪ ،‬ناڕه‌زایی‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ نادیموكراتیكبوونی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه هه‌بوو‪.‬‬ ‫(ئانگ سه‌ن سوچی) داوای له‌ ئه‌ندامانی پله‌ی خواره‌وه‌ی‬ ‫ح������زب كردبوو‪ ،‬كه‌ به‌بێ ترس‪ ،‬ئاخاوتن و ناڕه‌زایییه‌كانیان‬ ‫بخه‌ن������ه‌ ڕوو‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێت؛ پێش������وازی له‌ ڕه‌خنه‌كانیان‬ ‫ده‌كات‪ .‬ب������ه‌اڵم ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م كه‌س������ایه‌تییه‌‬ ‫به‌رچاوه‌ بۆ هه‌ر كه‌سێك ئاسان نییه‌‪ ،‬چ بگا به‌ چاالكوانێكی‬ ‫س������اده‌ی حزبی‪ .‬جێی وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه كه‌ ئه‌و پێش������ینه‌ی‬ ‫ملمالنێ������ی له‌گ������ه‌ڵ ئه‌و كه‌س������انه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ب������ه‌ توندی‬ ‫به‌رهه‌ڵستیی له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سوچی وه‌ك به‌ڕێوه‌به‌ری كۆمیسیۆنێك‪ ،‬ئه‌ركی ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ب������وو ك‌ه لێكۆڵینه‌و‌ه ل‌ه باره‌ی كانی (مس)دا بکات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫هه‌ڵاڵی لێ په‌یدا ببوو‪ .‬ئه‌م كانه‌ سه‌ركراو‌ه گه‌وره‌یه‌‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌كه‌وێت‌ه ڕۆژئاوای ش������اری مانداالی‪ ،‬بۆته‌ ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫نوێ������ی ناڕه‌زایتییه‌كان له‌ بورم������ا‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌م كانه‌ ب‌ه‬ ‫شێوه‌ی به‌شداربوونێكی هاوبه‌ش ل‌ه نێوان كۆمپانیایه‌كی‬ ‫چ������ه‌ک و ته‌قه‌مه‌نیی گه‌وره‌ی چین و كۆمپانیایه‌كی دایك‬ ‫سه‌ر به‌ س������وپای بورما به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬خه‌ڵكی ناوچه‌ك‌ه‬ ‫ده‌ڵێن‪ :‬دیمه‌ن و ژینگه‌ی ناوچه‌كه‌ی تێكداوه‌‪ .‬جووتیارانیش‬ ‫ده‌ڵێن‪ :‬به‌ ش������ێوه‌یه‌كی نادادپه‌روه‌ران������ه‌ زه‌وییه‌کانیان لێ‬ ‫وه‌رگرتوون و‪ ،‬چاالكوانه‌ مه‌ده‌نییه‌كانیش ل‌ه سه‌رتاسه‌ری‬ ‫بورما‌‪ ،‬بۆ پارێزگاریکردنیان چوونه‌ته‌‌ ناوچه‌كه‌‪.‬‬ ‫پۆلیس مانگی تشرینی دووه‌می ڕابردوو‪ ،‬هه‌وڵیدا ئه‌و‬ ‫ناڕازییانه‌ی ك‌ه گه‌م������ارۆی كانه‌كه‌یان دابوو‪ ،‬ده‌ر بكه‌ن‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم پرۆس������ه‌ی چۆلكردن������ی كانه‌ك������‌ه ب������ه‌ ته‌واوه‌تی‬ ‫به‌ڕێوه‌نه‌چوو و‪ ،‬ل������ه‌و ڕووداوه‌دا چه‌نده‌ها كه‌س بریندار‬ ‫بوون‪ .‬هه‌س������تی تووڕه‌یی و ناڕه‌زایی ل‌ه س������وپا و چین‬ ‫(گه‌وره‌ترین الیه‌نگری حكوومه‌تی ئێستا) زۆر توند بووه‌‪،‬‬ ‫و یه‌كێ له‌ گرنگترین پرس كه‌ ده‌وڵه‌تی نوێ ڕووبه‌ڕووی‬ ‫بۆته‌وه‌‪ ،‬پرس������ی خاوه‌ندارێتیی زه‌وییه‌‪ .‬بۆی‌ه كاتێ (تین‬ ‫خرایه ژێر‬ ‫‌‌‬ ‫س������ین) س������ه‌ركۆماری بورما‪ ،‬له‌م ب������واره‌دا‬ ‫گوش������اره‌وه‌‪ ،‬ب‌ه كرده‌وه‌یه‌كی وش������یاران‌ه بڕیاری دا كه‌‪،‬‬ ‫تۆپه‌ك‌ه بخات‌ه ناو گۆڕه‌پانی خۆشه‌ویستترین سیاسه‌توانی‬ ‫واڵت (ئانگ سه‌ن سوچی)‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها چاوه‌ڕوان ده‌كرا (ئانگ س������ه‌ن س������وچی) ئه‌م‬

‫كاره‌ س������ه‌خته‌ قه‌ب������ووڵ ب������کات‪ .‬بۆی������ه‌ ب������ه‌ره‌و ناوچ������‌ه‬ ‫ئاماژه‌پێدراوه‌كان چوو و‪ ،‬پرس������ه‌كه‌ی به‌ ڕاش������كاوانه‌ بۆ‬ ‫دانیشتووانی ناوچه‌كه‌ی خسته‌ ڕوو‪ .‬به‌‌وانی وت‪ ‌:‬داخستنی‬ ‫كانه‌كه‌ ده‌بێته‌ هۆی ناڕه‌زایی دراوسێیه‌کی به‌هێز‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫جه‌ختیش������ی كرده‌وه ك������ه‌ ده‌بێت پێوه‌ره‌كان������ی ژینگه‌یی و‬ ‫قه‌ره‌بووكردن������ه‌وه‌ی بۆ خه‌ڵكه‌كه‌ی به‌رزت������ر بكرێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌ش������ی لێ زیاد كرد‪ ،‬كه‌ واڵت پێویس������تی به‌و چه‌شنه‌‬ ‫سه‌رمایه‌وه‌گه‌ڕخس������تنه‌ هه‌یه‌‪ .‬له‌وانه‌یه‌ بۆ ژنێك كه‌ فێری‬ ‫په‌سنه‌‪ ،‬ئه‌زموونی بیستنی هاواری تووڕه‌یی ناڕازییه‌كان له‌‬ ‫كانه‌كه‌دا ناخۆش بێت‪ .‬هه‌روه‌ها (ئانگ س������ه‌ن س������وچی)‬ ‫ئاماده‌ نه‌بوو خۆی تووشی توندوتیژییه‌ قه‌ومییه‌ ترسناكه‌کان‪،‬‬ ‫له‌ نزیك سنووری بورما و به‌نگالدێشدا بكات‪ ،‬بۆیه‌ زۆربه‌ی‬ ‫الیه‌نگرانی پێشووی دڵسارد و ناراحه‌ت بوون‪.‬‬ ‫زۆرجار (ئانگ سه‌ن س������وچی) به باشیی باسی له‌و‬ ‫سوپای‌ه ده‌كرد ك‌ه چه‌ندین ساڵ ده‌ستبه‌سه‌ری كردبوو‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بوو ب‌ه هۆی سه‌رلێش������ێواوی هه‌ندێكی تر‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ستایشكردنی سوپا شتێكی نوێ نییه و هه‌میش‌ه باسی‬ ‫‌یه به‌ده‌ستی باوكی‬ ‫ئه‌و حه‌زه‌ی ده‌کرد‪ ،‬که‌ ئه‌و دامه‌زراوه ‌‌‬ ‫بنیاتنراوه‌‌‪ .‬هه‌ندێك ڕه‌شبینن به‌و كه‌سه‌ی كه‌‪ ،‬سه‌رده‌مێك‬ ‫س������یمبۆلی خه‌باتگێڕیی ناتوندوتیژی بوو‪ ،‬ئێس������تا به‌پێی‬ ‫لێكدانه‌و‌ه سیاس������ییه‌كان كار ده‌كات و ئیتر نایه‌وێت ل‌ه‬ ‫به‌رامب������ه‌ر هه‌ن������دێ بابه‌ت������دا‪ ،‬هه‌ڵویس������ت وه‌ربگرێت و‬ ‫مه‌ترس������یی كه‌مبوونه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان بکات یان ئه‌رته‌ش‬ ‫بتۆرێنێ������ت‪ ،‬به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر به‌و ش������ێوه‌یه‌ی ك‌ه پێش������تر‬ ‫گوتبوی‪ ،‬بییه‌وێت س������ه‌ركۆماری داهات������وی بورما بێت‪،‬‬ ‫بێشک پێویستی ب‌ه پشتیوانیی سوپا ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم من وای بۆ ناچم‪ ،‬تێڕوانینی ب‌ه پرس������ه‌ك‌ه ئه‌وها‬ ‫بێت‪ .‬ئ������ه‌و بۆ ڕوونكردن������ه‌وه‌ی هه‌ڵوێس������ته‌كانی به‌ڵگ‌ه‬ ‫ده‌هێنێت������ه‌وه‌ و به‌ته‌واوه‌تی ئاگادار‌ه كه‌ بۆ بورمایه‌کی ل‌ه‬ ‫دۆخی ئاڵوگۆڕدا‪ ،‬پیویستی به‌ هاوپه‌یمانی ل‌ه په‌رله‌مانی‬ ‫نوێدا هه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ب‌ه ته‌واوه‌تی پره‌نس������یپێکی پته‌وی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم كات������ێ له‌وباوه‌ڕه‌دایه‌ كه‌ له‌س������ه‌ر حه‌قه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانێت زۆر سه‌رسه‌خت بێت‪ .‬ل‌ه ڕاستیدا ( ئانگ سه‌ن‬ ‫س������وچی) چیتر س������مبۆل نییه‌‪ .‬ئه‌و ل‌ه گۆڕه‌پانی تاز‌ه و‬ ‫ناس������ه‌قامگیری سیاس������یی بورم������ادا بۆت������‌ه یاریك������ه‌ر‪،‬‬ ‫یاریكه‌رێك������ی به‌توان������ا‪ ،‬س������ه‌رنجڕاكێش و پابه‌ن������د ب‌ه‬ ‫ئینسانییه‌ت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬بی بی سی‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫سه‌ركرده‌كانی چین دوای‬ ‫خانه‌نشینییان چی ده‌كه‌ن؟‬

‫* نووسینی‪ :‬سیلیا هاتن‬ ‫و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬

‫ل ‌ه چین ڕێسایه‌كی نه‌نووسراو هه‌ی ‌ه ك ‌ه سه‌ركرده‌كانی واڵت به‌پێی ئه‌و بنه‌مایه‪،‬‬ ‫دوای كۆتاییهاتن���ی قۆناغی ده‌س���ه‌اڵتدارییان‪ ،‬ل ‌ه ناوه‌ندی س���ه‌رنجی گش���تی‬ ‫ده‌چن ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها چه‌مكی (خانه‌نش���ینی) ل ‌ه جیهانی سیاس���ه‌توانانی‬ ‫كۆمۆنیستدا‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ك نوێی ‌ه و بۆ چه‌ندین ده‌ی ‌ه چاوه‌ڕوانی ل ‌ه به‌ڕێوه‌به‌ره‌‬ ‫پایه‌به‌رزه‌كان���ی چین���ی ده‌كرا‪ ،‬ك ‌ه په‌یڕه‌وی ل ‌ه دروش���می "كار بۆ ش���ۆڕش تا‬ ‫دوایین هه‌ناس ‌ه و دوایین دڵوپی خوێن" بكه‌ن‪.‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫س������اڵیش هه‌ر ل������‌ه پۆس������ته‌كه‌یدا‬ ‫بمێنێت������ه‌وه‌‪ .‬ده‌وترێ������ت ك������‌ه‬ ‫س������ه‌ركرده‌كانی چی������ن ده‌یانه‌وێت‪،‬‬ ‫(ژوو) درێ������ژ‌ه ب������‌ه چاكس������ازیی‬ ‫ئابوورییه سه‌ركه‌وتووه‌كه‌ی بدات و‪،‬‬ ‫‌‌‬ ‫بۆی‌ه چاوپۆشی ل‌ه یاساكان كرا تا‬ ‫بتوانێت ل‌ه پۆسته‌كه‌یدا بمێنێته‌وه‌‪.‬‬

‫گ������ه‌وره‌ سیاس������ه‌توانانی زۆربه‌ی‬ ‫واڵتان له‌ قۆناغی خانه‌نش������ینییاندا‪،‬‬ ‫زیاتر خه‌ریكی كاره‌كانی به‌رژه‌وندیی‬ ‫گشتی و دیپڵۆماتیكن‪ ،‬به‌اڵم له‌ چین‪،‬‬ ‫ك������ه‌ (هوو جین تاوو) س������ه‌ركۆماری‬ ‫پێش������ووی ئ������ه‌م واڵت������ه‌ ت������ازه‌‬ ‫خانه‌نشینكراوه‌‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ هیچ كاتێك‬ ‫س������ه‌رده‌می‬ ‫ڕووداوه‌كان������ی‬ ‫تاوو‬ ‫جین‬ ‫هوو‬ ‫ده‌ستێوه‌ردان ل ‌ه‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدارییه‌كه‌ی ل������ه‌ (په‌كین)‪ ،‬له‌‬ ‫كاروباره‌كاندا‬ ‫په‌رتوكێكی بیره‌وه‌رییه‌كانیدا نه‌نووسێت‪.‬‬ ‫زۆرب������ه‌ی به‌كارهێنه‌ران������ی ویب������و (تویتت������ه‌ری چینی)‪،‬‬ ‫پێناچێ������ت (وون جیاباوو) س������ه‌رۆكوه‌زیری پێش������ووش‪ ،‬بۆ‬ ‫ناڕازیی������ان له‌ ب������اره‌ی بڕیاری ده‌س������ه‌اڵتدارانی چینی‪ ،‬بۆ‬ ‫وتاردان بچێته‌ شوێنی جۆراوجۆر و پاره‌ به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫مانه‌وه‌ی سه‌رۆكی بانكی ناوه‌ندی ل‌ه پۆسته‌كه‌یدا ده‌ربڕی‪.‬‬ ‫ل‌ه چین ڕێسایه‌كی نه‌نووسراو هه‌یه‌ ك‌ه سه‌ركرده‌كانی‬ ‫یه‌ك������ێ ل‌ه دروش������م‌ه به‌ناوبانگ������ه‌كان ئه‌و‌ه ب������وو‪" :‬ژوو ن‌ه‬ ‫واڵت به‌پێ������ی ئ������ه‌م بنه‌مای������ه‪ ،‬دوای كۆتاییهاتن������ی قۆناغی‬ ‫ڕزگارك������ه‌ره‌ و ن������ه‌ خ������وا! ل‌ه هه‌ر‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدارییان‪ ،‬ل������‌ه ناوه‌ن������دی‬ ‫نه‌وه‌یه‌كدا توانای نوێ سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‬ ‫سه‌رنجی گش������تی ده‌چن‌ه ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫و جێگرتن������ه‌وه‌ی ش������ت‌ه كۆنه‌كان ب‌ه‬ ‫هه‌روه‌ها چه‌مكی (خانه‌نشینی) ل‌ه‬ ‫نوێترینه‌كان‪ ،‬یاسای سروشته‌‪".‬‬ ‫جیهانی سیاسه‌توانانی كۆمۆنیستدا‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی هاوواڵتیان������ی چینی ب‌ه‬ ‫تا ڕاده‌یه‌ك نوێی‌ه و بۆ چه‌ندین ده‌ی‌ه‬ ‫ڕاش������كاوان‌ه داوایان ل‌ه به‌ڕێوه‌به‌ر‌ه‬ ‫چاوه‌ڕوان������ی ل������‌ه به‌ڕێوه‌ب������ه‌ر‌ه‬ ‫پایه‌به‌رزه‌کانی حزبی كۆمۆنیس������ت‬ ‫پایه‌به‌رزه‌كان������ی چین������ی ده‌كرا‪ ،‬ك‌ه‬ ‫كردووه‌‪ ،‬كه خۆ له‌ ده‌س������تێوه‌ردانی‬ ‫په‌ی������ڕه‌وی ل������‌ه دروش������می "كار بۆ‬ ‫جیاباوو‬ ‫وون‬ ‫كاروب������اری ڕۆژان������ه‌ بپارێ������زن‪( .‬وو‬ ‫ش������ۆڕش تا دوایین هه‌ناسه‌ و دوایین‬ ‫زوئوالی) وێبالگنووس������ێكی خاوه‌ن جه‌ماوه‌ر و مامۆستای‬ ‫دڵوپی خوێن" بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌كادیمی نه‌ته‌وه‌یی هونه‌ره‌كانی چین ده‌ڵێت‪" :‬دوایین شت‬ ‫(جیانگ زێمین) سه‌ركۆماری ئه‌و كات‪ ،‬ل‌ه ساڵی ‪2002‬ی‬ ‫ك‌ه له‌وانه‌ی������‌ه بمانه‌وێت ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ڕێبه‌رانی خانه‌نش������ین ل‌ه‬ ‫زاینی‪ ،‬هه‌وڵ������ی ئاڵۆگوڕی ل‌ه چین������ه‌ بااڵكانی حزبدا كرد‪،‬‬ ‫پش������ته‌و‌ه سوود ل‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاس������ییان بۆ گه‌یشتن ب‌ه‬ ‫له‌وه‌ش سنوورداریی ته‌مه‌نی بۆ پله‌‌به‌رزه‌كان دانا‪ :‬ته‌مه‌نی‬ ‫خواسته‌كانی كه‌سیی خۆیان وه‌رگرن‬ ‫‪ 68‬س������اڵی بۆ ڕێبه‌رانی سه‌ره‌كی و‬ ‫و‪ ،‬پێش چاكسازییه‌كان و پێشكه‌وتنی‬ ‫‪ 65‬س������اڵی بۆ پایه‌ب������ه‌رزه‌كان‪ .‬ئه‌م‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی بگرن‪".‬‬ ‫بنه‌مای������ه‌‪ ،‬له‌و كاته‌وه‌ تا ئێس������تا ب‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ی ك‌ه خوازیاری كێش������انی‬ ‫توندی و الوازییه‌و‌ه به‌ڕێوه‌چووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫هێڵێكی ڕوونن ل‌ه نێوان سه‌رۆكه‌كانی‬ ‫نموونه‌ (جیانگ) خانه‌نشینییه‌كه‌ی‬ ‫ئێستا و پێشوودا‪ ،‬زیاتر له‌ هه‌مووان‬ ‫خ������ۆی دواخس������ت‪ .‬ئه‌و تا س������اڵی‬ ‫ل������‌ه (جیان������گ زێمین)ی س������ه‌رۆكی‬ ‫‪2004‬ی زاینی له‌ پۆستی فه‌رمانده‌ی‬ ‫زێمین‬ ‫جیانگ‬ ‫پێش������ووی واڵت‪ ،‬ت������ووڕه‌ن‪ .‬ب������ه‌ پێی‬ ‫سوپای چیندا ماویه‌وه‌‪ ،‬واته‌ دوو ساڵ‬ ‫ڕاپۆرتی میدیا ده‌وڵه‌تییه‌كانی چین‪( ،‬جیانگ) به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی‬ ‫دوای سپاردنی پله‌كانی تری خۆی‌ بۆ جێگره‌كه‌ی (هو جین‬ ‫داب������وو‪ ،‬ك‌ه دوای خانه‌نش������ینكردنی ته‌نیا ل������‌ه زانكۆ وان‌ه‬ ‫تاوو) مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫بڵێت������ه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ب‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ب‌ه هۆی ده‌وری چاالكی ل‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌ك به‌ر له‌ ئێس������تا (ژوو ش������یاوو چوان) سه‌رۆكی‬ ‫گه‌م‌ه سیاس������ییه‌كانی پشتی په‌رده‌ی حزبی كۆمۆنیسته‌وه‌‪،‬‬ ‫بانكی ناوه‌ندیی چین‪ ،‬ئیزنی به‌ده‌س������ت هێنا ك‌ه دوای ‪65‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫ن������اوی هات������ه‌وه‌ ناو ناوان‪ .‬ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی ڕوون س������اڵی‬ ‫ڕابردووی زاینی بۆ (جیانگ)ی ‪ 86‬ساڵی‪ ،‬ساڵێكی پڕ ئیش‬ ‫و كار بوو‪ .‬ئه‌و ل‌ه ڕه‌وت������ی ئاڵوگۆڕی كادری ڕێبه‌رایه‌تیی‬ ‫حزبی كۆمۆنیست‪ ،‬ك‌ه له‌ تشرینی دووه‌می ساڵی ڕابردوو‬ ‫(‪)2012‬دا ئه‌نجام درا‪ ،‬خه‌ریكی به‌هێزكردنی دۆخه‌كه‌ بوو‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ب������ۆ به‌ ده‌س������ه‌اڵت گه‌یاندنی ئه‌و كه‌س������انه‌ی ك‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی بوو‪.‬‬ ‫نووس������ینگه‌ی (جیانگ) له‌ كۆمه‌ڵگ������ه‌ی ژۆنگنانهای ل‌ه‬ ‫ناوه‌ندی په‌كن دابوو‌‪ ،‬ش������وێنێك كه‌ گه‌ور‌ه سیاسه‌توانانی‬ ‫واڵت‪ ،‬كار و ژیانیان تێدا به‌سه‌ر ده‌به‌ن‪ .‬ل‌ه كۆتاییدا‪ ،‬ساڵی‬ ‫پێش������وو ئه‌م نووسینگه‌یه‌‌ دوای گه‌یشتنی (شی جین پینك)‬ ‫به‌ سه‌رۆكایه‌تیی حزبی كۆمۆنیست‪ ،‬داخرا‪ .‬هه‌ندێك پێیان‬ ‫وایه‌كه‌سه‌ركرد‌ه خانه‌نشینكراوه‌كان‪ ،‬جگه‌ ل‌ه درێژه‌پێدانی‬ ‫چاالكیی‌ه سیاس������ییه‌كان چاره‌یه‌کی تریان نییه‌‪ ،‬چونكه‌ به‌م‬ ‫شێوه‌ی‌ه ده‌توانن دڵنیای ئه‌و‌ه بن‪ ،‬كه‌ حزبی كۆمۆنیست ب‌ه‬ ‫هۆی هه‌ڵه‌ی ڕابردوویانه‌وه‌ به‌دواداچوونیان له‌گه‌ڵدا ناكات‪.‬‬ ‫به‌اڵم (س������تیو تس������انگ) مامۆس������تای تۆێژینه‌وه‌ی چینی‬ ‫هاوچه‌رخ ل‌ه زانس������تگای (ناتینگه������ام) ده‌ڵێت‪" :‬ده‌رفه‌تی‬ ‫ڕه‌خس������اندن بۆ به‌دواداچوونی ده‌سه‌اڵتدارانی پێشوو زۆر‬ ‫كه‌مه‌ و حزبی كۆمۆنیس������ت وا به‌ باش ده‌زانیت‪ ،‬كه ئه‌گه‌ر‬ ‫بگونجێت ب‌ه هێرش������كردن بۆ‌ سه‌ر ئه‌و سیاسه‌توانانه‌ی ك‌ه‬ ‫ل‌ه ده‌سه‌اڵتدا نه‌ماون‪ ،‬كێشه‌ نه‌نێته‌وه‌‪.‬‬

‫كۆنترۆلی مێژوو‬

‫له‌وانه‌ی������ه‌‌ هه‌ندێ ل������‌ه س������ه‌ركرده‌‌كان ك������ه‌ ته‌مه‌نیان‬ ‫هه‌ڵده‌كش������ێ‪ ،‬بیانه‌وێت قۆناغی خانه‌نش������ینیی خۆیان ل‌ه‬ ‫ئارامی������دا ده‌رب������از بکه‌ن‪ ،‬ب������ه‌اڵم ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ ل‌ه‬ ‫ده‌ستڕۆییشتوویی ئه‌وانه‌ سوود وه‌رده‌گرن‪ ،‬گوشاریان بۆ‬ ‫دێنن‌‪ ،‬تا ل‌ه گۆڕه‌پانی سیاسه‌تدا بمێننه‌وه‌‪( .‬ستیو تسانگ)‬ ‫باس له‌و‌ه ده‌كات كه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر خودی (هو جین تاوو)‬ ‫ش بیه‌وێت س������ه‌رده‌می خانه‌نش������ینییه‌كه‌ی له‌ سووچێكی‬ ‫ته‌س������كدا تیپه‌ڕێنێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و ل‌ه‬ ‫ڕێكخراوی گه‌نجانی حزبی كۆمۆنیستی چیندا پێگه‌یشتوونه‌‪،‬‬ ‫ده‌خرێته‌ ژێر گوش������اره‌وه‌‪ ،‬ك������‌ه تا كات������ی به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫كۆنگره‌ی سه‌رتاس������ه‌ری و گواس������تنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی تری‬ ‫حزب‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪2017‬ی زایینی له‌ گۆڕه‌پانی سیاسه‌تدا‬ ‫چاالك بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها دوكتور (تس������انگ) ده‌ڵێت‪( :‬به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌م‬ ‫كه‌س������ان‌ه له‌وه‌دا ده‌بێت‪ ،‬ك‌ه (هو جین تاوو) به‌ شێوه‌یه‌كی‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫ڕه‌ها‪ ،‬ل‌ه گۆره‌پانی ده‌سه‌اڵتدا دوور نه‌كه‌وێت و ب‌ه ته‌واوی‬ ‫خانه‌نش������ین نه‌كرێت‪ .‬ئه‌وان ده‌یانه‌وێت متمانه‌ به‌ده‌س������ت‬ ‫بێنن‪ ،‬ك‌ه رێكخراوی گه‌نجانی حزب وه‌ك به‌ره‌یه‌كی به‌هێز‪،‬‬ ‫یه‌كپارچه‌یی خۆی بپارێزێت‪.‬‬ ‫ڕێبه‌ر‌ه خانه‌نش������ینكراوه‌كان ل‌ه پشته‌وه سه‌رقاڵن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫لێره‌دا ڕێس������ایه‌كی ڕوون هه‌یه‌‪ :‬ئ������ه‌وان نابێت كاریان ب‌ه‬ ‫مێژووی واڵت������دا بێت‪ .‬له‌وانه‌ی‌ه هه‌ندێ ل‌ه سیاس������ه‌توانان‬ ‫له‌فکری ئه‌وه‌دا بن ك‌ه بیره‌وه‌ریی سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتداری‬ ‫خۆی������ان باڵو بكه‌ن������ه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم حزبی كۆمۆنیس������ت داوا ل‌ه‬ ‫ئه‌ندامانی خۆی ده‌كات‪ ،‬كه‌ نووس������ینه‌كانی خۆیان نه‌خه‌ن‌ه‬ ‫به‌رده‌ستی گش������تییه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها دوكتور (تسانگ)ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"باڵوكردن������ه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌كان ب‌ه ب������ێ وه‌رگرتنی ئیزنی‬ ‫ڕه‌س������می‪ ،‬ڕیگه‌ی پ������ێ نادرێت‌‪ .‬مان������ای وه‌رگرتنی ئیزنی‬ ‫باڵوكردن������ه‌وه‌ش ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه نووس������ینه‌كان زۆر ب‌ه وردی‬ ‫پێداچوونه‌وه‌یان بۆ ده‌کرێت‪".‬‬ ‫ل‌ه چین ته‌نانه‌ت پایه‌به‌رزه‌كانی پێش������ووش سانس������ۆر‬ ‫ده‌ی������ان گرێت������ه‌وه‌‪ .‬ده‌وترێت (لی پنگ) ك‌ه نێوان س������ااڵنی‬ ‫(‪ 1987‬و ‪)1998‬ی زایینی س������ه‌رۆكوه‌زیری چین بوو‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ب������اره‌ی ده‌وری ل������‌ه س������ه‌ركوتكردنی خۆپیش������اندانه‌كانی‬ ‫گۆڕه‌پان������ی (تی������ان ئانمن) ل������ه‌ س������اڵی ‪1989‬ی زایینی‪،‬‬ ‫ش������رۆڤه‌یه‌كی پارێزكاران������ه‌ی نووس������یوه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ئیزنی‬ ‫باڵوكردنه‌و‌ه به‌م نووسین‌ه نه‌درا‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكی تر له‌ س������ه‌رۆكوه‌زیرانی پێش������ووی چین‪ ،‬به‌ ناوی‬ ‫(ژاوو زیانگ)یش ناچار بوو بیره‌وه‌رییه‌كانی ڕووداوی گۆڕه‌پانی‬ ‫(تیان ئانم������ن) به‌ نه‌هێنی به‌ ناوه‌ندێکی باڵکردنه‌وه‌ له‌ (هۆنگ‬ ‫كۆنگ) بدات‪( .‬تسانگ) ده‌ڵێت‪" :‬مێژوو زۆر له‌وه‌ گرنگتره‌‌‪ ،‬كه‌‬ ‫بدرێته‌ ده‌ستی سه‌ركۆمار یان سه‌رۆكوه‌زیرانی پێشوو‪ .‬حزبی‬ ‫كۆمۆنیس������ت ده‌یه‌وێت ب������ه‌ وردی چاودێریی مێ������ژووی بكات‪.‬‬ ‫هه‌رچی بێت له‌ چین‪" ،‬ڕاستی" له‌ پاوانی حزبدایه‌ و كۆنترۆڵی‬ ‫مێژووش‪ ،‬ڕێگایه‌كه‌ بۆ پاوانكردنی ڕاستی‪".‬‬ ‫ل‌ه چین كه سه‌رۆكه‌كانی پێش������وو ده‌چن‌ه ناو قه‌فه‌سی‬ ‫ی خانه‌نش������ینییه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانن به‌و‌ه دلخوش بن ك‌ه ب‌ه‬ ‫زێڕین ‌‬ ‫تێپه‌ڕبوونی كات‪ ،‬ژماره‌یان فراوانتر ده‌بێت‪ .‬پێنج كه‌س ل‌ه‬ ‫حه‌وت ئه‌ندامی لیژنه‌ی هه‌میش������ه‌یی نووسینگه‌ی سیاسی‪،‬‬ ‫ك‌ه (ڕێبه‌رایه‌تیی حزبی كۆمۆنیس������تی چین)یان ل‌ه ده‌ست‬ ‫دایه‌‪ ،‬بڕیار‌ه له‌ ساڵی ‪2017‬ی زایینیدا خانه‌نشین بكرێن‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ تا ئه‌و كات (ژوو شیائوو چوان) سه‌رۆكی پڕكاری‬ ‫بانكی ناوه‌ندیش خانه‌نشین بكرێت و پێشوازیی لێ بكرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.bbc.uk/persian/world :‬‬


‫باشترین و خراپترین واڵت‬ ‫بۆ ژنان و‬ ‫مندااڵن‬ ‫* ئا‪ :‬د‪ .‬هـ‬ ‫"فینله‌ندا‪ ،‬سوید‪ ،‬نۆروێژ و ئیسله‌ندا‪ ،‬باشترین شوێنن بۆ ژیان"‬ ‫دامه‌زراوه‌ی جیهانی������ی منداڵپارێزی ل‌ه دوایین ڕاپۆرتی خۆیدا ک‌ه ‪١٧٦‬‬ ‫واڵت له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬باس ل‌ه باشترین و خراپترین واڵتانی جیهان بۆ ژنان‬ ‫و مندااڵن ده‌کات‪ .‬بنه‌مای کاری ئه‌م دامه‌زراوه‌ی‌ه بۆ ده‌ستنیش������انکردنی‬ ‫باش������ترین و خراپترین واڵت‪ ،‬ئاس������تی خوێنده‌واری‪ ،‬داهات‪ ،‬نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫سیاسیی ژنان‪ ،‬ته‌ندروستی و خوشگوزه‌رانیی‌ه بۆ ژنان و مندااڵن‪.‬‬ ‫به‌پێی پێوه‌ره‌کانی ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌‪ ،‬فینله‌ندا‪ ،‬سوید‪ ،‬نۆروێژ و ئیسله‌ندا‪،‬‬ ‫باشترین ش������وێنن بۆ ژیان‪ .‬هه‌روه‌ها فینله‌ندا‪ ،‬س������وید‪ ،‬نۆروێژ‪ ،‬ئیسله‌ندا‪،‬‬ ‫هۆڵه‌ندا‪ ،‬دانمارک‪ ،‬ئیس������پانیا‪ ،‬بێلژیک‪ ،‬ئه‌ڵمانیا و ئوسترالیا ئه‌و د‌ه واڵته‌ن‪،‬‬ ‫ک‌ه باشترین پێوه‌ری ژیانیان تێدایه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێک ل������‌ه به‌ڕێوه‌به‌رانی "منداڵپارێزی" ده‌ڵێ������ت‪" :‬ئه‌گه‌ر ئێو‌ه دایکێکی‬ ‫فینله‌ندی بن‪ ،‬له‌ ڕیزبه‌ندی یه‌که‌م������دا ده‌بن‪ ،‬ده‌رفه‌تتان ده‌بێت بۆ خوێندنی‬ ‫بااڵ‪ ،‬داهاتێکی باش������تان ده‌بێ������ت و ل‌ه کاتی دووگیانب������وون و مندالبووندا‬ ‫که‌مترین هه‌ڕه‌شه‌تان له‌سه‌ر‌ه تا به‌ سه‌المه‌تیی منداڵتان ببێت‪".‬‬ ‫نموونه‌ی هه‌ندێک واڵت له‌ ڕاپۆرت و ڕیزبه‌ندیی "منداڵپارێزی"دا‪ .‬بریتانیا‬ ‫له‌ پله‌ی ‪ ٢٣‬و ئه‌مریکا له‌ پله‌ی ‪٣٠‬دایه‌‪ .‬کۆماری ئیسالمی له‌ ڕیزی ‪ ٨٥‬و‬ ‫عێراق له‌ پله‌ی ‪١١٣‬دایه‌‪ .‬میس������ر ل‌ه پله‌ی ‪ ١١٨‬و پاکس������تانیش ل‌ه ئاستی‬ ‫‪١٣٩‬دایه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌فغانستانیش ل‌ه پله‌ی ‪١٤٥‬دایه‌‪.‬‬ ‫ڕێکخراوی منداڵپارێزان ل‌ه ساڵی ‪ ١٩١٩‬له‌الیه‌ن مامۆستا و کۆمه‌ڵناسی‬ ‫بریتان������ی‪ ،‬خاتوو (ئێگالنتینێ جه‌ب)ـ������ه‌و‌ه (‪ )١٩٢٨-١٨٧٦‬بنیات نرا‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌الیه‌ن ئه‌وه‌وه‌‪ ،‬به‌یاننامه‌ی مافی مندااڵن نووسرا‪ .‬ئه‌و به‌یاننامه‌ی‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای چوار خالی س������ه‌ره‌کی مافی مندااڵنی گه‌اڵڵه‌ کرد‪ :‬مافی ڕه‌فتاری‬ ‫دادوه‌رانه‌‪ .‬ئه‌وله‌وییه‌تی خۆشگوزاره‌نیی مندااڵن‪ .‬مافی ژیان و پێشکه‌وتن‪.‬‬ ‫ڕێزگرتن ل‌ه بیروڕای مندااڵن‪.‬‬ ‫‪www.savethechildren.org‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫كوده‌تا‪ ،‬هه‌لبژارتن‪ ،‬میراتگری‬ ‫شێوه‌یێن ئالوگوركرنا‬ ‫ێ ره‌ش‬ ‫ێ ل كیشوه‌ر ‌‬ ‫ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫نڤێسین‪ :‬د‪ .‬رجا‌و إبراهیم سلیم‬

‫و‪ :‬عزه‌ت یوسف‬

‫ێ دیاربوونا گه‌له‌ك‬ ‫ێ جیهانا دوێ‌‪ ،‬بوو ئه‌گ���ه‌ر ‌‬ ‫ێ لپاش ش���ه‌ر ‌‬ ‫پێلێن س���ه‌رخۆبوون ‌‬ ‫سه‌ركردێن نیشتمانی ل ئه‌فریكا‪ .‬ژ وانه‌‪ :‬عه‌بدولناسر ل مسرێ‌‪ ،‬نكرۆما ل غانا‪ ،‬نێریری‬ ‫ل تنزانی���ا‪ ،‬هوف���ی بوانی���ه ل كوتیڤوار و جومۆ كنیاتا ل كینیا‪ .‬ئه‌ڤان س���ه‌ركردان ئه‌و‬ ‫كاریزم���ا هه‌بوو بش���ێن جه‌م���اوه‌ری كومبكه‌ن و پێكڤ��� ‌ه بگه‌هن ‌ه ئارمانجێن هه‌ڤپش���ك‪،‬‬ ‫سه‌ره‌نجام رێزێ و الیه‌نگریا وان وه‌رگرن‪.‬‬ ‫ێ و راستڤه‌كرنا‬ ‫ێ بۆچی دیارده‌یا میراتگریا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫ماده‌م ره‌وشا یا وه‌سا بوو‪ ،‬ئه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫ده‌س���تووران ل ئه‌فه‌ریكا په‌یدابوو؟ ب چ قه‌واره‌؟ فاكته‌رێن هاریكار بۆ په‌یدابوونا و ‌‬ ‫ێ به‌ر ب زێده‌بوونه‌‪ ،‬یان ژ ناڤچوونه‌؟‪.‬‬ ‫چ بوون؟ ئایینده‌یا ئه‌ڤان دیارده‌یان چییه‌؟‪ ،‬ئه‌ر ‌‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫گه‌شه‌كرنا سیاسی ل ئه‌فریكا‬

‫ژ بۆ به‌رس������ڤدانا ئه‌ڤان پرس������یاران پێتڤییه‌ گه‌شه‌كرنا‬ ‫سسته‌مێن سیاس������ی و سسته‌مێن حكومرانییێ‌ ل ئه‌فریكا‬ ‫ێ‬ ‫بهێن‌ه به‌رچاڤكرن‪ ،‬ل ساال ‪ ،2009‬هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتی ‌‬ ‫ل ئه‌ڤ������ان ده‌وله‌ت������ان هاتن������ه‌ ئه‌نجام������دان‪ :‬موریتانی������ا‪،‬‬ ‫مه‌ده‌غه‌ش������قه‌ر‪ ،‬غینیا بیس������او و س������ومال‪ .‬ل ساال ‪2010‬‬ ‫ێ‬ ‫هه‌لبژارتن ل‪ :‬نێجه‌ر‪ ،‬ئه‌ردێ‌ س������ومال (دانپێنه‌دای ژ الی ‌‬ ‫هه‌موو ده‌وله‌تان)‪ ،‬سودان‪ ،‬توگۆ‪ ،‬كوتیڤوار‪ ،‬رواندا‪ ،‬بوركینا‬ ‫فاس������و و غینیا كوناكری هاتنه‌ ئه‌نجامدان‪ .‬ل ساال ‪2011‬‬ ‫ل زیمبابوی‪ ،‬نێجیریا‪ ،‬ئه‌فریكا ناڤین‪ ،‬س������نیگال‪ ،‬كامیرۆن‪،‬‬ ‫كۆنگۆیا دیموكرات‪ ،‬چاد و زامبیا هاتنه‌ ئه‌نجامدان‪.‬‬ ‫د چارچوڤێ‌ ئه‌ڤان ره‌وشێن پشكداریا سیاسی‪ ،‬د كارین‬ ‫ێ‬ ‫لسه‌ر گه‌شه‌كرنا سیاسی و رێكا ڤه‌گوهاستنا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫ل ئه‌فریكا هنده‌ك تێبینیان وه‌رگرین‪ ،‬ژ هه‌میا گرنگتر ئه‌و‌ه‬ ‫هنده‌ك ژ س������ه‌ركردێن ل هه‌لبژارتناندا سه‌ركه‌فتین ب رێكا‬ ‫ێ پاشی ب‬ ‫كوده‌تا هاتبوون‌ه س������ه‌ر ته‌ختێ‌ حكومرانییێ‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫رێكا شارس������تانی خۆ بۆ هه‌لبژارتنان كاندید كرن‪ ،‬ژ وانه‌‪:‬‬ ‫فرانس������وا بوزیز‪ ،‬كو ب رێكا كوده‌تایه‌كا له‌شكه‌ری ل ساال‬ ‫‪ 2003‬هاتبوو سه‌ر حوكمی ل ئه‌فریكا ناڤه‌راست‪ .‬عومه‌ر‬ ‫ێ س������ودانێ‌ پاش كوده‌تایا ‪30‬‬ ‫حه‌س������ه‌ن ئه‌لبه‌شیر‪ ،‬حوكم ‌‬ ‫یونی������و ‪ 1989‬وه‌رگرت‪ ،‬به‌ری د هه‌لبژارتنێن دیموكراتی ل‬ ‫ێ‬ ‫س������اال ‪ 2010‬ب س������ه‌ركه‌ڤیت‪ .‬ولد عه‌بدولعه‌زیز حوكم ‌‬ ‫موریتانیا پاش كوده‌تا له‌شكه‌ری ل ‪6‬ی ته‌باخا ساال ‪2008‬‬ ‫ێ ل ‪ 18‬یولیو ساال‬ ‫وه‌رگرت و ل هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫‪ 2009‬ب رێژا ‪ %52‬ژ ده‌نگێن ده‌نگده‌ران ب سه‌ركه‌فت‪ .‬ل‬

‫بوركینا فاسو‪ ،‬س������ه‌رۆك بلیز كومپاور‬ ‫ش������یا ل هه‌لبژارتنێ������ن ‪8‬ی نوڤه‌مبه‌را‬ ‫‪ 2010‬رێ������ژا ‪ %80,2‬ی������ا ده‌ن������گان ب‬ ‫ده‌س������تخۆڤه‌ بینی������ت‪ ،‬د به‌رێدا ژی ل‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن س������الێن ‪،1998 ،1991‬‬ ‫‪ 2005‬سه‌ركه‌فتبوو‪ ،‬كو ئه‌وژی ب رێكا‬ ‫كوده‌ت������ا له‌ش������كه‌ری ل س������اال ‪1987‬‬ ‫هاتبوو سه‌ر حوكمی‪ .‬ل چاد سه‌رۆك‬ ‫ئدریس دیبی هه‌ر ژ كوده‌تا له‌شكه‌ری‬ ‫ی������ا س������اال ‪ 1990‬وه‌ر‌ه حكومداره‌‪ ،‬ل‬ ‫ێ‬ ‫دوماهیك هه‌لبژارتن بۆ ویالیه‌تا چوار ‌‬ ‫بۆ ماوه‌یێ‌ پێنج ساالن د هه‌لبژارتنێن‬ ‫ساال ‪ 2011‬ب رێژا ‪ %66,88‬بسه‌ركه‌فت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌س������ا دهێته‌ دیتن كو هنده‌ك ژ ئه‌ڤان س������ه‌ركردان‬ ‫حكومرانییا وه‌التێ‌ خۆ یان ب رێكا س������ه‌ركردایه‌تیكرنا خۆ‬ ‫یان������ژی به‌ش������داریكرنا خ������ۆ د بزاڤێ������ن ئازادیخوازییێدا‬ ‫ێ س������ه‌ركردایه‌تیكرنا بزاڤێن‬ ‫وه‌رگرتیی������ه‌‪ ،‬یانژی ب ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫یاخیبوونا چه‌كداری‪ ،‬وه‌كو پۆل كاجامی ‪ -‬كو س������ه‌ركرد ‌‬ ‫ێ رواندی) بوو‪ ،‬توخیبه‌ك بۆ پروسێن‬ ‫(به‌ره‌یێ‌ نیشتمانی ی ‌‬ ‫ێ رواندا گرته‌ده‌ست‬ ‫ژناڤبرنا توتسی دانا‪ ،‬پاش������ی حوكم ‌‬ ‫ده‌مێ‌ د هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتییێدا ل ‪ 9‬ته‌باخا ساال ‪2010‬‬ ‫هاتیی‌ه هه‌لبژارتن‪ .‬هه‌روه‌س������ا ش������ه‌ریف شێخ ئه‌حمه‌د كو‬ ‫سه‌رۆكاتییا (ئێكه‌تییا دادگه‌هێن ئیسالمی) ل سومال دكر‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫به‌ری بزڤریته‌ رێبازا سیاسی و ل هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫ل ته‌باخا ‪ 2009‬س������ه‌ركه‌فتن ئینای‪ .‬ب هه‌مان شێو‌ه هه‌ر‬ ‫ئێ������ك ژ ملیس زیناوی ل ئتیوپیا و ئوسیاس������ی ئافورقی ل‬ ‫ئه‌ریتیریا‪.‬‬ ‫تێبینییا س������ییێ‌ ئ������ه‌و‌ه كو پڕانییا ئه‌ڤان س������ه‌ركردان ژ‬ ‫ێ‬ ‫ده‌مه‌كێ‌ درێژ وه‌ر‌ه هێش������تا لسه‌ر كورسیكا حكومداریی ‌‬ ‫دبه‌رده‌وام������ن‪ ،‬و نها ب ناڤس������الڤه‌ چووین������‌ه و ژییێ‌ وان‬ ‫دگه‌هیته‌ حه‌فتێیان و هه‌ش������تێیان‪ ،‬ئه‌ڤ������ه‌ژی كارتێكرنه‌كا‬ ‫نێگه‌تیڤ لس������ه‌ر بجهئینانا كار و فه‌رمانێن وان دكه‌ت‪ .‬بۆ‬ ‫نمون‌ه عومه‌ر ئه‌لبه‌ش������یر ئه‌ڤ پتر‌ه ژ ‪ 22‬ساالن حوكمی ل‬ ‫سودان دكه‌ت‪ ،‬دوس������انتوس ‪ 70‬سالی‪ ،‬ئه‌ڤه‌ ژ ‪ 30‬ساالن‬ ‫پتره‌ حوكمی ل ئه‌نگۆال دكه‌ت‪ ،‬روبه‌رت موگابی ژ به‌ری ‪31‬‬ ‫س������االن وه‌ر‌ه ل زیمبابۆی خۆدان ده‌ستهه‌الته‌‪ .‬ژییێ‌ ئه‌لفا‬ ‫ێ غینیا كوناكری ‪ 72‬ساله‌‪ .‬عه‌بدولال واد‬ ‫كوندی س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ وی ‪ 85‬سال‌ه و ئه‌ڤ‌ه ‪ 21‬سال‌ه لسه‌ر‬ ‫سه‌رۆكێ‌ سنگال ژیی ‌‬ ‫حوكمی و دا راگه‌هاندن كو ئه‌وی هیچ نیاز نینن ده‌ست ژ‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫ێ به‌رده‌ت هندی ره‌وشا وی یا ساخله‌مییێ‌ یا‬ ‫ده‌س������تهه‌الت ‌‬ ‫ێ وی ‪105‬‬ ‫باش بیت‪ ،‬دبێژیت هێش������تا ده‌م بۆ وی مایه‌‪ ،‬باب ‌‬ ‫ساال و داپیرا وی ‪ 120‬ساال ژیا بوو‪.‬‬ ‫لهه‌مب������ه‌ردا‪ ،‬هن������ده‌ك س������ه‌رۆكێن دی ژ مێ������ژ وه‌ر‌ه و ب ‌ێ‬ ‫هه‌لبژاردن لس������ه‌ر حوكمی د به‌رده‌وامن‪ ،‬وه‌كو ماسیا نجیما‬ ‫س������ه‌رۆك ‌ێ غینیا ئیس������تیوائی‪ ،‬كو بۆ ‪ 30‬سالێن ره‌به‌ق حوكم‬ ‫گێرا‪ ،‬دنیس ساسۆ نانجسۆ ئه‌وژی ئه‌ڤ ‪ 30‬سال‌ه حوكمی ل‬ ‫كونگۆ برازافیل دكه‌ت‪ ،‬س������ه‌رۆكێ‌ كینی ئاراب موی كو خۆ بۆ‬ ‫هه‌تاهه‌تایێ‌ سه‌پاند بوو‪ ،‬سه‌رۆكێ‌ به‌رێ‌ یێ‌ كامیرۆن ئه‌یادیما‪،‬‬ ‫بۆ ماوه‌ی ‌ێ ‪ 38‬س������االن حوكم كر‪ .‬سه‌رۆكی مه‌الوی‪ ،‬باندا خۆ‬ ‫بۆ هه‌روهه‌ر دامه‌زراندبوو‪ ،‬پشتی ریفوراندۆم لسه‌ر رازیبوونا‬ ‫میلله‌تی لدور بجهئینانا فره‌حزبییێ‌ هاتیه‌ ئه‌نجامدان‪.‬‬ ‫دیاردا راسته‌ڤه‌كرنا ده‌ستووری ل ده‌وله‌تێن ئه‌فه‌ریكی‬ ‫دهێته‌ شیره‌تكرن‪ ،‬چ بۆ بجهئینانا به‌رژه‌وه‌ندێن سه‌رۆكێن‬ ‫ئه‌فه‌ریكی س������ه‌خمه‌راتی درێژ مانا وان لس������ه‌ر حوكمی و‬ ‫چه‌ندجارك������ی خ������ۆ هه‌لبژارتن بۆ س������ه‌رۆكاتییێ‌ ‪ ،‬یان بۆ‬ ‫ێ‬ ‫ده‌ستپێكا میراتكرنا حوكمی‪ .‬ژ ئه‌وان سه‌رۆكێن ده‌ستوور ‌‬ ‫وه‌التێ‌ خۆ گوهارتن تێداكرین یانژی راستڤه‌كرین‪ :‬سادات‬ ‫و موب������اره‌ك ل مس������رێ‌‪ ،‬دوس س������انتوس ل ئه‌نگ������وال كو‬ ‫ێ‬ ‫ێ بده‌تێ‌ به‌رده‌وامیی ‌‬ ‫ده‌ستووره‌كێ‌ نوو په‌سه‌ندكر داكو ڕ ‌‬ ‫ل حوكمی بك������ه‌ت و ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنێن ئێكس������ه‌رێن‬ ‫ێ بهه‌لوه‌ش������ینیت و حوك������م بۆ لیس������تا حزبا‬ ‫س������ه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫سه‌ركه‌فتی بیت ل هه‌ر هه‌لبژارتنه‌كا په‌رله‌مانیدا‪.‬‬ ‫ل زیمباب������ۆی‪ ،‬روب������ه‌رت موگابی هه‌ر ل س������اال ‪1980‬‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ وه‌زیران بوو‪ ،‬پاشی ل س������اال ‪ 1987‬ده‌ستوور‬ ‫راس������تڤه‌كر و خۆ وه‌كو سه‌رۆك سه‌پاند‪ ،‬حزبا وی هه‌ر ل‬ ‫ێ س������ه‌ربه‌خۆیییا زیمبابۆی ل‬ ‫س������ه‌رده‌م ‌‬ ‫ساال ‪ 1980‬هه‌تا ‪ 2008‬شیایه‌ د هه‌موو‬ ‫هه‌لبژارتناندا ب س������ه‌ركه‌ڤیت‪ .‬ل س������اال‬ ‫‪ 2000‬پاش ریفراندۆمه‌كا میللی تووشی‬ ‫قه‌یران������ه‌كا گران ب������وو‪ ،‬ده‌م������ێ‌ پڕانییا‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران ئه‌و پێش������نیارێن موگابی بۆ‬ ‫راستڤه‌كرنا ده‌ستووری ره‌تكرین‪ ،‬كو شیا‬ ‫ێ پ������اش ب‬ ‫ێ ده‌س������تهه‌التیی ‌‬ ‫ل س������ه‌ر ‌‬ ‫دوماهیكهاتنا ویالیه‌تا س������ه‌رۆكاتییا خۆ‬ ‫بمینیت‪ .‬هه‌روه‌سا ئاالفێن رێڤه‌برنا ژیانا‬ ‫ێ‬ ‫سیاس������ی یا ئه‌فریكی ب زیقی هه‌ست پ ‌‬ ‫دهێت������‌ه كرن‪ ،‬ك������و په‌یوه‌ن������دی د ناڤبه‌را‬ ‫ێ ژ ئالیه‌كی و‬ ‫هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیی ‌‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫ێ دی هه‌ی������ه‌‪ .‬ل نێجیریا‪،‬‬ ‫ده‌مارگیری������ا ئایین������ی ژ ئالیه‌ك ‌‬ ‫ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنێن ساال ‪ 2011‬دابه‌شكرنه‌كا ئاشكه‌را‬ ‫ێ خۆ دان‌ه‬ ‫بخۆڤ‌ه دیت د ناڤبه‌را باكوورێ‌ بسرمان كو ده‌نگ ‌‬ ‫ێ ده‌ستهه‌التا له‌ش������كه‌ری موحه‌ممه‌د‬ ‫ێ ی‌‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ الیه‌نگرێن جوناسانی‪.‬‬ ‫ێ كرستیانی ی ‌‬ ‫بوهاری و باشوور ‌‬ ‫پاش هه‌لبژاتنان و س������ه‌ركه‌فتنا جوناس������انی پێلێن شه‌ر و‬ ‫ێ ل باكوورێ‌ سه‌رهلدان‪.‬‬ ‫دژواریی ‌‬ ‫ێ دی‪ ،‬هنده‌ك نیشانێن پوزه‌تیڤ د هه‌لبژارتنێن‬ ‫ژ ئالیه‌ك ‌‬ ‫س������ه‌رۆكاتییێ‌ ل هنده‌ك وه‌التێن ئه‌فریكی������دا دیاربوون‪ ،‬بۆ‬ ‫نمون������‌ه ل نێجه‌ر ل هه‌لبژارتنێن ئ������ادارا ‪ ،2011‬به‌رهنگار‬ ‫ێ یا هه‌لبژارتناندا‬ ‫موحه‌ممه‌د ئیسونۆ ب رێژا ‪ %58‬د گه‌را دو ‌‬ ‫بسه‌ركه‌فت‪ .‬هه‌تا چاڤدێرێن نێڤده‌وله‌تی په‌سنا پروسێسا‬ ‫هه‌لبژارتن������ان بۆ بهێزكرنا حوكم������ێ‌ مه‌ده‌نی كر‪ ،‬كو پاش‬ ‫ێ‬ ‫ێ ژ كوده‌تا له‌شكه‌ری ل شواتا ‪ 2010‬دژی سه‌رۆك ‌‬ ‫ساله‌ك ‌‬ ‫ێ مامادۆ تانگا هاتبوو ئه‌نجامدان‪ ،‬كو ئه‌و ‪ 10‬س������ال‬ ‫ب������ه‌ر ‌‬ ‫بوون لسه‌ر حوكمی و پاش دوو ویالیه‌تێن یاسایی دخواست‬ ‫هێشتا لس������ه‌ر حوكمی بمینیت‪ .‬هه‌روه‌سا ل هه‌لبژارتنێن‬ ‫ێ سومال ل یونیۆیا ‪ ،2010‬كو تێدا‬ ‫ێ ل ئه‌رد ‌‬ ‫س������ه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫به‌ربژارێ‌ حزب������ا كالمبه‌ یا به‌رهه‌نگار ئه‌حمه‌د موحه‌ممه‌د‬ ‫س������یالنبۆ س������ه‌ركه‌فت‪ ،‬چاڤدێرێن بیانی كو پڕانیا وان ژ‬ ‫ئێكه‌تییا ئوروپی بوون ب هه‌لبژارتنێن شه‌فاف و بژین دان‌ه‬ ‫زانین‪ .‬یا ل زامبیاژی سه‌رهلدای تشته‌كێ‌ كێموێنه‌بوو ل‬ ‫چاڤ ده‌وله‌تێ������ن ئه‌فریكی‪ ،‬پاش ئه‌نجامێ������ن هه‌لبژارتنێن‬ ‫ێ‬ ‫س������ێپتێمبه‌را ‪ 2011‬هاتینه‌ راگه‌هان������دن و تێدا به‌ربژار ‌‬ ‫ێ ‪ 47‬سالی ب سه‌ركه‌فتی‪ ،‬كو‬ ‫به‌رهنگاران مایكل س������اتا ی ‌‬ ‫ێ به‌ره‌یێ‌ نیش������تمانیی‌ه و پێنج ساالن وه‌زێر بوو‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆك ‌‬


‫ێ به‌رێ‌ روفیا باندا ئه‌نجام په‌سه‌ند كر و داخاز ژ‬ ‫سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ لێ‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫تاگرێن خۆ كرن پشتیگیریی ‌‬ ‫د ناڤب������ه‌را دیارده‌یێن نێگه‌تی������ڤ و دیارده‌یێن پوزه‌تیڤ‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ده‌وله‌تێن كیشوه‌رێ‌ ره‌ش ره‌وشێن دابه‌شبوونا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫وه‌كو چاره‌س������ه‌ریه‌ك بۆ پێكنه‌كرن و ئاریشه‌یێن سیاسی و‬ ‫ێ‬ ‫ناڤخۆیی ل كیش������وه‌ری بخۆڤه‌ دیتن‪ ،‬ئه‌ڤه‌ژی ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫نه‌بوونا سس������ته‌مێن دیموكراس������ی ل ئه‌ڤان ده‌وله‌تان‪ .‬ل‬ ‫ێ ركاتییا‬ ‫كوتیڤ������وار‪ ،‬ده‌مێ‌ قه‌یرانه‌كا سیاس������ی ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ردوو به‌ربژارێن س������ه‌رۆكاتییێ‌ په‌یداب������ووی‪ ،‬هه‌ر ئێك ‌‬ ‫ێ ل هه‌لبژارتنێن ساال ‪ 2010‬بۆ خۆ ددانا‪،‬‬ ‫ێ سه‌ركه‌فتن ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ێ ده‌رڤ‌ه ی������ێ‌ كوتیڤوار راگه‌هاند كو د ش������یاندای‌ه‬ ‫وه‌زی������ر ‌‬ ‫بگه‌هنه‌ رێكه‌فتنه‌كێ‌ بۆ دابه‌شكرنا ده‌ستهه‌التێ‌‪ ،‬سه‌رۆك و‬ ‫ێ ل سه‌ر ئه‌ڤی بابه‌تی د‬ ‫تاگرێن وی بۆ هه‌ر دانوستاندنه‌ك ‌‬ ‫ئاماده‌ن������ه‌‪ .‬ره‌نگ‌ه ئه‌ڤه‌ رێگه‌چاره‌ی������ه‌ك بیت بۆ ده‌ركه‌تن ژ‬ ‫قه‌یران������ێ‌‪ .‬ل مه‌ده‌غه‌ش������قه‌رێژی هه‌ر چوار س������ه‌ركردێن‬ ‫ێ بۆ دابه‌شكرنا‬ ‫س������ه‌ره‌كی یێن سیاسی گه‌هشتنه‌ بریاره‌ك ‌‬ ‫ده‌ستهه‌التێ‌ و رێكه‌فتنه‌كێ‌ بۆ رێڤه‌برنا ده‌زگه‌هێن ئینتیقالی‬ ‫و لێكڤكه‌رن������ا كوتایێن حكومه‌تێ‌‪ .‬ب رامانه‌كا دی هه‌بوونا‬ ‫سه‌رۆكه‌كێ‌ ته‌وافقی و حكومه‌ته‌كا ئێكه‌تییا نیشتمانی‪.‬‬ ‫ل س������اال ‪ ،2008‬س������ه‌رۆك كیباكی ل نیروبی رێكه‌فتنا‬ ‫ێ لسه‌ر خۆ و رائیال ئودینگا مۆر كر‪.‬‬ ‫هه‌ڤپشكا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫ێ‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ زیمباب������وی روبه‌رت موگابی‪ ،‬دگه‌ل س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ئۆپزس������یۆنێ‌‪ ،‬مورج������ان نگی������رای رێكه‌فتنا دابه‌ش������كرنا‬ ‫ده‌س������تهه‌التێ دناڤبه‌را خۆدا ئیمزا كر‪ .‬لدوڤ رێكه‌فتنێ‌‪،‬‬ ‫موگابی كورس������یكا خۆ یا سه‌رۆكاتییێ‌ پاراست زێده‌باری‬ ‫ێ‬ ‫سه‌ركردایه‌تییا له‌ش������كه‌ری‪ ،‬لهه‌مبه‌رژی مورجانی پوست ‌‬ ‫س������ه‌رۆكاتییا وه‌زیران وه‌رگرت و ده‌زگه‌هێن پولیس������انژی‬ ‫گه‌هشت‌ه ئۆپزسیۆنێ‌‪.‬‬

‫ێ ل ئه‌فریكا‬ ‫دیارده‌یا میراتگریی ‌‬

‫ێ‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ژبلی ده‌وله‌تا مه‌غرب سسته‌مێ‌ پاشایه‌تیی ‌‬ ‫ێ هنده‌ك ژ سه‌رۆكێن ئه‌فریكی‬ ‫ل ده‌وله‌تێن ئه‌فریكا نینه‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ بۆ كورێن‬ ‫ب هه‌می رێكان هه‌ولدان میراتگیرییا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ مس������ر ‌‬ ‫ێ ی‌‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫خ������ۆ ڤه‌گوهێزن‪ .‬بۆ نمونه‌‪ :‬س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ‬ ‫حوسنی موباره‌ك گه‌له‌ك ڕێ‌ گرتنه‌به‌ر داكو بكاریت حوكم ‌‬ ‫ێ خۆ‬ ‫ێ خۆ بكه‌ت‪ .‬قه‌زافیژی بۆ كوڕ ‌‬ ‫ێ راده‌ستێ‌ كوڕ ‌‬ ‫مسر ‌‬ ‫ێ سنگال بو كوڕێن‬ ‫سیفولئیس���ل��ام‪ .‬عه‌بدولال واد سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ داخ������ازا كه‌تنا وی و‬ ‫خ������ۆ‪ ،‬ل ده‌مه‌ك������ی كو ئۆپزس������یۆن ‌‬ ‫ێ‬ ‫دورخس������تنا كوڕێن وی ژ حوكمی دكر‪ .‬یانژی س������وپا د ‌‬

‫ێ دانن‪،‬‬ ‫ێ سه‌رۆكه‌كی پش������تی كوشتن یان مرنا باب ‌‬ ‫كوڕه‌ك ‌‬ ‫مینا ده‌مێ‌ س������وپای ل كونگۆیا دیموكراسی جوزیف كابیال‬ ‫شوینا بابێ‌ كوشتی لوران كابیالی ل ساال ‪ 2001‬راكری‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ خۆ ل هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫كابیال یێ‌ كوڕ‪ ،‬ب ده‌ور ‌‬ ‫ێ ل ساال ‪ 2010‬سه‌ركه‌فت‪.‬‬ ‫ێ یا سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫بو گه‌ڕا دو ‌‬ ‫ێو‬ ‫ێ ل قه‌باره‌یێ‌ دیارده‌یا میراتگیریی ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر نێرینه‌كه‌ك ‌‬ ‫راسته‌ڤه‌كرنا ده‌ستووری ل ده‌وله‌تێن ئه‌فریكی بكه‌ین‪ ،‬ئه‌م‬ ‫دكارین بێژین نه‌ گه‌له‌كا به‌ربالڤه‌‪ .‬ژمارا ده‌وله‌تێن ئه‌فریكی‬ ‫ێ هاتینه‌ راستڤه‌كرن‬ ‫‪ 54‬ده‌وله‌تن‪ ،‬ئه‌و ده‌وله‌تێن ده‌ستوور ل ‌‬ ‫ێ ل ساال ‪ 1979‬ل سه‌رده‌مێ‌ ساداتی‬ ‫‪ 7‬ده‌وله‌تن‪ ،‬ل مسر ‌‬ ‫ێ موباره‌كی‪ ،‬چه‌ند ده‌وله‌تێن‬ ‫ده‌ستپێكر‪ ،‬پاشی ل سه‌رده‌م ‌‬ ‫دیت������ر ژی ڤه‌گرتن‪ .‬ده‌رباره‌ی ئ������ه‌و ده‌وله‌تێن پێرابوون بۆ‬ ‫میراتكرنا حوكمی وه‌رگرتین یان ب دروستی میراتكری‪4 ،‬‬ ‫ێ ده‌س������تپێكر و ل چه‌ند ده‌وله‌تان دوپات‬ ‫ده‌وله‌ت������ن‪ .‬دیارد ‌‬ ‫ب������وو‪ ،‬دا ی������ا به‌رده‌وامژی بی������ت ئه‌گه‌ر بوه������ارا عه‌ره‌بی‬ ‫سه‌ر‌هلنه‌دابا‪.‬‬ ‫مان و درێژه‌پێدانا ده‌س������تهه‌التێ‌ ل ده‌وله‌تێن ئه‌فریكی‬ ‫ێ حكومرانییێ‌‪ ،‬هه‌تاكو دبێژن‬ ‫ێ سسته‌م ‌‬ ‫بووی‌ه س������اخله‌ته‌ك ‌‬ ‫ێ هه‌تا دوماهیك هه‌ناس������ه‪ ‌،‬بووی‌ه‬ ‫(به‌رنه‌دانا ده‌س������تهه‌الت ‌‬ ‫میراته‌كێ‌ ره‌وشه‌نبیری ل ئه‌فریكا و جیهانا عه‌ره‌بی)‪ .‬هه‌تا‬ ‫ێ باب هه‌ر وه‌كو‬ ‫ره‌وش گه‌هشتیه‌ ئه‌وی راده‌ی كو سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ پاش������ایه‌تی ئێك ژ كوڕێن خۆ به‌رهه‌ڤدكه‌ت بۆ‬ ‫سس������ته‌م ‌‬ ‫ێ پاش مرنا خۆ‪.‬‬ ‫وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫ێ هنده‌ك حاله‌تێن كتومات هه‌ن‌ه كو س������ه‌رۆكان ب‬ ‫بتن������ ‌‬ ‫ێ به‌ردابیت‪ .‬نمونه‌ بۆ‬ ‫ئاره‌زوویا خۆ ده‌س������ت ژ ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫ێ (لیوبولد س������نگول)‪،‬‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫ئه‌ڤێ‌‪ ،‬س������ه‌رۆكێ‌ س������نگال ی ‌‬ ‫ێ ئه‌فریكیی‌ه ل ساال ‪ 1980‬ب ئاره‌زوویا‬ ‫ئێكه‌مین س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ ئینابیت‪ ،‬دویفرا (ئه‌حمه‌د هیجۆ)‬ ‫خۆ واز ژ ده‌س������تهه‌الت ‌‬ ‫ێ‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ به‌رێ‌ یێ‌ كامیرۆن ل س������اال ‪ 1982‬ده‌ست ژ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ی‌‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫به‌ردا‪ .‬بریارا (نیلسون ماندێال) سه‌رۆك كومار ‌‬ ‫ژێری������ا ئه‌فریكا‪ ،‬كو ب ڤیانا خۆ واز ژ ده‌س������تهه‌التێ‌ ئینا‬ ‫ێ كو ل یونیو یا ساال ‪1999‬‬ ‫پشتی ئێك ویالیه‌تا سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫بداوی هاتی‪ ،‬پاش������ی ئێخسته‌ د لیس������تا شه‌ره‌فمه‌ندییێدا‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫سه‌رۆك (ئه‌حمه‌د توری) ل مالی‪ ،‬پاش ‪ 41‬مه‌هان ژ واده‌ی ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئینتیقالی ل ساال ‪ 1992‬ده‌ستهه‌الت هێال‪ .‬بریارا سه‌رۆك ‌‬ ‫گانا (جێری رولینجه‌ر) كو خۆ بۆ هه‌لبژارتنان كاندید نه‌كر‬ ‫و ب كه‌یفا دلێ‌ خۆ و ب ئیرادا خۆ ل س������اال ‪ 2000‬ده‌ست‬ ‫ێ به‌ردا‪ .‬هه‌روه‌س������ا ژه‌ن������ه‌رال (ئه‌بوبه‌كر‬ ‫ژ ده‌س������تهه‌الت ‌‬ ‫ێ یێ‌ نێجیریا كو پاش‬ ‫ێ به‌ر ‌‬ ‫عه‌بدولسه‌الم) سه‌رۆك ئه‌ركان ‌‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫مرنا سه‌رۆك (سانی ئاباشه‌)‬ ‫ده‌ستهه‌الت وه‌رگرتی‪ ،‬ده‌ست‬ ‫ژ حوكی به‌ردا و رێخۆشكر‬ ‫ب������ۆ هه‌لبژارتنێن فره‌الیه‌ن و‬ ‫ئ������ازاد ل س������اال ‪2000‬ێ و‬ ‫س������ه‌ره‌نجام (ئۆباسانجۆ)‬ ‫تێدا بسه‌ركه‌ت‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ن������ده‌ گۆتنه‌ك هه‌ی‌ه‬ ‫دبێژی������ت‪( :‬رێ������كا پ������اش‬ ‫ێ ل ئه‌فریكا یان‬ ‫سه‌رۆكاتیی ‌‬ ‫بۆ گۆڕی یانژی بۆ زیندانێیه‌)‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی ب دروس������تی لسه‌ر‬ ‫ێ لهه‌مب������ه‌ر دادگه‌هێ‌ و‬ ‫ه������ه‌ر ئێ������ك ژ موباره‌كی كو نها ی ‌‬ ‫قه‌زافی كو یێ‌ هاتیی‌ه كوش������تن دگونجیت‪ .‬لێ‌ ره‌وش دگه‌ل‬ ‫ده‌ستپێكا چاكس������ازییێن دیموكرسی یا هاتیه‌ گوهورین و‬ ‫نها پتر ژ ‪ 10‬سه‌رۆكێن به‌رێ‌ ب ئازادی و دوور ژ كێشانا‬ ‫ێ دژین‪.‬‬ ‫وان بۆ دادگه‌ه ‌‬ ‫ێ روودانا دیاردێ‌‪،‬‬ ‫هن���دی فاكته‌رێن دبن ‌ه ئه‌گ���ه‌ر ‌‬ ‫دكارین د دوو خاالندا كومبكه‌ین‪:‬‬ ‫ی������ا ئێكێ‌‪ :‬گه‌هش������تنا پڕانی������ا س������ه‌رۆكێن ئه‌فریكی بۆ‬ ‫ێ كوده‌تایێن له‌شكه‌ری و نه‌شیانا‬ ‫ده‌س������تهه‌التێ‌ ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫خۆگونجاندن������ا وان دگه‌ل ژینگه‌ها واقع������ی یا ناڤخۆیی و‬ ‫ێ جغزا‬ ‫نێڤده‌وله‌تی‪ ،‬هه‌روه‌سا ژینگه‌ها سایكۆلۆجی د ئه‌و ‌‬ ‫ئ������ه‌و تێدا كار دك������ه‌ن‪ .‬یا دیترژی‪ :‬فاكته‌رێ������ن ناڤخۆیی و‬ ‫نێڤده‌وله‌ت������ی‪ .‬دكارین گرنگترین توخمێ������ن ئه‌ڤان هه‌ردوو‬ ‫ێ نیشانبده‌ین‪:‬‬ ‫فاكته‌ران هه‌روه‌كو خوار ‌‬ ‫لدوڤ ڤه‌كولینا (په‌یمانگه‌ها ڤه‌كولینێن ده‌ولی س������ه‌ر ب‬ ‫ێ ئه‌فریكا ژ هه‌می‬ ‫زانكۆیا هیدلبیرج یا ئه‌لمانی)‪ ،‬كیشوه‌ر ‌‬ ‫كیش������وه‌رێن دی پتر دووچاری كوده‌تایێن له‌شكه‌ری دبیت‪.‬‬ ‫ێ س������ه‌رۆكێن ئه‌فریكی بۆ ره‌تكرنا كوده‌تایێن‬ ‫ێ هه‌لویست ‌‬ ‫ل‌‬ ‫ێ‬ ‫له‌ش������كه‌ری ب ئاوایه‌كێ‌ مه‌زن رادده‌ك بۆ بوویه‌رێن ئه‌ڤ ‌‬ ‫دیاردێ‌ دانا‪ ،‬نه‌خاس������مه‌ پشتی ‪ 34‬سه‌رۆكێن ئه‌فریكی ل‬ ‫ێ ئه‌فریكی ل جه‌زائیر ل س������اال ‪1999‬‬ ‫گوپیت������كا كونگ������ر ‌‬ ‫س������وزداین مه‌زنترین سزا بێخن‌ه س������ه‌ر كۆده‌تاچیان داكو‬ ‫ێ‬ ‫سنوره‌ك بۆ حه‌زا له‌شكه‌رڤانان بۆ گه‌هشتن‌ه ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫بهێت‌ه دانان‪ .‬راگه‌هاندنا ئێكه‌تی������ا ئه‌فریكی بۆ دانپێنه‌دانا‬ ‫ه������ه‌ر حكومه‌ت������ا ب رێ������كا كوده‌تایا له‌ش������كه‌ری دگه‌هیت‌ه‬ ‫ده‌ستهه‌التێ‌ روله‌كێ‌ مه‌زن هه‌بوو بۆ دانانا سنووره‌كی بۆ‬ ‫په‌نابرنا له‌شكه‌ری بۆ ئه‌نجامدانا كوده‌تایێ‌‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫یا دیاره‌ژی كو گه‌له‌ك ه������وكار بۆ بوویه‌رێن كوده‌تای ‌‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫هه‌ن������ه‌‪ ،‬ژ وان������ه‌؛ نه‌بوون������ا‬ ‫ده‌س������تهه‌التا گونجای‪ ،‬حه‌زا‬ ‫ده‌س������ت ب س������ه‌رداگرتنا‬ ‫سامانێن سروشتی و ئابووری‬ ‫ێ‬ ‫ب رێكا كونترۆلكرنا سیاسه‌ت ‌‬ ‫و هاریكاریكرن������ا كومه‌لگه‌ها‬ ‫سیاس������ی یا رۆژئاڤایی ژ بۆ‬ ‫پاراس������تنا به‌رژه‌وه‌ندیا خۆ‪.‬‬ ‫پڕانیا ج������اران س������ه‌ركردێن‬ ‫له‌ش������كه‌ری ئه‌و دیتنا سیاسیا‬ ‫ێ خۆ بگه‌هن‪ ،‬له‌واژی شیانا‬ ‫ته‌واو نینه‌ كو د واقعێ‌ ده‌ردور ‌‬ ‫وان بۆ سه‌رۆكاتیكرن و رێڤه‌برنا وه‌التێن وان یا الوازه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ‌ه و سه‌رباری كارتێكرنا ئینتیمایا نه‌ژادی و هوزایه‌تی‬ ‫ێ رێڤه‌چوونا سیاسه‌تا‬ ‫ێ لس������ه‌ر ئاراس������ته‌ی ‌‬ ‫كو ره‌نگڤه‌دان ‌‬ ‫ناڤخۆیی دكه‌ت‪ .‬هه‌روه‌س������ا دهێت������‌ه تێبینی كرن كو پڕانیا‬ ‫وان‪ ،‬خواندن������ا خ������ۆ ل ئ������ه‌وان ده‌وله‌تێ������ن وه‌التێ������ن وان‬ ‫داگیركرب������وون ت������ه‌واو كری������ه‌‪ ،‬كارتێكرنا ئه‌ڤێژی لس������ه‌ر‬ ‫ێ سیاس������ه‌تا ده‌رڤه‌یا ئه‌ڤان وه‌التان یا زه‌الل و‬ ‫ئاراس������ته‌ی ‌‬ ‫ئاشكه‌رایه‌‪.‬‬ ‫ێ درێژ ل‬ ‫مان������ا ئه‌ڤان ج������وره‌ س������ه‌رۆكان بۆ ماوه‌ی������ ‌‬ ‫ێ دبیت‌ه ئه‌گه‌را كه‌ڤركرن و هشككرنا سه‌رۆكاتیا‬ ‫ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫سیاس������ی‪ .‬ب ڕامانه‌كا دی‪ ،‬ئه‌ڤ س������ه‌رۆكاتییه‌ دێ‌ لسه‌ر‬ ‫چه‌ند كه‌سێن دیاركری هێت‌ه سه‌پاندن‪ ،‬یان لسه‌ر بژارده‌كا‬ ‫ێ‬ ‫كێم‪ .‬لدوڤ بۆچوونا زانایێن سیاس������ه‌تا كومه‌الیه‌تی‪ ،‬د ڤ ‌‬ ‫ێ بۆ دوو به‌شان دابه‌ش بیت‪ :‬سه‌ركردێن‬ ‫ره‌وشێدا كومه‌ل د ‌‬ ‫ێ به‌نده‌وار‪ .‬دیموكراسیه‌تژی دێ‌ بیت‌ه‬ ‫حكومدار‪ ،‬جه‌ماوه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ زه‌غه‌ل و سه‌خته‌كار‪ ،‬بریارێن گرنگ دێ‌ د ده‌ست ‌‬ ‫تشته‌ك ‌‬ ‫ێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خۆ بكارئینن‪،‬‬ ‫ئه‌وان سه‌رۆكان دابیت و د ‌‬ ‫نه‌ به‌رژه‌وه‌ندیا جه‌ماوه‌ری‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ������‌ه نه‌ب������ه‌س بۆچوون������ا زانایان������ه‌‪ ،‬هه‌ت������ا هن������ده‌ك‬ ‫ێ‬ ‫ێ ل به‌رده‌وامییا حوكمی بۆ ماوه‌ی ‌‬ ‫سیاسه‌تمه‌دارژی ره‌خن ‌‬ ‫درێژ دگرن‪ ،‬ژ وان‌ه مه‌هاتیر موحه‌ممه‌د (سه‌رۆك وه‌زیرێن‬ ‫ێ مالیزیا) كو ب ره‌زامه‌ندیا خۆ ده‌ستهه‌الت هێال‪،‬‬ ‫ێ ی‌‬ ‫به‌ر ‌‬ ‫ێ سیاسی‬ ‫ئه‌و وه‌س������ا دبینیت كو ئه‌گه‌ر شه‌عبیه‌تا سه‌رۆك ‌‬ ‫چه‌ندا بلند بیت‪ ،‬نه‌شێت داخازێن جه‌ماوه‌ری بۆ كه‌تنا وی‬ ‫بگوهوریت ئه‌گه‌ر بۆ ده‌مه‌كێ‌ درێژ ل حوكمی ما‪ .‬ساخله‌مییا‬ ‫ێ ئاخفتنێژی ب دروستی ل مسر و تونس و لیبیا هات‌ه‬ ‫ئه‌ڤ ‌‬ ‫ێ ئه‌ڤان ده‌وله‌تا ل س������اال ‪ 2011‬دژی‬ ‫س������ه‌لماندن‪ .‬خه‌لك ‌‬ ‫حكومرانیی������ا وان س������ه‌رهلدان و داخازێن وان بجھ هاتن‪.‬‬


‫ناچار موباره‌كی ده‌س������ت ژ حوكمی به‌ردا و زینولعابدین‬ ‫ره‌ڤی و شوره‌شگێرێن لیبیاژی قه‌زافی كوشت‪.‬‬ ‫ژینگه‌ه������ا واقعی یا ناڤخۆ چه‌ند دیارده‌یان ڤه‌دگریت‪ ،‬ژ‬ ‫هه‌میان زیقتر‪ :‬گه‌نده‌لی‪ ،‬ش������ه‌رێن ناڤخ������ۆی و ئاواره‌یی‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫گرفتا گه‌نده‌لییێ‌ ل چه‌ند سالێن كێمێن چوویی بووی‌ه جه ‌‬ ‫پویته‌پێدان������ه‌كا مه‌زن������ا نێڤده‌وله‌تی‪ .‬گه‌ل������ه‌ك ژ راپورتێن‬ ‫ده‌زگه‌هێ������ن نێڤده‌وله‌تی ئام������اژ‌ه بۆ پ������ه‌رش و بالڤبوونا‬ ‫گه‌نده‌لییێ‌ دگه‌له‌ك ده‌وله‌تێ������ن ئه‌فریكی دكه‌ن‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ێ بۆ ئێكا دی یا جودایه‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫پله‌یا هه‌بوونا وێ‌ ژ ده‌وله‌ته‌ك ‌‬ ‫ێ یا‬ ‫ێ پتر ل ‌‬ ‫ێ ه������ه‌ر یا بلند‌ه و ژ هه‌م������ی جیهان ‌‬ ‫رێژه‌ی������ا و ‌‬ ‫مش������ه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌س������ا گرفتا هه‌بوونا ئاوار‌ه و ده‌ربه‌ده‌ران‬ ‫ێ‬ ‫ئێك‌ه ژ مه‌ترس������یترین دیارده‌یێن سیاس������ی ل كیش������وه‌ر ‌‬ ‫ێ و ده‌ستپێكا‬ ‫ێ یا چاخێ‌ بیست ‌‬ ‫ئه‌فریكا‪ ،‬كو هه‌ر ژ نیڤا دو ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ دیارد ‌‬ ‫چاخێ‌ بیس������ت و ئێكێ‌ وه‌ره‌ یا به‌رده‌وامه‌‪ ،‬ئه‌ڤ ‌‬ ‫ئاسه‌وار و ئه‌نجامێن خرابێن مرۆڤایه‌تی‪ ،‬ئه‌منی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووری و كومه‌الیه‌تی لدووڤ دمینن‪ .‬س������ه‌رباری بویه‌رێن‬ ‫ێ مرۆیی ل كیشوه‌ری ژبه‌ر دمینیت‪.‬‬ ‫گوهورینا نه‌خشه‌ی ‌‬ ‫دیارده‌ی������ا به‌رپابوون������ا گه‌له‌ك ژ ش������ه‌رێن ن������ه‌ژادی و‬ ‫ته‌خمپه‌رێسی و ش������ه‌رێن دی ل كیشوه‌رێ‌ ئه‌فریكا دبیت‌ه‬ ‫ێ ناس������ه‌قامگیریا سیاس������ی و ده‌ره‌نجام كوده‌تایێن‬ ‫ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫له‌ش������كه‌ری ژێ‌ په‌یدا دبن و پاشی دبیته‌ ئه‌گه‌رێ‌ هه‌ولدانا‬ ‫مانا سه‌ركردێن له‌شكه‌ری لسه‌ر حوكمی‪ .‬ئه‌ڤ مه‌ترسییه‌‌‪،‬‬ ‫ل حاله‌تێ‌ بێس������ه‌روبه‌رییا ره‌وش������ا ئابووری پتره‌‪ ،‬تایبه‌ت‬ ‫ێ سیاس������ه‌تا گه‌ش������ه‌پێدانا نه‌هه‌ڤس������ه‌نگ د‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌وله‌ت ‌‬ ‫ناڤبه‌را هه‌رێم و كومه‌لێن نه‌ژادیدا په‌یڕه‌و كر‪.‬‬ ‫ل س������ه‌ر ئاس������تێ نێڤده‌وله‌ت������ی‪ ،‬جیهان������ا ئه‌ڤ������رۆ بێ������ی‬ ‫به‌رچاڤوه‌رگرتنا سنوورێن سیاسی یێ ده‌وله‌تان و بێی پێتڤییا‬ ‫مایتێكرنا حكومی‪ ،‬تێكهه‌لیه‌كا زێده‌ یا سیاسی و ئابووری و‬ ‫كه‌لتوری دناڤ������دا هه‌یه‌‪ .‬دیارده‌یا جیهانگی������ری كارتێكرن و‬ ‫ره‌نگڤه‌دانا خۆ لس������ه‌ر كیشوه‌رێ ئه‌فریكا ژ چه‌ند الیه‌نه‌كاڤه‌‬ ‫كریی������ه‌‪ :‬ئاسایش������ا هه‌رێمایه‌تییا كیش������وه‌ری‌‪ ،‬په‌راوێزكرنا‬ ‫كیش������وه‌ری و گرفتا ڤه‌گوهاس������تنا دیموكراسییێ‌‪ .‬سه‌باره‌ت‬ ‫خاال كارتێكرنا گرفتا ڤه‌گوهاس������تنا دیموكراسییێ‌‪ ،‬بێگومان‬ ‫تێكهه‌لی������ه‌ك و بناڤداچونه‌ك د ناڤبه‌را ناڤخ������ۆ و ده‌رڤه‌دا د‬ ‫سسته‌مێ سیاسه‌تا ئه‌فریكیدا هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ڤه‌گوهاستن به‌ر‬ ‫ب دیموكراتییه‌تێ‌ ژ ساخله‌تێن ژینگه‌ها سنووردارا سسته‌مێ‌‬ ‫سیاس������ی یێ‌ ناڤخۆیی ل ئه‌فریكا بزێت‪ ،‬وه‌ك������و‪ :‬به‌الڤبوونا‬ ‫گه‌نده‌لیا سیاسی‪ ،‬فه‌شه‌ال سه‌رۆكاتییان‪ ،‬شكه‌ستنێن ئابووری‬ ‫و كومه‌الیه‌تی‪ ،‬كو سسته‌مێ‌ تاكه‌حزبی و ده‌سته‌كا له‌شكه‌ری‬

‫نه‌شیاینه‌ س������ه‌ره‌ده‌ریێ‌ دگه‌ل بكه‌ت و چاره‌ بكه‌ت‪ ،‬دیارده‌یا‬ ‫جیهانگیرییێ‌ خۆ لسه‌ر كیشوه‌رێ‌ ئه‌فریكی سه‌پاند كو خۆ بۆ‬ ‫تشتێ‌ ده‌رڤه‌ی سنوورێ‌ خۆ ڤه‌كه‌ت‪ .‬جیهانگیری بۆ ئه‌گه‌رێ‌‬ ‫به‌الڤبوونا ره‌وشه‌نبیرییا دیموكراسی ب تێگه‌هێ‌ رۆژئاڤایی ژ‬ ‫الیه‌نێ‌ فره‌حزبییا سیاس������ییا رواله‌تی بێی گرنگییا پشكدارییا‬ ‫سیاسییا كاریگه‌را هاوالتییێن ئه‌فریكی‪ ،‬كو ئه‌ڤه‌ژی هه‌مبه‌ری‬ ‫روویێ‌ دیترێ‌ دیموكراسیه‌تا راسته‌قینه‌یه‌‪.‬‬ ‫هێشتا دیموكراسیه‌ت ل ئه‌فریكا یا ل قۆناغا ده‌ستپێكێ‌‪،‬‬ ‫سه‌ربورا دیموكراسییێ‌ هێش������تا پێنه‌گه‌هشتیه‌‪ ،‬هه‌روه‌كو ل‬ ‫ده‌وله‌تێن رۆژئاڤا پێگه‌هشتی‪ .‬ده‌وله‌تێن ئه‌فریكی ئه‌وێن به‌ر‬ ‫ب نه‌هجێ‌ دیموكراس������ییێ‌ دچن گه‌له‌ك گرنگییێ‌ ب ناڤه‌رۆك‬ ‫و كاكال پراتكتیزكرنا دیموكراس������ێ‌ ناده‌ن‪ .‬داكو ده‌وله‌تێن‬ ‫ئه‌فریك������ی بۆ بجهكرنا دیموكراس������یی ‌ێ بس������ه‌ركه‌ڤن‪ ،‬دڤێت‬ ‫سه‌قایه‌كێ‌ ئارامییا سیاسی هه‌بیت‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی بێی چاره‌سه‌رییا‬ ‫گرفتێ������ن وێ‌ یێن دومدرێژ ژ په‌نابه‌ر و ش������ه‌رێن ناڤخۆیی و‬ ‫گه‌نده‌لییێ‌ س������ه‌رناگریت‪ .‬ئه‌گه‌ر هات و كه‌ش������ه‌كێ‌ ته‌نا یێ‌‬ ‫سیاس������ی بخۆڤه‌ دیت‪ ،‬ئه‌ڤه‌ دێ‌ ره‌نگڤه‌دانێ‌ لس������ه‌ر بزاڤێن‬ ‫گه‌شه‌كرنا ئابووری و ڤه‌گوهاستنا دیموكراسییێ‌ كه‌ت‪.‬‬ ‫لسه‌ر ئاینده‌یێ‌ دیاردێ‌‪ ،‬پشتی بوهارا عه‌ره‌بی‪ ،‬پشتگیری‬ ‫نه‌كرن������ا ده‌وله‌تێن مه‌زن بۆ رژێمێن حوكمێن دیكتاتۆری یێن‬ ‫كو گه‌لێ‌ خ������ۆ ب چه‌ك و مالێ‌ رۆژئاڤا ته‌په‌س������ه‌ردكرن و‬ ‫س������امانه‌كێ‌ مه‌زن ژ ژێده‌رێن سروش������تی یێن وه‌التێ‌ خۆ و‬ ‫هه‌روه‌سا هاریكارییێن بیانی لسه‌ر تاكه‌ كه‌سێن خۆ دابه‌ش‬ ‫دكرن‪ ،‬ب زیقی هه‌ست پێدهێته‌ كرن‪ .‬بایێ‌ گوهورینێ‌ یێكو‬ ‫بوه������ارا عه‌ره‌ب������ی وه‌رار كری ئه‌نجامێن خ������ۆ یێن ئه‌رێنی‬ ‫هه‌بوون‪ .‬كاریگه‌ریه‌كا ئێكسه‌ر لسه‌ر ئێكه‌مین هه‌لبژارتنێن‬ ‫سه‌رۆكاتییێ‌ ل زامبیا ل سێپته‌مبه‌را ‪ 2011‬پاش شوره‌شێن‬ ‫عه‌ره‌بی هه‌بوو‪ ،‬تێدا ده‌ستهه‌الت ب ئاوایه‌كێ‌ ئاشتیانه‌ هاته‌‬ ‫ڤه‌گوهاس������تن‪ .‬پاش به‌ربژارێ‌ ئۆپزسیۆنێ‌ لسه‌ر سه‌رۆكێ‌‬ ‫ێ ب س������ه‌ركه‌فتی‪ .‬ئه‌و ده‌مێ‌ ده‌وله‌تێن زلهێز په‌سه‌ندا‬ ‫به‌ر ‌‬ ‫سس������ته‌مێن دیكتاتۆری دكرن‪ ،‬نها ژ بۆ ب ده‌س������تڤه‌ئینانا‬ ‫پشتگیرییا گه‌لێن سه‌رهلدای و شوره‌شگێر‪ ،‬داخازا چوون‬ ‫و نه‌مانا وان دكه‌ن‪ .‬بۆ نمونه‌ ده‌مێ‌ ده‌وله‌تا چینێ‌ ل س������اال‬ ‫‪ 2006‬هوش������داری دای ئه‌گه‌ر هات و (ساتا) ل هه‌لبژاتنێن‬ ‫س������ه‌رۆكاتییا زامبیا ل س������اال ‪ 2006‬دا س������ه‌ركه‌فت‪ ،‬ژبه‌ر‬ ‫ره‌خنه‌گرتنا وی یا دژوار ژ بۆ وه‌به‌رهێنانێن چینێ‌‪ ،‬ئه‌و دێ‌‬ ‫په‌یوه‌ندیێن خۆ دگه‌ل زامبیا بڕیت‪ ،‬لێ‌ ل هه‌لبژارتنێن ساال‬ ‫‪ 2011‬دلخۆشییا خۆ بۆ سه‌ركه‌فتنا (ساتا) ده‌ربڕی‪.‬‬ ‫‪http://www.siyassa.org.eg/NewsContent/‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫سیسته‌می سیاسیی ئۆردۆن‬ ‫وه‌رگێرانی ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬حه‌سه‌ن سالح مه‌حموود‬ ‫له‌گه‌ڵ ناشیاویی شوێنی جوگرافیی ئۆردۆن و بێبه‌شبوون ل‌ه سه‌رچاو‌ه ئابوورییه‌ ناوخۆیییه‌کان‪،‬‬ ‫له چل ساڵ‪ ،‬ك‌ه له‌ڕووی پێكه‌وه‌ژیانی‬ ‫پاشا و ده‌ستووری ئه‌م واڵته‌ بوونه‌ته‌ هۆ تا ئۆردۆن زیاتر ‌‌‬ ‫‌وه ناوبانگێكی باشی نه‌بووه‌‪ ،‬بتوانێت سه‌قامگیریی خۆی بپارێزێت‪.‬‬ ‫ئاشتییانه ‌‌‬

‫زانیاریی گشتی‬

‫پاش������ایه‌تیی ئۆردۆنی هاش������می پانتایییه‌ک������ی (‪) 89213‬‬ ‫كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه‌‪ .‬ئه‌م واڵته‌ كه‌تۆته‌ سه‌ر كه‌ناره‌كانی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ڕووباری ئۆردۆنه‌وه‌‪ .‬ئۆردۆن له‌باكووره‌وه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫سوریا‪ ،‬له‌ ڕۆژهه‌اڵته‌وه‌ له‌گه‌ڵ عێراق و له‌ باشووره‌وه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫سعودیا هاوسنووره‌ و له‌ باكووری ده‌ریای سووره‌وه‌ ڕێگای‬ ‫هه‌یه‌ بۆ س������ه‌ر كه‌نداوی عه‌قه‌به‪ .‬ئ������ه‌م واڵته‌ زیاتر له‌ چوار‬ ‫ملیۆن كه‌س دانیشتووی هه‌یه‌ و پایته‌خته‌كه‌ی شاری عه‌ممانه‌‪.‬‬ ‫ئۆردۆن له‌ ڕابردوودا واڵتی خه‌ڵكانی (نیو‌ه سه‌ره‌تایی)‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫بووه ‌و ئه‌مڕۆكه‌ش پاش������ه‌که‌وتی نه‌وت������ی به‌رچاوی نییه‌‪.‬‬ ‫ئاب������ووری ئه‌م واڵت‌ه بێڕمێن‌ه و ته‌نیا به‌هۆی درێژكردنه‌وه‌ی‬ ‫مۆڵه‌تی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی قه‌رز‌ه بیانییه‌کان‌‪ ،‬سیاسه‌تی ئابووریی‬ ‫خۆگونجێن و هاوكاریی واڵته‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ عه‌ره‌بییه‌کانه‌‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫درێژه‌ ب‌ه ژیانی خۆی ده‌دات‪.‬‬ ‫ج������ۆری حكوومه‌ت‪ :‬پاش������ایه‌تیی س������نوورداری په‌رله‌مانی‪.‬‬ ‫دام������ه‌زراوه‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی بریتین له‪ ‌:‬پۆس������تی پاش������ایه‌تی‪،‬‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیر و ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زیران (كابینه‌)‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫یاسادانانی دوو ئه‌نجومه‌نی‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و دیوانی بااڵ‪.‬‬


‫مێژووی په‌سه‌ندكردنی ده‌ستووری‬ ‫هه‌میشه‌یی‪1952 :‬‬ ‫مێژوو‬

‫نزیكه‌ی چوارهه‌زار ساڵ به‌ر ل‌ه ئێستا‪ ،‬عه‌ره‌به‌كانی ب‌ه‬ ‫ڕه‌گه‌ز س������امی ل‌ه س������ه‌رزه‌مینه‌كانی ده‌و‌روبه‌ری ڕووباری‬ ‫ئۆردۆن ك‌ه به‌ كه‌نعان ناوده‌بردرا‪ ،‬نیش������ته‌جێ بوون‪ .‬دوا‬ ‫به‌دوای ئه‌مانه‌ خه‌ڵكانێكی زۆر ئه‌م سه‌رزه‌مینه‌یان خست‌ه‬ ‫ژێر ده‌س������ه‌اڵتی خۆیانه‌وه‌ كه‌ ل‌ه سه‌روویانه‌و‌ه هیتییه‌كان‪،‬‬ ‫مس������رییه‌كان و به‌نی ئیس������رائیل و دوای هه‌موویان تورك‌ه‬ ‫عوسمانییه‌كان بوون‪ ،‬ك‌ه ل‌ه سه‌ده‌ی شازده‌هه‌می زایینییه‌و‌ه‬ ‫تا شۆڕشی گه‌وره‌ی عه‌ره‌ب ل‌ه ساڵی ‪ ،1916‬ده‌سه‌اڵتیان‬ ‫به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا هه‌بوو‪.‬‬ ‫له‌م مێژووه‌دا ئه‌گه‌رچی حكوومه‌تی عه‌ره‌بیی جێگیر ل‌ه‬ ‫دیمه‌شق خۆی به‌ ده‌سه‌اڵتداری ئه‌م ناوچه‌یه‌ ده‌زانی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بریتانیا بۆ به‌ره‌وپێشبردنی ئامانجی خۆی وات‌ه دامه‌زراندنی‬ ‫واڵتێك������ی یه‌ه������وودی له‌ فه‌له‌س������تین‪ ،‬ئه‌م س������ه‌رزه‌مینه‌ی‬ ‫دابه‌شكرده‌ سه‌ر سێ به‌ش‪.‬‬ ‫كۆنفرانسی ‪1920‬ی سان ڕیمۆ‪ ،‬سوریا و لوبنانی خست‌ه‬ ‫ژێر ده‌س������ه‌‌اڵتداریه‌تی فه‌ڕه‌نس������ا و‪ ،‬عێراق‪ ،‬فه‌له‌ستین و‬ ‫ئۆردۆنیش������ی خس������ته‌ ژێر ده‌س������ه‌‌اڵتداریه‌تیی بریتانیاوه‌‪.‬‬ ‫بریتانیاییه‌كان له‌ ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆیاندا میرنشینی‬ ‫نیمچ‌ه س������ه‌ربه‌خۆی ئۆردۆنی (دووركه‌وتوویان)( ) له‌ژێر‬ ‫پاش������ایه‌تیی ئه‌میر عه‌بدوڵاڵ بن حوس������ێن ك‌ه ل‌ه نه‌وه‌كانی‬ ‫په‌یغه‌مبه‌ری ئیسالم بوو‪ ،‬له‌م ڕووه‌و‌ه به‌ هاشمی ناوده‌بردرا‪،‬‬ ‫دامه‌زراند‪ .‬ل‌ه ‪22‬ی مایس������ی ‪ 1946‬ئۆردۆنی دووركه‌وتوو‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیی خۆی ب‌ه ده‌س������تهێنا و دووای س������ێ رۆژ‪،‬‬ ‫عه‌بدوڵاڵ خۆی ب‌ه پاشا ڕاگه‌یاند‪.‬‬ ‫عه‌بدوڵ���ڵ��ا ل‌ه س������اڵی ‪1951‬دا تیرۆر ك������را و دوای‬ ‫ماوه‌یه‌ك كه‌ جێنشینه‌كه‌ی كاروباری واڵتی به‌ڕێوه‌ده‌برد‪،‬‬ ‫له‌س������اڵی ‪ 1953‬ن������ه‌وه‌ی عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬حوس������ێن بن ته‌الل‬ ‫ئه‌لهاشمی ك‌ه ته‌مه‌نی هه‌ژده‌ سااڵن بوو‪ ،‬بوو ب‌ه پاشا‪.‬‬ ‫به‌پێی‌ ده‌س������تووری په‌س������ه‌ندكراوی كانوونی دووه‌می‬ ‫‪ ،1952‬پاشا ده‌سه‌‌اڵتی زۆری به‌ ده‌سته‌‌وه‌ بوو‪ .‬ئۆردۆن‬ ‫ك‌ه پاڵپش������تیی ئاواته‌كانی عه‌ره‌بی ده‌كرد‪ ،‬ل‌ه ش������ه‌ڕی‬ ‫س������اڵی ‪ ،1967‬كه‌ناره‌كانی ڕۆژاوای ڕووباری ئۆردۆنی‬ ‫ب‌ه ئیسرائیل دۆڕاند و تا ساڵی ‪ 1992‬له‌ باری نائاساییدا‬ ‫بوو‪ .‬به‌ درێژایی ئه‌م سااڵنه‌ پاشا ك‌ه زیاتر ڕووبه‌ڕووی‬ ‫نائارامیی������‌ه ناوخۆیییه‌کان بوو‪ ،‬هه‌ندێك له‌ ئازادییه‌كانی‬

‫ت������اك وه‌ك ئازادیی راده‌ربڕی������ن و ئازادیی رۆژنامه‌وانی‬ ‫سنووردار كرد‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪ 1990‬ڕێبه‌رانی سیاسی‬ ‫واڵت (پ������ڕۆژه‌ یاس������ای نیش������تمانی)یان واژۆ ك������رد‪ ،‬ك‌ه‬ ‫دیموكراس������ی چه‌ند حزبی ده‌گه‌ڕانده‌و‌ه بۆ واڵت و جه‌ختی‬ ‫له‌سه‌ر وه‌فاداری به‌رامبه‌ر ب‌ه پاشا ده‌کرده‌وه‌‪ .‬ئه‌م یاسای‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی دووپاتی ده‌كرد‌ه س������ه‌ر شوناسی ئیسالمیی‬ ‫واڵت‪ ،‬ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی ئاش������كرا ب������ه‌‌دوای به‌رفراوانكردنی‬ ‫حكومه‌تی یاسا و پلۆرالیسمه‌‪.‬‬

‫هۆكار ‌ه كاریگه‌ره‌كان‪:‬‬

‫ده‌ستووری هه‌میش������ه‌یی ئۆردۆن كه‌تۆت‌ه ژێر كاریگه‌ری‬ ‫مافی ئیس���ل��امی و مافی ئه‌ورووپی‪ ،‬به‌تایبه‌ت زیاتر كه‌تۆت‌ه‬ ‫ژێر كاریگه‌ری سیسته‌می (‪ )comman law‬بریتانیاوه‌‪.‬‬

‫ده‌ستووری هه‌میشه‌یی‬

‫به‌ش������ی ‪ 1‬ل‌ه ژێ������ر ناونیش������انی (واڵت و سیس������ته‌می‬ ‫حكووم������ه‌ت) ڕاده‌گه‌یێنێت‪ ،‬كه‌ گه‌لی ئۆردۆن به‌ش������ێكن ل‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب‪ ،‬ئیس���ل��ام ئایین������ی فه‌رمیی واڵته‌ و زمانی‬ ‫عه‌ره‌بی‪ ،‬زمانی فه‌رمییه‌تی‪.‬‬

‫ماف ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كان‬

‫به‌ش������ی ‪ 2‬له‌ ژێر ناونیشانی (ماف و ئه‌ركه‌كانی گه‌لی‬ ‫ئ������ۆردۆن) ڕوونده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئۆردۆنیی������ه‌كان له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫یاسادا یه‌كسانن؛ نایه‌كسانییه‌ك به‌ناوی نه‌ژاد‪ ،‬زمان یان‬ ‫ئایین بوونی نابێت؛ ده‌وڵه‌ت تا ڕاده‌ی توانا كار و فێركردن‬ ‫بۆ گه‌لی ئۆردۆن دابین ده‌كات؛ ئازادیی تایبه‌تی گه‌ره‌نتی‬ ‫كراوه‌؛ هیچ كه‌س������ێك جگه‌ به‌هۆی یاس������اوه‌ زیندانی یان‬ ‫ده‌ستبه‌س������ه‌ر یا ناچار به‌ نیش������ته‌جێبوون له‌ شوێنێكی‬ ‫تایبه‌ت ناكرێت؛ كه‌س������ه‌كان پارێزراون‌ له‌ ده‌س������تدرێژی‪،‬‬ ‫جگه‌ ل������ه‌وه‌ی كه‌ به‌هۆی یاس������اوه‌ بێت‪ ،‬هی������چ وامێك به‌‬ ‫زۆره‌ملێ ناسه‌پێندرێته‌ سه‌ر كه‌س و ماڵ و سامانی هیچ‬ ‫كه‌سێكیش زه‌وت ناكرێت‪.‬‬ ‫له‌و ئازادیانه‌ی تر كه‌ هه‌ڵبه‌ت ده‌كرێت له‌ ڕێگای یاساو‌ه‬ ‫س������نووردار بكرێن‪ ،‬ئه‌مانه‌ن‪ :‬ئازادیی په‌ره‌ستش‪ ،‬ئازادیی‬ ‫باوه‌ڕ‪ ،‬ئازادیی ڕاده‌ربڕین‪ ،‬ئازادیی رۆژنامه‌وانی‪ ،‬ئازادیی‬ ‫كۆبوونه‌وه‌‪ ،‬ئازادیی دادخوازی و ئازادیی په‌یوه‌ندییه‌كان‪.‬‬ ‫به‌ درێژایی ماوه‌ی باری نائاس������ایی تا س������اڵی ‪،1992‬‬ ‫ئازادیی رۆژنامه‌وانی س������نووردار بوو‪ .‬دوای نه‌هێش������تنی‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪37‬‬


‫باری نائاس������ایی له‌و ساڵدا‪ ،‬ده‌س������ه‌‌اڵتی یاسادانان چه‌ند‬ ‫یاسایه‌كی په‌سه‌ندكرد‪ ،‬ك‌ه جارێكی تر ئازادیی رۆژنامه‌وانی‬ ‫سنووردار ده‌كرد‪.‬‬

‫دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت‬

‫ده‌ستووری هه‌میشه‌یی ئۆردۆن كه‌ واڵتێكی یه‌كپارچه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌سه‌‌اڵتی له‌ نێوان پاشا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‪ ،‬دادگاكان‬ ‫و دیوانی بااڵ ك‌ه به‌شێوه‌یه‌كی سنووردار كاری چاودێریی‬ ‫ده‌ستووری ئه‌نجام ده‌دات‪ ،‬دابه‌ش كردووه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ ل‌ه‬ ‫پراكتیكدا‪ ،‬پاش������ا و جێنشینه‌كه‌ی كه‌ برای بچووكی ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫گشت ده‌سه‌اڵته‌كانی ده‌وڵه‌تیان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكار‬

‫پۆس������تی پاشا‪ :‬مادده‌ی ‪ ،26‬ڕۆڵی پۆستی پاشا پێناس‌ه‬ ‫ده‌كات‪( :‬ل������‌ه ئ������ۆردۆن كاره‌كانی ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكار‬ ‫دراوه‌ت‌ه ده‌س������ت پاشا‪ .‬ناوبراو ده‌س������ه‌‌اڵته‌كانی خۆی ل‌ه‬ ‫ڕێ������گای وه‌زی������ره‌كان و به‌هۆی رێس������اكانی ده‌س������تووری‬ ‫هه‌میشه‌یی به‌رده‌ست‪ ،‬ده‌خات‌ه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪).‬‬ ‫پاشایه‌تی ل‌ه ئۆردۆن پشتاوپشته‌‪ .‬له‌ حاله‌تێكدا ك‌ه پاشا‬ ‫نه‌توانێ������ت كاره‌كانی خۆی جێبه‌جێ ب������كات یا بۆ ماوه‌یه‌ك‬ ‫واڵت به‌جێبهێڵێت‪ ،‬جێنش������ینه‌كه‌ی یا ئه‌نجومه‌نی جێنشینی‬ ‫جێنش������ینه‌كه‌ی‪ ،‬ده‌بێته‌ قاییممه‌قامی پاش������ا‪ .‬ئه‌گه‌ر هاتوو‬ ‫پاشا به‌ هۆی نه‌خۆشیی ده‌روونی توانای وه‌رگرتنی پۆستی‬ ‫پاش������ایه‌تی له‌ده‌ست بدات‪ ،‬ده‌سه‌‌اڵتی یاسادانان ده‌توانێت‬ ‫ب‌ه په‌سه‌ندكردنی بڕیارێک له‌كار الی بدات‪.‬‬ ‫پاشا وه‌ك سه‌رۆكی واڵت هیچ جۆره‌ به‌رپرسیارییه‌تییه‌كی‬ ‫نیی������ه‌ و له‌به‌رامب������ه‌ر هیچ دامه‌زراوه‌یه‌ك به‌رپرس������یار نییه‌‪.‬‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫ده‌سه‌‌اڵت و ئه‌ركه‌كانی پاشا ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫واژۆكردن و باڵوكردن������ه‌وه‌ی فه‌رمیی‬ ‫یاس������اكان‪ ،‬ڕاگه‌یاندنی شه‌ڕ‪ ،‬به‌ستنی‬ ‫په‌یماننامه‌ی ئاش������تی و په‌سه‌ندكردنی‬ ‫ڕێكکه‌وتنام������ه‌كان جگ������ه‌ ل������ه‌و‬ ‫ڕێکكه‌وتننامان������ه‌ی كه‌ ب������اری دارایی‬ ‫ده‌گرنه‌خ������ۆ یا په‌یوه‌ن������ددارن به‌ مافی‬ ‫تایبه‌تیی كه‌سه‌كان‪ ،‬كه‌ ده‌بێت له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌س������ه‌‌اڵتی یاس������ادانانه‌وه‌ په‌س������ه‌ند‬ ‫بكرێن؛ سازدانی هه‌ڵبژاردن؛ كردنه‌وه‌‬ ‫و كۆتاییهێن������ان ب������ه‌ دانیش������تنه‌كانی‬ ‫په‌رله‌مان؛ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌ریه‌كه‌‬ ‫له‌ ئه‌نجومه‌نه‌كانی ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانان‪ ،‬الدان و دانانی‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیر و وه‌زیره‌كانی تر‪ ،‬به‌ پێشنیاری ئه‌و ده‌بێت؛‬ ‫دامه‌زراندنی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌نی پیران و وته‌بێژه‌كه‌ی؛‬ ‫دانان و به‌خشینی پله‌كان‪ ،‬مه‌دالییا و شانازییه‌كانی واڵت و‬ ‫له‌شكری؛ ده‌ركردنی لێخۆشبوونی تایبه‌تی و كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫سزای تاوانباره‌كان‪ .‬گشت ئه‌مره‌كانی پاشا ده‌بێت له‌الیه‌ن‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیر و وه‌زیری په‌یوه‌ندیدار واژۆ بكرێن‪.‬‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران و كابینه‌‪ :‬به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری ناوخۆ‬ ‫و ده‌ره‌وه‌ی واڵت ب‌ه چه‌ند بوارێكی ده‌گمه‌ن نه‌بێت‪ ،‬ده‌خرێت‌ه‬ ‫ئه‌س������تۆی كابین‌ه كه‌ به‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ناوده‌بردرێت‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زی������ران ل������‌ه ئه‌س������تۆی‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیردایه‌‪ .‬ئه‌ركی وه‌زیره‌كان له‌ ڕێگای په‌یڕه‌وه‌كان‬ ‫ك‌ه ئه‌وان خۆیان ڕێكی ده‌خه‌ن و له‌الیه‌ن پاش������او‌ه په‌سه‌ند‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬پێناس������‌ه ده‌كرێن‪ .‬م������ادده‌ی ‪ 49‬ده‌ڵێت‪( ‌:‬ئه‌مر‌ه‬ ‫نووس������راوه‌کان ی������ا زاره‌كی������ی پاش������ا‪ ،‬وه‌زی������ره‌كان ل‌ه‬ ‫به‌رپرسیاره‌تی بێبه‌ری ناكات‪ ).‬سه‌رۆكوه‌زیر و وه‌زیره‌كان‬ ‫به‌ش������ێوه‌یه‌كی به‌كۆم������ه‌ڵ بۆ سیاس������ه‌تی گش������تیی واڵت‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر ئه‌نجومه‌نی دووه‌مه‌و‌ه به‌رپرس������یارن‪ .‬هه‌ریه‌ك‌ه‬ ‫له‌ وه‌زیره‌كانیش به‌ ش������ێوه‌یه‌كی تاك له‌به‌رامبه‌ر چاالكیی‬ ‫وه‌زاره‌ته‌كه‌یان������ه‌وه‌‪ ،‬به‌رپرس������یار ده‌ب������ن به‌رامب������ه‌ر ئه‌م‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‬

‫په‌رله‌م���ان‪ :‬به‌پێ������ی م������ادده‌ی ‪( ،25‬جێبه‌جێكردن������ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان ده‌خرێت‌ه ئه‌س������تۆی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نیشتمانی (مجلس االمه‌) و پاشاوه‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی‬ ‫ل‌ه سنا و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران پێكدێت‪).‬‬


‫ئه‌نجومه‌ن���ی پی���ران‪ :‬س������ناتۆره‌كان ب������ۆ خوله‌كانی‬ ‫چوارس������اڵه‌‪ ،‬له‌الیه‌ن پاش������او‌ه ده‌ستنیشان ده‌كرێن‪ .‬پاشا‬ ‫هه‌روه‌ها یه‌كێك ل‌ه س������ناتۆره‌كان بۆ ماوه‌ی دوو ساڵ وه‌ك‬ ‫وته‌بێژی ئه‌نجومه‌نی سنا ده‌ستنیشان ده‌كات‪.‬‬ ‫وته‌بێژ مافی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی س������نای‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬سناتۆره‌كان كه‌ به‌الی كه‌مه‌وه‌ ده‌بێت ته‌مه‌نیان چل‬ ‫س������اڵ بێت‪ ،‬ل������ه‌ نێ������وان كه‌س������انێك هه‌ڵده‌بژێردرێن‌ (به‌‬ ‫له‌به‌رچاوگرتن������ی خزمه‌تیان بۆ گ������ه‌ل و واڵت‪ ،‬متمانه‌ی‬ ‫خه‌ڵكیان به‌ده‌س������ت هێنابێت‪ ).‬نموونه‌ی ئه‌م كه‌سانه‌ش‬ ‫بریتین له‌‪ ،‬سه‌رۆكوه‌زیری له‌ ده‌سه‌اڵت و سه‌رۆكوه‌زیره‌كانی‬ ‫پێش������وو‪ ،‬هه‌روه‌ها باڵیۆزه‌كانی پێش������ووی واڵت‪ .‬به‌پێی‬ ‫ده‌ستووری هه‌میش������ه‌یی‪ ،‬ژماره‌ی ئه‌ندامانی سنا به‌الی‬ ‫زۆره‌وه‌ یه‌كس������انه‌ له‌گه‌ڵ نی������وه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪ :‬ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌كی ڕاس������ته‌وخۆ و به‌دنگی نهێنی و بۆ چوار‬ ‫س������اڵ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬پاشا ده‌توانێت خولی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران بۆ ماوه‌ی یه‌ك یان دوو س������اڵ درێژكاته‌وه‪ ‌،‬یان‬ ‫ب������ه‌ر ل������ه‌ كۆتاییهاتن������ی خوله‌ك������ه‌ی‪ ،‬ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌نه‌‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������ێنێته‌وه‌؛ ل������ه‌ س������اڵه‌كانی ‪ 1974‬و ‪ 1988‬ئه‌م‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌ی خۆی به‌كارهێنا‪ .‬ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران هه‌ر‬ ‫ساڵ وته‌بێژێك هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬ ‫هه‌ركه‌س������ێك بیه‌وێت ببێ������ت ب‌ه ئه‌ندام������ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران؛ ده‌بێت به‌الی كه‌مه‌و‌ه ته‌مه‌نی س������ی ساڵ بێت‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك س������ناتۆره‌كان‪ ،‬جگه‌ل‌ه‬ ‫مه‌رجه‌كانی پێویست‪ ،‬ده‌بێت ڕه‌گه‌زنامه‌ی ئۆردۆنی هه‌بێت‪.‬‬ ‫س������ه‌ر ب‌ه هیچ واڵتێكی بیانی نه‌بێت و له‌الیه‌ن هیچ واڵتێكی‬ ‫بیانیش������ه‌و‌ه پاڵپش������تی نه‌كرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر پێش������تر تووش������ی‬ ‫هه‌ره‌سهێنانی دارایی هاتووه‌‪ ،‬قه‌رزه‌كانی درابنه‌وه‌؛ نابێت‬ ‫ش������ێت یان داكه‌وتووی ئه‌قالنی بێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ها نابێت ل‌ه‬ ‫كه‌سوكاری نزیكی پاشا بن‪.‬‬ ‫ی ناخۆی خۆیان‬ ‫هه‌ر یه‌كه‌ ل‌ه ئه‌نجومه‌ن������ه‌كان‪ ،‬په‌یڕه‌و ‌‬ ‫ئاماد‌ه ده‌كه‌ن و بۆ په‌سه‌ندكردن‪ ،‬پێشكه‌شی پاشا ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نه‌كه‌‪ ،‬بۆ به‌فه‌رمی ناس������اندنی یه‌كه‌م‬ ‫دانیش������تن‪ ،‬پێویس������ت‌ه ك‌ه ل‌ه س������ه‌ره‌تا‪ ،‬دوو له‌سه‌ر سێی‬ ‫ئه‌ندامان ئاماده‌بن‪ ،‬به‌اڵم دوای ب‌ه فه‌رمیبوونی دانیش������تنی‬ ‫یه‌كه‌م ك������ه‌ زۆرینه‌ی ڕه‌ه������ای ئه‌ندامان ئام������اده‌ی بوون‪،‬‬ ‫دانیشتنه‌كانی تر فه‌رمی ده‌بن‪.‬‬ ‫پڕۆژه‌ یاس������اكانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬س������ه‌ره‌تا له‌ ئه‌نجومه‌نی‬

‫نوێنه‌ران باس������یان لێوه‌ ده‌كرێت‪ ،‬ب������ه‌اڵم بۆ گۆڕینیان بۆ‬ ‫یاس������ا‪ ،‬ده‌بێت له‌الی������ه‌ن هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نه‌وه‌ په‌س������ه‌ند‬ ‫بكرێت و (پاشا)ش واژۆی له‌سه‌ر بكات‪ .‬ئه‌و پێشنیاره‌ی‬ ‫كه‌ دووجار له‌الیه‌ن یه‌كێك له‌ ئه‌نجومه‌نه‌كان ره‌تكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی������ه‌ به‌ ده‌نگی دوو له‌س������ه‌ر س������ێی ئه‌ندامان و له‌‬ ‫دانیشتنێكی هاوبه‌ش������ی هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نه‌كان په‌سه‌ند‬ ‫بكرێت‪ .‬له‌ كاتێكدا كه‌ پاشا‪ ،‬واژۆ له‌سه‌ر پڕۆژه‌ یاسایه‌كی‬ ‫په‌سه‌ندكراو نه‌كات‪ ،‬به‌‌ په‌سه‌ندكردنی دووباره‌ی پڕۆژه‌كه‌‬ ‫ب������ه‌ زۆرینه‌ی دوو له‌س������ه‌ر س������ێی ده‌نگه‌كان������ی هه‌ردوو‬ ‫ئه‌نجوم������ه‌ن‌‪ ،‬ئه‌و كات پێویس������ته‌ پڕۆژه‌ یاس������ایه‌كه‌ واژۆ‬ ‫بكرێت و به‌ش������ێوه‌یه‌كی فه‌رمی ب���ڵ��او بكرێته‌وه‌‪ .‬پڕۆژه‌‬ ‫یاس������ا‌كان به‌ ده‌نگی زۆرینه‌ په‌سه‌ند ده‌كرێن و وته‌بێژی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن جگه‌ له‌ كاتێك كه‌ ده‌نگی دووالیه‌ن یه‌كس������ان‬ ‫بێت‪ ،‬مافی ده‌نگدانی نییه‌‪.‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مان مافی بانگك������ردن و لێپێچینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌تی������ان هه‌یه‌‪ .‬ده‌نگدان بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی ده‌نگی متمان‌ه‬ ‫یان بۆ هه‌مواركردنی ده‌س������تووری هه‌میشه‌یی به‌م شێوه‌ی‌ه‬ ‫ده‌بێت‪( :‬ناوی هه‌ر نوێنه‌رێك ب‌ه ده‌نگی به‌رز ده‌خوێندرێته‌و‌ه‬ ‫و ئه‌و ڕای خۆی ده‌رده‌برێت)‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری‬

‫به‌پێ������ی م������ادده‌ی ‪( ،27‬ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری له‌الیه‌ن‬ ‫دادگاكانی نه‌هێشتنی تاوان ك‌ه جۆر و پله‌ی جۆراوجۆریان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬ڕای دادگاكان به‌پێی یاس������اكان و‬ ‫به‌ناوی (پاشا)ه‌و‌ه ده‌رده‌كرێن‪.‬‬ ‫ده‌س������تووری هه‌میشه‌یی باس له‌ سێ جۆر دادگا ده‌كات‪:‬‬ ‫دادگاكانی عورفی‪ ،‬دادگاكانی شه‌رعی و دادگاكانی تایبه‌ت‪.‬‬ ‫سیسته‌می دادی ئۆردۆن له‌سه‌ر دوو بنه‌مای مافی ئه‌ورووپی‬ ‫و مافی ئیس���ل��امی واته‌ ش������ه‌ریعه‌ت‪ ،‬بنیادنراوه‌‪ .‬دادگاكانی‬ ‫عورفی‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی پێداچوونه‌وه‌یان به‌ نیسبه‌ت كێشه‌كانی‬ ‫یاس������ایی و تاوانكاری هه‌یه‌‪ .‬دادگاكانی ش������ه‌رعی كێشه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندار به‌ كاروباری كه‌سه‌كان‪ ،‬له‌ حاله‌تێكدا كه‌ الیه‌نه‌كانی‬ ‫كێشه‌كه‌ موس������ڵمان بن و به‌ نیسبه‌ت كێشه‌ی سه‌باره‌ت به‌‬ ‫دییه‌‪ ،‬له‌ حاڵه‌تێك كه‌ الیه‌نه‌كانی كێش������ه‌كه‌ موسلمان بن‪ ،‬یان‬ ‫یه‌كێك له‌ الیه‌نه‌كان موسڵمان نه‌بێت به‌اڵم هه‌ردووال بڕوایان‬ ‫به‌ دادگای شه‌رعی هێنابێت‪ ،‬چاره‌سه‌ر ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دادوه‌ره‌كانی دادگای عورفی و شه‌رعی له‌الیه‌ن پاشاو‌ه‬ ‫داده‌مه‌زرێن‪ .‬به‌پێی مادده‌ی ‪( ،97‬دادوه‌ره‌كان سه‌ربه‌خۆن‬ ‫و جگه ل‌ه یاسا‪ ،‬سه‌رب‌ه هیچ مه‌رجه‌ع و پۆستێك نێن‪).‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫دیوانی بااڵ‬

‫دیوانی بااڵ كه‌ ب������ۆ دادگاییكردنی وه‌زی������ره‌كان له‌كاتی‬ ‫ڕاگه‌یاندنی تاوان دامه‌زراو‪ ،‬جگه‌ له‌و ئه‌ركه‌ی خۆی‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫به‌پێی داخوازی كابینه‌ ی������ا زۆرینه‌ی ڕه‌های ئه‌ندامانی هه‌ر‬ ‫یه‌ك له‌ ئه‌نجومه‌نه‌كان‪ ،‬ده‌ستووری هه‌میشه‌یی شرۆڤه‌ بكات‪.‬‬ ‫دی������وان پێك دێت ل������ه‌ وته‌بێژی ئه‌نجومه‌ن كه‌ س������ه‌رۆكایه‌تی‬ ‫دیوانیش ده‌كات‪ ،‬س������ێ ئه‌ندام له‌ هه‌م������ان ئه‌نجومه‌ن كه‌ به‌‬ ‫ده‌نگی نهێنی و له‌الیه‌ن س������ناتوره‌كانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن و‪،‬‬ ‫پێنج ئه‌ندامی تر كه‌ له‌ نێوان دادوه‌ره‌ پله‌به‌رزه‌كانی بااڵترین‬ ‫دادگای عورفی واڵت هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬

‫دیوانی تایبه‌ت‬

‫م������ادده‌ی ‪ 123‬باس ل‌ه دامه‌زراندن������ی دیوانێكی تایبه‌ت‬ ‫ده‌كات ك������ه‌ ده‌توانێ������ت به‌پێ������ی داخوازیی������ه‌ك له‌الی������ه‌ن‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیره‌وه‌‪ ،‬هه‌ر یاس������ایه‌كی ئاس������ایی كه‌له‌الیه‌ن‬ ‫دادگاكان ش������رۆڤه‌ نه‌كراوه‌‪ ،‬ش������رۆڤه‌ بكات‪ .‬بڕیاره‌كانی‬

‫دیوانی بااڵ ل‌ه رۆژنامه‌ی فه‌رمیی واڵت باڵوده‌كرێنه‌وه‌ و ل‌ه‬ ‫ڕاستیدا ب‌ه یاسا داده‌نرێن‪.‬‬

‫رێسای پێداچوونه‌و ‌ه ب ‌ه ده‌ستووری‬ ‫هه‌میشه‌یی‬

‫مادده‌ی ‪ 126‬دیاری ده‌كات كه‌ پڕۆژه‌ پێش������نیاركراوه‌كانی‬ ‫هه‌مواركردنی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی‪ ،‬پێویسته‌ هه‌مان ڕه‌وتی‬ ‫په‌سه‌ندكردنی یاسای ئاسایی تێپه‌ڕ بكات؛ ئه‌ویش جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫كه‌ بۆ په‌س������ه‌ندكردنی پڕۆژه‌ی هه‌مواركردن‪ ،‬به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫به‌الی كه‌مه‌وه‌ ده‌نگی ئه‌رێنی دوو له‌س������ه‌ر سێی ئه‌ندامان له‌‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌نجومه‌نه‌كان‪ ،‬یا له‌كاتی س������ازدانی دانیش������تنی‬ ‫هاوبه‌شی ده‌نگی ئه‌رێنی دوو له‌سه‌ر سێی گشت ئه‌ندامان‪ ،‬له‌‬ ‫ته‌ك په‌سه‌ندكردنی پاشا پێویسته‌‪ .‬له‌كاتێكدا كه‌ ده‌سه‌اڵته‌كانی‬ ‫پاشا له‌الیه‌ن جێنشێنی (پاشا)ه‌وه‌ جێبه‌جێ ده‌كرێن‪ ،‬جێنشین‬ ‫ناتوانێت پڕۆژه‌ هه‌مواركردنێك په‌س������ه‌ند بكات‪ ،‬كه‌ مافه‌كانی‬ ‫شانشێنی بخاته‌ ژێر كاریگه‌ری خۆیه‌وه‌‪.‬‬

‫ئۆردۆن‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫شانشینی ئۆردۆنی هاشمی‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫عه‌ممان‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتوان ‪ 1.200.000‬که‌س – ئامار ‪٢٠١٠‬‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 89.213‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتوان‪:‬‬

‫‪ 6.181.000‬که‌س‪ -‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠١١ – )%٨٢،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ )%٤٨،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ )%٥١،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪٢٠٠٧ )%٩٢،٢( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٨٨،٩‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٩٥،٢‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان له‌ په‌رله‌مان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ -)%٦،٤‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%٣،٣‬کشتوکاڵ‪ )%٣١،١( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٦٥،٦‬یش خزمه‌تگوزارییه‌‪٢٠١١ .‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪٢٠١١ – )%١٢،٥‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪ :‬کتێبی "قانون اساسی هشتاد کشور جیهان"‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫جان جاک روسو‬

‫پێشه‌نگێ فه‌لسه‌فا روشنگه‌ری‬

‫هیڤی به‌رواری ‪ -‬به‌رلین‬

‫جان جاک روس������و‪ :‬فه‌یله‌سوف‪ ،‬بیرمه‌ند‪ ،‬نڤیس������کار‪ ،‬موزسیه‌ن و پێشه‌نگێ بزاڤا روشنگه‌ری یێ فره‌نسی سویسرییه‌‪.‬‬ ‫جان جاک روسو یه‌ک بوو ژ ڕێخوه‌شکه‌رێن شوڕه‌شا فره‌نسی یا ساال (‪)1789‬ز‪.‬‬ ‫روسو نڤیسکارێ په‌رتۆکا ناڤدارا بناڤێ په‌یمانا جڤاکییه‌‪ ،‬کو چاڤاکانیه‌که‌ ژ چاڤکانیێن هزرا سیاسی یا نوو یا جیهانا‬ ‫ئیرۆ‪ .‬وه‌ک تێزانین‪ ،‬روسو ب هه‌ژاری ژیایه‌ و ب هه‌ژاری کۆچا داوی کریه‌‪ ،‬له‌وما روسو ناچار بوو هه‌ر پێنج زارۆیێن‬ ‫خوه‌ یه‌کس������ه‌ر پشتی ژدایک بوونێ‪ ،‬بش������ینیته‌ جهێ بخوه‌دیکرنا (زارۆیێن بێ خوه‌دی)‪ ،‬ژبه‌رکو ئه‌و نه‌دکاری گرێنتییا‬ ‫ژیانا وان و ته‌ندروستییا وان بکه‌ت‪ .‬روسو ئالیکارییا ماددی بێبه‌رامبه‌ر ژ چ شاهو ئالیان قه‌بول نه‌دکر‪ ،‬له‌وما روسو‬ ‫دگه‌ل پرانییا فه‌یله‌سوف و نڤیسکارێن چاخێ خوه‌ یه‌ک نه‌بوو‪.‬‬ ‫چاخ������ێ مرۆڤ به‌رهه‌مێن روس������وی بخوینیت‪ ،‬دێ زه‌اللی‪ ،‬پاقژی و س������وفیاتییێ تێدا بینیت‪ .‬ئه‌و بانگا روش������نگه‌رییا‬ ‫هاوس������ه‌نگ دکه‌ت‪ ،‬کو له‌ش������ی و روحێ‪ ،‬س������وز و ئاقالن بپارێزیت‪ .‬چاخێ ئه‌و لسه‌ر براتی و وه‌کهه‌ڤیێ دئاخڤیت باال‬ ‫مرۆڤی دکشینیت و باندورێ لسه‌ر هه‌ستێن مرۆڤی دکه‌ت‪.‬‬ ‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫جان جاک روسو کییه‌؟‬

‫جان جاک روس������و ل باژێرێ (جنێڤ) ل سویس������را‬ ‫لس������اال (‪ )1712‬ز‪ ،‬ژ مالبات������ه‌ک بره‌گ������ه‌ز فره‌نس������ی‬ ‫ژدایکبوویه‌‪ ،‬بابێ وی ماموس������تایێ دانسێ بوو‪ ،‬دایکا‬ ‫وی پشتی ژدایکبوونێ ب (‪ )8‬رۆژان کۆچا داوی کریه‌‪.‬‬ ‫بابێ وی تاکو ته‌مه‌نێ شه‌ش سالییێ ئه‌و فێری خاندن‬ ‫و نڤێس������ینێ کریه‌‪ .‬بابێ وی بشه‌ڤ په‌رتوکێن زارۆکان‬ ‫و چیرۆکێن په‌هله‌وانی ژێرا دگوتن‪ ،‬پاش������ان په‌رتۆکێن‬ ‫نڤیسکارێن مینا (فونتنیل‪ ،‬ئوفید‪ ،‬مولییرۆ بلوتارک ژێرا‬ ‫دخاندن‪ ،‬ئه‌ڤێ یه‌کێ باندور لس������ه‌ر ڕوش������نبیرییا وی‬ ‫دته‌مه‌نێ بچوکاتییێدا کر‪.‬‬ ‫پشتى مرنا بابێ وی‪ ،‬مامێ وی ژێ به‌رپرسیار بوو‪،‬‬ ‫شانده‌ خاندنگه‌هه‌کا هوندرین ل (بوسای) کو قه‌شه‌کێ‬ ‫پروتستانتی رێڤه‌به‌رییا وێ دکر‪ .‬جان جاک دوو ساالن‬ ‫لوێرێ ما‪ ،‬دیسان ڤه‌گه‌ریا (جنێڤ)‪.‬‬ ‫پاش������ان مامێ وی ژبوو په‌یداکرنا نانێ ژیانێ‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ش������انده‌ ده‌ف نیگارکێشه‌کی‪ ،‬دا فێری وی کاری ببیت‪،‬‬ ‫لێ ئه‌و نیگارکێش یێ توندو خۆپه‌رست بوو‪ ،‬خارن ژێ‬ ‫قوت کر‪ ،‬له‌وما جان جاک ژبوو په‌یداکرنا نانێ رۆژانه‌‪،‬‬ ‫فێری دزیێ بوو‪ ،‬پاشان ڤیانا خاندنا په‌رتۆکان بۆ جان‬ ‫په‌یدا بوو‪ ،‬له‌وما وی بریاردا ده‌س������ت ژ نیگارکێشییێ‬ ‫به‌رده‌ت و ژ باژێرێ (جنێڤ) بره‌ڤیت‪.‬‬ ‫روس������و ژبه‌ر ده‌ردێ خه‌زانییێ ل پر گوند و باژێران‬ ‫گه‌ریا‪ ،‬پاشان نیاسینی دگه‌ل ره‌هبه‌ره‌کی کر کو پارچه‌‬ ‫موزیکه‌ک������ێ ب بهایه‌کێ کێم بژه‌نیت‪ .‬ژبه‌ر حه‌ز و ڤیانا‬ ‫وی ژبوو موزیکێ‪،‬وی پر گرنگی ددا زانس������تا موزیکێ‪،‬‬ ‫له‌وما ژب������ۆ به‌رده‌وامییا ژیانێ هه‌موو مه‌هان ئاهه‌نگێن‬ ‫موزیکێ ساز دکرن‪.‬‬ ‫روسو ژ بۆ په‌یداکرنا نانێ ژیانێ پر هه‌ول دان‪ .‬هند‬ ‫ئاهه‌نگێن موزیکێ سازدکرن لێ سه‌رکه‌فتن تێدا نه‌دیت‪،‬‬ ‫له‌وما چاخێ زارۆیێ ئێكێ ژ دایک بووی‪ ،‬ژترسا نانێ‬ ‫ژیانێ ش������انده‌ جهێن تایبه‌ت یێن زارۆیێن بێ خوه‌دی‪،‬‬ ‫داکو زارۆیێ وی ژ مرنێ رزگار بکه‌ت‪ .‬پاش������ان ژبه‌ر‬ ‫هه‌مان ره‌وشا ئابووری و ته‌ندروستی هه‌ر پێنج زارۆیێن‬ ‫خوه‌ شاندنه‌ وی جهێ تایبه‌ت ب زارۆیان‪.‬‬ ‫وه‌ک������ه‌ تێزانین د وی ده‌میدا رێژه‌یا مرنا زارۆیان ل‬ ‫وی جهی پێنجی ژ سه‌دان بوو‪ ،‬پشتی ‪ 10‬ساالن‪ ،‬ئێدی‬ ‫چ ش������ونوارێن زارۆیێن وی نه‌مابوون‪ ،‬لێ پشتی روسو‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫ناڤدار بۆی‪ ،‬بوویه‌ خوه‌دیێ بیردۆزا په‌روه‌رده‌ و فێربوونا‬ ‫زارۆیان‪ .‬بس������ه‌ده‌ما کو وی زارۆیێن خوه‌ شاندنه‌ جهێ‬ ‫تایبه‌ت و خوه‌ ژێ خالس کریه‪ ،‬خه‌لکی ره‌خنه‌کا توندن‬ ‫لێ گرت‪ ،‬یه‌ک ژوان بیرمه‌ندان ڤولتێر بوو‪ ،‬روسو پشتی‬ ‫هینگێ په‌ش������یمان ب������وو و ویژدانا وی ئێش������ا‪ ،‬له‌وما د‬ ‫په‌رت������ۆکا خوه‌یا بناڤێ (ئیمیل)دا دبێژیت» نه‌ خه‌زانی‪،‬‬ ‫نه‌کار و نه‌ ش������ه‌رما مرۆڤان و چ تشت ژ ڤانه‌‪ ،‬نکارن‬ ‫لوی بابی ببورن یێ کو به‌رپرسیارییا ژیان و په‌روه‌ردا‬ ‫زارۆیێن خوه‌ نه‌ گرتییه‌ سه‌ر ملێن خوه‌«‬ ‫لس������اال (‪)1749‬ز روس������و نێزی ته‌مه‌نێ ‪ 40‬سالییێ‬ ‫ب������وو‪ .‬په‌یوه‌ندیێن وی دگه‌ل فه‌یله‌س������وف (دیدرۆ) بهێز‬ ‫که‌تن ک������و نێزيكی ته‌مه‌نێ وی ب������وو‪ ،‬هه‌وه‌ها د ئالییێ‬ ‫ژیانێ������داژی وه‌کهه‌ڤ بوون‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا په‌یوه‌ندی دگه‌ل‬ ‫(داالمبیر و کوندیاک) هه‌بوون‪ .‬روسو به‌شداری د هند‬ ‫گوتاراندا کر‪ ،‬کو د سازییا په‌ردوه‌دێدا ژئالییێ دیدرۆ و‬ ‫داالمبیرڤه‌ دهات وه‌شان‪ .‬پاشان ب گوتاره‌کێ ده‌رباره‌ی‬ ‫باندورا سه‌رهلدانا زانستی و هونه‌ری لسه‌ر ئه‌خالقی‪،‬‬ ‫به‌شداری د پێشبازییه‌کێدا کر‪ .‬دڤێ پێشبازییێدا روسو‬ ‫خه‌التا یه‌کان وه‌رگرت‪ .‬پش������تی ده‌مه‌کێ‪ ،‬ته‌ندروستییا‬ ‫وی تێکچ������وو‪ ،‬وی لێکولین������ه‌ک ده‌رب������اره‌ی تێکچوونا‬ ‫په‌یوه‌ندییان دناڤبه‌را خه‌لکێدا ژبۆ ڤولتێر شاند‪ ،‬ڤولتێر‬ ‫د به‌رس������ڤێدا ژ روسوی را گووت» ته‌ ئه‌م مینا ئاژه‌اڵن‬ ‫ئه‌ژمار کرین������ه‌‪ ،‬چاخێ مرۆڤ لێکۆلین������ا ته‌ دخوینیت‪،‬‬ ‫مرۆڤ دخازیت لسه‌ر چار لنگان برێڤه‌ بچیت»‪.‬‬ ‫پاش������ان روس������و چ������و مێهڤاندارییا مارش������ال (دی‬ ‫لوکسمبورگ ) و خێزانا وی‪ ،‬لوێرێ گرنگترین به‌رهه‌مێن‬ ‫خوه‌ نڤێس������ین‪ .‬په‌رتۆکا خوه‌ یا بناڤێ (هیلوبیز ئا نوو)‬ ‫ته‌واو کر‪ ،‬دیس������ان په‌رتۆکێن خ������وه‌ یێن بناڤێ (په‌یمانا‬ ‫جڤاکی و ئیمیل)و رومانا خوه‌یا داوی به‌الڤ کرن‪ ،‬ڤان‬ ‫نڤێسێن روس������وی ئازراندنه‌ک خسته‌ دناڤا ئولدار‪ ،‬بێ‬ ‫باوه‌ر‪ ،‬خرستیان و فه‌یله‌سوفان هه‌موویان بگشتی‪.‬‬

‫جان جاک روسو و په‌یمانا جڤاکی و‬ ‫جڤاکا باژێرڤانی‪:‬‬ ‫تێگه‌هێ په‌یمانا جڤاکی‬ ‫لگور تێگه‌هێ کالسیک ژبۆ زاراڤه‌یێ په‌یمانا جڤاکی‬ ‫ددرێژاهییا دیرۆکا ئه‌ده‌بیات������ا هزرا مرۆڤاندا ژ ده‌مێن‬


‫که‌ڤن‪ ،‬ژ ده‌ما ده‌رکه‌فتنا فه‌یله‌س������وفێن مینا (سقرات و‬ ‫ئه‌فالتۆن) ‪ 400‬سال به‌ری زایینێ ده‌رکه‌فتییه‌‪ ،‬پاشان‬ ‫بش������ێوه‌یێ بیردۆزا زانستی لسه‌ر ده‌ستێن هند زانایێن‬ ‫جڤاکن������اس مینا (توماس هوبز‪ ،‬جون لوک و جان جاک‬ ‫روسو) هاتیه‌ لێکولینکرن و پێشدابرن‪.‬‬ ‫زاراڤه‌یێ په‌یمانا جڤاک������ی‪ :‬لهه‌ڤهاتنا هژماره‌ک یان‬ ‫کومه‌کا که‌س������انه‌ دناڤبه‌را خوه‌دا داکو جڤاکه‌کێ ئاڤا‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬لس������ه‌ر بنگه‌ه������ێ مفایێ هه‌ڤپار و دوورخس������تنا‬ ‫زیان������ان‪ .‬لهه‌مبه‌ر وێ یه‌کی ک������و تاکه‌که‌س ئیرادا خوه‌‬ ‫بده‌ت ده‌س������تێ وێ کومێ یا نوێنه‌راتییا ده‌س������تهه‌اڵتێ‬ ‫دکه‌ت‪.‬‬ ‫لێ تێگه‌هێ نوو یێ په‌یمانا جڤاکی‪ ،‬ل داوییا سه‌دساال‬ ‫بیستان هند گوهڕین بسه‌ردا هاتن و باندورا خوه‌ لسه‌ر‬ ‫کر‪.‬‬ ‫سه‌ده‌مێن ڤان گوڕانان ئه‌ڤن‪:‬‬ ‫‪ -1‬گوهرینا سیس������ته‌مێ سوسیالیست ژبۆ ئابوورییا‬ ‫ئازاد‪.‬‬ ‫‪ -2‬جیهانگیری‪.‬‬ ‫‪ -3‬گونجاندنا هه‌یکه‌لی‪.‬‬ ‫ج������ان جاک روس������و ی������ه‌ک ژ مه‌زنتری������ن بیرمه‌ندێ‬ ‫سه‌دس������اال هه‌ژدان ل فره‌نس������ا تێت ناس������کرن‪ ،‬روسو‬ ‫روله‌کی ئه‌کتیڤ د چاخێ ڕوش������نگه‌ری و رێخوه‌شکرنا‬ ‫شوڕه‌شا فره‌نسادا هه‌بوو‪ ،‬کو باندور لسه‌ر ئه‌وروپا و‬ ‫هه‌موو کیشوه‌رێن جیهانێ کر ‪.‬‬ ‫روسو زانایه‌کێ هه‌مه‌ره‌نگ بوو‪ ،‬بشێوه‌یه‌کی باندورا‬ ‫وی لسه‌ر پرانییا قادێن زانستێ هه‌بوو‪.‬‬ ‫ژ ئالیه‌ک دنڤه‌‪ ،‬بیرمه‌نده‌کێ سیاسی‪ ،‬زانایێ ئه‌خالقی‬ ‫و نڤیس������کار د وارێن هونه‌ر‪،‬ئه‌ده‌ب‪ ،‬په‌روه‌رده‌ و ره‌خنا‬ ‫شارستانیدا‪.‬‬ ‫روس������و د هزرا خوه‌ یا ڕوش������نگه‌ریدا‪ ،‬ب هژماره‌ک‬ ‫فه‌یله‌س������وفێن مینا (توماس هوبز‪ ،‬جون لوک‪ ،‬میکاڤیللی‬ ‫و دی������کارت)ی بباندور بوو‪ ،‬لس������ه‌ر بنگه‌هێ هژماره‌کا‬ ‫هه‌ڵوێستان و لسه‌ربنه‌مایێ رێزگرتنا ئاقلی‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها روسو ب هند فه‌یله‌سوف و بیرمه‌ندێن مینا‬ ‫(کان������ت و هی������گل) بباندور بوو‪ .‬روس������و هن������د بیردۆز‌‬ ‫پێشکه‌ش کرن‪ ،‬ژبیردۆزێن (توماس و جون لوک) جودا‬ ‫بوون‪ ،‬ژ ئالییێ ش������رۆڤه‌کرنا وی ژبۆ خوه‌زایا مرۆڤان‪،‬‬ ‫ته‌که‌زێ لس������ه‌ر ئازادییا مرۆڤان یا خوه‌زایی دکه‌ت‪ ،‬کو‬ ‫مرۆڤ ژ بنگه‌هدا یێ خێراخاز و باشه‌‪.‬‬

‫ژبۆ میناک‪ ،‬ده‌رباره‌ی دیتنێن (هوبز) کو بانگا وی‬ ‫ژبۆ وێ یه‌کێ (حاله‌ الفطره‌) کو مرۆڤی ژ ده‌ستپێکێ‬ ‫ش������ه‌ر دهوندڕێ ویدا هه‌یه‌‪ ،‬لێ رێژه‌یا وی شه‌ڕی ژ‬ ‫مرۆڤه‌ک������ى ب������ۆ ی������ێ دى جودایه‪ ‌،‬دبێژیت» ش������ه‌رێ‬ ‫هه‌موویان دژی هه‌موویان» لێ ئه‌ڤ ره‌وشه‌ لبا روسو‬ ‫ره‌وش������ا ئازادییا ته‌واوه‌ کو وه‌کهه‌ڤی و به‌خته‌وه‌ری‬ ‫ژبۆ هه‌م������وو مرۆڤاتیێیه‌‪ ،‬ژ ئالی������ه‌ک دنڤه‌ وێ دیتنێ‬ ‫ره‌تدکه‌ت یا دبێژێت (مرۆڤ ئاژه‌ڵه‌ک خوه‌دی ئاقله‌)‪،‬‬ ‫لێ لگوری دیتنێن روسو مرۆڤ خوه‌دی تایبه‌تمه‌ندیه‌ک‬ ‫جودایه‌‪ ،‬ئه‌وژی ش������یانێن مرۆڤانه‌ ژبۆ که‌مالێ‪ .‬ئه‌ڤ‬ ‫گوتنه‌ تێت وێ واته‌یێ کو مرۆڤ دکاریت چاکسازیێ‬ ‫د مرۆڤاندا بکه‌ت و به‌رێ وی بده‌ت باش������یێ و پێشدا‬ ‫ببه‌ت‪.‬‬ ‫پشتی زێده‌بوونا هه‌ژمارا ئاكنجییان و پێشداچوونا‬ ‫ئاب������ووری و ژیان������ا جڤاکی ب زه‌حم������ه‌ت که‌تی‪ ،‬ژیانا‬ ‫جڤاکییا خوه‌زایی پێش������دا چوو ب������ه‌ر ب ژیانا جڤاکییا‬ ‫باژێرڤانی‪ .‬مرۆڤژی ژ ره‌وش������ا (الفطره‌) یا خوه‌ش و‬ ‫ئاسان‪ ،‬ژبۆ ره‌وشا ئاژاوه‌‪ ،‬هه‌ڤدژی و نه‌ئارامییێ هات‬ ‫گوهرین‪.‬‬ ‫ره‌وشا ئاژاوه‌ و هه‌ڤدژییێ‪ ،‬ئه‌و مرۆڤ پاڵدان یێن کو‬ ‫دیتی پێویس������ته‌ ئ������ه‌و پێگرییێ ب ژیان������ێ بکه‌ن‪ ،‬داکو‬ ‫پارێزگارییێ ژ ئ������ازادی‪ ،‬ئارام������ی و بنه‌جهبوونا خوه‌‬ ‫بک������ه‌ن‪ .‬ئه‌و دناڤب������ه‌را خوه‌دا لهه‌ڤهات������ن کو جڤاکه‌کا‬ ‫باژێرڤانی لس������ه‌ر بنگه‌هێ (په‌یمانا جڤاکی) ئاڤا بکه‌ن‪،‬‬ ‫بش������ێوه‌یه‌کی کو لگوری وێ دڤێت هه‌ر تاکه‌ك ده‌ست ژ‬ ‫مافێن خوه‌ به‌رده‌ت ژبۆ جڤاکێ و بێخیته‌ ژێر ده‌س������تێ‬ ‫ده‌س������تهه‌اڵتا بلند‪ ،‬بش������ێوه‌یه‌کی ه������ه‌ر ئه‌ندامه‌ک تێدا‬ ‫به‌شه‌که‌ ژ هه‌موویێ یان ژ (ئیرادا گشتی)‪.‬‬ ‫لگوری ده‌ربرینا روس������و دبێژیت» ئ������ه‌و نه‌ کومه‌کا‬ ‫ئیرادێن تاکه‌که‌سانه‌‪ ،‬لێ ئه‌و گیانێ گشتی یان (ئاقلێ‬ ‫ته‌ڤایی)یه‌‪ ،‬ده‌ربرینێ ژ به‌رژه‌وه‌ندییێن گشتی دکه‌ن کو‬ ‫ئه‌و چاڤکانییێ یاسا و ده‌ستهه‌اڵتێیه‌«‪.‬‬ ‫روس������و دبێژیت»یه‌که‌م جار چاخێ مرۆڤی ده‌ستێ‬ ‫خوه‌ دانیه‌ سه‌ر پارچه‌ زه‌ڤییه‌کا دیاکری‪ ،‬یا گوتی ئه‌ڤ‬ ‫ملکێ منه‪ ،‬ئه‌و که‌س������ێن ده‌ردورا وی باوه‌ر کریه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫یه‌که‌م که‌سه‌ کو جڤاکا باژێرڤانی ئاڤاکری‪ .‬دیسان ئه‌و‬ ‫یه‌که‌م که‌س������ه‌‌ کو کارێن خراب‪ ،‬شه‌ڕ‪ ،‬کوشتن و ئێش‬ ‫وئازار د ناڤبه‌را توخمێ مرۆڤانا په‌یدا کری‪ ،‬لێ چاخێ‬ ‫تاکه‌که‌سی دیتی کو ئه‌ڤ ملكه‌ سامانێ خه‌لکێ سڤیله‌‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫و زیانێ دگه‌هه‌نیته‌ جڤاکێ‪ ،‬هزرکر کو هند سیس������ته‌ما‬ ‫س������ازبکه‌ن ژبۆ کێمکرنا ئێش وئازارێن وان‪ .‬بڤێ یه‌کێ‬ ‫هند یاس������ا ده‌رباره‌ی ماف������ێ خاوه‌ندارێتییا ره‌ها هاتن‬ ‫سازکرن‪ ،‬کو دبێژنه‌ وێژی په‌یمانا جڤاکی‪.‬‬

‫بنه‌مایێن په‌روه‌درێ لبا جان جاک روسو‪:‬‬ ‫کورتییا بیردۆزا په‌وره‌دێ لبا جان جاک‬ ‫روسو‪:‬‬

‫‪ -1‬ئارمانج������ا هه‌ری بلند ژبۆ په‌روه‌ردێ ئه‌نجامدانا‬ ‫بنه‌مایێن باشه و كويرکرنا وان د خوه‌زایا مرۆڤاتییێدا‪،‬‬ ‫دماوه‌یێ سازییێن جڤاکی و په‌روه‌ده‌یێدا‪.‬‬ ‫‪ -2‬روسو خوه‌یا کریه‌ کو چاخێ مرۆڤ ژدایک دبیت‬ ‫گیانداره‌ک باش������ه‌‪ ،‬لێ گه‌نده‌لییا جڤاکێ خوه‌زایا وی‬ ‫خه‌راب و ته‌ڤلیهه‌ڤ دکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -3‬لگور دیتنێن روسو خوه‌زایا مرۆڤان مینا روه‌کێیه‌‪،‬‬ ‫پێویس������ته‌ چاڤدێرییا وێ بک������ه‌ن و گرنگییێ پێ بده‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌ڤه‌یه‌ به‌رپرسیارییا په‌روه‌ده‌كاران‪.‬‬ ‫‪ -4‬روس������و دبێژیت» مه‌ سێ ماموستا هه‌نه‌ ئه‌وژی‬ ‫ئه‌ڤن (خوه‌زا‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬تشت) خوه‌زا ب رێیا گه‌شه‌کرنا‬ ‫هوندری������ن و رێیا ئێش و ئازاران مه‌ فێر دکه‌ت‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫مه‌ فێر دکه‌ت یان پێویسته‌ مه‌ فێر بکه‌ت‪ ،‬کا چاوان ئه‌م‬ ‫مفای ژ وی تش������تی وه‌ربگرین‪ ،‬ئه‌و تش������تێ خوه‌زایێ‬ ‫نیشانی مه‌ دای‪ ،‬لێ تشت پێزانینان لمه‌ زێده‌ دکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -5‬پێویسته‌ ئه‌و وانێت ئه‌م ژ ڤان هه‌رسێ ئالیان فێر‬ ‫دبی������ن‪ ،‬دناڤبه‌را خوه‌دا لهه‌ڤهات������ی و نێزیکی هه‌ڤ بن‪،‬‬ ‫نه‌ک هه‌ڤدژ و ژهه‌ڤ دوور بن‪.‬‬ ‫‪ -6‬ئه‌و تش������تێ خوه‌زا دده‌ت مه‌‪ ،‬ئه‌م نکارین بسه‌ردا‬ ‫زال بین‪ ،‬مه‌به‌ستا مه‌ژی ئه‌وه‌ یا خوه‌زا ژمه‌را ده‌ستنیشان‬ ‫دک������ه‌ت‪ .‬لێ هێزا توندا بس������ه‌ردا زال دبی������ت فێربوونا‬ ‫مرۆڤانه‌‪ .‬بش������ێوه‌یه‌کی کو دگ������ه‌ل ئاره‌زوویێن خوه‌زایێ‬ ‫بگونجیت‪ ،‬گه‌ر وه‌ها نه‌بیت دێ هه‌ڤدژی په‌یدا بیت‪.‬‬ ‫‪ -7‬پێویس������ته‌ فێربوون������ا فه‌رمی دگ������ه‌ل ئاره‌زوویێن‬ ‫مرۆڤی بگونجیت‪ ،‬داکو راستی ته‌ڤلیهه‌ڤی و ئارێشه‌یان‬ ‫نه‌هێن‪.‬‬ ‫‪ -8‬پێویس������ته‌ ئه‌م رێزێ ل دلپاکییا زارۆیان بگرین‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێویسته‌ هه‌ر تشتێ ئه‌و خوه‌شییێ ژ زارۆکینییا‬ ‫خوه‌ ببینن و تێدا بژین ئه‌م گوهدارییا وان بکه‌ین‪.‬‬ ‫‪ -9‬پێویس������ته‌ هه‌ست‪ ،‬خه‌یال و ش������یانێن مه‌ دگه‌ل‬ ‫ئاره‌زوویێن مه‌ یێن خوه‌زایی بگونجن‪.‬‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬

‫‪ -10‬پێویس������ته‌ زارۆیان فێری ب������اوه‌ری بخوه‌بوونێ‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬کو ئه‌و بخوه‌ هه‌وڵ بده‌ت ژبۆ هه‌ر تشتێ لده‌ردور‬ ‫بکه‌ت بێی ئالیکارییا دایبابان یان یه‌کێ دن‪ .‬چه‌ندی ئه‌و‬ ‫ش������یانێن وان هه‌ین ژب������ۆ کارێ خوه‌ ب������کار بینن‪ ،‬دێ‬ ‫باوه‌رییا وان بخوه‌ زێده‌ بیت کو کارێ خوه‌ نا‌ده‌ن سه‌ر‬ ‫ملێن یه‌کێ دن‪.‬‬ ‫‪ -11‬پێویسته‌ مرۆڤ ئێش و ئازاران ب زارۆیان بده‌ت‬ ‫تاقیکرن‪ ،‬بشێوه‌یه‌کی وه‌ک پێشه‌کییا رێیا ژیانێ بگشتی‬ ‫ب خوه‌شی و نه‌خوه‌شی نیشان بدت‪ .‬لێ پێویسته‌ نه‌ ژ‬ ‫شیانێن وان کێمتر‪ ،‬نه‌ژی زێده‌تر بیت‪ ،‬ژبه‌رکو خوه‌زا ب‬ ‫رێیا ئێش و ئازارن مه‌ فێر دکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -12‬نابی������ت مرۆڤ زارۆی ژمافێ وی زێده‌تر س������زا‬ ‫بده‌ت‪ ،‬ژبه‌رکو ئه‌ڤ یه‌که‌ زارۆی مینا کوله‌یان لێ دکه‌ت‪.‬‬ ‫دیسان لێبورینا زێده‌تر ژ وی نه‌ده‌نێ‪ ،‬ژبه‌رکو ئه‌ڤ یه‌که‌‬ ‫دێ زارۆی ب������ه‌ر ب زۆردارییێڤه‌ ب������ه‌ت‪ .‬خوه‌زایێ زارۆ‬ ‫کری������ه‌ گیان������داره‌ک پێویس������ته‌ ئه‌م ح������ه‌ز ژێ بکه‌ین و‬ ‫ئالیکارییا وی بکه‌ین‪ ،‬ن������ه‌ک ئه‌م زولمێ لێ بکه‌ین‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌م وان په‌رێسین یانژی بترسینین‪.‬‬ ‫‪ -13‬ژبۆ په‌روه‌ردا زارۆیان هه‌س������تێن نه‌ باش بکار‬ ‫نه‌ئین������ن‪ ،‬مینا ترس‪ ،‬حه‌س������ودی‪ ،‬به‌خیلی‪ ،‬یان که‌رب ژ‬ ‫یه‌ک������ێ دن ڤه‌ببن وه‌ک رێ ژبۆ پ������ه‌روه‌ردا زارۆیان‪ ،‬لێ‬ ‫پێچه‌وانه‌ هه‌وڵ بده‌ن ژبۆ باشییێ‪ ،‬ژبه‌رکو رێيێن خراب‬ ‫زارۆیی به‌ر ب رێیێن شه‌رخوازڤه‌ دبه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -14‬ه������ه‌وڵ بده‌ن زارۆی ب رێییا ئه‌زمۆنا فێر بکه‌ن‪.‬‬ ‫بێی وانه‌یێت راسته‌وخۆ‪.‬‬

‫جان جاک روسو و ئازادی د په‌روه‌ردێدا‪:‬‬

‫جان جاک روس������و یه‌که‌ ژ گرنگترین فه‌یله‌س������وفێن‬ ‫ڕوش������نگه‌ری یا فره‌نسی‪ .‬دیس������ان فه‌لسه‌فا خوه‌زایی‬ ‫لس������ه‌ر ده‌ستێن وی ل فره‌نسا پێشداچوو‪ .‬هه‌ر ب رێیا‬ ‫ڤێ فه‌لس������ه‌فێ روس������وی ره‌خنه‌ ئاراسته‌ی وی شه‌رێ‬ ‫دژیانا سیاسی‪ ،‬جڤاکی و شێوه‌یێن په‌روه‌ردا وی ده‌میدا‬ ‫هه‌بوون دکر‪ .‬روسو ب ره‌خنێ بته‌نێ نه‌راوه‌ستا‪ ،‬به‌لکو‬ ‫وی دیتنێ������ن خوه‌ یێ ئاقلی ژبۆ جڤاکێ ئانین زمان‪ ،‬ژبۆ‬ ‫بده‌س������ت خس������تنا ئازادیێ و خه‌لک تێ������دا په‌روه‌رده‌کا‬ ‫خوه‌زای������ی بێت په‌روه‌رده‌کرن ک������و دماوه‌یێ وێدا ئازاد‬ ‫بیت‪.‬‬ ‫رهێن بنه‌مایێن مافێ سیاس������ی د په‌رتوکێن روسودا‬ ‫تێن دیتن‪ ،‬دیسان ئازادی د په‌روه‌ردێدا دێ بیروباوه‌ر و‬


‫بنه‌مایێ������ن په‌رتوکا (ئیمیل و پ������ه‌روه‌رده‌)دا تێت دیتن‪.‬‬ ‫پڕانییا که‌سان لسه‌ر وێ باوه‌رێنه‌ کو په‌رتوکێن وی یێن‬ ‫بناڤ������ێ (په‌یمانا جڤاكی و ئیمیل) باش������ترین په‌رتوکن‬ ‫روسوی پێشکه‌شی مرۆڤاتيیێ کرین‪ ،‬له‌وما ژ (روسو)‬ ‫را دبێژن فه‌یله‌سوفێ ئازادییێ‪.‬‬ ‫وه‌ک تێزانین تێگه‌هێ ئازادی ژ تێگه‌هێن بنگه‌هینه‌ د‬ ‫هزرا مرۆڤاتیدا‪ ،‬هه‌روه‌ها د ئالییێن هزری‪ ،‬سیاس������ی و‬ ‫پ������ه‌روه‌ردا نوو پر گرنگه‌‪ ،‬کو ئه‌ڤ جهێ هه‌ری گرنگه‌ د‬ ‫هزرا روس������وی و فه‌لس������ه‌فا ویدا‪ .‬ئه‌ڤ ه������زرا وی یا‬ ‫په‌روه‌ده‌یی د په‌رتوکا وی یا بناڤێ (ئیمیل‌) بشێوه‌یه‌کێ‬ ‫باش ره‌نگڤه‌دایه‌‪.‬‬ ‫پێشکه‌کش������کرنا پروژێ روس������وی ده‌رب������اره‌ی ژیانا‬ ‫خوه‌زایی یا به‌رێ‪ ،‬ژبۆ په‌یدا بوونا ده‌وله‌ت و یاس������ایێ‬ ‫رێیه‌ک بوو ژبۆ تێگه‌هه‌ش������تنا فه‌لسه‌فا وی یا سیاسی‪،‬‬ ‫جڤاکی و په‌روه‌رده‌یی‪.‬‬ ‫روسوی په‌یوه‌ندییێن دناڤبه‌را سیاسه‌تێ و په‌روه‌دێدا‬ ‫دهه‌موو چاخێ������ن به‌رێدا خواندبوون‪ ،‬له‌وما ئه‌و پێزانین‬ ‫بش������ێوه‌یه‌کێ زه‌الل د په‌رتوکێ������ن وی یێن سیاس������ی و‬ ‫په‌روه‌رده‌ییدا خوه‌یانه‌‪ .‬ژبه‌رکو ئارمانجا پروژێ سیاسی‬ ‫و په‌روه‌رده‌ی������ی‪ ،‬لداوی������ێ بده‌ستخس������تانا ئازادیێیه‌ و‬ ‫زرگارکرنا مرۆڤانه‌ ژ کوله‌تییێ‪.‬‬ ‫گوتارا روس������وی یا یه‌که‌مین ژبۆ وێنه‌یان (زانست و‬ ‫هونه‌ر) ده‌رباره‌ی ده‌ستنیشانکرنا پرسگرێکا گه‌نده‌لییا‬ ‫ئه‌خالقی و نه‌بوونا ئازادیێ بوو‪ ،‬کو ئاراسته‌ی زانست‪،‬‬ ‫هونه‌ر‪ ،‬فه‌لس������ه‌فه‌ و سیاستێ بهه‌ڤرا کربوو‪ .‬ده‌ستپێکا‬ ‫پروژێ روس������وی یێ په‌روه‌ده‌یی و سیاس������ی لس������ه‌ر‬ ‫(ئابووری و سیاس������ه‌تێ) بوو‪ .‬په‌روه‌رده‌ هه‌موو بهه‌ڤرا‬ ‫په‌روه‌ردا نیشتمانییه‌ کو هاووالتیان لسه‌ر ره‌وشتێن وی‬ ‫یێن که‌ڤن ئاماده‌ دکه‌ن‪ .‬ئه‌و بهه‌ڤرا هاووالتی و مرۆڤه‌‪،‬‬ ‫دیس������ان لگور روس������و حکومه‌ت هاووالتی چێ دکه‌ت و‬ ‫پ������ه‌روه‌رده‌ ئاالڤ ی������ان ئامیرێ چێکرنێیه‪ .‬سیاس������ه‌ت‬ ‫هاووالتییان بخوه‌دی دکه‌ت‪ ،‬لێ په‌روه‌رده‌ سیاسه‌تێ و‬ ‫هاووالتیی������ان چێ دک������ه‌ت‪ ،‬ژبه‌رکو ه������ه‌ر هاووالتییه‌ک‬ ‫سیاسییه‌‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستا روسو ژ په‌روه‌ردا هاووالتی‪ ،‬بده‌ستخستنا‬ ‫ئازادی و فه‌زیله‌تێیه‌ بهه‌ڤرا‪ ،‬لێ ژبۆ بده‌ست ئانینا ڤان‬ ‫هه‌ردوو به‌رهه‌مان‪ ،‬پێویس������ته‌ ژ زارۆکینییێ ده‌ست پێ‬ ‫بکه‌ن و لدیف چوون‌لسه‌ر وێ په‌روه‌ردێ هه‌بیت‪ ،‬تاکو‬ ‫زارۆ دبیته‌ مێر و ئ������ه‌و مێرژی‪ ،‬د یه‌ک ده‌مدا مرۆڤ و‬

‫هاووالتییه‌‪ .‬روس������و لس������ه‌ر ڤێ م������ژارێ دبێژیت» چ‬ ‫نیش������تمانپه‌روه‌ری بێی ئازادی نابیت و چ ئازادی بێی‬ ‫فه‌زیله‌ت و هاووالتی نابیت»‬ ‫ئه‌و په‌روه‌ردا روس������وی د (ئابوورییا سیاس������ی)دا‬ ‫خوه‌یاکری‪ ،‬په‌روه‌رده‌کا نه‌ته‌وییه‌‪ .‬ژ هه‌موو وان که‌سان‬ ‫دگریت یێن د چارچوڤێ‌هاووالتیبوونێدا دژین‪ .‬دپه‌رتوکا‬ ‫روس������وی یا بناڤێ (ئیمیل یان په‌روه‌رده‌)‪ ،‬خوه‌یا دبیت‬ ‫کو روسو ژ ده‌ستپێکێ تاکو داوییێ ب پروژێ په‌روه‌ردا‬ ‫تاکه‌سی رادبیت‪.‬‬ ‫روس������و ژبۆ په‌روه‌ردا هاووالتی ب������ه‌رێ خوه‌ دده‌ت‬ ‫پ������ه‌روه‌ردا مالباتێ‪ .‬لگور دیتنێن روس������وی‪ ،‬ئازادی د‬ ‫په‌روه‌ردێدا ئ������ه‌وه‌ کو مرۆڤ بکاریت تش������تێ بخازیت‬ ‫بکه‌ت‪ ،‬دیس������ان ئه‌و تش������تێ نه‌ڤێت ره‌تبک������ه‌ت‪ ،‬ژبه‌رکو‬ ‫مرۆڤ وێ دکه‌ت یا ژێتێت‪ .‬روس������و دبێژیت» ژبۆ هه‌ر‬ ‫کرنه‌کا ئازاد دوو س������ه‌ده‌م هه‌نه‪ ‌،‬یا یه‌کان س������ه‌ده‌مێ‬ ‫مه‌عنه‌وییه‌ ئه‌وژی ئه‌و ئیراده‌یه‌ یاکو ئه‌و کرنا گرێدایی‬ ‫وی ده‌ستنیشان دکه‌ت‪ ،‬س������ه‌ده‌مێ دووه‌م ئه‌و هێزه‌ یا‬ ‫ئه‌و بکار دئینیت»‪.‬‬ ‫ئ������ازادی د په‌روه‌ردێدا گرێدایی پێویس������تییێیه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫که‌س������ێ په‌روه‌ردێ دبینی������ت فیزیک������ی وه‌ک نوێنه‌رێ‬ ‫خوه‌زایێ وێ پێویس������تییێ به‌رجه‌س������ته‌ دکه‌ت‪ ،‬روسو‬ ‫دبێژیت» من بخوه‌ هه‌موو به‌ندێن دیتنان شکاندن و ئه‌ز‬ ‫چ به‌ندان ناس ناکه‌م بته‌نێ به‌ندێن پێویستییێ نه‌بن‪.‬‬ ‫لگوری روسوی ئازادی مافێ خوه‌زایی یێ مرۆڤانه‌‪،‬‬ ‫ژبه‌رکو م������رۆڤ ئ������ازاد ژدایک دبیت‪ ،‬لێ پ������ه‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫سیسته‌مێ سیاس������ی و جڤاکی كرستیانی لسه‌ر ده‌مێ‬ ‫روسو‪ ،‬رێیا کوله‌کرن و کرێتکرنا خوه‌زایا مرۆڤان بوو‪.‬‬ ‫چ رێ نه‌ب������وون کو ژبۆ پارس������تنا ئازادیی������ا مرۆڤان و‬ ‫رزگارکرن������ا وان ژ گه‌نده‌لیی������ێ‪ ،‬بته‌ن������ێ په‌روه‌رده‌کرنا‬ ‫مرۆڤان ژ ده‌مێ ژدایکبوونێ نه‌بیت‪ .‬په‌روه‌رده‌ ژ ده‌مێ‬ ‫ژدایکبوون������ێ وه‌ک ئه‌نجامدانا رزگارکرنا راس������تییێ‪.‬‬ ‫په‌روه‌رده‌ وه‌ک کومه‌له‌کا کرداران کو ئازادییا زارۆی ژ‬ ‫تێگه‌ه������ی ڤه‌دگوهێ������زن بۆ ئه‌نجامدان������ێ و ژ تیوری بۆ‬ ‫پراکتیکێ‪.‬‬ ‫لگوری ڤان مه‌رجێن گش������تی یێن فه‌لسه‌فا روسوی‪،‬‬ ‫ئازادی د په‌روه‌ردێدا تێ������ت پێکئانین بێی ڤان مه‌رجان‬ ‫ئازادی بته‌نێ ن������اڤ دمینیت و چ رێ ژبۆ پێکئانینا وێ‬ ‫نابن‪ ،‬دگه‌ل ڤان مه‌رجێن ژورین روسو هند مه‌رجێن دی‬ ‫ده‌ستنیشان دکه‌ت‪ .‬هند ژوان گرێدای وی که‌سینه‌ یێ‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫پ������ه‌روه‌ردێ دبینی������ت‪ ،‬هند ژی گرێ������دای زارۆی و وێ‬ ‫ژینگه‌هێنه‌ یا زارۆ لێ دژیت‪ .‬پێویسته‌ که‌سێ په‌روه‌ردێ‬ ‫دبینیت یێ ب ئاقل و ئازاد بیت‪ ،‬ديسان خوه‌دی گیانه‌ک‬ ‫بلند بی������ت‪ ،‬نه‌ بکڕی������ت و نه‌بفروش������یت‪ ،‬واته‌ خوه‌دی‬ ‫هه‌ڵوێست و ویژدان بیت‪ .‬روسو لسه‌ر مژارێ دبێژیت»‬ ‫که‌س������ێ بخازی������ت یه‌کی پ������ه‌روه‌رده‌ بکه‌ت پێویس������ته‌‬ ‫لده‌س������تپێكی ژ خوه‌ ده‌س������ت پێ بکه‌ت‪ ،‬واته‌ لپێشییێ‬ ‫ماموستایێ خوه‌ بیت‪.‬‬ ‫روسو ده‌رباره‌ی تێگه‌هێ ئازادییێ دبێژیت «ئازادی‬ ‫ئه‌و به‌النسه كو‌ دناڤبه‌را ئیرادێ و هێزێدا هه‌ی»‬ ‫لگوری روس������وی مرۆڤێ ئازاد ئه‌و مرۆڤه‌ یێ بکاریت‬ ‫تش������تی بڤێت بکه‌ت‪ ،‬ل چ تش������تێن ژ شیانێن خوه‌ زێده‌‬ ‫نه‌خازیت‪.‬‬ ‫وه‌ک تێزانین هه‌ڵوێس������تێ ئ������ازادی د په‌روه‌ردێدا ژ‬ ‫ئافراندنا روس������ویه‌‪ ،‬ژبه‌رکو هه‌ڵوێس������تێ ئ������ازادی د‬ ‫په‌روه‌ردێدا به‌ری روس������وی مینا خه‌ونه‌کێ بوو‪ ،‬ژبه‌رکو‬ ‫شێوه‌یێن توندوتوژی و نه‌ڤیانێ د په‌روه‌ردا وی ده‌میدا‬ ‫هه‌ی‪ ،‬نه‌هاتبوو پروته‌س������توکرن و ره‌تکرن‪ .‬لێ روس������و‬ ‫ئ������ازادی دپه‌روه‌ردێ������دا وه‌ک سس������ته‌مه‌ک بنگه‌هین د‬ ‫په‌روه‌ردا خوه‌دا ئه‌نجامدا‪.‬‬ ‫سس������ته‌مێ ئازادی د په‌روه‌ردێدا‪ ،‬روسو رێ دده‌ت‬ ‫هه‌ر زارۆیه‌ک لگوری شیانێن خوه‌ گه‌شه‌ بکه‌ت بێی کو‬

‫هه‌ست ب نه‌ڤیانێ بکه‌ت‪ ،‬سسته‌مێ روسوی (ئازادی د‬ ‫په‌روه‌ردێدا) باندور لسه‌ر هه‌موو سیسته‌مێ په‌روه‌ردا‬ ‫که‌ڤ������ن کر‪ ،‬بگ������ره‌ ژ ره‌فتار و ش������ێوه‌یێ رێڤه‌به‌رییێ و‬ ‫ئافراندنا پروگرام و رێیێن فێربوونێ‪ .‬سسته‌مێ ئازادی‬ ‫د په‌روه‌ردێ دا لبا روسوی‪ ،‬دگه‌ل سسته‌مێ سیاسی‪،‬‬ ‫ئاب������ووری و جڤاک������ی دگونجا‪ ،‬یێ ک������و بنه‌مایێن وێ د‬ ‫په‌یمانا جڤاکیدا هه‌ین‪ .‬ئه‌وژی ده‌وله‌تا کۆماره‌ لس������ه‌ر‬ ‫بنه‌مایێ ئازادی دناڤبه‌را تاکه‌که‌سێ وێدا‪ .‬بشێوه‌یه‌کی‬ ‫هه‌ر هاووالتیه‌ک مافێن خوه‌ یێن سیاس������ی و ئابووری‬ ‫ناس بکه‌ت و ده‌ستنه‌ده‌ت ئازادییا که‌سێن دن‪.‬‬ ‫لسه‌ر ڤێ مژارێ روسو ته‌که‌زێ لسه‌ر وێ یه‌کێ دکه‌ت‪،‬‬ ‫ک������و ئازادی د په‌روه‌ردێدا د هه‌م������وو جھ و ده‌ماندا پێک‬ ‫ناهێت‪ ،‬دیسا ژبۆ خاسته‌ک‪ ،‬ئاره‌زوو و شه‌هوه‌تان پێویسته‌‬ ‫ئاقل و رێخس������تنا ئاقلی سه‌رکێشییێ بکه‌ت‪ ،‬ژبه‌رکو ئاقل‬ ‫هه‌بوونا م������رۆڤ و ئازادییێ بهه‌ڤرای������ه‌‪ .‬ژئالییه‌ک دنڤه‪‌،‬‬ ‫روسو ته‌که‌ز لسه‌ر وێ یه‌کێ کر کو ئازادی د په‌روه‌ردێدا‬ ‫باندورا وێ ژ سس������ته‌مێ سیاس������ی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬جڤاکی و‬ ‫هزری یێ ووالته‌کی بۆ یێ دن تێت گوهرین‪.‬‬ ‫دیسا روسو لسه‌ر وێ یه‌کێ راوه‌ستییا‪ ،‬کو ئازادییا‬ ‫تاکه‌که‌س������ی ناژیت و ناهێت پاراستن و چ واته‌یێن خوه‌‬ ‫نابن‪ ،‬گه‌ر مرۆڤ د جڤاکا خوه‌دا‌ نه‌ژیت و گه‌شه‌ نه‌که‌ت‪،‬‬ ‫ژبه‌رکو جڤاک ناڤه‌ندا خوه‌زایی یا ئازادییا تاکه‌که‌سییه‌‪.‬‬

‫چافکانی‪:‬‬ ‫‪ -١‬فتحي سید فرج‪ :‬العقد االجتماعی الجدید‪ ،‬الحوار المتمدن‪ ،‬العدد ‪2246،9،4،2008‬‬ ‫‪www.fathıfarag_yahoo.com‬‬

‫‪ -2‬محمد زکریا توفیق‪ :‬روسو رائید من رواد فلسفه‌ التنویر‪ ،‬الحوار المتمدن‪ ،‬العدد ‪٢٢،٢،٢٠٠٩ ،٢٥٦٥‬‬ ‫‪ -٣‬محمد حسێن هیکل‪ :‬جان جاک روسو‪ ،‬حیاته‌ و کتبه‌‪ ،‬ص ‪٩٨‬‬ ‫‪ -٤‬نجیب المستکاوی‪ :‬جان جاک روسو حیاته‌‪ ،‬مٶلفاته‌ وغرامیاته‌‪ ،‬دار الشرق‪ ،‬الطبعه‌ االولی ‪،١٩٨٤‬‬ ‫‪ -٥‬اندریه‌ کریسون نبیه‌ خقر‪ :‬روسو حیاته‌ و فلسفه‌ته‌‪ ،‬ص ‪١٦٤‬‬ ‫‪ -٦‬وول دیورانت‪ ،‬قصه‌ الفلسفه‌‪ ،‬جان جاک روسو ص ‪١٧٣‬‬ ‫‪ -٧‬عبدالعزیز سلیمان انور‪ ،‬محمود جمااللدین‪ ،‬تاریخ اوروبا لحدیث‪ ،‬من اکعصر النهضه‌ الی الحرب‬ ‫العالمیه‌ االولی‪ ،‬القاهره‌‪ ،‬دار الفکر العربێ ‪ ١٩٩٩‬ص ‪١٠٦‬‬ ‫‪ -٨‬جاد طه‌‪ :‬ـمحاضرات في التاریخ اوروبا لحدیث‪ ،‬الطبعه‌ االولی‪ ،‬القهره‌‪ ،‬کلیه‌ االداب‪١٩٩٧ ،‬ص ‪١٠٥‬‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ئوسترالیا‬ ‫* ئاماده‌کردنی‪ :‬شاهین که‌ریمی‬ ‫پاش گۆڕانکاری و ئه‌زموونی ‪ ١٥٠‬ساڵه‌‪ ،‬ئوسترالیا سیسته‌مێکی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫دامه‌زراندوو ‌ه ک ‌ه جێی په‌سه‌ندی خه‌ڵک‪ ،‬حزب ‌ه سیاسییه‌کان و په‌رله‌مانه‌‪.‬‬ ‫ده‌نگده‌ران������ی ئوس������ترالیا س������ێ جۆر سیس������ته‌می ده‌نگدانی������ان تاقیكردۆت������ه‌وه‌‪ :‬براوه‌ی یه‌ك������ه‌م‪ ،‬ده‌نگدان������ی ڕیزبه‌ندكردنی‬ ‫په‌س������ه‌ندترینه‌كان(به‌پێی هه‌ڵسه‌نگاندنی ده‌نگده‌ر) و ده‌نگدانی نوێنه‌رایه‌تی ڕێژه‌یی‪ .‬جۆری براوه‌ی یه‌كه‌م (سیسته‌می زۆرینه‌ که‌‬ ‫براوه‌ به‌ زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کان ده‌بێته‌ پاڵێوراو و پێویستی به‌ زۆرینه‌ی ڕه‌های ده‌نگه‌کان نابێت) بۆ یه‌که‌مین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫ئوس������ترالیا له‌ س������اڵی ‪ ١٨٤٣‬به‌کار هێنرا که‌ بۆ ئه‌نجومه‌نی نیۆ س������اوت وێڵز و زۆربه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کانی کۆلۆنیاله‌کان له‌ نیوه‌ی‬ ‫دووهه‌می سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م به‌ کار هات‪ .‬له‌و کاته‌وه‌‪ ،‬سیسته‌مه‌ جۆراوجۆره‌كانی واڵت هه‌مواركردنیان به‌سه‌ردا هاتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م������ڕۆ‪ ،‬دوو جۆری ڕیزبه‌ندكردنی په‌س������ه‌ندترینه‌كان و دوو جۆری نوێنه‌رایه‌تی ڕێژه‌یی ب������ۆ هه‌موو ده‌نگدانه‌کانی په‌رله‌مانی‬ ‫ئوس������ترالیا به‌ کار دێت‪ .‬ده‌نگدانی ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬جۆری سه‌ره‌کییه‌ که‌ گرینگی ده‌دات به‌ دابینکردنی زۆرینه‌ی‬ ‫ڕه‌ها له‌الیه‌ن ده‌نگده‌رانه‌وه‌ بۆ پاڵێوراوی مه‌به‌س������ت‪ .‬نوێنه‌رایه‌تی ڕێژه‌ییی داڕێژراوه‌ بۆ ته‌رخانکردنی کورسییه‌کانی په‌رله‌مان بۆ‬ ‫حزبه‌کان به‌پێی ئه‌و ڕێژه‌ی که‌ له‌ هه‌موو ده‌نگدانه‌کاندا به‌ ده‌ستیان هێناوه‌‪.‬‬

‫خاڵ ‌ه گرینگه‌کان‪:‬‬

‫• ده‌نگدان ل‌ه ئۆسترالیا ل‌ه ڕێگه‌ی ده‌نگدانی نه‌هێنییه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌چێ‪.‬‬ ‫• سیسته‌می ده‌نگدانی ئۆسترالیا‪ ،‬هه‌ردوو سیسته‌می ڕێژه‌یی و خاڵبه‌ندی فه‌راهه‌م و پێشکه‌ش ده‌کات‪.‬‬ ‫• تێچووی هه‌ڵبژاردنه‌کان و داهاتی حزبه‌ سیاسییه‌کان ده‌بێ له‌ به‌رده‌م و چاودێریی ڕای گشتیدا بێت‪.‬‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫په‌رله‌مانه‌کان‬

‫ئوس������ترالیا خاوه‌نی سیس������ته‌می فیدڕالی و په‌رله‌مانی‬ ‫نیش������تمانی و ناوه‌ن������د و ئه‌نجومه‌نه‌کان������ی یاس������ادانان‬ ‫(په‌رله‌مان������ه‌کان)ه‌ له‌ هه‌ر هه‌رێ������م و ناوچه‌یه‌کدا (جگه‌ له‌‬ ‫کوینزله‌ن������د و هه‌رێمی باکوور‪ ،‬دورگ������ه‌ی نۆرفۆلک یان ئه‌ی‬ ‫سی تی)‪ .‬به‌پێی ده‌ستوور‪ ،‬حكوومه‌تی فیدڕال به‌رپرسه‌ له‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان������ی ده‌ره‌وه‌‪ ،‬بازرگانی‪ ،‬به‌رگری و کۆچکردن‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌رکه‌کانی حكوومه‌تی ویالیه‌ت ئه‌مانه‌ ده‌گرێته‌وه‌‪:‬‬ ‫داد‪ ،‬کاروب������اری به‌کارهێنان‪ ،‬ته‌ندروس������تی‪ ،‬پ������ه‌روه‌رده‌ و‬ ‫ڕاهێنان‪ ،‬دارس������تان‪ ،‬ڕاگواستنی گشتی و ڕێگا گشتییه‌کان‪.‬‬ ‫چه‌ند سیسته‌مێكی جۆراوجۆر بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌م په‌رله‌مانانه‌‬ ‫ب������ه‌ کار دێن‪ ،‬کورتک������راوه‌ی هه‌ڵبژاردن������ی هه‌رێمه‌کان له‌و‬ ‫خشته‌یه‌ی خواره‌وه‌دا هاتووه‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی بااڵی یاسادانان‬ ‫له‌ ئوسترالیادا ‪-‬په‌رله‌مانی فیدڕاڵ– له‌ دوو به‌ش پێک دێ‪:‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی نوێن������ه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پی������ران‪ .‬ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی نوێن������ه‌ران هه‌م������وو جارێک ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی فیدڕاڵدا هه‌ڵده‌بژێردرێنه‌وه‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‬ ‫‪ ١٥٠‬ئه‌ندامی هه‌یه‌‪ ،‬که‌ له‌ ڕێگه‌ی سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی‬ ‫په‌سه‌ندترینه‌كانه‌وه‌‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬سیسته‌می ڕێژه‌یی له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پیراندا به‌کار دێت‪.‬‬ ‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردن‬

‫خول‬

‫ماوه‌ ئه‌ندام جۆری په‌رله‌مان‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ده‌رفه‌تی ته‌رخانکردنی ده‌نگه‌کان ‪ 3‬ساڵ ‪ 3‬ساڵ‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی‪ ،‬مۆدێلی ئه‌نجومه‌نی پیران‬

‫پاڵێوراوان ده‌بێ له‌و هه‌رێمان������ه‌ی که‌ چه‌ند په‌رله‌مانتار‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬به‌ش������ێک له‌ ده‌نگ������ی ده‌نگده‌ران له‌ هه‌موو‬ ‫هه‌رێمه‌که‌دا به‌ده‌س������ت بێنن‪ .‬ئه‌م سیس������ته‌مه‌ هه‌روه‌ها له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پیراندا ب������ه‌ کار دێت‪ .‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پیران ئێستا ‪ ٧٦‬ئه‌ندام په‌رله‌مانی هه‌یه‌ که‌ له‌ هه‌ر هه‌رێمێکدا‬ ‫‪ ١٢‬ئه‌ن������دام هه‌ڵده‌بژێردرێن و ‪ ٢‬ئه‌نجومه‌نی پیرانتۆریش له‌‬ ‫دوو به‌شی سه‌ره‌کی واڵته‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪( .‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پیرانتۆره‌کان بۆ خۆلێكی ‪ ٦‬ساڵه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن)‪.‬‬ ‫ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی فیدڕال‪ ،‬واڵت به‌س������ه‌ر چه‌ن������د ناوچه‌یه‌كی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا دابه‌ش ده‌كرێت‪ .‬ده‌نگده‌رانی ئوس������ترالیایی ده‌نگ‬ ‫به‌و پاڵێوراوانه‌ ده‌ده‌ن‪ ،‬که‌ له‌ ناوچه‌که‌ی ئه‌واندا خۆیان پااڵوتووه‌‪.‬‬ ‫وه‌کو ده‌ڵه‌ته‌ دیموکراس������ییه‌کانی تر بودجه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کان و‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ی داهاته‌كان له‌ژێر چاودێری گش������تیدایه‌‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫‪١٩٨٤‬ـه‌وه‌ کار به‌ سیس������ته‌می بودجه‌ی گش������تی بۆ ملمالنێ و‬ ‫پڕوپاگه‌ن������ده‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌کرێ‪ .‬حزب������ه‌کان ده‌بێ النیکه‌م له‌‬ ‫سه‌دا ‪٤‬ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنن بۆ ئه‌وه‌ی به‌هره‌مه‌ند بن له‌و‬ ‫بودجه‌ گشتییه‌ی که‌ له‌الیه‌ن کۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردنی ئوسترالیاوه‌‬ ‫دابین ده‌کرێ‪ .‬ده‌نگدانی ئیجباری ده‌بێته‌ هۆی به‌شداریی هه‌ره‬ ‫‌زۆری خه‌ڵک و باشتربوونی چۆنایه‌تی و چه‌ندایه‌تیی به‌شداریکردن‬ ‫و ملمالنێی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫‪ 150‬ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‬

‫هه‌ڵبژاردن‬ ‫كۆمه‌ڵی به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش‬

‫‪ 3‬ساڵ ‪ 6‬ساڵ‬

‫‪76‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی پیران‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ده‌رفه‌تی ته‌رخانکردنی ده‌نگه‌کان ‪ 4‬ساڵ ‪ 4‬ساڵ‬

‫‪93‬‬

‫په‌رله‌مانی شورای نه‌ته‌وه‌یی وێڵزی باشووری نوێ‬

‫‪ 4‬ساڵ ‪ 8‬ساڵ‬

‫‪42‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ته‌رخانکردنی هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کان ‪4‬ساڵ‬

‫‪4‬ساڵ‬

‫‪88‬‬

‫په‌رله‌مانی شورای نه‌ته‌وه‌یی ڤیكتۆریا‬

‫‪ 4‬ساڵ‬

‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی‪ ،‬مۆدێلی ئه‌نجومه‌نی پیران‬

‫‬‫‪-‬‬

‫‪4‬ساڵ‬

‫‪40‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪-‬‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ده‌رفه‌تی ته‌رخانکردنی ده‌نگه‌کان ‪ 3‬ساڵ ‪ 3‬ساڵ‬

‫‪89‬‬

‫‪-‬‬

‫كوینزالند‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ته‌رخانکردنی هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کان ‪ 4‬ساڵ ‪ 4‬ساڵ‬

‫‪75‬‬

‫په‌رله‌مانی شورای نه‌ته‌وه‌یی ڕۆژاوای ئوسترالیا‬

‫‪ 4‬ساڵ ‪ 4‬ساڵ‬

‫‪34‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪-‬‬

‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی‪ ،‬مۆدێلی ئه‌نجومه‌نی پیران‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ته‌رخانکردنی هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کان ‪ 4‬ساڵ ‪ 4‬ساڵ‬

‫‪47‬‬

‫په‌رله‌مانی هه‌رێمی‬

‫باشووری ئوسترالیا‬

‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی مۆدێلی ئه‌نجومه‌نی پیران‬

‫‪ 4‬ساڵ ‪ 8‬ساڵ‬

‫‪22‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪-‬‬

‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی – مۆدێلی هار کالرک‬

‫‪ 4‬ساڵ ‪ 4‬ساڵ‬

‫‪25‬‬

‫په‌رله‌مانی هه‌رێمی‬

‫تاسمانیا‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ده‌رفه‌تی ته‌رخانکردنی ده‌نگه‌کان سااڵنه‌ ‪ 6‬ساڵ‬

‫‪15‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪-‬‬

‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‪ ،‬ته‌رخانکردنی هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کان ‪ 4‬ساڵ ‪ 4‬ساڵ‬

‫‪25‬‬

‫په‌رله‌مانی شورای نه‌ته‌وه‌یی باكووری ئوسترالیا‬

‫‪ 4‬ساڵ ‪ 4‬ساڵ‬

‫‪17‬‬

‫په‌رله‌مانی شورای نه‌ته‌وه‌یی ناوچه‌ی پایته‌ختی ئوسترالیا‬

‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی – مۆدێلی هار کالرک‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫حزبه‌کان ده‌بێ هه‌موو داهات و تێچووه‌کانیان ئاشکرا بکه‌ن‬ ‫و داهاتی هه‌ر حزبێک ده‌بێ له‌ س������ه‌ره‌وه‌ی هێڵی دیاریکراو‬ ‫بێت (‪ ١٠٥٠٠‬دۆالر)‪ .‬ده‌بێ یارمه‌تیده‌رانی حزبه‌ سیاسییه‌کان‬ ‫و الیه‌نی س������ێیه‌م ئاش������کرا ب������ن‪ ،‬هه‌روه‌ها پاڵێ������وراوان و‬ ‫یارمه‌تیده‌ران ب������ڕی یارمه‌تییه‌که‌ ئاش������کرا بکه‌ن و بۆ هه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردنێک ده‌بێ له‌ سه‌ره‌وه‌ی هێڵی دیاریکراو بێت‪.‬‬ ‫خاڵی گرینگ له‌ دیموکراسیی ئوسترالیادا ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه هه‌ر‬ ‫حزبێك کۆمه‌ڵ‌ه پێش������نیارێکی هه‌ی‌ه بۆ حكوومه‌تکردن و ئه‌و‬ ‫پێش������نیاران‌ه له‌ میانه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا تاقی ده‌کرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫س������ێ س������اڵ پاش یه‌که‌مین کۆبوونه‌وه‌ی‪ ،‬ماوه‌ی یاسایی‬ ‫په‌رله‌مان به‌س������ه‌ر ده‌چێ و ده‌كرێ������ت چه‌ند مانگێك دوای‬ ‫به‌سه‌رچوونی ماوه‌ی په‌رله‌مان‪ ،‬هه‌ڵبژاردنێكی دیكه‌ ئه‌نجام‬ ‫بدری������ت‪ .‬ل‌ه کرده‌وه‌دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی گش������تی کاتێک به‌ڕێو‌ه‬ ‫ده‌چێ‪ ،‬ک‌ه پارێزگاری گش������تی الری������ی نه‌بێت له‌مه‌ڕ داوای‬ ‫س������ه‌رۆکوه‌زیران بۆ ده‌س������پێکردنی که‌مپه‌ینی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫نوێ‪ .‬له‌ س������اڵی ‪١٩٠١‬ه‌و‌ه که‌ یه‌که‌مین په‌رله‌مان کرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫تێکڕای ته‌مه‌نی په‌رله‌مانه‌کان ‪ ٢‬ساڵ و نیو بووه‌‪.‬‬

‫کلێسا‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ده‌سته‌ی کۆمپانیاکان‪ ،‬خۆبه‌خشان‬ ‫و یان������ه‌ وه‌رزش������ییه‌کاندا ب������ه‌ کار ده‌ێ������ت‪ .‬به‌پێی ئه‌م‬ ‫سیس������ته‌مه‌‪ ،‬ده‌نگده‌ران به‌پێی هه‌ڵسه‌نگاندنی خۆیان‌‪،‬‬ ‫پاڵێوراوه‌كان له‌ناو‌ لیسته‌که‌دا ریزبه‌ند ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ئوس������ترالیا دوو جۆر ل������ه‌م سیس������ته‌مه‌ هه‌یه‌‪:‬‬ ‫سیسته‌می ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان به‌ته‌واوه‌تی‪،‬‬ ‫که‌ بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران له‌ ئاس������تی فیدراڵدا به‌کار‬ ‫دێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ ئه‌نجومه‌نی خواره‌وه‌تر له‌ ڤیکتۆریا‪،‬‬ ‫باش������ووری ئوس������ترالیا‪ ،‬ڕۆژاوای ئوسترالیا و ناوچه‌ی‬

‫ده‌نگدانی زۆره‌ملێ‬

‫چ ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی فی������دڕال و چ بۆ هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکان‪ ،‬ده‌نگدان ئیجبارییه‌‪ .‬له‌ هه‌ندێ‬ ‫له‌ هه‌رێمه‌کاندا ده‌نگدانی شاره‌وانییه‌کانیش زۆره‌ملێیه‌‪.‬‬ ‫به‌ گشتی نزیک له‌ سه‌دا پێنجی ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ دبێ‬ ‫ده‌نگ بده‌ن نه‌یانتونیوه‌ ده‌نگ بده‌ن‪ ،‬به‌اڵم لێپێچینه‌وه‌ی‬ ‫یاس������ایی سسته‌ و ‪ ٢٠‬دۆالر پێبژاردنیش بڕێكی كه‌مه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵدا نزیک ب������ه‌ ‪%95‬ی ده‌نگده‌ران‬ ‫ده‌نگیان داوه‌‪ ،‬ده‌نگه‌ سپی و ناته‌واوه‌کان نزیک به‌ ‪%٥‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان بوون‪.‬‬

‫ده‌نگدانی نهێنی‬

‫ئوسترالیا پێشڕه‌وبووه‌ ل‌ه چاکسازی و بنیاتنانی بنه‌مای‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل‌ه دیموکراس������یی‌ه نوێیه‌کان������دا‪ .‬یه‌کێک له‌وان‌ه‬ ‫بریتیی‌ه له‌ هێنانه‌ئارای ده‌نگدانی نهێنی ل‌ه س������اڵی ‪١٨٥٥‬‬ ‫له‌الی������ه‌ن ڤیکتۆری������اوه‌‪ ،‬ک������‌ه وه‌ک ش������یوازی (ده‌نگدانی‬ ‫ئوسترالیایی) ل‌ه جیهاندا ناسراوه‌‪.‬‬

‫ده‌نگدانی ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان‬

‫ده‌نگدان������ی ریزبه‌ندكردن������ی په‌س������ه‌ندترینه‌كان ل‌ه‬ ‫ده‌نگدانی فیدڕاڵ‪ ،‬هه‌رێمه‌کان‪ ،‬ش������اره‌وانییه‌کان‪ ،‬حزبه‌‬ ‫سیاسییه‌کان‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی یه‌کێتی بازرگانی‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‬

‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫باکوور به‌کار دێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌نگدانی ریزبه‌ندكردنی‬ ‫په‌سه‌ندترینه‌كان به‌خواست که‌ بۆ ئه‌نجومه‌نی خواره‌وه‌‬ ‫له‌ وێڵزی باشووری نوێ و کوینزالند به‌کار دێت‪ .‬به‌شێک‬ ‫له‌ ده‌نگدانی ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كان به‌خواست‬ ‫له‌ ئه‌نجومه‌نی تاسمانیا به‌کار دێت‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی سیس������ته‌می ده‌نگدان������ی ریزبه‌ندكردن������ی‬ ‫په‌سه‌ندترینه‌كان به‌ته‌واوه‌تی هه‌ر پاڵێوراوێک ده‌بێ له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌نگده‌ران������ه‌وه‌ ده‌نگی پ������ێ به‌خش������رابێ و دیاریکرابێ‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌تا هه‌موو ده‌نگه‌کانی ژماره‌ ‪ ١‬بۆ هه‌ر پاڵێوراوه‌ک‬ ‫ئه‌ژمار ده‌كرێن‪ .‬ئه‌گه‌ر پاڵێوراوێک زیاتر له‌ س������ه‌دا ‪٥٠‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کانی په‌س������ه‌ندكراوی یه‌كه‌م به‌ده‌س������ت بێنێ (واته‌‬ ‫زۆرین������ه‌ی ڕه‌ه������ا‪ )١ + ٥٠ ،‬پاڵێوراوه‌که‌ ده‌س������تبه‌جێ‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ‪ .‬ئه‌گه‌ر هی������چ پاڵێوراوێک زۆرینه‌ی ڕه‌های‬ ‫نه‌ب������ێ‪ ،‬پاڵێوراوێک ک������ه‌ که‌مترین ده‌نگی به‌ده‌س������تهێناوه‌‪،‬‬ ‫دوورده‌خرێت������ه‌وه‌‪ .‬ئه‌و ده‌نگانه‌ ده‌درێن به‌ پاڵێوراوانی تر‪،‬‬ ‫واته‌ که‌س������ی دووه‌م که‌ له‌ لیستی ده‌نگداندا به‌ ریزبه‌ندی‬ ‫دووه‌م په‌س������ه‌ندكراو ده‌نگی پێدراوه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر هێش������تا هیچ‬ ‫پاڵێوراوێک ده‌نگی ڕه‌های نییه‌‪ ،‬بۆ جارێکی تر پاڵێوراوێک‬ ‫که‌ که‌مترین ده‌نگی هه‌ی������ه‌ دوورده‌خرێته‌وه‌ و ده‌نگه‌کانی‬ ‫ده‌گوازرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌رده‌وام ده‌بێ تاکوو ئه‌وه‌ی‬ ‫ک������ه‌ پاڵێوراوێک ده‌گاته‌ له‌نی������وه‌ زیاتری ده‌نگه‌کان و وه‌ک‬ ‫هه‌ڵبژێردراو دیاری ده‌کرێ‪.‬‬ ‫سیسته‌می ده‌نگدانی ریزبه‌ندكردنی په‌سه‌ندترینه‌كانی‬ ‫ته‌واوه‌تی له‌ ساڵی ‪١٩١٨‬ه‌وه‌ له‌ ئوسترالیا به‌کار دێت‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی ئه‌م سیس������ته‌مه‌‪ ،‬ده‌نگده‌ران له‌س������ه‌ر کاغه‌زی‬ ‫ده‌نگه‌که‌ پاڵێوراوان به‌پێی هه‌ڵس������ه‌نگاندنی خۆیان ڕیز‬ ‫ده‌ک������ه‌ن‪ .‬به‌پێ������ی سیس������ته‌می ریزبه‌ندكردن������ی‬ ‫په‌س������ه‌ندترینه‌كانی به‌خواس������ت‪ ،‬ده‌نگ������ده‌ران ده‌توانن‬ ‫ده‌نگی خۆی������ان بۆ چه‌ند پاڵێوراوێك ته‌رخان بکه‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫سیس������ته‌مه‌ ده‌توانێ ده‌ره‌نجامێکی وه‌ک سیس������ته‌می‬ ‫ریزبه‌ندكردن������ی په‌س������ه‌ندترینه‌كانی ته‌واوه‌تی هه‌بێت‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ده‌توانێ ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ش������ی هه‌بێ که‌ براوه‌که‌‬ ‫ملمالنێکه‌ بباته‌وه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی که‌ پێویس������تی به‌ نیوه‌ی‬ ‫زیاتری ده‌نگه‌کان هه‌بێ‪ .‬ئه‌وه‌ش به‌ ڕوونی ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫که‌مبوون������ه‌وه‌ی گرینگیی زۆرێک له‌ کورس������ییه‌کان‪ .‬بۆ‬ ‫یارمه‌تیی ده‌نگده‌ران به‌مه‌به‌س������تی دیاریکردنی لیستی‬

‫خۆیان‪ ،‬حزبه‌ سیاس������ییه‌کان له‌ ژووره‌کانی ده‌نگداندا‬ ‫ڕێنمایی������ه‌ک بۆ چۆنیه‌تی ده‌نگ������دان ده‌ده‌نه‌وه‌ ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫لیس������تی دڵخواز ده‌بێته‌ هۆی ئ������ه‌وه‌ی که‌ زۆربه‌ی کات‬ ‫ڕوون ب������ێ‪ ،‬ک������ه‌ ک������ێ ده‌بێته‌ ب������راوه‌‪ .‬دابه‌ش������کردنی‬ ‫ریزبه‌ندكراوه‌كان پاش هه‌ڵبژاردنه‌که‌ جاری وایه‌ چه‌ند‬ ‫ڕۆژ یان چه‌ند هه‌فته‌ی پێده‌چێ‪.‬‬

‫نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی‬ ‫(تاكده‌نگی گواستراوه‌)‬

‫سیس������ته‌می نوێنه‌رایه‌تی ڕێژه‌یی داهێنرا بۆ دروستکردنی‬ ‫سیسته‌می ده‌ره‌نجامی ڕێژه‌یی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬که‌ حزبه‌کان ده‌بێ‬ ‫کورسییه‌کانی په‌رله‌مان به‌ ڕێژه‌که‌ی خۆیان ببنه‌وه‌‪ .‬شێوازی‬ ‫دڵخواز ئه‌وه‌ی‌ه که‌ ل‌ه س������ه‌دا ‪٥٠‬ی ده‌نگه‌کان ‪ ٥٠‬له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫کورس������ییه‌کان بباته‌وه‌‪ .‬نوێنه‌رایه‌تی������ی ڕێژه‌یی ته‌نها میتۆدی‬ ‫هه‌ڵبژاردن نییه‌‪ ،‬جگ‌ه له‌م������ه‌ جۆریتریش به‌کار دێت‪ ،‬بۆ وێن‌ه‬ ‫سیسته‌می گۆاستنه‌وه‌ی تاک‌ه ده‌نگ که‌ سیسته‌می خاڵبه‌ندیی‌ه‬ ‫و داڕێژراوه‌ بۆ گرنتیکردنی ئه‌وه‌ی ک‌ه ده‌نگه‌کان بۆ تاک تاکی‬ ‫پاڵێوراوان بێت نه‌ک لیستی حزبه‌کان‪ .‬دوو جۆر له‌م سیسته‌م‌ه‬ ‫ل‌ه ئوس������ترالیا دا ب‌ه کار هاتووه‌‪ :‬مۆدێلی سێنا و سیسته‌می‬ ‫هار کالرک‪ .‬ل‌ه هه‌ڵس������ه‌نگاندن له‌گه‌ڵ سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬سیسته‌می سێنا باش������تره‌ بۆ حزب‌ه بچوکه‌کان و‬ ‫تاکه‌ سه‌ربه‌خۆکان و شانسیان ده‌بات‌ه سه‌ره‌وه‌ بۆ بردنه‌وه‌ی‬ ‫کورسییه‌کان و ده‌بێت‌ه هۆی ده‌ره‌نجامی نزیک ل‌ه نێوان حزب‌ه‬ ‫گه‌وره‌کان و س������ه‌ختکردنه‌وه‌ی کۆنتڕۆڵی سێنا و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫بااڵ له‌الیه‌ن حزبێکی گه‌وره‌و‌ه که‌ ل‌ه وێڵزی باش������ووری نوێ ‪،‬‬ ‫ڤیکتۆریا‪ ،‬باشووری ئوسترالیا و ڕۆژئاوای ئوسترالیا که‌ ئه‌م‬ ‫سیسته‌مه‌ی ده‌نگدان تێیدا به‌کار دێت‪.‬‬ ‫ج������ۆری ه������ار کالرک ل������‌ه نوێنه‌رایه‌تی������ی ڕێژه‌ییدا ل‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نی تاس������مانی و ئه‌نجومه‌ن������ی ناوچه‌ی پایته‌ختی‬ ‫ئوس������ترالیا به‌کار دێت‪ .‬ئه‌م سیسته‌م‌ه گرنتی ئه‌وه‌ ده‌کات‬ ‫ک‌ه دڵنیایی ب‌ه نیس������به‌ت هیچ کورسییه‌ک مسۆگه‌ر نیی‌ه و‬ ‫ئه‌ندامی هه‌ر حزبێک ده‌بێ ب‌ه هه‌مان شێو‌ه كه‌ به‌رانبه‌ر ب‌ه‬ ‫ڕه‌کابه‌ران������ی حزبه‌کانی تر ملمالن������ێ ده‌کات‪ ،‬به‌رانبه‌ر ب‌ه‬ ‫ئه‌ندام حزبه‌کانی خۆیشی ملـمالنێ بکات‪ ،‬بۆیه‌ له‌ کرده‌وه‌دا‬ ‫ده‌بێت‌ه ه������ۆی حكوومه‌تێکی که‌مایه‌تی ک������‌ه نموونه‌ی زۆر‬ ‫زیاتر‌ه له‌وه‌ی ل‌ه سیسته‌می خاڵبه‌ندیدا به‌کار هاتووه‌‪.‬‬

‫‪http://www.dfat.gov.au/facts/electoral_system.html‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


‫گواڵنی ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)33‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.