نیسانی 2012
1
2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
زیاتر ل ه سه‌د ساڵ ڕۆژنامه‌گه‌ری
سپێك ده
ڕۆژی ٢٢ی ئه‌م مانگه ١١٤ساڵ به سه‌ر یه‌که‌مین ژماره‌ی ڕۆژنامه‌ی کوردی به ناوی (کوردستان) ده‌رباز بوو .گه‌رچی ئه‌م ڕۆژنامه‌یه له هه‌نده‌ران چاوی به دونیا هه‌ڵێنا ،به‌اڵم ناوی (کوردس������تان) له‌سه‌ر الپه‌ڕه‌ی ئه‌م ڕۆژنامه‌یه که باس له هه‌ست و پێناسه‌ی نهتهوه و خاکێک ده‌کات ،له هه‌مانکاتیشدا ڕێڕه‌وی چه‌ش������نه خه‌باتێکی دۆزییه‌وه ،که له مێژووی ئه‌و سه‌رده‌می کوردستاندا بێ هاوتا بوو. گرینگیی ئه‌م ڕێڕه‌وه‌ش له‌وه‌دایه که تا ئێس������تا بێ بڕانه‌وه له کوردس������تان درێژه ب������ه کاری خ������ۆی ده‌دات .کاروانی ئه‌م ڕۆژنامه‌گه‌ریی������ه که تا ئه‌مڕۆ درێ������ژه‌ی ههیه ،به قۆناغ گه‌لێکی جیاواز و پڕ له هه‌وراز و نش������ێو‌دا ده‌رباز بووه .له جیهانی ڕۆژنامه‌گه‌ری������ی ئه‌مڕۆکه‌دا که به‌دوای ته‌قینه‌وه‌ی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تییه‌وه هاتۆت������ه کایه‌وه ،چه‌ندایه‌ت������ی و چۆنایه‌تی یه‌کێک له تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئه‌م س������ه‌رده‌مه‌یه .پۆلێنی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن به‌سه‌ر لقه جۆراوجۆره‌کانی کۆمهڵگه و په‌یوه‌ندیی ڕاس������ته‌وخۆیان له‌گه‌ڵ هاوواڵتیان ئ������ه‌م وانه‌یه‌مان پێده‌دات ،که له دونیای دیجیتاڵی و به‌جیهانیبوونی ڕاگه‌یاندن و که‌ره‌س������ه‌کانیدا ،هاوواڵتیان ناتوانن به‌بێ ئه‌م ئامرازانه ژیان ده‌رباز بکه‌ن. ئه‌مڕۆکه ،ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ،بۆته به‌شێک له ژیانی هاوواڵتیان. پۆلێنکردنی که‌ره‌س������ه‌کانیش به‌ش������ێکی بنه‌ڕه‌تیی ئه‌م ڕه‌وته‌یه که پێویسته وه‌المده‌ره‌وه‌ی ویس������ت و داخوازییه‌کانی هاوواڵتیان بێت .مه‌رجی سه‌ره‌کیش بۆ س������ه‌رکه‌وتن و دروس������تکردنی که‌شوهه‌وایه‌کی ته‌ندروس������ت به‌ڕێگه‌ی ئه‌م ئامرازانه‌وه ئهوهیه ،که ڕاگه‌یاندنه‌کان پێویسته و ده‌بێ له‌سه‌ر بنه‌مای متمانه، به‌رپرس������یاره‌تی و ئه‌خالق درێژه‌پێده‌ری ئه‌م ڕه‌وته بن ،که ١١٤ساڵ به‌ر له ئێستا له الیه‌ن (میقداد مه‌دحه‌ت به‌گی به‌درخان)هوه دامه‌زرا.
سه‌رنووسه‌ر
نیسانی 2012
3
ده‌ستاوده‌ستکردنی هێمنانه‌ی ده‌سه‌اڵت
قه‌ره‌نی قادری جێگۆڕکێی هێمنان‌ه و ئاش������تیانه‌ی ده‌سه‌اڵت یه‌کێک‌ه له بنه‌ماکانی دیموکراس������ی .هه‌ڵبژاردنی ئازاد و ش������ێوازی به‌ڕێوه‌چوونی که له‌ودا هاوواڵتیان له که‌شوهه‌وایه‌کی له‌باردا نوێنه‌ری خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن ،تا ویست و داخوازییه‌کانیان به ڕێگه‌ی لیس������ت یان حزبه سیاسییه‌کانه‌و‌ه له کۆمه‌ڵگه‌دا جێبه‌جێ بکه‌ن. کاتێک ک������ه کۆمهڵگه ب������ۆ جێگۆڕکێی ده‌س������ه‌اڵت ڕوو له س������ندووقه‌کانی ده‌نگدان ده‌کات ،ده‌بێ ئه‌و متمانه یاسایی و ئهخالقییه هه‌بێت ،که ده‌ستاوده‌ستکردن بێ کێشه ڕوو بدات. ئه‌گه‌ر ئه‌م مه‌رجه بنه‌ڕه‌تییه‌ی دیموکراس������ی ڕه‌چاو بکه‌ین که ده‌ڵێت" :هاوواڵتیان س������ه‌رچاوه‌ی ده‌س������ه‌اڵتن" و بۆ گه‌یشتن به‌م ده‌سه‌اڵته‌ش هه‌ڵبژاردن یه‌کالکه‌ره‌وه‌یه ،ده‌بێ بیر له‌وه‌ش بکرێت������هوه که ئه‌م بنه‌مایه بپارێزرێ������ت و له ڕه‌وتی زه‌مان و گه‌شه‌ی کۆمه‌ڵگه‌دا به‌هێزتر و ده‌وڵه‌مه‌ندتر بکرێت. کولتووری دیموکراتیک و س������ازدانی دیالۆگ ده‌توانێت یارمه‌تیده‌رێکی باش بێت بۆ وه‌رچه‌رخان‌ه مێژوویییه‌کان له کۆمه‌ڵگه‌دا .ڕه‌خساندنی بوار بۆ کولتووری دیموکراتیک و بڕه‌ودان به دیالۆگ ته‌نیا کاری حکوومه‌ت و دامه‌زراوه‌کانی نییه ،به‌ڵکو ئهوه پێویس������تییه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تییه که گش������ت ئه‌ندامانی جڤاک پێویس������ته تێیدا به‌ش������دار ب������ن .به‌اڵم له س������ه‌ر حکوومه‌ت و دامه‌زراوه‌کانی پێویسته که به ڕێگه‌ی
4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
یاس������ایییه‌و‌ه و له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادی ئه‌م چه‌مکانه جێگیر و به‌هێز بکه‌ن. کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی به گشت دامه‌زراو و ڕێکخراوه‌کانیه‌و‌ه ده‌توانێت و ده‌بێ ده‌ورێکی گرینگ له‌م بواره‌دا بگێڕن ،چونک‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ته‌ندروست که به کولتوورێکی دیموکراسییان‌ه پهروهرده بکرێت و رابهێندرێت ،له به‌رژه‌وه‌ندیی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدای������ه .هه‌ر له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی وادای‌ه که تاک ،گرووپ و پارت و ڕێکخراوه‌کان گهشه ده‌ستێنن و کۆمهڵگه به‌ره‌و هه‌ڵدان ڕێنوێنی ده‌که‌ن. یه‌که‌ی سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌رێمی کوردس������تان به‌پێی ئهوه که بۆ ده‌یان س������اڵ بزووتنه‌وه‌ی به‌ره‌نگاری بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی بهخۆیهوه بینیوه ،له الیه‌ن حکوومه‌ت‌ه سه‌رکوتکار‌ه یه‌ک له دوای یه‌که‌کانه‌و‌ه سه‌رکوت ده‌کرا و هاوکاتیش هیچ چه‌شنه ده‌رفه‌تێکیان بۆ ئازادی ،پێکهێنانی دامه‌زراوه‌ی مه‌ده‌نی ،پارت و ڕێکخراوی سیاسیی ئازاد و یاس������ایی ،هه‌روه‌ها ڕای گشتی نه‌هێشتبۆوه .ئه‌م پاشخان‌ه مێژووییی������ه ئه‌رکی حکوومه‌تی هه‌رێ������م و دامه‌زراوه‌کانی، هه‌روه‌ه������ا ح������زب و الیه‌ن سیاس������ییه‌کان و دام������هزراوه مه‌ده‌نیی������ه‌کان له بواری بڕه‌ودان به کولتووری دیموکراتیک چه‌ند قاتتر ده‌کاته‌وه. له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ،کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردستان دوای ئیس������رائیل و لوبنان س������ێیه‌مین یه‌که‌ی سیاس������ی، کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریی‌ه که تێیدا هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌ده‌چیت، خاوه‌نی ئۆپۆزسیۆنی قانوونییه ،هه‌روه‌ها خێوی چه‌نده‌ها ڕاگه‌یاندنی جۆراوجۆره .خاڵێکی تر که زۆر گرینگ‌ه ئه‌ویش ئهوهیه ،هه‌رێمی کوردستان له چوارچێوهی کۆماری عێراقدا به‌ش������ێوه‌یه‌کی فیدراڵی خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتێکی ناوچه‌ییی‌ه که بێشک پێش������ه‌نگی ئه‌م دیاره نوێیه‌ی‌ه له‌و ده‌ڤه‌ره‌دا .بوونی ئه‌م چوار هاوکێش������هیه توانا و بوارێکی باش به کۆمهڵگه ده‌دات تا چه‌مکه‌کانی دیموکراس������ی تێدا پیاده ،سه‌قامگیر و به‌هێز بکات.
پرسی نه‌وت و سنووره‌کان؛
ئه‌گه‌ری شه‌ڕ له نێوان سوودان و سوودانی باشووردا هه‌ڵبژاردن حه‌وت������ووی ڕاب������ردوو ئاژانس������ه هه‌واڵده‌رییه‌کان ڕایانگه‌یان������د که س������وودانی باشوور هێزی س������وپایی ڕه‌وانه‌ی کێڵگه نه‌وتییه‌کانی (هێگلیک) له س������ه‌ر سنووری نێوان دوو س������وودان کردووه .ده‌وڵه‌تی س������وودانی باشوور هه‌ر به‌دوای ئه‌م ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنه‌دا ڕایگه‌یاند" :ده‌وڵه‌تی سوودان له‌و کێڵگه نه‌وتییانه‌وه هێرش بۆ سه‌ر سوودانی باشوور دێنێت". له کاردانه‌وه‌یه‌کدا ،عومه‌ر به‌شیر سه‌رکۆماری ده‌وڵه‌تی سوودان گوتی" :بس������تێک له خاکی خۆمان به‌وان (س������ودانی باش������وور) ناده‌ین و هه‌ر ده‌س������تێکیش بێته ناو خاک������ی ئێمه‌وه ،ده‌یبڕین". جێی ئاماژه پێکردنه که ئه‌و کێڵگه نه‌وتیی‌ه نزیک به نیوی نه‌وتی سوودان دابین ده‌کات .له وه‌اڵمێکی نیزامیدا ده‌وڵه‌تی سوودان له ()٢٠١٢/٣/٢٨دا کێڵگه‌یه‌کی نه‌وتی س������وودانی باش������ووری بۆمباران کرد و پرس������ی نه‌وت و هێڵه سنوورییه‌کانی نێوان دوو واڵت ،په‌یوه‌ندییه‌کانی نێوان (سوودان) و (سوودانی باشوری) ئاڵۆزتر کرده‌وه. به‌دوای ئه‌ودا ،ئه‌نجومه‌نی ئاسایش������ی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان خوازیاری ڕاوه‌ستانی توندوتیژی له ناوچه سنوورییه‌کان بوو و داوای له هه‌ر دوو واڵت کرد ،که ش������ه‌ڕ و پێکدادانه‌کانی س������ه‌ر سنوور ڕابگرن. جێی ئاماژه پێکردنه که له ()٢٠١١/٦/٩دا ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی س������وودانی باش������وور ڕاگه‌یێندرا .له گۆڤاری هه‌ڵبژاردن ،ژماره ()١٣دا به ئاماژه به کۆمه‌ڵێک کێش������هی سیاس������ی و مێژوویی باس لهوه کرابوو که" :سه‌ره‌ڕای سه‌ربه‌خۆیی سودانی باشوور، کێش������هی س������نووریی به‌تایبه‌ت هه‌ندێک ناوچه‌ی نه‌وتی له نێوان دوو واڵتدا یه‌کالی������ی نه‌کراونه‌ته‌وه .وێده‌چێت ئه‌م گرفته یه‌کێک له کێشه‌کانی داهاتووی نێوان دوو واڵت بێت". ناڕوونیی هێڵه س������نوورییه‌کانی نێوان دوو س������وودان ،کێڵگه نه‌وتیی������ه‌کان و داهاتی دوو والت له به‌رهه‌می نه‌وت ،ئه‌م س������ێ کیش������ه قورسه‌ن که تا ئێس������تا چاره‌سه‌ر نه‌کراون .گه‌رچی له‌و ماوه‌یه‌ش������دا چه‌ندین ج������ار کۆبوونه‌و‌ه و دانوس������تان له نێوان پایه‌به‌رزه‌کانی سوودان و س������وودانی باشووردا بهڕێوه چووه،
به‌اڵم ئاکامێکی ئه‌وتۆی لێ نه‌که‌وتۆته‌وه .هه‌ر ئه‌مه‌ش بۆته جێی نیگه‌رانی������ی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان .له ب������ه‌ر ئهوه ئه‌م دامهزراوه جیهانییه نیگه‌رانی ئهوهیه که ئه‌م کێشان‌ه دوو واڵت به‌ره‌و شه‌ڕ به‌رێت. کۆماری س������وودان باس������ی لهوه کردووه که ده‌بێ سوودانی باش������وور بۆ که‌ڵک وه‌رگرتن له بۆڕیی������ه نه‌وتییه‌کانی ئه‌و واڵته، به‌ش������ێک له داهاتی ن������ه‌وت به ده‌وڵه‌تی س������وودان بدات .به‌پێی ئاماری کارناس������انی کاروباری دوو س������وودان ،ئ������ه‌و دوو واڵته گرێدراوی داهاتی نه‌وتن .نزیک به ()%٩٨ی داهاتی س������وودانی باشوور له ڕێگه‌ی نه‌وته‌وه دابین ده‌بێت. گه‌رچی سه‌رکۆماری س������وودانی باشوور ئه‌مری کشانه‌وه‌ی س������وپاکه‌ی له کێڵگه نه‌وتییه‌کانی (هێگلیک) دا ،به‌اڵم وێناچێت گرژی و نیش������اندانی ماسوولک‌ه له نێوان ئه‌و دوو واڵته‌دا به‌ره‌و خاویی هه‌نگاو بنێت. زۆرینه‌ی دانیش������تووان سوودانی باشوور مه‌سیحین و دوای ٢٠ساڵ شه‌ڕی بۆ سه‌ربه‌خۆیی ،له ()٢٠١١/٦/٩دا له سوودان جیابۆوه .به‌اڵم له ماوه‌ی ئه‌م یه‌ک ساڵه‌دا په‌یوه‌ندییه‌کانی نێوان ئه‌م دوو واڵته به‌رده‌وام س������ارد و گرژ بووه .له ماوه‌ی بیس������ت س������اڵی ڕابردوودا نزیک به دوو ملیۆن که‌س له ش������ه‌ڕی ناوخۆ گیانیان له‌ده‌س������تدا و به هه‌زارانیش کۆچیان کرد .ئه‌نجومه‌نی ئاسایش������ی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان به دهربڕینی نیگه‌رانیی خۆی س������ه‌باره‌ت به بارودۆخی دوو واڵت ده‌رب������ڕی ،که لهوانهیه ئه‌م دۆخ‌ه ئاگری ش������ه‌ڕ له نێوان سوودان و س������وودانی باشووردا خۆش بکات.
نیسانی 2012
5
لیستی داخراو و لیستی كراوه‌ی هه‌ڵبژاردن و به‌راوردێك
نووسینی :سه‌كوان ئه‌رگۆشی ل������ه په‌یڕه‌وكردن������ی دیموكراس������ییه‌ت و ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردن������دا ،چه‌ند سیس������ته‌مێكی هه‌ڵب������ژاردن هه‌ن كه ڕێكاره‌كان������ی ده‌نگدان و ئه‌ژماركردنی ده‌نگه‌كانی له‌س������ه‌ر بنی������ات ده‌نرێن ،له ناویاندا سیس������ته‌می لیس������تی كراوه و لیستی داخراوه. به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ،هیچ سیسته‌مێكی هه‌ڵبژاردن به ڕه‌هایی باش������تر نییه له سیس������ته‌مێكی دیكه ،به‌ڵكو هه‌ر یه‌كێكیان بۆ قۆناغێكی دیاریكراوی گه‌شه‌ی دیموكراسییه‌ت ده‌گونجێت .واته پهیوهس������ته ب������ه هه‌لومه‌رجی واڵتهكه و ئاستی گه‌ش������هی دیموكراسی ،رۆش������نبیری ،پێكهاته و پێداویس������تییه‌كانی كۆمه‌ڵگ������ه .لهوانهیه ئه‌و سیس������تهمه هه‌ڵبژاردن������هی ئێس������تا ب������ۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك گونج������اوه ،له داهاتوویه‌كی نزیكدا ته‌واو پێچه‌وانه‌ی پێداویستییه‌كانی بێ������ت .لێ������ره‌دا ئه‌وه‌مان ب������ۆ ڕوون ده‌بێت������هوه كه هیچ سیسته‌مێكی نموونه‌یی و بێ كه‌موكوڕی بوونی نییه ،به‌اڵم له بارودۆخ و س������ه‌رده‌مێكی دیاریك������راودا په‌یڕه‌وكردنی سیسته‌مێكی گونجاو بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه جیا له‌وانی دیكه قازانج و سودێكی زۆر به ژیانی سیاسی و دیموكراسیی كۆمه‌ڵگه‌كه ده‌به‌خشێت. ب������ه ش������یكردنهوهی خاڵه به‌هێ������ز و الوازه‌كانی هه‌ردوو
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
سیس������ته‌می لیس������تی داخرا و كراوه و به‌راوردكردنێك له نێوانیاندا ،هه‌وڵده‌ده‌ین ئه‌و بۆچوونه‌ی سه‌ره‌وه پشتڕاست بكه‌ینه‌وه: یه‌كه‌م :سیسته‌می لیستی داخراو به‌پێی ئه‌م سیستهمه ،ده‌نگدان له‌سه‌ر به‌رنامه‌ی حزبه‌كان ده‌بێت نه‌ك پاڵێوراوان .ناوچه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌س������ه‌ر چه‌ند بازنه‌یه‌ك������ی به‌رفراواندا دابه‌ش ده‌كرێت و هه‌ندێك جاریش گش������ت ناوچه‌كه ده‌كرێت به یه‌ك بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن .حزب و الیهنه به‌شداربووه‌كان هه‌ڵده‌ستن به داڕشتنی به‌رنامه‌ی خۆیان و رێكخستنی لیسته‌كانیان .به‌پێی یاسای هه‌ڵبژاردنی واڵتهكه ،ناوی پاڵێوراوان له‌ناو لیسته‌كاندا دیاریده‌كرێت و ده‌نگده‌ریش ده‌نگ به كۆی لیسته‌كه ده‌دات. دووه‌م :سیسته‌می لیستی كراوه ئه‌م سیستهمه جه‌خت له‌سه‌ر خودی پاڵێوراوه‌كه ده‌كات. ناوچه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌و سیسته‌مه‌دا به‌سه‌ر چه‌ند بازنه‌یه‌كی به‌قه‌باره بچووك و به‌ژماره زۆردا دابه‌ش ده‌كرێن .پێویسته هه‌ر پاڵێوراوێك ڕێژه‌یه‌كی دیاریكراوی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت ،كه له یاس������ای هه‌ڵبژاردنی واڵتدا دیاریده‌كرێت ،بۆ ئه‌وه‌ی ببێت به نوێنه‌ر ل������ه‌و دامه‌زراوه‌یه‌ی که هه‌ڵبژاردنی بۆ ئه‌نجام ده‌درێت.
به‌راوردیك له‌نێوان هه‌ردوو سیسته‌مه‌كه‌دا -1له‌كاتی په‌یڕه‌وكردنی لیستی داخراو ،كه‌مترین ڕێژهی ده‌نگی به‌شداربووان پشتگوێ ده‌خرێت ،واته زۆرترین رێژه‌ی به‌شداربووان له‌و دامه‌زراوه‌یه‌ی هه‌ڵبژاردنی بۆ ده‌كه‌ن (بۆ نموونه په‌رله‌مان) نوێنه‌رێكیان ده‌بێت .به‌پێی ئه‌و ده‌نگانه‌ی به لیس������ته‌كه دراون به‌گوێره‌ی ڕیزبه‌ندیی پاڵێوراوانی ناو لیسته‌که ،له سه‌ره‌وه بۆ خوارهوه دابه‌شده‌كرێن. هه‌رچی لیس������تی كراوه‌یه ،رهنگه گش������ت پاڵێوراوه‌كان ده‌نگی پێویس������ت بۆ س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌س������ت نه‌هێنن ،له‌و كاته‌دا ئه‌و ده‌نگانه‌ی به پاڵێوراوه سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كه دراون پش������تگوێ ده‌خرێن و بۆ پاڵێوراوێكی دیكه ئه‌ژمار ناكرێن. یاخود پاڵێوراوێك زۆرتر له ڕێژهی پێویست ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت ،به‌هه‌مان شێوه ده‌نگه زیاده‌كان بۆ پاڵێوراوێكی دیكه ئه‌ژمار ناكرێن ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر سه‌ر به‌هه‌مان الیه‌نیش بن. بۆ نموونه ئه‌گه‌ر لیستێكی داخراو له ده پالێوراو پێكهاتبێت و هه‌ر پاڵێوراوێك پێویس������تی به په‌نجا هه‌زار ده‌نگ بێت و لیس������ته‌كه 400هه‌زار ده‌نگی به‌دس������هێنابێت ،ئه‌وا هه‌شت پاڵێوراوی یه‌كه‌م س������ه‌ر ده‌كه‌ون ،به‌اڵم له لیس������تی كراوه‌دا ئه‌گ������ه‌ر پاڵێوراو پێویس������تی به په‌نجا ه������ه‌زار ده‌نگ بێت و بتوانێت 100هه‌زار ده‌نگ به‌ده‌س������ت بێنێ������ت ،له‌و كاته‌دا نیوه‌ی ده‌نگه‌كان پش������تگوێ ده‌خرێن و بۆ هیچ پاڵێوراوێكی دیكه ئه‌ژمار ناكرێن. -2له لیس������تی داخراودا چانس������ی سه‌ركه‌وتنی هه‌ندێك له چینه‌كان������ی كۆمهڵگه زیاتره وه‌ك ئافره‌تان و كه‌مینه‌كان، ڕهنگه به به‌شداریكردنیان به لیستی كراوه ئه‌و چانسه‌یان كه‌متر بێت ،به‌تایبه‌ت ئه‌و واڵتانه‌ی له سه‌ره‌تای گه‌شه‌كردنی دیموكراسییه‌تدان ،دابونه‌ریت و کو‌لتوور ڕۆڵێكی سه‌ره‌كی له هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌ره‌كاندا ده‌بینێت. -3له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سیس������ته‌می تاكه‌كه‌س������ی بهنده له‌سه‌ر ڕكابه‌رایه‌تیی خ������ودی پاڵێوراوه‌كان بۆ س������ه‌ركه‌وتن ،نه‌ك به‌رنامه‌ی حزب و الیه‌نه‌كان و له بازنه‌یه‌كی بچووكدا هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بهڕێوه ده‌به‌ن ،بۆیه زۆربه‌ی جار كه‌ش������وهه‌وای هه‌ڵبژاردن جوڵه و گه‌رموگوڕییه‌كی زیاتر بهخۆیهوه ده‌بینێت به به‌راورد له‌گه‌ڵ لیس������تی ك������راوه‌دا .ئه‌مه‌ش دهبێته هۆی به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕێژهی ده‌نگدان و ش������ه‌رعییه‌تێكی زیاتر به هه‌ڵبژاردن ده‌دات (ئه‌و كاته‌ی هه‌ڵبژاردن ئازاد بێت و له‌ژێر كاریگه‌ری هیچ فشارێكدا نه‌بێت). -4له لیس������تی داخراودا ده‌نگده‌ر ده‌ن������گ به به‌رنامه‌ی حزب و الیه‌ن������ه‌كان ده‌دات ،واته ڕكابه‌رایه‌تییه‌كه له‌س������ه‌ر بنه‌مای ه������زر و بڕوابوون ده‌بێت و زیاتر جه‌خت له‌س������ه‌ر
بابه‌ت������ه نه‌ته‌وه‌یی و نیش������تمانییه‌كان ده‌كات������هوه .هه‌رچی سیسته‌می لیس������تی كراوه‌یه ،ئه‌وا ڕكابه‌رایه‌تیكردن له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی������ه كه‌س������ییهكانهوه بهنده و تیای������دا ده‌مارگیریی خێڵه‌كی ،ناوچه‌گه‌ری و بنه‌ماڵه‌یی زه‌ق ده‌بنه‌وه. -5په‌یوه‌ندی������ی نێ������وان پاڵێوراو و ده‌نگده‌ر له لیس������تی داخراودا زۆر الوازه و ڕهنگه هه‌ندێكجار له‌ناو ئه‌و لیسته‌ی که به‌ش������داربووه‌كه ده‌نگی پێداوه ،كه‌س������ێك س������ه‌ركه‌وێت و ببێت������ه نوێن������ه‌ری ،ڕێك پێچه‌وانه‌ی خواس������تی ئه‌و بێت و به هیچ ش������ێوه‌یه‌ك متمانه‌ی به‌و نوێن������هره نه‌بێت .به‌اڵم له لیستی كراوه‌دا پاڵێوراوه‌كان دیارن و ئه‌گه‌ر ڕاسته‌وخۆش نه‌یناس������ێت ئه‌وا چه‌ند زانیارییه‌كی له‌باره‌ی پاڵێوراوه‌كه‌وه ههیه .له‌و كاته‌دا ده‌نگده‌ر به‌خواس������تی خۆی ئه‌و كه‌س������ه دیاریده‌كات كه ده‌یه‌وێت ببێت به نوێنه‌ری ئه‌و. -6بازنه‌كانی لیستی داخراو به‌رفراوانن و پاڵێوراوانی ناو لیسته‌كه ده‌ستیان به گشت ده‌نگده‌رانیان ناگات ،به‌و هۆیه‌وه ئه‌گ������ه‌ری كڕینی ده‌نگ و هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن������ی ده‌نگده‌ران كه‌متر ده‌بێته‌وه ،هه‌رچی لیس������تی كراوه‌یه له‌به‌ر بچووكیی قه‌باره‌ی بازن������ه‌كان ،پاڵێوراو ده‌توانێت به زۆرتری������ن ڕێژهی ده‌نگده‌ر بگات و به‌شێوه‌یه‌ك له ش������ێوه‌كان كاریگه‌ری بخاته سه‌ریان بۆ ئه‌وه‌ی ل������ه به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و ده‌نگ بده‌ن .به‌مه‌ش ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی خاوه‌ن دراو و پایه له‌وانی دیكه زیاتر ده‌بێت. -7له كاتی په‌یڕه‌وكردنی سیس������ته‌می لیس������تی داخراو، دوودڵی الی ژماره‌یه‌ك������ی زۆری ده‌نگده‌ر په‌یدا ده‌بێت ،به‌و پێی������هی دڵنیا نییه له‌وه‌ی كه ئه‌و ده‌نگ������هی ده‌دات به‌ر ئه‌و پاڵێ������وراوه ده‌كه‌وێت كه خۆی ده‌یه‌وێ������ت ببێت به نوێنه‌ری، به‌ڵكو ڕیزبه‌ن������دی پاڵێوراوه‌كه له‌ناو لیس������ته‌كه‌دا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتن یان سه‌رنه‌كه‌وتنی دیاری ده‌كات .ئه‌مه‌ش دهبێته هۆی س������اردبوونه‌وه‌ی زۆرێك له ده‌نگ������ده‌ران و دابه‌زینی ڕێژهی به‌شداریكردن. جگه له‌م دوو سیس������تهمه ،چه‌ند سیس������ته‌مێكی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردن هه‌ن كه له هه‌ندێك واڵت و هه‌ڵومه‌رجدا په‌یڕه‌و ده‌كرێن ،لهوانه لیستی نیمچه كراوه ،به‌پێی ئه‌م سیستهمه ده‌نگ������ده‌ر ده‌توانێت ده‌ن������گ به كۆی لیس������ته‌كه بدات و له هه‌م������ان كاتدا ده‌نگ به پاڵێوراوێ������ك یان چه‌ند پاڵێوراوێكی ناو لیس������ته‌كه بدات ،وه‌ك ئه‌وه‌ی له دواهه‌مێن هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراقدا په‌یڕه‌و كرا. هه‌ندێ������ك واڵتیش ل������ه دوو كاتی جی������اوازدا هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌ده‌ن ،كاتێ������ك ته‌رخان ده‌كرێت بۆ ده‌نگدان به‌پێی لیستی داخراو و كاتێكیش بۆ لیستی كراوه ،وه‌ك ئه‌وه‌ی له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له واڵتی میسردا په‌یڕه‌و كرا.
نیسانی 2012
7
به‌رنامه‌ی كار ی حیزب و كاندیده‌كان ل ه ئینگلیزییه‌وه :ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری ی حیزب و ی خ������وارهوه ده‌رب������اره ئ������ه‌م پره‌نس������یپانه ی یاس������ادانان و پراكتیزه‌كردن كاندیده‌كان������ن كه ڕێنوێن������ ی سڤیل و ێ پره‌نس������یپه یه‌كه‌مه‌كان له بنچینه ده‌كه‌ن .س������ ی مافه سیاس������ییهكانهوه داڕێژراون ،له كاتێكدا حه‌وته‌كان ی تر په‌یوه‌ندی������ان به‌وه‌و‌ه ههیه كه ل������ه پراكتیزه‌كردندا چ ی ی پێویس������ته تاكو به‌شێوه‌یه‌ك ی سیاس������ بۆ سیس������ته‌مێك دیموكراسییان‌ه کاره‌کانی خۆی بەڕێوه بەرێت.
ی یان له‌گ������ه‌ڵ حیزبه‌كانی تردا، ئازادانه ،چ به تاكه‌كه‌س������ ی حیزبه سیاس������ی و كاندیده‌كانیش هه‌روه‌ها بۆ ئه‌گه‌ره‌كان ی له به‌س������تنی كۆنگ������ر‌ه و كۆبوونهوه ،هه‌روه‌ه������ا له‌الیه‌ك ی كاروباره‌كانیان بۆ بانگه‌شه‌كردن تریش������هوه بۆ ڕاپه‌ڕاندن دهگهڕێتهوه .ئه‌گه‌ر دیاریكردنه‌كان سه‌پێنران ،ئه‌وا ناچار ی پارێزگاریكردن له قس������هی ڕه‌ق و ده‌ب������ن مه‌س������ه‌له‌كان ی بهێنن‌ه كایه‌وه. ی كینه و توندوتیژ ورووژاندن
ی ڕێكخستن ئازادی
ی ئاشتییان ه و دادوه‌ران ه ڕكابه‌رییه‌ك
ی ی ڕێكخس������تن ب������ۆ ئازادی ل������ه‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئازادی پێكهێن������ان و په‌یوه‌ندیكردنی حیزبه سیاس������ی و ڕێكخراو‌ه ی تر دهگهڕێتهوه ،هه‌روه‌ها به‌هەمان ش������ێوه سیاس������ییه‌كان ی ئه‌م جۆره حیزب و ڕێكخراوانه‌ش بۆ مافه یاس������ایییه‌كان ده‌گه‌ڕێت������هوه .بۆ نموونه ،پارێزگاری له ناو و لۆگۆیه‌كه‌یان ی ی یاس������اییان هه‌بێت و به شێوه‌یه‌ك بكه‌ن ،كه‌س������ایه‌تییه‌ك ی دادوهرانه هه‌ڵس������وكه‌وتیان له‌گه‌ڵدا بكرێت ،به‌بێ گوێدان ی زمان و نه‌ژاد و ئایینی ئه‌ندامانی. تاوانباركردن
ی ی ڕكابه‌ریكردن له هه‌ڵبژاردندا به ش������ێوه‌یه‌ك بۆ ئهوه ئاش������تیانه و دادوهرانه بهڕێوه بچێت ،ئه‌وا پێویسته حیزبه ی یارییه‌ك‌ه ی تر له‌سه‌ر ڕۆڵ سیاسی و كاندید و یاریكه‌ره‌كان ی ڕازی بن .ئه‌م جۆره ڕۆاڵنه حیزبه سیاسییه‌كان له قسه ی هه‌ڵبژاردن و ناوزڕاندن ی و توندوتیژییه‌كان ڕه‌ق و كین������او ێ ئه‌م ج������ۆره ڕهزامهندییه له به ب������ه دوور ده‌گرێت .ده‌كر ی ی ڕه‌فتاركردن و له چوارچێوه‌یه‌ك ی ئاره‌زوومه‌ندانه كۆدێك ی یاساییشدا به س������زای سه‌پێنراویشه‌وه ،شتێكی نافه‌رم بێت.
ئازادیی به‌ش������داریكردنی تاكه‌كه‌سێك له هه‌ڵبژاردندا بۆ ئه‌گه‌ری تاكه‌كه‌س������ه‌ك‌ه له ئاماده‌ب������وون و هه‌ڵبژاردنی ئه‌و دهگهڕێتهوه .ده‌كرێ ئه‌و كه‌س‌ه كاندیدێكی سه‌ربه‌خۆ ،یان ی سیاسی ،یانیش س������ه‌ر به ڕێكخراوێك س������ه‌ر به حیزبێك بێت. ی دروس������ت داده‌نرێن پره‌نس������یپه‌كان كاتێك به ش������تێك كه دیاریكردنی كه‌س������ه‌ك‌ه بۆ ئازادیی به‌ش������داریكردن له ی جیاوازی و بوونی په‌یوه‌ندی و هۆكار هه‌ڵبژاردندا ،نه‌بوون ی ڕهخنهگرانه نییه ته‌ئكید ی له‌خۆده‌گرێت .شتێك و بێالیه‌ن ی بكرێتهوه له‌وه‌ی كه ئاخۆ ده‌ستنیش������انكردن و پرۆس������ه پااڵوتن به ڕوونی له یاساكه‌دا ئاماژه پێدراون.
ی ڕاس������ته‌قینه و ی ده‌نگ������ده‌ران ئاره‌زوویه‌ك ب������ۆ ئ������هوه ماناداری������ان له هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئ������ه‌و ڕۆژه‌دا هه‌بێت ،ئه‌وا ی باش بۆ ی به ش������ێوه‌یه‌ك ی حیزبی و یاس������ای سیس������ته‌م ی ی فره‌حیزب ی سیسته‌م وردبوونه‌و‌ه له دۆزینه‌و‌ه و به‌رده‌وامی ی كراون ،یاخود بوار بۆ كاندیده س������ه‌ربه‌خۆكان ئامۆژگار فه‌راهه‌م ده‌كرێت تاكو ئام������اده‌ی هه‌ڵبژاردن بن ،هه‌روه‌ها ی فراوانیان له له‌به‌ر ئه‌وه‌ش تاك������و ده‌نگده‌ران ئاره‌زوویه‌ك نێوان حیزبه سیاسی و كاندیده سه‌ربه‌خۆكاندا هه‌بێت.
ی به‌شداریكردن ل ه هه‌ڵبژاردندا ئازادی
ی ڕاده‌ربڕین ئه‌نجومه‌ن و ئازادی
ی ئه‌نجومه‌ن و ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین دهگهڕێتهوه بۆ ماف ی ی خۆیان به ش������ێوه‌یه‌ك هاوواڵتی������ان له دهربڕینی بیروڕا
8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
ی (پلۆرالیزم) فره‌حیزب
ی هه‌ڵبژاردندا ی ل ه پرۆسه گشتگیر
ی هه‌ڵبژاردنێك������دا ،هه‌ڵبژاردنه‌ك‌ه له هه‌موو الیه‌نه‌كان������ ی هه‌ڵبژاردن و ی هه‌ڵب������ژادن و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی بۆ یاس������اكان ی هه‌ڵس������وكه‌وتكردن و هتد ...ده‌گۆڕێن .پێویسته كۆده‌كان واڵتان بڕیاربده‌ن كه ئاخۆ چ جۆره به‌ش������داربوونێكیان له حیزبه سیاس������ی و كاندید و ده‌نگده‌ر ،هه‌روه‌ها گره‌وكار‌ه
ی تریش������یان ده‌وێت .ده‌كرێ به‌ش������داربوونه‌ك‌ه گرنگه‌كان������ زۆر ش������ێوهی جیاواز له ئاگاداركردنه‌و‌ه بۆ راوێژكردن و ی بڕیاردان یان ئازادی له چاودێریكردنی ده‌نگدان به‌ش������ێك ی و جیاكردن������هوهی ده‌نگه‌كان ،هه‌روه‌ها ل������ه به‌راوردكردن ئه‌نجامه‌كان له خۆبگرێت.
ی یاریكردن ی ئاست مه‌یدان
ی و یاس������ایی و ڕهنگه ڕاس������تیی‌ه سیاس������ی و كولتوور ی بارودۆخێك ،كه دارایی������ه‌كان ببنه هۆكاری هاتنه‌كای������هوه ی سوودێكی نادادوه‌رانه‌یان ی سیاس هه‌ندێك كاندید و حیزب ی سه‌ره‌ده‌ری له‌گه‌ڵ به سه‌ر ئه‌وانی تردا هه‌بێت .بۆ ئهوه ێ واڵتان جه‌خت لهوه بكهنهوه ئه‌م بارودۆخه‌دا بكرێت ،ده‌كر كه هه‌موو كاندید و حیزبه سیاسییه‌كان له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌و‌ه هه‌مان مامڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت .هه‌روه‌ها ڕهنگه به‌هه‌مان ی ی وه‌ك پشكه ته‌رخانكراوه‌كان بۆ زیادكردن شێوه پێوه‌ره‌كان ی گرووپه تازه هاتووه‌كان دابنرێن. ڕێژهی به‌شداریكردن
ی ی میدیا و ئاماده‌كردن هاتنه‌ژووره‌وه ڕاپۆرت
میدیاكان ب������ۆ ده‌نگده‌ر و كاندید و حیزبه سیاس������ی و ی ئه‌و زانیارییان‌ه گره‌وكاره‌كانی تر كه‌ناڵی گرنگن ،بۆ ئهوه كه پهیوهس������تن به ههڵبژاردنهوه به‌ده‌س������ت بێنن .پێویسته چوارچێوه یاساییه‌كان به هه‌ڵسوكه‌وتی جۆراوجۆره‌وه له ی نووس������ین و تێڕوانینی كاری حیزبه سیاسییه‌كان و ئه‌وان تردا پارێزگاری له ئازادیی خۆیان بكه‌ن ،هه‌روه‌ها پێویسته ئ������ه‌و ڕێگایانه‌ش دیاری بك������هن كه ته‌ئكید له‌س������ه‌ر ئهوه بكرێتهوه كه حیزب و كاندیده‌كان به ش������ێوه‌یه‌كی دروست ی ی گش������ت بچنه ژووره‌وه و ڕووداوه‌كان وه‌ك میدیایی موڵك بنووسن.
ی به‌رپرسان ه و شه‌فاف ی سیاسی دارای
ی سیاس������یی مۆدێرندا به‌شێكی گرنگه، پاره له هه‌ڵمه‌ت هه‌روه‌ها چوارچێوه یاسایی و پراكتیز‌ه به‌ڕێوه‌به‌رییه‌كان، ی حیزب و دارایی هه‌ڵمه‌ته‌كه ڕێك ده‌خه‌ن .ڕهنگه ڕێكاره‌كان ی گونجاو ب������ۆ پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی گش������تی و هاتنه‌ن������اوه‌وه ی گشتی له‌الیه‌ن كاندید ی سه‌رچاوه پێوه‌ره‌كانی به‌كارهێنان ی بۆ كاندید یا حیزبه ناوبراوه‌ك������هوه و كۆمه‌ككردنی دارای ی هه‌ندێك و حیزب������ه سیاس������ییه‌كان ،یاخ������ود قه‌ده‌غه‌كردن سهرچاوهی تایبه‌تی پاره‌كۆكردنه‌وه له خۆ بگرن.
ی سیاسی ی حیزب ی ناوخۆ دیموكراسی
ئه‌گه‌ر حیزبێكی سیاسی بیه‌وێت پره‌نسیپی سیاسه‌ته‌كان ی هه‌ڵب������ژاردن له ناو حیزبه‌كه‌یدا په‌ی������ڕه‌و بكرێن ،ئه‌وا ڕهنگه ڕه‌چ������اوی زانیاریی ناوخۆیی و پرۆس������ه‌كانی ڕاوێژكاری و یاس������اكانی ناوخۆیی(فه‌رمی و نافه‌رمی) بكرێت ،هه‌روه‌ها بناغه‌كان������ی ڕێكخس������تن و بڕی������اردان له ن������او حیزبه‌كه و ش������افییه‌ت له هه‌موو ئاس������ته‌كانیدا پیاده بكرێت .هه‌روه‌ها ڕه‌نگ������ه ئه‌ندامانی حیزبه‌كه ڕۆڵ������ی زیاتر له بڕیارداندا وه‌ك به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردن������ه ناوخۆییه‌كان بۆ پۆس������تی سه‌رۆكایه‌تی یا له ده‌ستنیشانكردنی كاندیده‌كانی حیزبه‌كه بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتوو بگێڕن .به‌هه‌مان شێوه زۆر حیزب بۆ به‌هێزكردنی كاری الس������اییانهی گرووپه تازه‌ناسراوه‌كان له ناو حیزبه‌كانیاندا به باشی كار ده‌كه‌ن. ی ئ������ه‌م پره‌نس������یپانه جیاوازبن ،بۆ ڕه‌نگ������ه لێكدانه‌و‌ه ی ی دادوهرانه له میدیا ی هه‌ڵسوكه‌وت نموونه ڕهنگه نواندن ی ی گش������تیدا به واتایه‌ك له واتاكان پش������كێك خاوه‌نداریه‌تی ی كات بۆ حیزب و كاندیده‌كان یه‌كس������ان له په‌خش������كردن ی ته‌رخان بكات ،له كاتێكدا هه‌ندێك خه‌ڵكی تر ده‌ڵێن ،شتێك ی زیاتر بۆ میدیاكاری له‌و زۆر دادوه‌رانه‌ت������ر ده‌بێت كه كات ش������وێنانه‌دا ته‌رخان بكرێت كه زیاتر پێویس������تیان به كات ی خۆیان به جه‌م������اوه‌ر وه‌ك له ی په‌یام هه‌ی������ه بۆ گه‌یاندن������ ی په‌یامه‌كه‌یان به حیزب������ه دامه‌زراوه‌كان .هه‌ندێك گه‌یاندن ی ی تریش ده‌ڵێ������ن ،ئه‌و حیزبه‌ی ك������ه زیاترین ده‌نگ خه‌ڵك������ ی ی كۆتاییدا به‌ده‌س������ت هێن������اوه ،واته ماف ل������ه هه‌ڵبژاردن ی به‌شداریكردن به قه‌باره‌یه‌كی گه‌وره‌تره‌وه له په‌خشكردن كاتی������ان به‌ده‌س������تهێناوه ،چونك������ه ئهوه س������ه‌لمێنراوه كه ی گه‌وره‌ترین پش������ك له ئهمه گوزارش������ت ل������ه بۆچوونه‌كان هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا ده‌كات. به‌هەمان شێوه ناته‌بایی له نێوان پره‌نسیپه جۆراوجۆره‌كاندا رووده‌دات .ب������ا ئ������ه‌و كۆمه‌ڵگایانه به نموون������ه وه‌ربگرین كه مێژوویه‌كی توندوتیژیان له سیسته‌می ناوخۆی په‌یوه‌ندیدا ههیه، هه‌ر ئه‌و واڵتانه‌ن كه یاساكان هه‌ندێك جار بۆ وره‌كه‌مكردنه‌وه و ته‌نانه‌ت قه‌ده‌غه‌كردنی ئه‌و حیزبه سیاسییانه‌ی كه له‌سه‌ر ئایین یان ڕه‌گه‌ز بنیاتنراون ،به‌كارهێنراون .ڕهنگه ش������تێكی زۆر ئه‌س������ته‌م بێت كه هێڵێك له نێوان پاراس������تنی پره‌نسیپی ڕكابه‌رییه‌كی دادوهرانه و ئاش������تیانه و له‌گه‌ڵ پێش������ێلكردنی پرنسیپه‌كانی ئازادیی ڕێكخستن و ئازادیی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا بكێشرێت. سه‌رچاوهhttp:aceproject.org:
نیسانی 2012
9
ملمالنێی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له (سێنێگال)دا ئا :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی یه‌کش������ه‌مم‌ه ( )٢٠١٢/٢/٢٨هه‌ڵبژاردن������ی سه‌رکۆماری له واڵتی سێنێگالدا به‌ڕێوه‌چوو. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )١٤پاڵێوراو له هه‌وڵی به‌ده‌س������تهێنانی پۆستی س������ه‌رکۆماری ل������ه‌و واڵت������ه هه‌ژاره‌دا بوون. عه‌بدوڵاڵ وادێ س������ه‌رکۆماری س������ێنێگال که له ساڵی ٢٠٠٠ـه‌و‌ه سه‌رکۆماره ،له‌م خوله‌شدا خۆی بۆ ئه‌م پۆسته کاندید کردبوو ،ب������ه‌اڵم ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنه‌ی توندی به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن و هاوواڵتیان بۆوه. له سێنێگالدا هه‌ر سه‌رکۆمارێک ده‌توانێت ته‌نیا بۆ دوو خولی دوای یه‌ک له‌و پۆسته‌دا بمێنێته‌وه ،به‌اڵم ئۆپۆزسیۆنی ئه‌و واڵت������ه( ،عه‌بدوڵاڵ وادێ)یان ب������هوه تاوانبار کرد ،که به‌پێچه‌وانه‌ی ده‌ستووری گشتیی واڵت ڕه‌فتاری کردووه. له هه‌ڵبژاردنی ڕۆژی یه‌کشه‌ممه‌دا هیچ کام له‌و پاڵێوراوانه ڕێژهی پێویستیان بۆ بوون به سه‌رکۆمار به‌ده‌ست نه‌هێنا. ئاکامی ده‌نگه‌کان به‌م چه‌شنه ڕاگه‌یێندرا ،که عه‌بدوڵاڵ وادێ سه‌رکۆماری سێنێگال ()%٣٢ی ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا( ،مه‌کی سال) سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشوو که به‌هێزترین پاڵێوراو بوو، ته‌نیا ()%٢٥ی ده‌نگی مسۆگه‌ر کرد. کۆمیس������یۆنی هه‌ڵبژاردنی ئه‌و واڵت������ه دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامی ده‌نگ������ه‌کان ،باڵویكرده‌وه" :به‌پێی ئهوه که هیچکام له پاڵێوراوه‌کان نه‌یانتوانیوه ڕێژهی پێویس������ت بۆ بوون به سه‌رکۆمار به‌ده‌ست بێنن ،ئه‌وا هه‌ڵبژاردن بۆ دیاریکردنی سه‌رکۆمار له خولی دووه‌مدا بهڕێوه ده‌چێت".
10هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
چه‌ند ڕۆژ پێش هه‌ڵبژاردن ،چه‌ندین پێکدادان و توندوتیژی له نێوان الیه‌نگرانی ئۆپۆزس������یۆن و هێزه ئه‌منییه‌کانی ئه‌و واڵته له پایته‌خت و چه‌ندین ش������اردا ڕوویاندا .به‌گوێره‌ی ڕاپۆرت������ی هه‌واڵده‌رییه‌کان ،س������ه‌ره‌کیترین ه������ۆکار بۆ ئه‌م ش������ه‌ڕ و پێکدادانه ،پاڵێوراوبوونی سه‌رکۆماری واڵت بوو، که ئۆپۆزس������یۆن پێی وابوو عه‌بدوڵاڵ وادێ به پێچه‌وانه‌ی یاس������ای واڵت خۆی کاندید کردۆته‌وه و له‌به‌ر ئهوه داوای پاشه‌کشێیان لێ ده‌کرد. ل������ه ()٢٠١٢/٣/٢٣دا دووه‌می������ن خول������ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری به‌ڕێوه‌چوو .له‌و خول������ه‌دا ته‌نیا ٢پاڵێوراو هه‌وڵیان بۆ به‌ده‌ستهێنانی پۆستی سه‌رکۆماری دا. نزیک به ٥ملیۆن و ٣٠٠هه‌زار هاوواڵتیی سێنێگالی مافی ده‌نگدانیان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا هه‌بووه .دوای ته‌واو بوونی هه‌ڵبژاردن و ڕاگه‌یاندنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن، (مه‌کی سالی)ی ٥٠ساڵه و سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشوو ،به ()%٦٥ی ده‌نگه‌کان بوو به سه‌رکۆماری سێنێگال .هه‌ر به‌دوای ئه‌م ڕاگه‌یاندنه‌دا( ،عه‌بدوڵاڵ وادێ)ی ٨٥ساڵه و سه‌رکۆماری سێنێگال پیرۆزبایی له سه‌رکۆماری نوێ کرد .ئه‌وه‌ی جیگه‌ی س������ه‌رنجی توێژه‌ران و کارناسانی
ئه‌فریقای������ه ،ئهوهیه که جێگۆڕکێی ده‌س������ه‌اڵت له‌و واڵته هه‌ژار و پڕ کیشه‌یه‌دا به شێوه‌یه‌کی هێمن و له ڕێگه‌ی س������ندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه ده‌ستاوده‌ست کرا .ئه‌وه‌ش له حاڵێکدای������ه که باکووری ئه‌فریقا به‌رده‌وام به ڕێگه‌ی ش������ه‌ڕ ،توندوتیژی و کۆده‌تاو‌ه ده‌سه‌اڵتی تێدا ئاڵوگۆڕ کراوه. له هه‌ڵبژاردنی س������ێنێگالدا ئۆپۆزس������یۆنی ئه‌و واڵته الگیریان له پاڵێوراوێتیی مه‌کی سال کرد ،تا سه‌رکۆماری ٨٥ساڵه‌ی واڵته‌که‌یان له‌سه‌ر کورسیی ده‌سه‌اڵت الده‌ن. به‌اڵم یه‌کێک له هۆکار‌ه س������ه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌م پشتیوانیی‌ه ئهوه بوو ،که مه‌کی سالی به دوو دروشمی "به‌رگری له پێناوی کۆم������ار"دا و "خه‌بات له دژی گه‌نده‌ڵیی دارایی" توانی ڕای هاوواڵتیان و ئۆپۆزسیۆن بۆ الی به‌رنامه‌کانی خۆی ڕابکێشێت. کۆتاییهێن������ان به ش������ه‌ڕی ناخۆ (که س������ی س������اڵه به‌رده‌وامه) ،س������ه‌قامگیریی ئاشتی و چاره‌سه‌رکردنی کێش������ه‌کان له‌گه‌ڵ دراوس������ێکاندا ،هه‌روه‌ها خه‌بات له دژی گه‌نده‌ڵی ،ئه‌وله‌وییه‌ته‌کانی سه‌رکۆماری داهاتووی سێنێگاله.
مه‌کی سال له وتووێژێکی له‌گه‌ڵ په‌یامنێری euronewsدا س������ه‌باره‌ت به کێشه‌ی گه‌نده‌ڵی و گه‌نده‌ڵکاران گوتی" :من ناخوازم ڕاوی گه‌نده‌ڵکاران بک������ه‌م ،دادگا‌کانی ئێم‌ه ده‌بێ ئه‌و کار‌ه بکه‌ن ،ئه‌ویش نه له‌س������ه‌ر بنه‌مای تۆڵه‌سه‌ندنه‌و‌ه و ساتوس������ه‌وداکردن یا پشتگوێخستنی ئه‌وان ،به‌ڵکو ده‌بێ ئه‌و پرۆس������هیه یاس������ایی و سروش������تی بێت ،تا کێشه‌کان چاره‌س������ه‌ر بکرێن .ده‌بێ له‌و ب������واره‌دا پێداچوونه‌وه‌یه‌کی گشتی بکرێت".
سێنێگال ناوی فه‌رمی:
کۆماری سێنێگال
پایته‌خت:
داکار
پانتایی واڵت:
196.722کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
12.860.717که‌س
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٤٢،٦ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژهی ژنان:
()%٥٠،٤
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٩،٦
پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی:
( )%٣٨،٥وۆلۆف )%٢٧( ،تووکوولۆر )%١٥( ،سێرێر )%٥( ،ماندینکا )%٤( ،دیۆال)%٢،٣( ، سۆنینکێ و نزیک به ()%٨یش به‌سه‌ر گرووپه بچووكه‌کانی تردا دابه‌ش ده‌بێت.
زمانی فه‌رمی:
فه‌رانسه‌وی و گه‌وره‌ترین زمانی ئاخه‌فتنیش (وۆلۆف)ـه.
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%٤١،٩( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٦ ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
(٢٠٠٦ – )%٣٣
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
(٢٠٠٦ – )%٥٢،٣
ئابووری:
( )%١٦،٦کشتوکاڵ )%٢١،٧( ،پیشه‌سازی و ()%٦١،٧یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه .ئامار ٢٠٠٩
نیسانی 2012
11
دیموکراسی؛ ئازادی ،په‌یوه‌ندییه‌کان و پهروهرده
ی نیۆیۆرك ی هۆك ،زانكۆ نووسه‌ر :سیدن وه‌رگێڕانی بۆ كوردی :ڕه‌سووڵ بایز مه‌حموود شێو ه ژیانێكی دیموكراتیك
له‌م سااڵنه‌ی دواییدا ،چه‌مكی دیموكراسی ئهوهنده به‌رباڵو و هه‌راو بووهتهوه كه ده‌كرێ هه‌م وه‌ك ده‌س������ته‌واژه‌یه‌كی سیاسی و هه‌میش وه‌ك ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ئه‌خالقی كه‌ڵكی لێ وه‌ربگیرێ .ئاخۆ "ش������ێوه ژیان������ی دیموكراتیانه" ته‌نیا وشه‌ی سه‌ر زار و زمانن؟ "دووی������ی" لهوانهیه یه‌كه‌م كه‌س������ێك بێ كه ل������ه هه‌مووان پتر ،په‌ره‌ی به الیهنه ئه‌خالقییه‌كه‌ی وش������هی دیموكراس������ی داوه .ئام������اژه‌ش به‌وه دراوه كه بۆچی ئه‌و الیهنه واقیعییه‌ی ده‌س������ته‌واژه‌كه پ������ه‌ره‌ی پ������ێ دراوه .ئێم������ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك به دیموكرات داده‌نێین كه بنچینه و بنه‌مای هاوواڵتیبوون تێیدا، هه‌ر له س������ه‌روه‌ت و سامانی پیاوێكی س������پی پێسته‌وه بگره هه‌تا هه‌موو پیاوه‌كان و له‌وێش������هوه تا ده‌گاته س������ه‌روه‌ت و س������امانی پیاوان و ژنان ،له‌خۆ بگ������رێ و دواجار بۆ هه‌موو به‌ته‌مه‌ن������ه‌كان به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ن������ه‌ژاد و ره‌گه‌ز و ئایین یان ماڵ و س������امان ،ئه‌و بنه‌مایانه یه‌كس������ان و وه‌ك یه‌ك بن.
12هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
به تایبه‌تی كاتێك كه له سیس������ته‌مێكی دیموكراتدا كرده‌یه‌ك پشتڕاست دهكرێتهوه و ئێمه‌ش ده‌ڵێین ئه‌و كرده‌یه ،نه‌ك هه‌ر شكل و فۆڕمه‌كه‌ی دیموكراسی ،به‌ڵكو ڕۆح و گه‌وهه‌ره‌كه‌شی پێشێل كردووه ،له‌و كاته‌دا ته‌نیا الیه‌ن و مانا ئه‌خالقییه‌كه‌ی دیموكراس������ییه كه وات������ا به‌و جیاوازییانه ده‌به‌خش������ێ .هه‌ر بۆیه‌شه دیموكراسی شێوه‌یه‌كی ڕێكخستنه كه تێیدا ناوه‌ند و داموده‌زگاكان������ی كۆمهڵگه جۆرێك ڕێك خراون و ئاماده‌كراون كه یه‌كسانی و به‌رابه‌ری ده‌كه‌نه بنه‌ما و بنچینه‌ی هه‌موو ڕێز و حورم������هت و بایه‌خ پێدانێكه به مرۆڤه‌كان .هیچ كه‌س نابێ له‌به‌ر تایبه‌تمه‌ندییه‌كی سرووش������تی و نه‌گۆڕ وه‌ك نه‌ژاد یان ره‌گه‌ز ،پێگه سیاسییه‌كه‌ی خۆی له‌ده‌ست بدات. بڕیاردان :شێوه ژیانی دیموكراتیانه هه‌ر له سه‌ره‌تادا شتێكی دیكه‌ش ده‌كات‌ه بنه‌ما كه كارێكی زۆر ده‌كات‌ه سه‌ر ناوهنده سیاس������ی و نا سیاس������ییه‌كان .به‌پێی ئه‌و بنه‌مایه، ئه‌و خه‌ڵكه‌ی ژیانیان به هه‌ندێ بڕیاره‌وه به‌س������تراوه‌ته‌وه،
ی������ان كۆمهڵه بڕیارێ������ك كار ده‌كات‌ه س������ه‌ر ژیانیان ،ده‌بێ بتوانن بیروبۆچوونی خۆیان له‌سه‌ر ئه‌و بڕیارانه ده‌ربڕن و كاریگه‌رییان له‌سه‌ریان هه‌بێ. ڕوانینی دیموكراتیانه له به‌رانبه‌ر ڕوانینی دیكتاتۆری و سه‌ره‌ڕۆیانه‌دا ،هانده‌ری وتووێژ و باس و ڕاوێژی ئازادانه‌ی‌ه له‌سه‌ر پێداویستی و هه‌ڵبژاردنه‌كان .به‌اڵم گاڵته‌جاڕ ده‌بێ ئه‌گ������ه‌ر له منداڵ‌ه كه‌م ته‌مه‌نه‌كان بگه‌ڕێین بڕیار له س������ه‌ر ژیانی خێزانه‌كان بده‌ن ،یان ته‌نانه‌ت بڕیاری ئهوه بده‌ن كه كام توخم و ره‌گه‌ز و كه‌ره‌س������ه و ئامراز بۆ په‌روه‌رده‌یه‌كی گونجاو پێویستن .لهوانهیه باری ده‌روونیی سوپای واڵتێكی دیموكراتیك له‌چاو واڵتێكی نادیموكرات جیاواز بێت ،به‌اڵم زۆر س������اویلكانه‌ی‌ه كه بڵێین ئه‌و میكانیزمانه‌ی له كه‌ش و فه‌زا سیاس������ییه‌كه‌ی واڵته دیموكراته‌ك������ه‌دا هه‌ن ،ده‌بێ له كاروباره سه‌ربازییه‌كه‌شیدا هه‌ر هه‌بن. جۆره‌كانی دیموكراسی :ئه‌گه‌رچی كه‌ڵك وه‌رگرتن له ده‌سته‌واژه‌ی "شێوه‌ی ژیانی دیموكراتیانه" ئاساییه ،به‌اڵم بێ ئه‌مال و ئه‌وال ده‌بێ له زه‌ینی خۆماندا مانای دیموكراسی وه‌ك فۆڕمێكی سیاسیی حكوومه‌ت بخه‌ین‌ه سه‌رووی هه‌موو شتێكه‌وه .ئه‌گه‌ر وا نه‌بێ لهوانهیه جۆره‌كانی دیموكراسی وه‌ك دیموكراس������یی سیاسی ،یان دیموكراسیی ئیتنیكی له نه‌بوونی دیموكراس������یی سیاس������یدا دڕدۆنگی ساز بكات و ببێت������ه چه‌كێك بۆ فێڵ و ته‌ڵه‌كه .بۆ نموونه له ماوه‌ی چل و پێنج ساڵ شه‌ڕی س������ارددا كه قۆناغی ملمالنێی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئه‌خالقیی نێوان ئه‌ورووپای ش������ه‌رقیی بن ده‌سه‌اڵتی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت و هاوپه‌یمانێتیی رۆژئاوا بوو به س������ه‌ركردایه‌تیی ئه‌مریكا ،هه‌ندێ له حیزبه سیاسییه‌كان و تیورداڕێژه‌ره‌كان بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان ده‌كرد كه جیاوازیی نێوان یه‌كێتیی س������ۆڤیه‌ت و ئه‌مریكا ته‌نیا له‌و راس������تییه‌دا شاراوه‌ته‌وه كه له یه‌كێتی سۆڤیه‌تدا دیموكراسیی ئابووری له نه‌بوونی دیموكراس������یی سیاس������یدا سه‌ركه‌وتووه و زاڵ بووه ،به‌اڵم له دیموكراس������ییه سیاسییه‌كانی رۆژئاوادا به تایبه‌تی له ئه‌مریكا ،دیموكراس������یی سیاسی ههیه ،كه‌چی دیموكراسیی ئابووری هه‌ر نییه. ئه‌و باسه ،هه‌ر وه‌ك ئۆپۆزیسیۆنه‌كانی نێو كۆمه‌ڵگاكانی بن ده‌ستی یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت و زۆربه‌ی تیۆرداڕێژه‌ره‌كانی دیموكراس������ییه رۆژئاواییه‌كان له دژی راوه‌ستاونه‌ته‌وه و به‌ر‌په‌رچیان داوه‌ته‌وه ،هه‌ندێ تاوانباركردن و تۆمه‌تیش������ی تێدایه .زۆرجاران دیموكراسیی ئابوورییان له‌گه‌ڵ یه‌كسانیی ئابووری كه دوو ش������تی زۆر لێك جیاوازن ،لێ تێك چووه. خه‌ڵكێك له‌وانه‌ی������ه وه‌ك یه‌ك ده‌وڵه‌مه‌ند یان هه‌ژار بن ،یان
ئه‌وه‌ی كه سه‌ره‌ڕای بانگه‌شه‌ی یه‌كسانی ،لهوانهیه كۆمه‌ڵێك جیاوازیی گ������ه‌ور‌ه و كۆمهڵه جیاوازییه‌ك������ی قووڵ هه‌ر وا ب������ه‌رده‌وام له ئارادا بن .ته‌نان������هت ئه‌گه‌ر له كۆمه‌ڵگایه‌كی دیاریش������دا ،هه‌ر به‌راستی شێكی وه‌ك یه‌كسانیی ئابووری هه‌بێ ،هه‌بوونی ئه‌و یه‌كسانییه به‌ته‌نیا و له‌خۆیدا نیشانه‌ی بوونی دیموكراسی نییه. دیموكراس������یی ئاب������ووری ب������ه پێچه‌وانه‌ی یه‌كس������انیی ئابووری ،ته‌نیا ئه‌و كاته ههیه كه ئه‌و كه‌س������انه‌ی ده‌كه‌ون‌ه به‌ر كاریگه‌ریی ناوهنده ئابوورییه‌كانی كۆمهڵگه و كردهوه و سیاسه‌تی ناوهنده ئابوورییه‌كان كار ده‌كات‌ه سه‌ر ژیانیان، ئ������ه‌و كه‌س������انه بتوانن ب������ێ ئه‌مال و ئه‌وال ماف������ی ئه‌وه‌یان هه‌بێ خۆی������ان هه‌لومه‌رجه‌كانی كاركردن و سرووش������تی كاره‌كه‌یان و تا ڕاده‌یه‌كیش پاداش������تی كاره‌كه‌شیان دیار بكه‌ن .به ش������ێوه‌یه‌كی سرووشتی ئه‌و مافه بهستراوهتهوه به گه‌ش������هی ڕێكخراو و ناوهنده ئازاد و سه‌ربه‌خۆكان یان ڕێكخراوه‌كان������ی كرێكاران ،جا چ كرێكاری س������اده بن یان فه‌رمانبه‌ری پسپۆڕ و ئه‌و ناوه‌ندانه‌ش به‌ستراوه‌ی ده‌وڵه‌ت نه‌بن ،به‌ڵكو سه‌ربه‌خۆ و وه‌اڵمده‌ری ئه‌ندامه‌كانیشیان بن. كرده‌ی دیموكراس������یی ئابووری به‌و واتای‌ه بهستراوهتهوه، به چۆنێتیی به‌كارهێنانی ئازادیی بیروڕا ده‌ربڕین ،ئازادیی ڕاگه‌یان������دن ،میدی������ای ئازاد و ئازادیی ك������ۆڕ و كۆبوونهوه پێكهێنان .كه‌وابوو ،ئه‌گه‌رچی دیموكراسیی سیاسی ده‌كرێ به‌بێ دیموكراس������یی ئابوورییش هه‌بێ ،به‌اڵم دیموكراسیی ئابووری ناتوانێ به‌بێ هه‌بوونی دیموكراس������یی سیاس������ی هه‌بێ .كاتێ سیس������تهمه دیموكراتیكییه‌كان له كۆماره‌كانی چێك و هه‌نگاریا و پۆلۆنیا و جێی سیسته‌مه‌كانی پێشووی ئ������ه‌و واڵتانه‌یان گرت������هوه ،وته‌بێژه‌كانی ئ������ه‌و واڵتانه ،ئه‌م خاڵه‌یان پشتڕاست كردهوه.
دیموكراسی و ئازادی
دیموكراس������ی كێش������ه و گێچه‌ڵ������ی زۆرن .هه‌ندێكیان له ناكۆكی������ی نێوان پێداگری له‌س������ه‌ر یه‌كس������انی ل������ه تیۆریی دیموكراتی������ك و گرۆیی و مه‌یلبه‌ری پاراس������تنی جۆراوجۆری و ئازادیی تاكه‌كه‌س������ییهوه س������ه‌رچاوه ده‌گرن .ئه‌له‌كسیس دۆتۆكویل و ئه‌وانه‌ی ڕه‌خنه‌یان له دیموكراسی ههیه ،شان به شانی الیه‌نگرانی دیموكراسی وه‌ك "میل" لهوه تۆقیبوون كه په‌ره‌گرتنه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنی ئه‌و سنووره یاساییانه‌ی بۆ كه‌ڵك وه‌رگرتن له دارایی و هه‌ڵس������وكه‌وتی تاكه‌كه‌س������ی دانراون ،ببنه هۆی لێكترازانی ئازادیی تاكه‌كه‌سی. ئازادیی تاك :به‌رته‌س������ك كردنه‌و‌ه و سنوورداركردنی ئازادیی‌ه تاكه‌كه‌س������ییه‌كان له كۆمه‌ڵگ������هی دیموكراتیكدا تا
نیسانی 2012
13
ڕاده‌یه‌ك ،له‌س������ه‌ر بنه‌مای تیۆری و كرده‌ی دیموكراسییان‌ه نییه ،به‌ڵكو به‌هۆی ئه‌و په‌یوه‌ندیی‌ه ئاڵۆز و پێچه‌اڵوپێچانه‌وه‌ی‌ه كه له‌نێو كۆمهڵگهی به‌ره‌و گه‌ش������ه‌كردندا هه‌ن ،تا ئاستێك كه سنووره تاكه‌كه‌س������ی و تایبه‌تییه‌كان جۆرێك به فه‌رمی بناسرێن ،كه نه‌كه‌ونه به‌ر په‌الماالری ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵت. هیچ مه‌ترس������ییه‌كی له تاقه‌ت به‌ده‌ر ،هه‌ڕه‌ش������ه له ئازادی ن������اكات .س������ه‌ره‌ڕای نیگه‌رانییه‌كانی "تۆكوی������ل" و میل ،له كۆمه‌ڵگ������ه دیموكراتیكه‌كانی ئێس������تادا ،له چ������او كۆمهڵگه دیموكراتییه‌كانی س������ه‌رده‌می ئه‌و بیرمه‌ندانه ،خه‌ڵكیش و ده‌س������ه‌اڵتیش به‌رامبه‌ر كردهوه و تیۆرییه چه‌وته‌كان ،زۆر زۆر س������ینگ فره‌وانترن .به‌و پێیه س������نووره‌كانی ئازادیی تاكه‌كه‌س ل������ه هه‌ندێ ب������واردا ئهوهنده به‌ری������ن و هه‌راو بووهتهوه كه هه‌ست ده‌كرێ ،هه‌ڕه‌شه له ته‌كووزی (نه‌زم) و به‌ڕێوه‌چوونی قانوون ده‌كات .له ویالیهته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا هه‌ر به‌راس������تی ئاوایه .له‌و ش������وێنه‌ی كه به‌پێی ئه‌س������ڵی قانوون‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كه‌یان ،چه‌ك هه‌ڵگرتن ئازاد‌ه و قه‌ده‌غ������ه نییه ،رۆژ به رۆژ ژماره‌ی ئه‌و خه‌ڵك‌ه ئاس������اییه‌ی (ئه‌وانه‌ی سه‌رباز نین) چه‌ك هه‌ڵده‌گرن ،پتر ده‌بێت و ئه‌وه‌ش بووه‌ت‌ه په‌ره‌گرتنی ئینس������ان كوشتن و ده‌ستدرێژیكردن له گه‌ڕه‌كه گه‌وره‌كانی شاره‌كاندا. زۆربه‌ی ڕه‌خنه‌گره‌كان له‌س������ه‌ر ئه‌و ب������اوه‌ڕه‌ن كه ئه‌و مافه (مافی چه‌ك هه‌ڵگرتن) ئه‌وه‌ن������ده به‌رباڵو كراوه‌ته‌و‌ه كه ئاسایش������ی گشتی ،كه یهكێكه له بنه‌ماییترین مافه‌كان، كه‌وتووه‌ت‌ه به‌ر هه‌ڕه‌ش������ه و مه‌ترسییه‌وه .وا دێت‌ه به‌ر چاو كه پاراستنی بااڵنسی نێوان مافه‌كانی تاكه‌كان له‌به‌رامبه‌ر یه‌كتریدا ،له س������ه‌ر به‌ستێنی پێداویس������تییه‌كه‌ی كۆمهڵگه بۆ ته‌ناهی و ئاس������وودیی ،یهكێكه له گه‌وره‌ترین كێش������ه و گرفته‌كانی سه‌ده‌ی بیست و یه‌ك. پارێزراوبوونی ماف����ی كه‌مایه‌تییه‌كان :قه‌بووڵكردنی پارێزراوبوونی مافی كه‌مینه‌كان له سیسته‌مێكی دیموكراتدا، مه‌ترس������یی دیكتاتۆرییه‌تی زۆرینه كه‌م ده‌كاته‌وه .به‌اڵم مافی كه‌مینه‌كانیش نابێ وه‌ك ش������تێكی ڕه‌ها لێك بدرێته‌وه .به‌ڵكو ئه‌و مافه به‌س������تراوه‌ته‌وه به ئاكام و ده‌ره‌نجامی كردهوه و هه‌ڵس������وكه‌وتی كه‌مینه‌كان ،به ئازادی و ئاسایشی زۆرینه و كۆی گش������تیی كۆمه‌ڵگه‌كه‌وه .جگه له‌وه‌ش ئه‌و مافه لهوانهیه شتێكی پێچه‌وانه بێ .لهوانهیه ئازادیی ڕاده‌ربڕین له‌گه‌ڵ مافی تاك بۆ ئه‌وه‌ی بدرێته دادگایه‌كی داده‌په‌روه‌رانه ،یان ته‌نانه‌ت مافی ژیان و زیندووبوونی قوربانی ،تێكه‌اڵو بكرێ .له‌و كاتانه‌دا ده‌بێ مافه‌كانی كهمینه سنووردار بكرێنه‌وه .ده‌كرێ بپرسین ج������ا چ جیاوازییه‌ك ههیه له نێ������وان دهوڵهته دیموكراتیك و
14هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
نادیموكراتیكه‌كاندا؟ مه‌گه‌ر ئه‌وه‌شیان (دیموكراتیكه‌كه‌ش) به بیانووی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی‌ه گشتییه‌كان ،ماف و ئازادیی هاوواڵتییه‌كان سنووردار ناكاته‌وه؟ یه‌ك������ه‌م جیاوازییه‌كه‌یان ئهوهیه كه ده‌وڵه‌تی دیموكراتیك به‌ها و گه‌وهه‌ری مافه مه‌ده‌نییه‌كان به فه‌رمی ده‌ناس������ێ. كاتێك ده‌ست ده‌كات به قه‌ده‌غه‌كردن و سنوورداركردنه‌وه‌ی ماف������ه مه‌ده‌نییه‌كان ،زۆر له‌س������ه‌رخۆ و به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆی ح������ه‌زی لێ بێ ،ئه‌و كاره ده‌كات .دووه‌م ئهوهیه كه ،ئه‌گه‌ر هات و ده‌رك������ه‌وت و روون بۆوه كه جێبه‌جێكردنی مافێكی مه‌ده‌نی ،زیانێك������ی كۆمه‌اڵیه‌تیی ئه‌وتۆی ل������ێ ده‌كه‌وێته‌و‌ه كه ماف و ئازادییه‌كانی خه‌ڵك بخاته مه‌ترس������ییهوه ،ته‌نیا ب������ۆ ماوه‌یه‌ك������ی كورت ئه‌و م������اف و ئازادیی‌ه س������نووردار دهكرێتهوه و هه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه هه‌لومه‌رجه‌كان ئاسایی بوونه‌وه ،وه‌ك خۆی لێ ده‌كه‌نه‌وه .دواجار له سیسته‌مێكی دیموكراتدا ،ئه‌و ئاسته‌نگ و سنوورانه‌ی ناوه‌ند و داموده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌كان له هه‌ر ئاس������تێكدا دایانناون ،ده‌كرێ له‌الیه‌ن ده‌زگای دادوه‌رییه‌و‌ه چاویان به‌س������ه‌ردا بخش������ێنرێته‌و‌ه و سه‌ر له‌نوێ تاوتوێ بكرێنه‌وه.
هه‌ندێ ل ه كێشه‌كانی كۆمهڵگهی دیموكراتیك
پێچه‌اڵوپێچی و ئاڵۆزیی كۆمهڵگه دیموكراتییه مۆدێڕنه‌كان، ئازادیی بیر و باوه‌ڕه‌كان و پێویستبوونی پاراستنی بااڵنس و هاوسه‌نگیی نێوان به‌رژه‌وه‌ند‌ه دژبه‌یه‌كه‌كان ،هه‌ر هه‌موو له‌سه‌ر یه‌ك كۆمه‌ڵێك كێش‌ه و كۆسپ و ته‌گه‌ره‌یان خستووه‌ت‌ه سه‌ر ڕێی دیموكراسییه‌كانی سه‌رده‌م له سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌مدا. په‌یوه‌ندیی���ه‌كان :ب������ه تایبه‌تی زۆر ئه‌س������تهمه ڕۆڵی میدی������اكان و باقی ئامرازه‌كان������ی په‌یوه‌ندیی له كۆمهڵگهی دیموكراتیكدا پێناسه بكه‌ی .هه‌مووان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن كه میدی������اكان ده‌بوو له بازنه‌ی یاس������اكاندا دژی تۆمه‌تی سه‌خس������ی ئازاد بن كه س������نووره‌كه‌ی ل������ه واڵتێكه‌و‌ه بۆ واڵتێك������ی دیكه جی������اواز‌ه و گۆڕانی به‌س������ه‌ردا دێ .به‌اڵم له‌وه‌ش سه‌رووتر ،بابه‌تی خاوه‌ندارێتیی میدیاكان ،ڕۆڵێكی به‌رچاو و كاریگه‌ری ههیه له دیاریكردنی ئاس������تی ئازادی و به‌رپرس������یارێتییه‌كه‌یان ل������ه هه‌مبه‌ر كۆمه‌ڵگ������ه‌دا .میدیا ئ������ازاده‌كان دیاره كه بۆچی ناتوانن حكوومی بن .له واڵته دیموكراته‌كاندا ،میدیاكان س������ه‌ر به كه‌رتی تایبه‌تن .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سروشتی ئه‌و خاوه‌ندارێتیی‌ه هه‌ندێ جاران ،كار ده‌كات‌ه س������ه‌ر بیچم و فۆڕمی هه‌واڵه‌كان یان لهوانهیه ببێته ه������ۆی كه‌ڵك وه‌رگرتنێكی خراپ له چیرۆكه‌كان بۆ كۆمه‌ڵێك ئامانجی ورووژێنه‌ر .به شێوه‌یه‌كی ئایدیال ،میدیای ئازاد
ده‌بێ به‌رپرسیار بێت و له هه‌مبه‌ر هه‌قیقه‌ته‌كاندا وه‌اڵمده‌ر بێ������ت .میانڕۆ بێت و ب������ه‌دوور بێ ل������ه ده‌مارگرژی و زۆر وردبینانه ڕاپۆرتی شت‌ه ڕاس������ته‌قینه‌كان و دهربڕینی بیرو ڕا سیاسییه‌كان لێك بكاته‌وه .به‌اڵم ئه‌سته‌میشه بتوانی له پێناسه و تێگه‌یش������تن له‌و وشه‌یه‌دا دڵی هه‌مووان ڕازی و قایل بكه‌یت. له هه‌ندێ له واڵتاندا ،ناوه‌ند و دامهزراوه و ڕێكخراوی گه‌وره‌ی وه‌ك حیزبی سیاس������ی و ڕێكخراوه‌كان و كلێسا و بزووتنه‌و‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان هان ده‌درێن بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌ی خۆیان باڵو بكهنهوه .كه‌وابوو ئازادیی چاپه‌مه‌نی ،ئازادیی باڵوكردن������هوهی ڕۆژنام������ه و میدیای ده‌روه‌س������تیش له‌خۆ ده‌گرێت .به‌ش������ه سه‌ربه‌خۆكانی سیس������تهمه كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ه دیموكراتیكییه‌كان ب������ۆ گه‌یاندنی په‌یامه‌كانی خۆیان ،كه‌ڵك له ش������ێوه‌كانی دیكه‌ی میدیای گش������تییش وه‌ك ته‌له‌ڤزیۆن وه‌رده‌گرن كه خه‌ڵك به گشتی ده‌ستیان پێیان ڕاده‌گات .ئه‌و شۆڕش‌ه ته‌كنۆلۆژیی‌ه به‌تایبه‌تی له ویالیهته یه‌كگرتووه‌كاندا زۆر به‌رچاوه ،به‌اڵم زۆر خێرا هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان ده‌ته‌نێته‌وه. ئه‌و شێوه‌گه‌له‌ی كه هه‌م ژماره و هه‌میش به‌رپرسیاره‌تیی ڕۆژنامه و میدیا گش������تییه‌كان پتر و ئه‌ركی سه‌رش������انیان قورس������تر ده‌كات ،هێش������تاش ده‌بێ هه‌ر بدۆزرێنه‌وه .هیچ فۆڕمۆلێكی تاقانه نییه كه بتوانێ له هه‌موو شوێنێك به‌كار بێ .ئه‌و ش������ێوازه‌ی له بریتانیا بهڕێوه ده‌چێت و ده‌گونجێ و سیس������ته‌می هه‌واڵده‌رییه حكوومییه‌كه‌ی به نموونه‌یه‌كی بێالیه‌نی ناسراوه ،له فه‌ڕه‌نسا كه سیسته‌می میدیاییه‌كه‌ی الیه‌نگری حكوومه‌ته ،جێبه‌جێ ناكرێت .ئهوه ئه‌و ش������تانه‌‌ن كه ب������ه‌رده‌وام ڕووبه‌ڕوویان ده‌بینه‌وه .لهوانهیه باش������ترین به‌رگری له ئازادیی سیسته‌مه‌كانی میدیای گشتی له واڵته دیموكراته‌كاندا ،له‌و الیه‌نه‌و‌ه بووبێ كه میدیاكان و كهناڵه ته‌له‌فزیۆنییه‌كان ،به گشتی و تایبه‌تییه‌وه ،ده‌بێ جۆراوجۆر ب������ن و كار و كرده‌وه‌كانیش������یان به پێی ڕێس������ا ئهخالقییه پرۆفیش������ناڵه‌كان ،ده‌بێ به ویستی خۆیان و به وردبینی و هه‌ستیارییه‌وه هه‌ڵسه‌نگێنرێت. پ���هروهرده :ڕۆڵی میدیاكان و كاریگه‌رییه‌كه‌یان له‌سه‌ر دیموكراس������ی دیمه‌نێك‌ه له ڕۆڵی پ������هروهرده له كۆمهڵگهی دیموكراتیك������دا .ئه‌گه‌ر یه‌كێك ئه‌و بیروب������اوه‌ڕه ئهخالقییه دیموكراتیكه به جیددی وه‌رگرێ كه هه‌موو خه‌ڵك ده‌بێ بتوانن له كۆمه‌ڵگه‌دا گهشه بكه‌ن و پهروهرده ببن ،كۆمهڵگه ده‌بێ به‌رپرسیاره‌تیی دابینكردنی پێداویستییه‌كان و ڕه‌خساندنی ده‌رفه‌ته په‌روه‌رده‌ییه‌كان بۆ هه‌م������وو ئه‌ندامه‌كانی بگرێت‌ه ئه‌ستۆی خۆی.
ئه‌و به‌ئه‌ستۆگرتنه‌ش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه پێویسته ،بریتییه له په‌روه‌رده‌یه‌ك كه كرده‌وه‌ی هۆشیارانه‌ی هاوواڵتییه‌كان به‌وه‌و‌ه به‌س������تراوه‌ته‌وه .ش������تێك كه هه‌ت������ا ئاماده‌كردنی تاكه‌كان بۆ به‌رنامه‌یه‌ك������ی كاركردنی گونجاو له‌گه‌ڵ توانا ده‌روونییه‌كانی������ان ،هه‌ر وا به‌رده‌وام ده‌ب������ێ .ئه‌وه‌ش به‌و مانایه‌یه كه پهروهرده له سیس������ته‌مێكی دیموكراتدا ،ته‌نیا په‌روه‌رده‌ی ئابووری یان هزری یان په‌روه‌رده‌ی ئه‌و كهسانه نیی������ه كه به زگماك هه‌ڵكه‌وت‌ه و پیتۆڵ������ن .ناكرێ هه‌مووان هه‌ڵبژێریت ،ب������ه‌اڵم ده‌كرێ هه‌مووان بانگهێش������ت بكه‌یت. كه‌وابوو ده‌بێ ده‌رفه‌ت و هه‌لی په‌روه‌رده‌یی یه‌كس������ان بۆ هه‌مووان دابین بكرێ. یه‌كس������انیی ده‌رفه‌ته په‌روه‌رده‌ییی������ه‌كان به‌هۆی جیاوازیی������ه بنه‌ماڵه‌ی������ی و ژینگه‌یییه‌كان ،ش������تێكی مه‌حاڵه .به‌و حاڵه‌شه‌وه وه‌ها بنه‌مایه‌ك ،كاریگه‌ریی به‌رباڵوی هه‌ی������ه .ئه‌و بنه‌مایه ده‌یه‌وێ كۆس������پ و له‌مپه‌ر و بێبه‌شكردنه‌كان له بوارگه‌لی نیشته‌جێبوون و ته‌ندروستی و خۆشگوزه‌رانیدا كه ناهێڵن تاكه‌كان گهشه بكه‌ن ،البه‌رێ .ده‌بێ زۆر ڕێگه‌ی وا بدۆزرێنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌زموونه په‌روه‌رده‌یییه‌كان ئهوهنده زۆرن بن كه پێویستییه تاكه‌كه‌سییه‌كانی قوتابییان دابین بكرێن .كاتێ بیرۆكه ئه‌خالقییه‌كه‌ی دیموكراس������ی وه‌رگی������راو قه‌بووڵ ك������را ،ئیتر ده‌ك������رێ بزانین له قوتابخانه‌كان و له كۆمه‌ڵگه‌ش������دا كێش������ه ڕه‌وا و ناڕه‌واكان و به‌جێ و نابه‌جێیه‌كان كامانه‌ن. ل������ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك������ی دیموكراتیك������دا ش������تێك به ناوی جیاوازی خس������تن و هه‌اڵواردن ك������ه دهبێته هۆی قه‌بووڵ نه‌كردن و بێ رێزی به كه‌سایه‌تیی هه‌موو تاكه‌كان ،بوونی نییه .یه‌كس������انیی هه‌ل و ده‌رفه‌ته په‌روه‌رده‌ییه‌كان ناكرێ و نابێ هه‌ڵس������وكه‌وت یان ده‌ره‌نجامی یه‌كس������ان و وه‌ك یه‌ك������ی لێ بكه‌وێته‌وه .جیاوازییه‌كان له توانایی و پێگه و داهات و ده‌سكه‌وتدا ،به‌رده‌وام هه‌ر ده‌بن .هه‌رچه‌نده‌ش نابه‌رابه‌ری������ی چینایه‌تیی گه‌یش������تبێته كه‌مترین ئاس������تی خ������ۆی ،به‌اڵم تا ئه‌و جێیه‌ی كه ئه‌و جیاوازییانه له‌س������ه‌ر بنه‌مای توانایی و لێهاتوویی و به‌ش������داریی كۆمه‌اڵیه‌تیی تاكه‌كه‌س������ی بن نه‌ك له‌س������ه‌ر بنه‌مای نه‌ژاد و چین یان ره‌گه‌ز و نهتهوه و ئایین ،یه‌كس������انی و به‌رابه‌رییه‌كه زۆر زۆر زیاتره له‌چاو ئه‌و سیسته‌مانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای پوان و ئیمتیازی بنه‌ماڵه‌یی یان ده‌سه‌اڵتی چینێكی ته‌كنۆكرات و به‌رپرس������انی ههڵبژارده دام������ه‌زراون و خۆیان پێگه و پۆسته‌كانی خۆیان دیاری ده‌كه‌نه‌وه.
نیسانی 2012
15
ده‌س����ته و تاقمگه‌لی دژ به سیس����ته‌می دیموكراسیی خۆماڵ����ی :بوونی گرووپگه‌لی سیاسی كه خوازیاری ڕووخان و له‌ناوچوونی سیستهمه دیموكراتییه‌كانن ،كێشه‌یه‌كی كرده‌یی و تیۆریی هه‌ستیاری له دیموكراسییه‌كاندا هێناوه‌ته گۆڕێ كه له جێی خۆیدا زۆر گرنگ������ه .ئه‌و گرووپانه لهوانهیه بۆ له‌ناوبردنی دیموكراسی هه‌ر كه‌ڵك له ناوه‌نده‌كانی كۆمهڵگهی كراوه و ئازاد وه‌رگرن������هوه ،تا ئه‌و جێیه‌ی بك������رێ گرووپه ئاژاوه‌چییه‌كان وه‌ك سیخوڕ و س������ه‌ر به هێزه ده‌ره‌كییه‌كان له قه‌ڵه‌م بده‌ن .ده‌كرێ قانوونێك دابنرێ بۆ ئه‌وه‌ی ،ئه‌وانه‌ی سه‌ر به هێزه ده‌ره‌كییه‌كانن بێن و ناوی خۆیان بنووس������ن ،دیاره ب������ه مه‌رجێك ئه‌و گرووپانه ئاماده بن به‌ستراوه‌یی خۆیان به‌و هێزه ده‌ره‌كییانه‌وه پشتڕاست بكه‌ن������هوه و دانی پیا بنێن .به‌اڵم كێش������هی تیۆریك له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی گرووپه خۆماڵییه‌كانی دژه دیموكرات كه له ئازادییه‌كان و پوانه قانوونیی������ه‌كان كه‌ڵك وه‌رده‌گرن ،بۆ ئه‌وه‌ی له‌س������ه‌ر به‌رنامه‌یه‌ك بۆ س������ڕینه‌وه‌ی ئه‌و مافانه به‌رده‌وام بن و كهمینه و دژبه‌ره‌كان له‌و مافانه‌ی ئێس������تا خۆیان هه‌یانه بێبه‌ش بكه‌ن ،هه‌ر وا له‌سه‌ر جێی خۆیه‌تی. وته‌بێژه‌كان������ی بیرۆك������هی دیموكراتیك دوو هه‌ڵوێس������تی بنه‌ڕه‌تییان له‌س������ه‌ر ئه‌و بابهته هه‌بووه .یه‌كه‌م هه‌ڵوێستیان ده‌ڵێ :سیس������ته‌مێكی دیموكرات له هی������چ هه‌لومه‌رجێكدا ناچ������ار نییه ده‌س������ت بۆ خۆك������وژی به‌رێ������ت و لێ گه‌ڕێ زۆرینه‌یه‌ك������ی بگ������ۆڕ و ناب������ه‌رده‌وام بیهه‌وێ������ت بنه‌ماكانی حكوومه‌تێكی دیموكراتیكی زۆرینه له‌ناو به‌رێت ،كه بنه‌مای دیموكراسییه .والته‌ر لێیمه‌ن گوتی :كه‌سانێك له دره‌بڕینی بیر و باوه‌ڕیاندا ئازادن كه بیانه‌وێ ئه‌و مافه دوای خۆیان به جێگره‌وه‌كانیشیان بدرێت و بۆ ئه‌وانی رابگوێزن. ده‌س������ه‌اڵتی زۆرینه ته‌نیا كاتێك ل������ه ڕووی ئه‌خالقییه‌و‌ه ڕێگ������ه پێدراوه ك������ه زۆرینه‌یه‌ك������ی دیكه ئ������ازاد بێت ئه‌و ده‌س������ه‌اڵت‌ه س������ه‌ره‌وژێر بكات .له‌و ڕوانگه‌یه‌دا سیستهمه دیموكراته‌كان تا ئه‌و جێی‌ه ده‌بێ ڕێگه به گرووپه سیاسییه دژه دیموكراتیی������ه‌كان بده‌ن ،كه ئه‌و گرووپانه بێهێز و ته‌نیا ئازارده‌رن .هه‌ر كاتێك بوون به هه‌ڕه‌ش������ه‌یه‌كی ترس������ناك، ده‌بێ ناقانوونی ڕابگه‌یه‌نرێن. هه‌ڵوێس������تی دووه‌م ده‌ڵێ" :تا ئه‌و جێی������هی دوژمنه‌كانی دیموكراسی بۆ له‌ناوبردنی دیموكراسی خه‌ریكی بانگه‌شه‌یه‌كی ئاش������تیخوازانه‌ن ،ده‌بێ ئیزنی دهربڕینی بیروباوه‌ڕی خۆیان هه‌بێ .له ڕووی تیۆرییه‌وه ،ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵێك به‌ڕاستی باوه‌ڕی به پرۆس������هی دیموكراسی هه‌بێ ،هیچ كات ده‌سه‌اڵت ناداته ده‌س������ت گرووپێك كه سوێندیان خواردووه له‌ناوی به‌رن .له ڕووی مێژووییشه‌وه زۆر به‌ڵگه هه‌ن كه ئه‌و تیۆرییه پشتڕاست
16هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
ده‌كه‌نه‌وه .جگه له‌وه‌ش ،ئه‌وانه‌ی پشتیوانی لهوه ده‌كه‌ن كه حیزبه دژه دیموكراس������ییه‌كان ته‌حه‌مول بكرێن و رێیان پێ بدرێت ،بانگه‌ش������هی ئهوه ده‌كه‌ن كه ناكرێ خه‌ڵكێك ناچار بكه‌یت ئازاد بن یان ژێرده‌س������ته بن هه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی نه‌هێڵی ناوهنده دیموكراتیی������ه‌كان له‌ناو به‌رن .ئه‌وان دواجار ده‌ڵێن كه ئه‌گه‌ر كاتێك خه‌ڵكی واڵتێك به ش������ێوه‌یه‌كی دیموكراتیك ده‌نگیان به نه‌مانی بنه‌ماكانی حكوومه‌ته دیموكراتییه‌كه‌یان دا ،دیاره س������ه‌لماندوویانه شیاوی سه‌ربه‌خۆ بوون نین .له‌و كاته‌دا لهوانهیه ،پێویست بێ له پێناوی ئازادیدا ،به‌رپه‌رچی ئه‌و بڕیاره‌یان بدرێته‌وه .به‌اڵم ئه‌وه‌ش ناكرێ به په‌یڕه‌وی له دیموكراسی و به‌پێی بنه‌ماكانی دیموكراسی بكرێ. به‌ڵكو دیموكراسی وه‌ك سیسته‌مێكی سیاسی كه به‌بێ ده‌وڵه‌ت ناتوانێ به‌رده‌وام بێت ،ده‌بێ به شێوه‌یه‌كی ئه‌خالقی مه‌حكووم بكرێ .له كرده‌وه‌دا ،كێشه‌ك‌ه به‌پێی ئه‌و ڕاستیی‌ه ئاڵۆزتر ده‌بێت كه گرووپه دژه دیموكراسییه‌كان به گشتی بانگه‌شه‌ی ئهوه ده‌كه‌ن كه خوازیاری به‌رباڵوتركردنه‌و‌ه و به‌هێزتركردنی ناوهنده دیموكراتییه‌كانن. ب������ه‌و پێیه ،خه‌ڵك به گش������تی ده‌بێ جۆره تێگه‌یش������تنێكی ڕهخنهگرانه په‌ره پێ بده‌ن و به وردبینییه‌وه به‌ڵێن و گفت و قسه‌كانی ئه‌و بانگه‌شه‌كارانه هه‌ڵسه‌نگێنن .ئه‌و وردبوونه‌وه‌یه ئه‌گه‌ری گۆڕانی دیموكراسی به‌ره‌و جۆره "تێكه‌ولێكه"یی كه‌م ده‌كاته‌وه .جۆر و ش������ێوازێك له ده‌س������ه‌اڵت كه دژبه‌ره‌كانی خۆی ته‌حه‌مول ناكات و خۆ له‌به‌ر چه‌نه‌وه‌ڕیی ئه‌و كه‌س������انه ڕاناگرێت كه ده‌یانه‌وێ له ژێر ناوی "به‌رژه‌وه‌ندیی نیشتمانی"دا حكوومه‌تێكی دیكتاتۆری دامه‌زرێنن. وه‌فاداربوون به ناوه‌ندگه‌لی دیموكراتیك ته‌نیا كاتێك پته‌و ده‌بێت كه ئه‌و تێگه‌یش������تنه له‌ئارادا بێت ،كه ڕاس������تبوون و به‌جێبوونی پڕۆس������هی بڕیاره دیموكراتییه‌كان زۆر گرنگتره له هه‌ر چه‌ش������نه هه‌وڵێكی دیاریكراو كه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و پرۆسانه س������ه‌ركه‌وتبێ .هه‌روه‌ك مافی پرۆسه قانوونییه‌كان زۆر گرنگتر و له‌سه‌رتره له هه‌رچه‌شنه دادوه‌رییه‌كی حقووقی كه له‌و پرۆسه‌یه‌وه سهرچاوهی گرتبێ .هه‌ر وه‌ك چۆن شێوه پراكتیكییه‌كه‌ی گه‌یش������تن به ئامانج و ده‌ره‌نجام ،له هه‌مبه‌ر چاره‌سه‌رنه‌بوونی كێش������ه‌یه‌كی دیاردا ،به‌ها و نرخی خۆی هه‌ر ده‌پارێزێت ،هه‌ر به‌وجۆره‌ش ده‌بێ پرۆسهی دیموكراسی بخرێته سه‌رووی هه‌موو به‌رهه‌م و ده‌ستكه‌وتێكی دیاره‌وه. تێبینی :نووس������ه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ی له ژێر ناوی (دیموکراسی)دا نووسیوه سه‌رچاوهhttp://www.iranrights.org :
هه‌ڵبژاردنی میانمار ل ه ژێر سێبه‌ری نیزامییه‌کاندا
ئا :هه‌ڵبژاردن ل������ه ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌دا ( )٢٠١٢/٤/١هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له واڵت������ی میانمار (بوورم������ا) به‌ڕێوه‌چوو. له س������اڵی ١٩٩١ب������ه‌والوه ،ئهوه یه‌که‌می������ن جاره که ئۆپۆزسیۆنی به‌هێزی ئه‌و واڵته ،واته (یه‌کێتیی نه‌ته‌وه‌یی بۆ دیموکراسی) به س������ه‌رۆکایه‌تیی خاتوو (ئانگ سان س������ووچی) ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ش������داریی ک������رد .له هه‌ڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٠دا خاتوو سووچی و حزبه‌که‌ی هه‌ڵبژاردنه‌که‌یان برده‌وه ،به‌اڵم نیزامییه‌کانی ئه‌و واڵته ئاکامه‌که‌یان قبووڵ نه‌کرد. ل������ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌دا ،ملمالنێ ته‌نیا له س������ه‌ر به‌ده‌س������تهێنانی ( )٤٥کورس������ی بوو ،ب������ه‌اڵم ئه‌وه‌ش له حاڵێکدای‌ه په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته خاوه‌نی ( )٦٦٤کورسییه. ( )٦١٩کورس������ییه‌که‌ی تر بۆ ده‌س������ه‌اڵتی س������ه‌ربازیی ئ������ه‌و واڵته ته‌رخان ک������راوه و ئه‌وان بڕیار له‌س������ه‌ر ئه‌و کورسییانه ده‌ده‌ن .له‌و ههڵبژاردنه نێوان خولییه‌دا ()٣٧ نوێن������ه‌ر بۆ په‌رله‌مان )٦( ،نوێن������ه‌ر بۆ ئه‌نجومه‌نی پیران و ( )٢نوێنه‌ری������ش بۆ ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌رێمی له‌و واڵته‌دا هه‌ڵده‌بژێردرێن. ئانگ س������ان سووچی که سه‌رۆکی (یه‌کێتیی نه‌ته‌وه‌یی بۆ دیموکراس������ی) و براوه‌ی خه‌اڵتی نۆبێلی ساڵی ()١٩٩١ـه،
س������ه‌ره‌ڕای ڕه‌خنه‌ی توندی س������ه‌باره‌ت به هه‌ڵبژاردن و سنووداربوونی ،ڕایگه‌یاند" :گه‌رچی ئه‌م ههڵبژاردنه ئازاد و ڕه‌وا نییه ،به‌اڵم یارمه‌تی به س������ه‌قامگیریی داهاتووی دیموکراسی له واڵتدا ده‌دات". له هه‌ڵبژاردن������ی نێوان خولیی ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌دا، ( )١٧٦پاڵێ������وراو له ( )١٧حزب بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ٤٥ کورسی له کێبه‌رکێدا بوون .جێی ئاماژه پێکردنه که له هه‌ڵبژاردنی میانم������اردا چه‌ندین ڕێکخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی ب������ۆ چاودێریکردنی ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردن له‌و واڵته‌دا جێگیر بوون. به‌پێ������ی دوایین ئامار ،حزبی (یه‌کێتی������ی نه‌ته‌وه‌یی بۆ دیموکراس������ی) به س������ه‌رۆکایه‌تیی ئانگ سان سووچی له ( )٤٥کورس������یی کێبرکێی له‌س������ه‌ر )٤٠( ،کورس������ی به‌ده‌س������تهێناوه .ئانگ سان س������ووچی بۆ ماوه‌ی نزیک به ٢٠س������اڵ له‌الیه‌ن حکوومه‌تی سه‌ربازی ئه‌و واڵتهوه زیندانی کرا و بۆ ماوه‌یه‌کیش له ماڵه‌وه‌یدا ده‌سبه‌س������ه‌ر کرابوو .ئانگ سان س������ووچی کچی ژێنڕاڵ (ئانگ سان قاره‌مانی سه‌ربه‌خۆیی) میانمار (بوورما)یه ،که له ساڵی ١٩٤٧دا کوژرا. هه‌ندێ������ک ل������ه پایه‌به‌رزه‌کان������ی حزب������ی (یه‌کێتیی نیسانی 2012
17
نه‌ته‌وه‌یی ب������ۆ دیموکراس������ی) به ڕێگ������هی چه‌ندین س������کااڵوه ڕایانگه‌یاندبوو که "له چه‌ندین ش������وێندا ساخته کراوه و ده‌نگی خه‌ڵکیش کڕاوه ".له به‌شێکی تری سکااڵنامه‌که‌دا هاتووه که" :ژماره‌یه‌ک پسووله‌ی هه‌ڵبژاردن واژۆی کۆمیس������ۆنی هه‌ڵبژاردنی له‌س������ه‌ر نه‌بووه و به‌م پسووالنه‌وه ده‌نگ ده‌دران". چه‌ن������د واڵتی ئه‌ورووپی دوای ته‌واو بوونی هه‌ڵبژاردن ئه‌وه‌یان ده‌ربڕی ،که ئه‌گه‌ر بێتوو ئه‌م ههڵبژاردنه یارمه‌تی به پرۆسهی دیموکراس������ی له میانمار (بوورما)دا بدات، ئه‌وا لهوانهیه یه‌کێتیی ئه‌ورووپا گه‌مارۆکانی له‌سه‌ر ئه‌و واڵته‌دا سووک بکاته‌وه.
میانمار یان بوورما
له س������اڵی ١٩٨٩له الیه‌ن نیزامییه‌کانی ئه‌و واڵتهوه، ناوی (بوورما) کرا به (میانمار) ،به‌اڵم ئۆپۆزسیۆنی ئه‌و واڵته ل������ه به‌کارهێنانی ناوی میانم������ار خۆ ده‌پارێزێت و هه‌روا که‌ڵک له ناو‌ه کۆنهکه (بوورما) وه‌رده‌گرێت. نه‌ت������هوه یه‌کگرتووه‌کان ل������ه به‌ڵگه ڕه‌س������مییه‌کانیدا ن������اوی (میانمار) به‌کار دێنێ������ت ،یه‌کێتیی ئه‌ورووپاش له به‌ڵگه‌کانیدا جووتناوی (بوورما /میانمار) ده‌نووس������ێت، به‌اڵم له س������وێد ،بریتانیا ،ئه‌مری������کا و هه‌ندێک واڵتی تر که‌ڵک له ناو‌ه کۆنهکه (بوورم������ا) وه‌رده‌گرن .بوورما له ساڵی ١٩٤٨سه‌ربه‌خۆیی خۆی له بریتانیا ڕاگه‌یاند و له ( )١٩٤٨/١/٤ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی بوورما ڕاگه‌یێندرا.
میانمار (بوورما) ناوی فه‌رمی:
کۆماری یه‌کێتیی میانمار
پایته‌خت:
نایپیداو
پانتایی واڵت:
678.000کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
50.495.672که‌س – ئامار ساڵی ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠٠٩ – )%٣٢،٢
ڕێژهی ژنان:
()%٥١،٢
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٨،٨
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٨ – )%٩١،٩( : ڕێژهی خوێنده‌واری له‌ناو ژنان:
()%٨٩،٢
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%٩٤،٧
ئابووری:
( )%٤٨،٤کشتوکاڵ )%١٦،٢( ،پیشه‌سازی و ()%٣٥،٤یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه -ئامار ساڵی ٢٠٠٤
18هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
شیكردنه‌وه‌ی یاساكان ی هه‌ڵبژاردن و :تەحسین تەها بەهائەدین گشت یاساكانی په‌یوه‌ندیدار به هه‌ڵبژاردن بناسنو به‌ته‌واوی شاره‌زایان بن. یاساكان بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕێژهی گونجانیان لهگهڵپێوهرهكانی هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیكدا شی بكهنهوه. ئه‌و كێماس������ییانه‌ی له یاس������اكاندا هه‌ن بناسن ،تابتوانن به‌درێژایی هه‌ڵبژاردن په‌نجه له‌سه‌ر ئه‌و كێشانه‌ی كه لهوانهیه بێنه پێش دابنێن و دوای هه‌ڵبژاردن كۆمهڵه ئامۆژگارییه‌ك بۆ گۆڕانكاری بخه‌نه‌ڕوو. خشته‌یه‌ك له ناكۆكییه‌كانی هه‌ڵبژاردن بهمهبهستیههڵس������ه‌نگاندنی ئه‌گ������ه‌ری به‌دواداچوونی یاس������ایی و ئاس������انكردنی پۆلێنبه‌ندی و به‌دواداچوونی كێشه‌وبه‌ره یاساییه‌كان ئاماده بكه‌ن.
ئه‌لف – گرنگیی شیكردنه‌و هی یاساكان
یه‌كێ ل������ه الیه‌ن������ه س������ه‌ره‌كییه‌كانی چاودێریكردن ی هه‌ڵبژاردن ،چوارچێوهی یاس������ایییه بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕێژهی گونجان������ی له‌گ������ه‌ڵ پێوه‌ره‌كان������ی هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیكدا .شیكردنه‌وه‌ی یاس������اكان ،كه ده‌ستوور و گش������ت ئه‌و یاسایانه‌ی پهیوهس������تن به ههڵبژاردنهوه له‌خ������ۆ ده‌گرێ ،ده‌بێ ل������ه یه‌كه‌م ده‌رفه‌ت������ی مومكیندا له‌الیه‌ن پسپۆڕه یاسایییه‌كانه‌وه له "یه‌كه‌ی شیكردنه‌وه و هه‌ماهه‌نگی������ی چاودێ������ری" ئه‌نجام ب������درێ .گه‌رچی پرس������ه بنه‌ڕه‌تییه‌كان ده‌بێ له یاسا س������ه‌ره‌كییه‌كاندا هاتبن ،ده‌ركردنی بڕیاره‌كانی په‌یوه‌ست به قۆناغه‌كانی جێبه‌جێكردنی هه‌ڵبژاردن له‌الیه‌ن كۆمیسیۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنه‌كان������هوه الری������ی له‌س������ه‌ر نییه .ب������ه‌م پێیه، تاوتوێكردنی ئه‌م بڕیاران������ه‌ش دهكهوێته ناو به‌رنامه‌ی كاری لیژنه‌ی چاودێره‌وه. ش������یكردنهوهی چوارچێ������وه‌ی یاس������ایی له‌وانه‌ی������ه شێوه‌گرتنی ئامۆژگاریگه‌لێك بۆ هاندانی ته‌بایی و گونجان له‌گ������ه‌ڵ پێوه‌ره‌كان و ده‌روه‌س������ته‌یییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، وه‌كو پێودانگه‌كانی مافه‌كانی مرۆڤ ،یا یه‌كپارچه‌كردن و كاریگه‌رتركردنی یاس������اكانی لێ بكه‌وێته‌وه .له كاتی
داڕش������تنی ئامۆژگارییه‌كان له‌س������ه‌ر كاغ������ه‌ز ،ده‌بێ له هه‌ڵبژاردنی وش������ه‌كاندا وردیی هه‌بێت .خس������تنه‌ڕووی ڕوونكردن������هوهی ڕۆش������ن س������ه‌باره‌ت به پێویس������تیی به‌كارهێنان������ی ئامۆژگارییه‌كان زه‌روریی������ه .بۆ هاندانی گۆڕانكاری و باشتركردنی یاساكانی هه‌ڵبژاردن ،پێش یا پاش هه‌ڵبژاردن ،ده‌كرێ س������وود له‌م ئامۆژگارییانه وه‌ربگیرێت.
ی ب -چوارچێوهی���ه‌ك ب���ۆ ش���یكردنه‌وه یاساكان
ڕێنماییه ته‌واو و تێروته‌سه‌ڵه‌كانی ئاماده‌كراو له‌الیه‌ن "ڕێكخراوی ئاسایش و هاوكاریی ئه‌ورووپا /نووسینگه‌ی دام������هزراوه دیموكراتیك������ه‌كان و مافه‌كان������ی م������رۆڤ" چوارچێوه‌یه‌ك بۆ ش������یكردنهوهی یاساكانی هه‌ڵبژاردن ده‌خه‌نه‌ڕوو .ئه‌م ڕێنماییانه به‌مه‌به‌ستی هه‌ڵسه‌نگاندنی هه‌ماهه‌نگی ،یه‌كپارچه‌یی ،ڕاس������ت و دروستی و ،جێی متمانه‌بوونی ده‌قی پهیوهس������ت به هه‌ڵب������ژاردن ئاماده كراون .له خ������وارهوه كورته‌یه‌ك له‌م ڕێنماییانه ده‌بینن. هه‌ر به‌ش������ێك له ڕسته‌یه‌كی ڕێنما و كۆمه‌ڵێك پرسیاری كلیلی پێك هاتووه.
ی چوارچێوهی یاسایی پێكهاته
چوارچێوهی یاس������ایی ده‌بێ پێكهاته‌یه‌كی ش������ه‌فاف ی هه‌بێ ،گشت خه‌ڵك ده‌ستیان پێڕا بگات و لێی تێ بگه‌ن، له هه‌موو توخمه پێویسته‌كانی هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیك بكۆڵیته‌وه و ،ئهوهنده نزیك له رۆژی هه‌ڵبژاردن په‌سه‌ند نه‌كرێ كه هه‌لێك بۆ به‌كارهێنانه‌كه‌ی نه‌مێنێته‌وه. ئایا چوارچێوهی یاس������ایی بێالیه‌نانه ،ئاش������كرا،شه‌فاف و ش������یاوی ده‌ستگه‌ییش������تن و تێگه‌ییشتنه بۆ گشت خه‌ڵك؟ ئای������ا مافه‌كانی مرۆڤ له پاڵپش������تیی ده‌س������تووربههرهمهندن؟ -ئایا هه‌موو یاسا په‌یوه‌ندیداره‌كان ،لهوانه ده‌ستوور،
نیسانی 2012
19
یاس������ا گش������تی و تایبه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردن ،یاس������اكان ی پهیوهس������ت به هاوواڵتیب������وون ،حیزبه سیاس������ییه‌كان، میدیاكان و ،زانیاریگه‌یاندنی گشتی ،ڕێوشوێنی سزایی و شێوازی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ سه‌رپێچی له یاساكانی هه‌ڵب������ژاردن و ،ڕێنماییه‌كانی "كۆمیس������یۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن "،تاوتوێ كراون؟
ی هه‌ڵبژاردن سیستم
سیستمی هه‌ڵبژاردنی هه‌ڵبژێردراو ،ده‌بێ پابه‌ند ب ێ به الیه‌نیكه‌می پێودانگه‌كانی هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیك له بواری ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی كه ده‌بێ له‌ڕێی ههڵبژاردنهوه به ده‌سه‌اڵت بگه‌ن ،ته‌ناوبی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنه‌كان و ،ڕێكخستنی یه‌كه‌كانی ههڵبژاردنهوه. ئای������ا سیس������تمی هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ب������ه النیكهمیپێودانگهكانی هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیكه‌وه پابه‌نده؟ ئای������ا هه‌موو كورس������ییه‌كانی النی ك������ه‌م یه‌كێ لهئهنجومهنه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی یاس������ادانان له هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیكدا دیاری ده‌كرێن؟ ئایا هه‌ڵبژاردنی دیموكراتیك له وه‌رزی مهعقووڵدابهڕێوه ده‌چێ؟ ئایا چوارچێوهی یاسایی له شێوازی ڕێكخستن وتاوتوێكردنی یه‌كه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌كۆڵێته‌وه؟ ئایا فۆرمۆلی گۆڕینی ده‌نگ بۆ فه‌رمان و قۆناغهكانیتهرخانكردنی فه‌رمانه‌كان بۆ كاندیده‌كان به ڕۆش������نی به‌یان كراوه؟ ئایا سیس������تم به‌شێوه‌یه‌كی دادوهرانه و به‌دوور لهههاڵواردن له‌گه‌ڵ كه‌مینه‌كان ڕه‌فتار ده‌كات؟
ی هه‌ڵبژاردن ماف
چوارچێوهی یاس������ایی ده‌بێ گرێنتی بكات كه گشت ئه‌و هاوواڵتییانه‌ی گه‌ییش������توونه‌ته ته‌مه‌نی یاسایی ،له مافی یه‌كسان و هه‌موانیی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردن به‌هره‌مه‌ن بن. ئایا گش������ت ئه‌و هاواڵتییانه‌ی به ته‌مه‌نی یاس������اییگهییشتوون مافی یه‌كسان و هه‌موانییان بۆ به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردندا ههیه؟ ئایا چوارچێوهی یاسایی گرێنتی ده‌كات كه مافیدهنگدان به‌بێ هه‌رجۆره هه‌اڵواردنێك و له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌كسانی له‌به‌رده‌م یاسادا به تاكه‌كان بدرێ؟ -ئای������ا س������نوورداركردن یا له‌مپه‌رگه‌لێ������ك له‌باره‌ی
20هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
پێدانی مافی ده‌نگدان به تاكه‌كان بوونی ههیه و ،ئه‌گه‌ر وایه ئایا ئه‌وان له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای بارودۆخی تایبه‌تی، ڕاشكاوانه شیاوی پاساوكردنن یا نا؟
ی ی هه‌ڵبژاردن /به‌رپرسان كۆمیسیۆنه‌كان هه‌ڵبژاردن
چوارچێوهی یاس������ایی ده‌بێ پێ������ك بهێنرێ و ئه‌رك و كارك������ردی كۆمیس������یۆنه‌كان /به‌رپرس������انی هه‌ڵبژاردن به‌ش������ێوه‌یه‌ك كه سه‌ربه‌خۆیی و بێالیه‌نیی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردنه‌كان نه‌كه‌وێته مه‌ترس������ییهوه ،بكاته شتێكی ناچاری و پێویست. ئایا چوارچێوهی یاسایی ،پێكهێنانی كۆمیسیۆنهكانیههڵبژاردن به‌ش������ێوهی سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن به پێویست ده‌زانێ؟ ئایا چوارچێوهی یاسایی ،ئه‌ركی كۆمیسیۆنهكانیههڵبژاردن به‌ش������ێوهی سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن به پێویست ده‌زانێ؟ ی یاس������ایی ،شه‌فافیه‌ت له پێكهێنان و ئایا چوارچێوه ئه‌ركی كۆمیسیۆنه‌كانی هه‌ڵبژاردن به‌پێویست ده‌زانێ و ،ئایا ڕێگه به چاودێران ده‌دات چاودێریی كاره‌كه‌یان بكه‌ن؟ ئایا چوارچێوهی یاس������ایی ،به‌ڕۆشنی سنووریدهس������ه‌اڵت و به‌رپرس������یارێتیی هه‌ر كۆمیس������یۆنێكی هه‌ڵب������ژاردن و په‌یوه‌ندییه‌ك������هی له‌گ������ه‌ڵ ئۆرگان������ه ده‌وڵه‌تییه‌كان و به‌رپرس������انی جێبه‌جێكردندا پێناسه ده‌كات؟ ئای������ا چوارچێوهی یاس������ایی ،هه‌لی پێویس������ت بۆگۆڕینی بڕیاری په‌س������ه‌ندكراو له‌الیه‌ن كۆمیسیۆنه‌كانی ههڵبژاردنهوه به‌رهه‌ڤ ده‌كات؟ ئای������ا چوارچێ������وه‌ی یاس������ایی ،كۆمیس������یۆنهكانیههڵبژاردن له وه‌الوه‌نانی به‌بێ هۆ ده‌پارێزێ؟ تێبینی: ئەم بابەتە بەش������ێکە لە کتێبی( :مه‌رجه پێویسته‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی ئازاد و دادپه‌روه‌رانه ،نامیلکەی ڕێنما بۆ چاودێره خۆجێییه‌كان له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن) نووس������ینی :ڕیكخ������راوی ئاس������ایش و هاوكاری������ی ئه‌ورووپا سه‌رچاوه :http//www.iranrights.org
پووتین و
داهاتووی رووسیا ئه‌ورووپ���ا :ئه‌گ���ه‌ر پووتی���ن كۆمه‌ڵگایه‌ك���ی س���یڤیلی دروس���ت بكردایه ،له‌وانه‌ی ه خه‌ڵ���ك ناچار نه‌بوونای ه دووباره و ئه‌وجاره‌ش بۆ شه‌ش ساڵ و یان بۆ 12ساڵی دیكه ،پووتین وه‌ك تاك��� ه س���وارچاكی مه‌یدان���ی سیاسیی واڵت ببیننه‌وه. نووسینی :به‌هرام ئه‌میرئه‌حمه‌دیان* ل ه فارسییه‌وه :شه‌یدا كاتێك كه هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری له واڵتێك ئه‌نجام ده‌درێت ،ده‌ستنیش������انكردنی پاڵێوراوان وێنای سیاسی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و یه‌ك‌ه سیاس������ییه نیشان ده‌دات .ساڵی ڕابردوو له یه‌مه‌ن دوای شۆڕشێكی خوێناوی ،هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری ئه‌نجام درا ،به‌اڵم جێگری سه‌ركۆمار تاك‌ه پاڵێوراو بوو .گوای‌ه ئه‌گه‌ر بێتو كه‌سێكیش كێبڕكێی له‌گه‌ڵ كردب������ا ،له هه‌موو حاڵه‌تێكدا ئه‌و س������ه‌ركه‌وتوو ده‌بێت. له هه‌ندێ واڵتدا كه دیموكراس������ییه‌كی بااڵیان ههیه ،له كاتی هه‌ڵبژاردندا ده‌نگی پاڵێوراوان ئهوهنده له‌یه‌كتری نزیكه كه هه‌ڵبژاردن دهكهوێته ده‌وری دووه‌مه‌وه .یان له كۆمه‌ڵگایه‌كی چه‌ند پاڵێوراویدا كێبڕكێیه‌كان زۆر له‌یه‌ك نزیك و گه‌رم و گوڕه. له دووا ڕۆژه‌كانی س������اڵی رابردووش������دا بینیمان كه له ڕووسیادا هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام درا .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا پووتین������ی س������ه‌رۆكوه‌زیر ،نزیك������هی %64ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا و چوار پاڵێوراوی دیكه‌ش به‌گشتی %36ی ده‌نگه‌كانیان به‌ده‌س������ت هێنا ،كه تیایدا پاڵێوراوی حزبی كۆمۆنیس������ت %17و ،به گوته‌یه‌كی دیكه‌ش������هوه س������ێ پاڵێوراوه‌ك������هی دیكه‌ش به گش������تی %19ی ده‌نگه‌كانیان به‌ركه‌وت.
ئه‌گه‌ر پووتین كۆمه‌ڵگایه‌كی سڤیلی (مه‌ده‌نی) دروست كردبووای‌ه كه تیایدا گروپه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و ڕێكخراو‌ه حزبییه‌كان كه‌س������ایه‌تیی سیاس������یی نوێیان به كۆمه‌ڵگا ناس������اندبووایه ،رهنگه پووتین نه‌یتوانیبا جارێكی دیكه خۆی له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا بپالێوێت و خه‌ڵكی رووس������یاش ناچ������ار نه‌بوونایه جارێكی دیكه و بۆ ماوه‌ی 6س������اڵ و یان 12س������اڵ ،پووتین وه‌ك تاك‌ه س������وارچاكی مه‌یدانی سیاس������یی واڵت ببینن .به‌اڵم له ڕاس������تیدا كۆمه‌ڵگا به پێكهاته‌ی سیاسیی داخراو جگه له‌و رژێمانه‌ی كه هه‌موو ده‌س������ه‌اڵتیان بۆ خۆیان ده‌وێ و پاش������ایه‌تی میراتییان ههیه ،مۆدێلی دیموكراسیی رۆژئاوا له‌گه‌ڵ هه‌ڵومه‌رجی مێژووی������ی ئه‌وان ی������ه‌ك ناگرن������هوه و ،كۆمارییه‌كی زۆر نادیموكراتیانه‌ت������ر له رژێمی پاش������ایه‌تی و میراتی دێن‌ه سه‌ر كار ،شا له جلوبه‌رگی سه‌ركۆماردا. گوای������ه ل������ه‌و ش������وێنه‌ی جیهان������دا س������ه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌ڵوه‌ش������انه‌و‌ه گه‌وره‌یه‌ی كه تووشی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت هات ،هێش������تا توتالیتاری قسه‌ی یه‌كه‌می له سیاسه‌تدا ههیه .دوای لێكهه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌تیش دنیا دروس������تبوونی یه‌كه‌ی سیاس������یی نوێ و گۆڕانكاری له پێكهات������هی جوگرافیای سیاس������یی بهخۆیهوه بینی .له‌م
نیسانی 2012
21
كه‌ش������وهه‌وایه‌دا له خۆڵه‌مێش������ی حكوومه‌تی توتالیتار و كۆمۆنیس������تی یه‌كێتی س������ۆڤیه‌تدا ،كه‌س������انێك هاتنه نێ������و مه‌یدانی نێونه‌ته‌وه‌یییه‌وه كه ل������ه قۆناغی یه‌كه‌مدا ده‌س������تپه‌روه‌رده‌ی هه‌مان كه‌ش������وهه‌وا بوون .ئه‌مه‌ش به‌هۆی نه‌بوونی كه‌شێكی بیركردنه‌وه له‌نێو حكوومه‌تدا بوو كه نه‌یتوانیبوو كه‌سایه‌تیی دیموكراتخواز پهروهرده بكات .پێكهاته‌ی حكوومه‌تی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت به ده‌سته‌ی س������ه‌ركردایه‌تیی سیاس������یی حزبی كۆمۆنیست ،سوپای ئایدیۆلۆژی������ك ،كا گ ب ،هێزێك������ی ئه‌منیه‌ت������ی به توانا، نه‌بوون������ی حزب و رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی ،له یه‌ك وشه‌دا (سیستمی سیاسیی داخراو) بوو. جگه له قرقیزستان كه كه‌سێكی ئاكادمی (عه‌سگه‌ر ئاقایێڤ) ل������ه لووتكه‌ی حكوومه‌تدا ب������وو ،له كۆماره س������ه‌ربه‌خۆیه‌كانی دیكه‌ی هاوس������وود ،س������ه‌ركرده و سه‌رۆكی حزبی كۆمۆنیس������تی ناوچه‌كه سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌س������ت هێنا .ئه‌ی������از مه‌تله‌بۆڤ ل������ه ئازربایجان، شواردنادزێ له گورجس������تان ،لێئۆن تر پترۆسیان له ئه‌رمه‌نس������تان ،نه‌زه‌ربایێڤ له قه‌زاقستان ،نه‌بیێڤ له تاجیكس������تان ،نیازۆڤ له توركمه‌نس������تان ،هاتنه سه‌ر كار و هه‌ربۆیه‌ش رێڕه‌وی به دیموكراتیبوونی كۆمه‌ڵگا تووشی گرفت بوو. نه‌بوونی حزبه‌كان ،دامهزراوه مه‌ده‌نییه‌كان ،رۆژنامه‌ی ئ������ازاد و ...خه‌ڵكی ئه‌م واڵتانه‌ی تووش������ی هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانی دیموكراتی كرد .ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه بواری پێكهێنانی كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراتیكیان بۆ نه‌ڕه‌خساوه. ههرچهنده له‌و كه‌ش������وهه‌وایه‌دا ده‌س������ته‌ی ده‌سه‌اڵتدار هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵكن ،به‌اڵم دوای ئه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵتیان گرته ده‌ست ،خۆیان به خاوه‌نی حكوومه‌ت و خه‌ڵك ده‌زانن. بۆیه ده‌ست به داخس������تنی دامهزراوه دیموكراتییه‌كان، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی حزبه‌كان ،سانسۆركردنی ڕاگه‌یاندن، زیندانیكردنی نه‌یاران و ره‌خس������اندنی بوار بۆ هه‌اڵتنی بیرمه‌ندان ده‌كه‌ن. رووس������ه‌كان میلله‌تێكی گه‌وره ،زان������ا و كولتوورێكی ده‌وڵه‌مه‌ند له هه‌موو بواره‌كانی رۆش������نبیری ،ئه‌ده‌بی و زانس������تییان ههیه و جێگایه‌كی تایبه‌تیان له‌م جیهانه‌دا گرت������ووه ،به‌اڵم ل������ه رووی سیاس������ییهوه چ ل������ه كاتی ده‌س������ه‌اڵتی تێزاره‌كان و چ له كاتی ده‌سه‌اڵتی یه‌كێتی سۆڤیه‌تدا ،نه‌یانتوانیوه ئه‌و سیاسه‌تمه‌داران‌ه پێبگه‌یێنن كه له ئاس������تێكی ب������ه‌رزی پێگه‌ی رووس������یا له مه‌یدانی نێونه‌ته‌وه‌ییدا هه‌نگاوی ئه‌ساسی بنێن.
22هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
تێزار ئه‌لیكس������انده‌ری دووه‌م له‌الیه‌ن (به‌لش������ه‌ڤیكه‌كان) له سێداره درا .به‌لش������ه‌ڤیكه‌كان رووسیایان كرده هێزێكی جه‌هه‌ننه‌می و كه‌ش������وهه‌وایه‌كی داخراویان هێنایه كایه‌وه. س������تالین بوو به تاوانبارێكی وه‌كو هیتل������ه‌ر .گۆرباچۆف له چاكسازیدا سه‌رنه‌كه‌وت و یه‌لتس������ینیش یه‌كێتی سۆڤیه‌تی هه‌ڵوه‌شانده‌وه و ئابووری ئه‌و واڵته‌ی به‌با دا .تا ئه‌وكاته‌ی كه پووتین ده‌سه‌اڵتی گرته ده‌ست و وه‌كو قه‌قنوس (باڵنده‌یه‌كی ئه‌فس������انه‌ییه ،كه كاتێك باڵه‌كانی لێك ده‌دا ئاگر له باڵه‌كانی ده‌رده‌چوو) رووس������یای له‌ژێر خۆڵه‌میشی ئه‌و وێرانییه‌ی كه یه‌لتسین دروستی كردبوو ،رزگار كرد .به‌اڵم دوای ماوه‌یه‌ك ئه‌ویش هه‌مان ره‌فتاری له‌گه‌ڵ نه‌یارانیدا كرد ،كه پێش������تر كۆمۆنیسته‌كان ده‌یانكرد .ئه‌و به شێوازێكی عه‌سكه‌رتارییه‌ت واڵت������ی بهڕێوه ده‌برد و به‌هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی به‌های نه‌وتی نێ������رده و ئ������ه‌و گازه زۆره‌ی كه ب������ۆ ئه‌ورووپ������ا ده‌نێردرا، خۆش������گوزه‌رانییه‌كی ره‌واڵه‌تی و پێشڤه‌چوونی ئابووریی بۆ رووسیا گه‌ڕانده‌وه و روسه‌كان تامی شیرینی ده‌وڵه‌مه‌ندییان چه‌ش������ت ،به‌اڵم پێش������ڤه‌چوونی سیاس������ی و له‌ویش گرنگتر پێشڤه‌چوونی ئابووری نه‌هاته‌كایه‌وه ،چونكه ئه‌و دوو بابهته پێویستی به پێشڤه‌چوونی سه‌رمایه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه هه‌بوو، تاكو بتوانێت سه‌رمایه‌ی مرۆڤی و دارایی به جووڵه بخات. كاتی ده‌سه‌اڵتی پووتین به‌ربه‌ره‌كانی بوو له‌گه‌ڵ پاوانخوازان و فایل������ی پاوانخوازانی ده‌وڵه‌تی .دۆس������تانی پووتین كه له كۆماره‌كان و ناوچه و پارێزگاكانی رووسیا نیشته‌جێ بوون، كلیلی ژیانی سیاسیی واڵتیان له‌دستدا بوو و وه‌كو نوێنه‌ری ده‌وڵه‌ت چوونه نێو ئه‌نجومه‌نی فیدراسیۆنه‌وه تاكو هه‌وڵه‌كانی ئه‌و دیموكراسییه نیوه‌چڵییه كه له كێبڕكێیه‌كانی په‌رله‌مانیدا هاتبووه كایه‌وه ،كه‌م بكهنهوه .ئه‌نجومه‌نی س������نا یان هه‌مان ئه‌نجومه‌نی فدراسیۆن كه نوێنه‌ره‌كانی له‌الیه‌ن حكوومهتهوه هه‌ڵبژێردرابوون ،پێشی له جووله‌ی دیموكراسیی په‌رله‌مانی ل������ه ئه‌نجومه‌نی دووما ده‌گرت ،ئ������ه‌و دوومایه‌ی كه له‌الیه‌ن یلتسینه‌وه تۆپباران كرا. له كۆتایی ساڵی 2011دا هه‌ڵبژاردنی دووما ئه‌نجام درا ،كه تیایدا حزبی پش������تیوانی ده‌وڵه‌ت (روس������ییه‌ی یه‌كانه) به س������اخته‌كاری له هه‌ڵب������ژاردن تاوانبار كرا. گربوون������هوهی ناڕه‌زای������ی ئه‌نجام درا ،ب������ه‌اڵم ئه‌وان به هه‌ڵگیرساندنی شۆڕش������ی ڕه‌نگاوڕه‌نگ تاوانبار كران. هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریش ههرچهنده له‌الیه‌ن نه‌یارانی پووتین و هه‌ندێك له چاودێرانی سه‌ربه‌خۆ به ساخته‌كاری ناوزه‌د كرا ،به‌اڵم به سه‌ركه‌وتنی پووتین كۆتایی هات.
داهاتووی رووسیا:
رووسیا سیمایه‌كی نوێ بهخۆیهوه ده‌گرێت و پووتین س������ه‌ركۆماری 6ی س������اڵی داهاتوو رووبه‌ڕووی چه‌ندین پرسی گرنگ ده‌بێته‌وه .له رووسیا ،جیلی نوێی گه‌نجانی رووسی هه‌ڵومه‌رجیان به شێوه‌یه‌كی دیكه ده‌وێت ،ئه‌وان هه‌روه‌كو كۆمه‌ڵگاكانی دیكه داوای ئازادی و دیموكراسی ده‌كه‌ن ،ئه‌وان هیچ بیره‌وه‌رییه‌كیان له كاتی ده‌س������ه‌اڵتی كۆمۆنیسته‌كاندا نییه .كه‌شوهه‌وای ره‌خساو بوار به جیلی نوێ ده‌دات له پاڵ زانیارییه‌كانی راگه‌یاندنی نه‌ته‌وه‌یی، زانیارییه‌كی زیاتر له‌و س������ه‌رچاوانه‌ی ك������ه ئاره‌زوویانه وه‌ده‌ست بێنن .ناكرێ رێگری له و كه‌شوهه‌وایه بگیرێت و رێگری له‌و كه‌ش������وهه‌وایه مومكی������ن نییه .بۆیه پووتین ناتوانێت و نابێت داواكاریی جیلی نوێ له‌به‌رچاو نه‌گرێت و ئه‌وه‌ش س������ه‌ره‌تای گرفته‌كانیه‌ت������ی .به بیركردنه‌وه له رابردوو ناكرێت بۆ داهاتوو ژیان به‌سه‌ر ببردرێت. به‌شه‌كانی ئاسایی رووسیا پێویستی به نوێكردنهوه و پێش������كه‌وتن هه‌ی������ه ،ههرچهنده به‌ش������ه‌كانی دیكه‌ی ئه‌ورووپایی رووس������یا وه‌كو قه‌فقازی باكوور و ناوچه‌ی (ولگا)ش پێویس������تیان به‌و نوێكردنهوه پێشكه‌وتن ههیه. فرۆشتنی وزه و مادده سروشتییه‌كان ،ناتوانێت هه‌موو پێداویس������تییه‌كانی ده‌وڵه‌تی رووس������یا ب������ۆ نوێكردنهوه، پێش������كه‌وتن و بودج������هی زی������اد له پێویس������تیی هێز بۆ به‌رنگاربوون������ه له‌گه‌ڵ رۆژئاوا دابی������ن بكات .ههرچهنده سیستمی باج به‌ره‌و باش������بوون ده‌چێت ،به‌اڵم نه‌بوونی سیستمێكی وردی كۆنترۆڵكردن ڕێگره له كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو باجه‌كان ،سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش رووسیا واڵتێكه كه بۆشایی یاسایی تێیدا زۆره و به‌هۆیه‌وه ده‌سه‌اڵتدارانی
حكوومه‌تی������ش خۆی������ان ل������ه پێدان������ی باج ب������ه ده‌وڵه‌ت ده‌دزنه‌وه. له ڕوی سیاسه‌تی راگه‌یاندنه‌و‌ه بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ رۆژئاوا ،رووس������یا ئیمكانیاتێكی زۆری نییه ،بۆیه ناچ������اره ڕوو له سیاس������ه‌تی كاركردن له‌گ������ه‌ڵ رۆژئاوا بكات .بۆ نموونه ،پیشه‌س������ازیی فڕۆكه‌وانیی رووس������یا ناتوانێت واڵم������ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و داخوازیانه‌ی كه رۆژانه له زیادبووندایه ،بێت .هاتنه‌كایه‌ی خۆشگوزه‌رانییه‌كی كه‌م ب������ۆ خه‌ڵك بۆته هۆی زیادبوون������ی داخوازیی ناوخۆیی و كۆمپانی������ای فڕۆكه‌وانی هێلی ده‌ره‌و‌ه ماوه‌یه‌كی زۆره و هێڵه‌كانی ناوخۆییش له‌م دواییانه‌دا سوودیان له فڕۆكه‌ی رۆژئاوایی وه‌رگرتووه .پیشه‌س������ازیی رووسیا پێویستی به نۆژه‌نكردنه‌و‌ه ههیه ،له كاتی ده‌س������ه‌اڵتی مێدڤیدێڤ گرێبه‌ستێك له‌گه‌ڵ ئه‌مریكادا مۆر كرا بۆ دروستكردنی ش������ارێكی پیشه‌س������ازیی مۆدێ������ڕن و ،نوێكردن������هوهی پیشه‌سازیی له‌كاركه‌وتووی ئه‌و واڵته .رووسیا ئه‌ندامی گروپی 8ـه ،به‌اڵم ئهوه به مانای ئهوه نییه كه ئه‌و واڵته واڵتێكی پشه‌س������ازییه ،به‌ڵكو ئیمتیازێكه كه به رووسیا دراوه بۆ ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ن������دی بازرگانی له‌گه‌ڵ ئه‌و واڵته رۆژئاواییانه‌ی كه له رووی پیشه‌سازییه‌وه به‌ره‌وپێشه‌و‌ه چوونه و ،هه‌ندێجاریش هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ركردنی له گروپی 8ی لێ ده‌كرێت. به‌اڵم به هاتنه س������ه‌ر كاری پووتین له رووس������یادا وا دێت‌ه به‌رچاو ،كه هه‌ندێ له هاوكێش������ه‌كان گۆڕانكارییان به‌سه‌ردا بێت .له هه‌نگاوی یه‌كه‌مدا و له دۆسیه‌ی ناوه‌كی ئێراندا ،دژی هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانی سهربازییه و گفتگۆی دیپلۆماتیكی پێ باشتره .دووه‌م :پووتین رایگه‌یاندووه كه په‌یڕه‌وی له گه‌مارۆ یه‌كالیه‌نییه‌كانی ئه‌مریكا دژی ئێران ناكات .گرنگترین خاڵی سیاسه‌تی نوێی سیاسه‌ته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی رووسیا ،به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌تی له‌گه‌ڵ قه‌لغانی مووش������ه‌كی و دانانی بنكه‌ی رادار له توركیا ،به‌جۆرێك كه بۆته هۆی هه‌ڕه‌شه‌كردن له‌و واڵته. پووتین شه‌ش ساڵی داهاتووی ده‌سه‌اڵتی به‌سه‌ختی به‌ڕێ ده‌كات .رووسیا له ئاڵوگۆڕدایه .شه‌پۆلی له‌رینه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی دووما و هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری ،رووسیای رووبه‌ڕووی چه‌ندین پرسی گرنگ و كاریگه‌ر ده‌كاته‌وه. * پسپۆڕی كاروباری سیاسی
نیسانی 2012
23
پێناسه و ڕۆڵی حیزبه سیاسییه‌كان
ی دارڤان ل ه ئینگلیزییه‌وه :باوك حیزبی سیاسی بریتییه له كۆمهڵه خه‌ڵكێكی ڕێكخراو كه النیكه‌م هه‌مان ئه‌و مه‌به‌ست و ئاره‌زووانه‌یان ههیه ،كه حیزبه‌كه‌یان هه‌یه‌تی. حیزبی سیاس������ی به‌دوای ئ������ه‌وه‌دا ده‌گه‌ڕێت كه به ه������ۆی كاندیده هه‌ڵبژێردراوه‌كانییه‌وه كاریگه‌ری بخاته سه‌ر سیاسه‌تی گشتی. ی و خۆگرییه‌و‌ه پێگه‌ی خۆیان پێده‌چێت حیزبه‌كان به‌قووڵ ی ی دیموكراس������یه‌تێك ل������ه بنچینه‌كانی كۆمه‌ڵگ������هی تایبه‌تی باش كارك������ردو و درێژخایه‌ندا قای������م كردبێت .حیزبه‌كان ی ده‌توانن داموده‌زگاكانی حكوومه‌ت و بنه‌ماكانی كۆمهڵگه ی ل������ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و دادوه‌ران������ه‌دا پێكه‌و‌ه مه‌ده‌ن������ ببه‌ستن ،هه‌روه‌ها حیزبه‌كان به شتێكی پێویستیش بۆ هه‌ر ی مۆدێرن داده‌نرێن. ی دیموكرات سیسته‌مێك حیزبه سیاسییه‌كان ئه‌ركی گرنگ له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتیدا وه‌ك ئه‌مانه‌ی خوارهوه جێبه‌جێ ده‌كه‌ن: -١كۆبوونهوه و گفتوگۆكردنی ئه‌و پێداویستی و گرفتانه‌ی كه له‌الیه‌ن ئه‌ندام و النگرانییه‌وه تاوتوێ ده‌كرێن. -٢ڕۆش������نبیركردن و ب������ه كۆمه‌اڵیه‌تیكردن������ی ده‌نگ������ده‌ران و
24هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
دانیشتووان له پیاده‌كردنی سیس������ته‌می سیاسی و هه‌ڵبژاردندا، هه‌روه‌ها گشتگیركردنی به‌ها سیاسییه گشتییه‌كانیش. -٣هاوس������ه‌نگكردنی داواكارییه پێچه‌وان������ه‌كان و گۆڕینیان بۆ سیاسهته گشتییه‌كان. -٤هاندان و كاراكردنی هاوواڵتیان بۆ به‌ش������داریپێكردنیان له بڕیاره سیاسییه‌كان و گواس������تنه‌وه‌ی ڕاوبۆچوونیان بۆ ئاره‌زووه سیاسییه په‌ره‌سه‌ندووه‌كان. -٥گه‌یاندن������ی بی������روڕای سیاس������ی ل������ه هاوواڵتیان������هوه ب������ۆ حكوومه‌ت. -٦دامه‌زراندن و مه‌شقپێكردنی كاندیده‌كان بۆ ناو داموده‌زگا گشتییه‌كان. زۆر جار حیزبه سیاس������ییه‌كان به ناوبژیوانی باش������ڕێكخراو وه‌س������فده‌كرێن له نێوان كۆمهڵگهی مه‌ده‌نی و ئه‌وانه‌ی بڕیاره‌كان ده‌رده‌ك������هن و جێبه‌جێیان ده‌كه‌ن .به‌م������ه‌ش داواكاریی ئه‌ندام و الیه‌نگرانی خۆیان له نوێنه‌رایه‌تیكردن له‌ناو په‌رله‌مان و حكوومه‌تدا به‌هێز ده‌كه‌ن .ههرچهنده حیزبه سیاس������ییه‌كان له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتی������دا زۆر ڕۆڵ و كاری گرنگ پیاده ده‌كه‌ن ،به‌اڵم پااڵوتن
و ناساندنی كاندیده‌كان له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا گرنگترین كاری به‌رچاوی پڕۆسه‌ی ههڵبژاردنه. ب������ۆ جێبه‌جێكردن������ی ئه‌م ئ������ه‌رك و كارانه‌ی س������هرهوه ،حیزبه سیاس������ییه‌كان و هاوواڵتیان پێویس������تیان به چه‌ند ناچاركردن و مافێك ههیه كه له‌الیه‌ن ده‌ستوور یان یاساوه فه‌راهه‌م بكرێن یان به‌ڕێوه‌ببرێن ،كه له مانه‌ی خوارهوه پێكدێن: ئازادیی ڕێكخستن ئازادیی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردندا ئه‌نجومه‌ن و ئازادیی ڕاده‌ربڕین فه‌راهه‌م كردنی ڕكابه‌رییه‌كی دادوهرانه و ئاشتیانه میكانیزمی فره‌حیزبی. گش������تگیری له پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردن و پهیوهندیكردنب������ه ( Electoral Management Body - )EMBده‌س������ته‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ههڵبژاردنهوه.
مه‌یدانی ئاستی یاریكردن و ئازادی له نه‌بوونی جیاكاری هاتنه‌ژووره‌وه‌ی میدیا و ئاماده‌كردنی ڕاپۆرت دارایی سیاسیی به‌رپرسانه و شهفافئ������ه‌رك و ك������رداری ناوخۆی ت������اك حیزبه سیاس������ییه‌كان وه‌ك (سیس������ته‌می هه‌ڵب������ژاردن و كولت������ووری سیاس������ی و كاروباره یاس������اییه‌كان و هتد ،)...تاڕاده‌یه‌ك به هۆی ئه‌و هێزانه‌وه دیاری ده‌كرێن ك������ه له ده‌ره‌وه‌ی حیزبه سیاس������ییه‌كانن ،به‌اڵم ئه‌م كاره زیاتر به هۆی پرۆس������ه ناوخۆییه‌كانه‌وه ده‌كرێت .ئه‌و فاكته‌رانه‌ی كه له الیه‌ن س������ه‌ركرده و كه‌س������انی ناو حیزبه سیاسییه‌كانه‌وه كاریگه‌ری ده‌كه‌نه س������ه‌ر كه‌سایه‌تیی س������ه‌ركرده و كه‌سانی ناو حیزبه‌ك������ه ،بریتین له كاره ئایدۆلۆژیی������ه‌كان و مێژوویی حیزبه‌كه، هه‌روه‌ها كولتووری سیاسیی ناوخۆیی. ئه‌گه‌ر حیزبێكی سیاسی حه‌ز له پرنسیپه‌كانی دیموكراسی بكات بۆ ئه‌وه‌ی بنه‌ماكانی هه‌ڵبژاردن له‌ناو حیزبه‌كه‌یدا په‌یڕه‌و بكرێت، ئه‌وا ڕهنگه كاری پڕاكتیكی وه‌ك پرۆس������هی ڕاوێژكار ی و زانیاری سه‌یر بكرێن ،پێكهاته و یاسا ناوخۆیییه‌کان (كاری پڕاكتیكی وه‌ك پرۆسهی ڕاوێژكاری و زانیاری سه‌یر بكرێن ،پێكهاته و یاساكانی ناوخ������ۆ ( فه‌رمی و نافه‌رمی) بۆ ڕێكخس������تن و بڕیاردان و بوونی شه‌فافییه‌ت له‌ناو حیزبه‌كه‌دا له هه‌موو ئاسته‌كاندا گرنگن. ده‌ك������رێ ئه‌ندامان������ی حیزبه‌كه رۆڵی زیاتری بڕی������اردان ببینن، وه‌ك به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا بۆ شوێنی سه‌ركردایه‌تی یان ده‌ستنیش������انكردنی كاندیده‌كانی حیزبه‌كه بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتوو .هه‌ر به‌هه‌مان ش������ێوه زۆربه‌ی حیزبه‌كان بۆ زیادكردنی ڕۆڵی الس������اییانهی گرووپه ت������ازه هاتووه‌كانی ن������او حیزبه‌كانیان چاالكانه كار ده‌كه‌ن. سه‌رچاوهhttp:aceproject.org:
ڕێژهی گه‌نده‌ڵی له واڵتانی جیهاندا
ڕێکخراوی (ش������ه‌فافییه‌تی نێونه‌ته‌وه‌یی) له کۆتایی س������اڵی ڕابردوودا ،ڕاپۆرتێکی تێروته‌س������ه‌لی س������ه‌باره‌ت به گه‌نده‌ڵی و ڕێ������ژه‌ی له جیهاندا باڵو ک������ردهوه .ئه‌م ڕاپۆرته ک������ه ١٨٣واڵت له‌خۆ ده‌گرێت( ،نیۆزیالن������دا) و (دانمارک) به "پاکترین" واڵت و (کۆریای باکوور) و (س������وودان)یش به "گه‌نده‌ڵترین" واڵتی جیهان ئه‌ژمار ده‌کرێن. پێناسه و پێوه‌ر بۆ ده‌ستنیشانکردنی گه‌نده‌ڵی له ڕێکخراوی (ش������ه‌فافییه‌تی نێونه‌ته‌وه‌ی������ی)دا ئهوهیه که "هه‌ڵس������وکه‌وت و کرداری کارمه‌ندانی ده‌وڵه‌ت ،هه‌روه‌ها که‌ڵکوه‌رگرتنی خه‌راپی سیاس������ه‌توانان له پله‌ی خۆیان" بنه‌مای ڕاپۆرتی سااڵنه‌ی ئه‌و ڕێکخراوه پێکدێنێت .به‌پێی ڕاپۆرته‌که ،ئه‌و واڵتانه‌ی که زۆرترین ڕێژهی گه‌نده‌ڵییان تێدایه به س������یفر ( )٠ده‌ستنیشان کراون و ئه‌و واڵتانه‌ش ک������ه خاوه‌نی که‌مترین ڕێژهی گه‌نده‌ڵین به ژماره ( )١٠پێناس������ه کراون .له نێوان ( )٠و ()١٠دا ڕێژهی گه‌نده‌ڵی پۆلێن کراوه. ل������ه ڕاپۆرته‌ک������ه‌دا نیۆزیالن������دا ب������ه ( )٩/٥و (دانمارک) ی������ش به (" )٩/٤پاکترین" واڵتانی جیه������ان له ڕیزی یه‌که‌م و دووه‌مدا دێن .به دوای ئه‌و دوو واڵته‌ش������دا ،فینالند ،سوید و سه‌نگاپوور ،له ڕیزی سێ تا پێنجه‌م شوێنی خۆیان کردۆته‌وه. به‌گوێره‌ی ڕاپۆرتی شه‌فافییه‌تی نێونه‌ته‌وه‌یی ،سیاسه‌توانان و کارمه‌ندان������ی ده‌وڵه‌تی له‌و پێنج واڵته له به‌رامبه‌ر گه‌نده‌ڵیدا، خاوه‌نی "ئه‌خالقێکی به‌رز" و له کاریشدا "ده‌ستپاکن". له ١٨٣واڵت ،ڕووسیا له ڕیزی ١٤٣یه‌مین واڵت دایه .گه‌رچی له ساڵی ٢٠١١دا ڕووسیا تا ڕاده‌یه‌ک توانی به‌ربه‌ره‌کانی به دژی گه‌نده‌ڵ������ی بکات ،به‌اڵم "به‌رتیل������دان" و "به‌رتیلوه‌رگرتن" هه‌روا له‌و واڵته‌دا باوه .قه‌ته‌ر له ڕیزی ،٢٢کوێت ،٥٤تورکیا ٦١و ئێرانیش له ڕیزی ١٢٦دا وه‌کو گه‌نده‌ڵترین واڵت باسی لێوه کراوه. (کۆریای باکوور) و (س������وودان)یش به گه‌نده‌ڵترین واڵتانی جیهان ناوی������ان دهرچووه .له قوواڵی������ی ڕیزبه‌ندییه‌که‌دا ناوی هه‌ندێ������ک له گه‌نده‌ڵتری������ن واڵتی جیهان هات������ووه ،بریتین له: ڤێنێزوئێال ،هائیتی ،عێراق ،س������وودان ،ئه‌فغانستان و میانمار. له یه‌کێتیی ئه‌ورووپاش������دا (یوونان) به گه‌نده‌ڵترین واڵتی ئه‌و یه‌کێتیی������ه ئاماژه‌ی پێدراوه و له ڕیزی ()٨٠یه‌مین واڵتدا ناوی هاتووه.
نیسانی 2012
25
سیسته‌می سیاسی و ئیداریی
كه‌نه‌دا
ئا :هه‌ڵبژاردن كه‌ن������ه‌دا ( )canadaوش������ه‌یه‌كی ئینگلیزیی������ه و ل������ه ()canataوه هاتووه .به‌زمانی ڕه‌سه‌نی ئه‌و واڵته به‌مانای (گوند یاخود كۆمهڵه خه‌ڵكێك یاخود شوێنی كۆبونه‌وه)یه. ده‌وڵه‌تێك‌ه كه له ( )10كه‌رت و ( )3هه‌رێم پێكهاتووه .ئه‌م واڵته دهكهوێته به‌ش������ی باكووری كیشوه‌ری ئه‌مریكا و له ی جیهانه .سنووری ڕوی پانتایییه‌وه دووه‌مین واڵتی گه‌وره هاوبه‌ش������ی له‌گه‌ڵ ویالیهته یه‌كگرتووه‌كان له باش������وور و باكووری ڕۆژئاوادا ههیه و به درێژترین س������نوور له جیهان داده‌نرێت .له 1ی ته‌ممووزی ساڵی 1867دا به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی یه‌كگرتووی كه‌نه‌دی ڕاگه‌یێندرا كه له چوار كه‌رت پێكهاتبوو (ئۆنتاريۆ ،كێبێك ،نۆفاسكۆش������ا و نيو برانزويك) كه له‌الیه‌ن به‌ریتانیا‌و‌ه داگیر كرابوون. كه‌نه‌دا له كۆمه‌ڵه‌ی (حه‌وت ،هه‌ش������ت ،بیست) ،دهوڵهته پیشه‌س������ازییه‌كان ،هاوپه‌یمانی ناتۆ ،رێكخراوی هه‌ره‌وه‌زو گه‌ش������ه‌پێدانی ئابووری ،ڕێكخ������راوی بازرگانيی جیهانی، ده‌وڵه‌تانی (كۆمۆنوڵ������ت) و فرانكفۆنیی������ه‌كان ،ڕێكخراوی ده‌وڵه‌ت������ه ئه‌مریكیی������ه‌كان ،ڕێكخ������راوی ئابی������ك و نهتهوه یه‌كگرتووه‌كاندا ئه‌ندامه. كه‌نه‌دا چه‌ند س������ه‌رچاوه‌یه‌كی سروشتی له‌خوده‌گرێت: نه‌وت ،گاز ،كانزا ،س������امانی ماس������ی ،هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌تێكی پیشه‌سازی گرنگه.
26هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
پێكهاته‌ی ئیداری:
له ڕووی ئیدارییه‌و‌ه له ( )10كه‌رت (ئه‌لبیرتا ،كۆڵۆمبیای به‌ریتانی ،منتۆبیا ،نیوو برۆنس������ویك ،نی������وو فاونالند ،نۆفا سكۆتش������یا ،ئۆنتاریۆ ،دوورگ������هی میر ئ������ه‌دوارد ،كێبێك، ساسكاتشوان) و ( )3هه‌رێم (یۆكۆن ،نه‌نافێت ،هه‌رێمه‌كانی باكوری ڕۆژئاوا) پێكهاتووه.
پێكهاته‌ی یاسایی و سیاسیی كه‌نه‌دا
سیسته‌می حوكمڕانی له‌كه‌نه‌دا سیسته‌مێكی شانشینی ده‌س������تورییه و ،ده‌وڵه‌تێك������ی فیدرال������ی و دیموكراس������یی په‌رله‌مانییه .ش������اژن (ئه‌لیزابێت)ی دووه‌م شاژنی كه‌نه‌دایه وات������ه دهبێته س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت ،ئه‌وی������ش له‌الیه‌ن خۆیه‌وه ئه‌و ده‌س������ه‌اڵته‌ی پێی به‌خشراوه ڕاده‌ستی نوێنه‌رانی خۆی ده‌كات وه‌ك (فه‌رمانڕه‌وای گشتی كه‌نه‌دا) ،سه‌رۆكوه‌زیران و وه‌زیره‌كان ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن پێكدێنن .ده‌سه‌اڵتی یاسادانان له‌ناو په‌رله‌ماندا جێگیره و ،له دوو دهسته یاخود دوو ئه‌نجومه‌ن پێكدیت .ئه‌نجومه‌نی بااڵ (ئه‌نجومه‌نی پیران) له‌و پیرانه پێكدین كه ده‌سنیشان كراون و ،ئه‌نجومه‌نی گشتی ك������ه له چه‌ند ئه‌ندامێك پێكدێن (ئه‌ندامێك بۆ هه‌ر بازنه‌یه‌كی هه‌ڵب������ژاردن) كه ب������ه ده‌نگدانێكی گش������تی هه‌ڵبژێردراون. ئه‌نجومه‌نی گشتی ده‌سته‌یه‌كی یاسادانانی سه‌ره‌كییه ،هه‌ر
چوار ساڵ جارێك هه‌ڵبژاردنی بۆ ده‌كرێت ،ده‌نگده‌ران ده‌نگ ب������ه نوێنه‌رێكی خۆیان له كه‌رت یاخ������ود بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌ده‌ن و ئ������ه‌و پارته‌ی كه زۆرترین نوێن������ه‌ر له ئه‌نجومه‌نی گشتیدا به‌ده‌ست دێنی ،حكوومه‌ت پێكدێنن. ده‌ستووری كه‌نه‌دی ش������ێوه‌یه‌كی فیدراڵی له حكوومه‌ت داده‌مه‌زرێنێ ،ئه‌ویش كار و ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌تی فیدراڵی پێناسه ده‌كات و گرنگی به كاروباری نیشتمانی ده‌دات وه‌كو سیاسه‌تی ده‌ره‌كی ،بازرگانیی نێوده‌وڵه‌تی ،به‌رگری ،سامانی ماس������ی ،هاتووچو ،گه‌یاندن و پێوه‌ندییه‌كان ،باجورگرتن و مافی مرۆڤ .هه‌روه‌ها كه‌رته‌كان ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنیان له چه‌ند بوارێكدا وه‌كوو بهڕێوهبردنی داد ،مافی شارستانی، سه‌رچاوه سروشتییه‌كان ،پهروهرده ،ڕۆشه‌نبیری و ده‌سه‌اڵتی نێوخۆیی ،ههیه .سه‌باره‌ت به ژینگه‌وه ،حكوومه‌تی فیدراڵی و كه‌رت و هه‌رێمه‌كان به‌رپرس������یاره‌تی هاوبه‌ش له ئه‌س������تۆ ده‌گرن .هه‌ر حكوومه‌تێكی كه‌رت و هه‌رێمه‌كان ئه‌نجومه‌نێكی یاس������ادانانی تایبه‌ت به خۆیان ههیه كه له ڕێی ده‌نگدانێكی گشتییه‌وه هه‌ڵبژێردراون. له‌ناو ده‌ستوردا په‌یمانێك هاتووه به‌ناوی (په‌یمانی ماف و ئازادییه‌كان) تیایدا بۆ هه‌ر تاكیك‌ك‌ه له كه‌نه‌دادا ده‌ژیت، مافه سه‌ره‌كییه‌كان دیاری كراون ،وه‌كو :ئازادیی ڕاده‌ربرین، مافه دیموكراسییه‌كان ،ئازادیی هاتووچۆ ،زمان ،هه‌روه‌ها هاوواڵتیان له جیاوازی له‌س������ه‌ر بنه‌مای ره‌گه‌ز و ڕه‌چه‌ڵه‌ك و كه‌مئه‌ندامی جه‌سته‌یی ده‌پارێزرێن.
كه‌نه‌دا دوو سیسته‌می دادوه‌ریی یاسایی له‌خۆده‌گرێت: یه‌كه‌میان یاس������ای ئاس������ایی بریتانیا ،كه دهبێته یاس������ای س������ه‌ره‌كیی سیسته‌می فیدڕالی و یاس������ای هه‌رێمه‌كان كه ل������ه ( )9كه‌رت په‌ی������ڕه‌و ده‌كرێت .سیس������ته‌می دووه‌میان نووس������راوی شارس������تانییه ،كه تهنها ل������ه كه‌رتی (كێبێك) په‌یڕه‌و ده‌كرێت.
پارت ه سه‌ره‌كییه‌كانی كه‌نه‌دا: .1 .2 .3 .4 .5
پارتی پارتی پارتی پارتی پارتی
پارێزکاران (پارتی ده‌سه‌اڵتداری كه‌نه‌دا) سه‌وزی كه‌نه‌دی یه‌كگرتووی كێبێک دیموكراتی نوێ ئازادی
که‌نه‌دا ناوی فه‌رمی:
که‌نه‌دا
سیسته‌می حوکمڕانی :پاشایه‌تی پایته‌خت:
ئۆتاوا
پانتایی واڵت:
9.958.319کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
34.173.900که‌س ،ئامار – ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠٠٩ – )%٨٠.٥
ڕێژهی ژنان:
()%٥٠.٥
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٩.٥
ئابووری:
( )%١.٦کشتوکاڵ )%٣١.٨( ،پیشه‌سازی و ()%٦٦.٥یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه – ئامار ٢٠٠٦
ڕێژهی بێکاری:
( )%٦.١ئامار – ٢٠٠٨
سه‌رچاوه‌کان http://ar.wikipedia.org، http://www.canadainternational.gc.ca :و www.landguiden.se
نیسانی 2012
27
چوارچێوهی یاسایی بۆ پاكیی هه‌ڵبژاردن و :عمران حه‌م چوارچێوهی یاس������ایی ئه‌و بناغه‌ی‌ه فه‌راهه‌م ده‌كات ،كه دامه‌زراوه‌كان له‌س������ه‌ری بنیات ده‌نرێن .ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به پاكیی ههڵبژاردنهوه ههیه به‌ش������ێوه‌یه‌كی گشتی بریتییه له كۆمه‌ڵێك یاس������ا ك������ه له ڕێگه‌ی ژماره‌ی������ەک ڕێنمایی و سیسته‌مه‌و‌ه پێكدێت. له زۆرب������هی حاڵه‌ته‌كاندا ،ده‌س������توور دهبێته یاس������ای س������ه‌ره‌كی بۆ بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن ،واته یاسای بااڵی واڵت و هه‌ندێك یاس������ای دیكه‌ش������ی بۆ زیاد ده‌كرێن ،وه‌ك یاس������ای هه‌ڵبژاردن ،یاس������ای تاوانكاری و یاس������ای مافه مه‌ده‌نیی������ه‌كان .ده‌ق‌ه یاس������ایییه‌كان بنه‌ما گش������تییه‌كانی ڕێكخستنی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن و ڕێنوێنییه تایبه‌ته‌كان بۆ هه‌ڵسوڕاوانی به‌ڕێوه‌بردنه‌ك‌ه له‌خۆ ده‌گرێت ،هه‌روه‌ها ئه‌و ده‌قانه‌ش :ئه‌رك و مافی پارته سیاسییه‌كان ،کەره‌سەکانی ڕاگه‌یاندن ،ده‌نگده‌ر و به‌ش������داربووانی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردن دیاری ده‌كات.
بنه‌ماكانی پاكیی ل ه هه‌ڵبژاردندا
بۆ دڵنیابوون له‌وه‌ی كه ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ڕه‌نگدانه‌وه‌ی خواستی ڕاس������ته‌قینه‌ی ده‌نگده‌ره ،پێویسته چوارچێوهی یاسایی پارێزگاری له بنه‌ماكانی ئازادی و پاكی و كێبڕكێی هه‌ڵبژاردن بكات .به‌ش������ێوه‌یه‌كی گشتی ،ده‌ستوور باس له ئازادیی‌ه سیاس������ییه پێویس������ته‌كان ده‌كات بۆ ئه‌نجامدانی
28هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
هه‌ڵبژاردنێكی ڕكابه‌رانه .هه‌رچی ڕێنمایی و دیسپلینه‌كان‌ه ئه‌وا جه‌خت له‌سه‌ر پاكیی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن. ده‌كرێت چوارچێوهی یاس������ایی ده‌سه‌اڵتێكی دیاریكراو ببه‌خشێت‌ه دامه‌زراوه‌یه‌كی دیاریكراو ،به‌اڵم بۆی ههیه ئه‌و ده‌سه‌اڵتان‌ه له ڕێگه‌ی دابه‌شكردنیه‌وه به‌سه‌ر دامهزراوه و الیه‌نی جودادا دیاری بكات ،كه ده‌بن‌ه مایه‌ی ده‌سته‌به‌ركردنی هاوس������ه‌نگییه‌ك له بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن������دا .بۆ نموونه ده‌كرێت م������ادده سیاس������ییه‌كان باس ل������ه جیاكردنه‌وه‌ی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن له الیه‌ك و ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنی یاس������اكانی هه‌ڵبژاردن له الیه‌كی دیكەوه بكات ،هه‌روه‌ها ده‌كرێت باس لهوه بكات كه ده‌س������ه‌اڵته‌كانی په‌یوه‌ست به بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن ب������ه دامه‌زراوه‌یه‌ك بدرێت ،كه‌چی دامه‌زراوه‌یه‌كی دیكه ده‌ستنیش������ان ب������كات بۆ وێناكردنی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن ،یاخود بهڕێوهبردنی دارایی گش������تی بۆ پارته سیاسییه‌كان. كاراكردن و جێبه‌جێكردنی یاس������ا كارێكی س������ه‌ره‌كیی‌ه ب������ۆ به‌ده‌س������تهێنانی پاكیی هه‌ڵب������ژاردن ،بۆیه پێویس������ته چوارچێوهی یاسایی ئه‌و هۆیان‌ه له‌خۆ بگرێت كه گه‌ره‌نتی جێبه‌جێكردن������ی ده‌قه‌كان لە کۆمەڵگ������ەدا ده‌کات ،هه‌روه‌ها جه‌خت له‌سه‌ر به‌رپرسیارێتی و س������زادانی به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن و گش������ت به‌ش������داربووانی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن
بكاته‌وه و ڕێگری له گشت س������ه‌رپێچییه‌ك بكات .هه‌رچی به‌رپرس������یارێتی جێبه‌جێكردنی یاساكانه ،ئه‌وا له ئه‌ستۆی پولیس و دادگا و به‌ندیخانه‌كاندایه. له دیموكراتییه‌ته تازه گه‌شه‌س������ه‌ندووه‌كاندا ،بنه‌ماكانی هه‌ڵبژاردنی پ������اك و ئازاد له قۆناغی گه‌شه‌س������ه‌ندندان و پێویس������ته له چوارچێ������وه‌ی بهنده یاس������ایییه‌كاندا كار بۆ به‌گه‌ره‌نتیكردن������ی بنه‌ما س������ه‌ره‌كییه‌كان بكرێت .هه‌رچی ئ������ه‌و واڵتانه‌ن كه له سیس������تەمێکی توتالیتارییەوه گۆڕاون بۆ دیموكراتی ،ئه‌وا كاره‌ك‌ه قورس������تر ده‌بێت بۆ گه‌یش������تن به ڕێككه‌وتنێك له‌س������ه‌ر ئ������ه‌و بنه‌مایان������هی هه‌ڵبژاردن كه گش������ت الیه‌ك پێی ڕازی بن و ڕێ������زی بگرن .هه‌ر كاتێكیش چوارچێوهی یاس������ایی س������ه‌ره‌كی داڕێژرا ،ئه‌وا ده‌ست به گه‌ش������ه‌پێدانی چوارچێ������وه‌ی ڕێكخس������تن و بهڕێوهبردنی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت.
ئه‌و كه‌سانه‌ی ده‌س������توور داده‌ڕێژن ،هه‌لومه‌رجی واڵتهكه له‌به‌رچ������او بگرن ،ب������ۆ نموون������ه لهوانهیه بۆ واڵت������ه تازه پێگه‌یش������تووه‌كان قورس بێت ڕووبه‌ڕووی ههڵبژاردنه یه‌ك ل������ه‌دوای یه‌كه‌كان ببنه‌وه ،كاتێك ل������ه نێوان هه‌ڵبژاردنێك و هه‌ڵبژاردنێكی دیكه‌دا ماوه‌یه‌كی كورت له‌ناو ده‌س������تووردا دیاریكرابێت. ل������ه‌و واڵتانه‌ی كه به‌ده‌رن ل������ه ملمالنێیه ناوخۆیییه‌كان، سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن������ی ڕێژه‌یی بوارێك������ی فراوانتر بۆ دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت له سیسته‌مه‌كانی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردن كه له‌سه‌ر بنه‌مای زۆرینه دارێژراون فه‌راهه‌م ده‌كات. ده‌ستوور ئازادیی‌ه سیاسییه سه‌ره‌كی و پێویسته‌كان بۆ ڕێكخستنی هه‌ڵبژاردنێكی ڕكابه‌رانه و فره‌الیه‌ن دیاریده‌كات، وه‌ك ئازادیی ڕاده‌ربڕین و گردبوونه‌وه و ڕۆژنامه‌گه‌ری... هتد ،ئه‌مه‌ش دهبێته هۆی ئه‌وه‌ی الیهنه سیاسییه كاراكان به‌ش������ێوه‌یك خۆیان ڕێكبخه‌ن كه بتوانن ڕكابه‌رایه‌تی یه‌كتر بكه‌ن له هه‌ڵبژاردندا ،یاخود پش������تگیری له‌و الیهنانه بكه‌ن كه گرنگیپێدانی هاوبه‌شیان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا ههیه. ڕێگه به چه‌ند دامه‌زراوه‌یه‌ك بدات ده‌س������توور ده‌توانێت بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك كاروباری هه‌ڵبژاردن جێبەجێ بکەن ،بۆ نموونه :ده‌كرێت ده‌ستوور ڕێگه به حكوومه‌ت یان لێژنه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن بدات تاوه‌كو هه‌ڵبژاردنه‌كان بهڕێوه ببات ،له هه‌مان كاتدا ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنی یاساكانی هه‌ڵبژاردن به سیس������ته‌می دادوه‌ری یان دادگای تایبه‌ت به هه‌ڵبژاردن ده‌سپێرێت.
یاساكان
ده‌ستوور
له هه‌ر واڵتێكدا ده‌س������توور به بااڵترین یاسا داده‌نرێت، سه‌ره‌ڕای دیاریكردنی سروشتی په‌یوه‌ندی نێوان هاوواڵتی و حكوومه‌ت ،چوارچێوهی یاس������ایی بۆ حكوومه‌ت داده‌نێت و ده‌سه‌اڵت و ئه‌ركی س������ه‌رجه‌م ئاژانسه‌كانی حكوومه‌ت دیاریده‌كات ،هه‌روه‌ها باس له ماف و ئه‌ركه سه‌ره‌كییه‌كانی هاوواڵتی������ان ده‌كات .به‌ش������ێوه‌یەكی ئاس������ایی ده‌س������توور چوارچێوهی گشتیی سیسته‌می هه‌ڵبژاردن دیاریده‌كات. به ئامانجی ده‌س������ته‌به‌ركردنی پاكی ل������ه هه‌ڵبژاردندا، ده‌كرێت ده‌س������توور باس ل������ه بنه‌مای ماف������ی ده‌نگدان بۆ گش������ت كه‌سێك بكات و خوله‌كانی هه‌ڵبژاردن دیاری بكات، س������ه‌رباری ده‌ستنیش������انكردنی مه‌رجه‌كانی خۆپااڵوتن بۆ پۆسته سه‌ره‌كییه‌كان .له گش������ت بارێكدا پێویسته له‌سه‌ر
به ش������ێوه‌یه‌كی ئاسایی ،یاس������اكان له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانانه‌و‌ه داده‌نرێ������ن و پۆلی������س و دادگاكان کار بۆ جێبه‌جێكردنیان ده‌کەن .ده‌شێ چه‌ند یاسایه‌كی به‌یه‌كه‌و‌ه گرێدراو كار له‌سه‌ر باشتركردنی پاكیی هه‌ڵبژاردن بكه‌ن. سه‌ره‌ڕای یاس������ای تایبه‌ت به هه‌ڵبژاردن ،چه‌ند یاسایه‌كی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به جێبه‌جێكردنی یاساكان هه‌ن .هه‌روه‌ك چون س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی یاس������ای تاوان������كاری كه باس له‌و س������زایان‌ه ده‌كات كه به‌هۆی كاره نایاس������ایییه‌كانه‌و‌ه ده‌سه‌پێنرێن ،چه‌ند یاسایه‌كی مه‌ده‌نی دیكه هه‌ن كه مامه‌ڵ‌ه له‌گه‌ڵ كاره نابه‌جێیه‌كانی وه‌ك ڕووش������اندن و ناوزڕاندن و شێواندنی كه‌سایه‌تیی تاكه‌كان ده‌كه‌ن. ده‌س������ه‌التی یاس������ادانان هه‌ڵده‌س������تێت به دانانی چه‌ند دامه‌زراوه‌یه‌ك و په‌سه‌ندكردنی چه‌ند یاسایه‌كی پێویست بۆ جێبه‌جێكردنی حوكم‌ه ده‌ستوورییەکان ،بۆ نموونه ده‌كرێ ده‌ستوور باس له دانانی سیسته‌می بهڕێوهبردنی خۆجێیی
نیسانی 2012
29
بكات ،له‌وكاته‌دا پێویس������ته له‌سه‌ر ده‌س������ه‌التی یاسادانان ئه‌و دیس������پلینان‌ه په‌س������هند بكات كه ڕێگه به به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن ده‌دات كار بۆ ڕێكخستنی هه‌ڵبژاردنی خۆجێیی بكه‌ن ،هه‌روه‌ها پێویسته چه‌ند دیسپلینێكی دیكه دابڕێژرێن كه پهیوهس������تن ب������ه به‌ڕێوه‌بردن������ی ده‌س������ه‌اڵت‌ه خوجێییه هه‌ڵبژێردراوه‌كان. س������ه‌باره‌ت ب������ه پاكیی هه‌ڵبژاردن ،پێویس������ته یاس������ای جۆراوج������ۆر په‌س������هند بكرێن و پش������تیان پێ ببه‌س������ترێت به‌ش������ێوه‌یك كه په‌یبه‌س������تبوون به بنه‌ماكان������ی ئازادی و پاكی و ڕكابه‌رایه‌تی هه‌ڵبژاردن مس������وگه‌ر بكه‌ن .هه‌روه‌ك چۆن پێویس������ته چاوپێخش������اندن به‌و یاسایانه‌دا بكرێت كه په‌یوه‌ندییان به هه‌ڵبژاردن������هوه ههیه و هه‌مواركردنه‌وه‌یان به ش������ێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ گۆڕانكاری و پێشوه‌چوون‌ه سیاسی و ته‌كنه‌لۆجییه‌كانی واڵته‌كه‌دا بگونجێن.
یاسای هه‌ڵبژاردن
زۆرێك له واڵتان له‌جیاتی چه‌ند یاسایه‌ك بۆ هه‌ڵبژاردن، پش������ت به یاسایه‌كی كش������تگیر و یه‌كگرتوو ده‌به‌ستن ،له‌و یاسا گشتگیره‌دا زۆربه‌ی هه‌ره زۆری بابه‌ته‌كانی په‌یوه‌ست وه ب������اس ك������راون ،وه‌ك ڕوڵ و كاری ئه‌و ب������ه ههڵبژاردنه دامه‌زراوانه‌ی به‌رپرسن له داڕشتنی سیاسه‌تی هه‌ڵبژاردن و به‌ڕێوه‌بردن������ی ،بنه‌ماكانی پرۆس������هی ده‌نگدان و ژماردن و جیاكردنه‌وه‌یان ،هۆیه‌كان������ی چاودێریكردنی هه‌ڵبژاردن، سه‌ره‌ڕای ئه‌و سزایانه‌ی له ئه‌نجامی پێشێلكردنی یاسادا ده‌سه‌پێنرێن .ئه‌و یاسایه باس له ڕێكار و ڕێگه تایبه‌ته‌كانی مامه‌ڵه‌كردن له‌گ������ه‌ڵ ناڕه‌زایی و تانه‌كانی پهیوهس������ت به پرۆسهی هه‌ڵبژاردن ده‌كات. ش������ایه‌نی ئاماژه‌پێكردن������ه ئه‌و سیس������ته‌مانه‌ی پش������ت به یاس������ایه‌كی گش������تگیر و یه‌كگرتوو ده‌به‌س������تن ،كه‌متر ڕووبه‌ڕووی مه‌ترسییه‌كانی سه‌ر پاكیی هه‌ڵبژاردن ده‌بنه‌وه، ئه‌و مه‌ترس������یانه‌ی كه له‌وانه‌یە له ئه‌نجامی دژبه‌یه‌كبوونی به‌نده‌كانی چه‌ند یاسایه‌كی جیاواز له یه‌كتر ڕوو بده‌ن.
هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردن ،هه‌روه‌ها ڕێگرتن ل������ه به‌رتیلدان به ده‌نگده‌ران. به هه‌ر حاڵ پێویس������ته یاس������ای تاوان������كاری ئه‌و بهنده یاسایییان‌ه له‌خۆ بگرێت كه په‌یوه‌ندیان به سه‌رپێچیكردن له یاسای ههڵبژاردنهوه ههیه ،به شێوه‌یك هیچ سه‌رپێچییه‌ك به‌بێ سزا نه‌مێنێته‌وه ،وه‌ك ئه‌وی له مه‌كزیك ڕوویدا .دوای پرۆسهی چاكسازی له‌و واڵته‌دا داواكاری گشتیی تایبه‌ت به هه‌ڵبژاردن دام������ه‌زرا و به‌رپرس������یارێتی لێكوڵینه‌و‌ه له گشت تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردن له ڕێگه‌ی یاسای تاوانكاریی كارپێكراو له‌و واڵته‌دا خرایه ئه‌ستووی.
یاسای تایبه‌ت ب ه ماف ه مه‌ده‌نییه‌كان
لە هه‌ندێك واڵتان به مه‌به‌س������تی پاراستنی مافی ده‌نگده‌ر، پشت به یاسای په‌یوه‌ندیدار به مافه مه‌ده‌نیییه‌كانه‌وه ده‌به‌ستن. ئه‌م یاس������ایان‌ه باس له هه‌ندێك بابه‌ت������ی دیاریكراو ده‌كه‌ن كه په‌یوه‌ندیی������ان به جیاكاری (ره‌گه‌زپه‌رس������تی) و مامه‌ڵه‌كردنی مه‌زاجی له‌گه‌ڵ كهمینه و گرووپه‌كانی دیكه له‌الیه‌ن حكوومه‌ت و تاكه‌كان������هوه ههیه .ب������ۆ نموونه ،له ئه‌مریكا ،به‌مه‌به‌س������تی بنبڕكردنی گشت ش������ێوازه‌كانی ڕه‌گه‌زپه‌رس������تی ،كۆنگرێس كۆمه‌ڵێك یاس������ای مافی مه‌ده‌نی په‌سه‌ند كرد .له‌و یاسایانه‌دا هاتووه :گشت شێوازه‌كانی ڕه‌گه‌زپه‌رستی له كاتی توماركردنی ده‌نگده‌راندا نایاسایین ،سه‌رباری ده‌ركردنی یاسای مافه‌كانی ده‌نگدان و تیایدا س������نوورێك بۆ ئه‌و ڕێگرییانه دانرا كه پێشتر له‌سه‌ر هه‌ندێك له كه‌مینه‌كان ئه‌نجام ده‌دران.
یاساكانی تاوانكاریی په‌یوه‌ندیدار
به شێوه‌یەكی ئاسایی ،یاساكانی تاوانكاری له واڵتێكدا باس له‌و بابهتانه ده‌كات كه په‌یوه‌ستن به پاكیی ههڵبژاردنهوه و بریتین له ساخته‌كردن و گه‌نده‌ڵی و توندوتیژی .زۆربه‌ی كات ،ئ������ه‌و بابهتانه له یاس������ای تاوانكاریدا به ش������ێوه‌یكی گشتی باس كراون و به‌سه‌ر گش������ت بواره‌كاندا جێبه‌جێ ده‌كرێن ،له ناویشیاندا پرۆسهی هه‌ڵبژاردن .هه‌ندێكجاریش ڕاس������ته‌وخۆ باس له س������ه‌رپێچییه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن، لهوانه ڕێوش������وێن‌ه پهیوهس������ته‌كان به یارمه‌تیدانی دارایی
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
سه‌رچاوهhttp:aceproject.org:
ێوه به‌ڕ برد نی ه‌ڵب ه ژار دن
ئا :ئاران جه‌مال ره‌شید له‌ب������ه‌ر ئاڵۆزی������ی به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵب������ژاردن و ده‌ستنیشانكردنی كه‌سانی شاره‌زا و پسپۆڕ له‌و بواره‌دا بۆ ئه‌نجامدانی كاره‌كان ،پێویسته به‌رپرسیارێتی كار و چاالكییه‌كانی هه‌ڵبژاردن بخرێته ئه‌س������تۆی ده‌سته‌یه‌ك ی������ان الیه‌نێك ،یاخود چه‌ند الیه‌نێكی ده‌ستنیش������انكراو. ده‌كرێت ئه‌و الیهنانه ش������ێوه یاخود قه‌باره‌ی جۆراوجۆر دروست بكه‌ن و چه‌ند ناوێكی جیاواز له خۆیان بنێن وه‌ك (لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن ،بهڕێوهبردنی گش������تیی هه‌ڵبژاردن، ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن ،یه‌ك������هی كاروباری هه‌ڵبژاردن، كۆمیس������یۆنی هه‌ڵب������ژاردن ...هت������د) .ده‌س������ته‌واژه‌ی (بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن) بۆ پێناسه‌كردنی ئه‌و دهسته یان ده‌زگای‌ه یان كۆمه‌ڵه‌یەک به‌كار دێت ،كه به‌رپرسیارن له بهڕێوهبردنی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن. به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردن ب������ه دامه‌زراوه‌یه‌ك یاخود وه پێناسه ده‌س������ته‌یه‌كی به‌رپرس������یار له ڕووی یاسایییه ده‌كرێت .ئامان������ج له ده‌ستنیش������انكردنی بهڕێوهبردنی هه‌ندێك یاخود هه‌موو الیه سه‌ره‌كییه‌كانه بۆ جێبه‌جێكردنی گشت شێوه‌كانی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن و ڕیفراندۆم. ئه‌و الیه سه‌ره‌كییان‌ه بریتین له: • ده‌ستنیشانكردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی مافی ده‌نگدانیان ههیه (كه‌سانی شیاو له ڕووی یاسایییه‌وه). • ڕێكخستن و جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌كانی ده‌نگدان.
• ژماردن و جیاكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان. • كۆكردنه‌وه و ئاماده‌كردنی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان. • وه‌رگرت������ن و په‌س������ندكردنی داواكاری������ی حزب������ه سیاس������ییه‌كان و كاندی������ده‌كان ب������ۆ خۆكاندیك������ردن له هه‌ڵبژاردندا. له حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر چه‌ند الیه‌نێك به‌رپرس������یار بوون له‌م الیه سه‌ره‌كییانه‌ی پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن ،ده‌كرێت هه‌مووی������ان وه‌ك به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن پولێن بكرێن، چونكه ده‌كرێت بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن له ده‌سته‌یه‌كی دیاریك������راو یاخود یه‌كه‌یه‌كی ئی������داری له چوارچێوهی ده‌سته‌یه‌كی گه‌وره‌تردا پێك بێت .بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن بێجگ������ه‌له‌و الیه س������ه‌ره‌كییانه ،ده‌توانێت چه‌ند كارێكی دیك������هی گرنگ ك������ه په‌یوه‌ندییان هه‌بێ به ڕێكخس������تنی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن و ڕیفراندۆم ئه‌نجام بدات ،وه‌ك: • تۆماری ده‌نگده‌ران. • نه‌خشه‌سازیی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن. • ئاماده‌كردنی هه‌موو كه‌ره‌سته و پێداویستییه‌كانی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن. • به‌ڕێوه‌ب������ردن و چاودێری������ی دارای������ی هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردن. • به‌دواداچوون و چاودێری ئه‌و ده‌زگا ڕاگه‌یاندنانه‌ی په‌یوه‌ندیان به پرۆسهی ههڵبژاردنهوه ههیه.
نیسانی 2012
31
• چاودێری و چاره‌سه‌ركردنی كێش‌ه و ناكۆكییه‌كانی هه‌ڵبژاردن.
شێوه‌كانی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن
یه‌ك������ه‌م :بهڕێوهبردنی س������ه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن :له‌و واڵتان������ه په‌یڕه‌و ده‌كرێت كه ده‌س������ته‌یه‌كی س������ه‌ربه‌خۆ وه‌ك دامه‌زراوه‌یه‌ك������ی (ته‌واو جیاكراوه له ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن) هه‌ڵده‌ستێت به ڕێكخستن و بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن������ه‌كان و بودج������هی تایبه‌تی خ������ۆی ههیه كه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ به‌ڕێوه‌ی ده‌بات. ئه‌مج������ۆره بهڕێوهبردنه ش������وێنكه‌وتووی هیچ الیه‌نێك نیی������ه و به‌رپرس������یار نیی������ه به‌رامبه‌ر هی������چ وه‌زاره‌تێك و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌ك������ی حكوومی ،به‌اڵم به‌رپرس������یار‌ه به‌رامبه‌ر ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان (په‌رله‌مان) و دادگا و س������ه‌رۆكی واڵت ،هه‌روه‌ها له چه‌ند ئاس������تێكی جیادا ل������ه ڕووی به‌ڕێوه‌ب������ردن و داراییی������هوه س������ه‌ربه‌خۆیه. ده‌سته‌ی بهڕێوهبردنی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن له چه‌ند ئه‌ندامێ������ك كه له كاتی كاركردنیان له‌و ده‌س������ته‌یەدا کە نییه ،پێكدێت ،بۆیه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كیان به حكوومهتهوه زۆر له واڵته دیمۆكراس������ییه‌كان ئهمجۆره بهڕێوهبردنه به‌كار دێنن ب������ۆ بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردنه‌كانیان ،لهوانه: (ئه‌رمینیا ،ئوستراليا ،ئستۆنیا ،ئه‌ندۆنێسیا ،ئۆرۆگوای، بوركینافاس������ۆ ،بۆسن‌ه و هێرسێگۆڤینا ،پۆله‌ندا ،تایله‌ند، باش������ووری ئه‌فریق������ا ،جۆرجی������ا ،فه‌له‌س������تین ،كه‌نه‌دا، كۆستاریكا ،له‌یبێریا ،مۆریشیۆس ،نه‌یجیریا و هیند). هه‌روه‌ها له هه‌ندێك واڵت دوو ده‌سته‌ی بهڕێوهبردنی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن هه‌ن و هه‌ردووكیان جیاكرا‌وه‌ن له ده‌س������ه‌اڵتی (جێبه‌جێكردن) ،به‌رپرسیارێتی یه‌ك له‌و دوو ده‌سته‌یه ،نه‌خش������ه‌دانانه بۆ ئه‌و سیاسه‌تانه‌ی كه په‌یوه‌ستن به پرۆس������هی هه‌ڵبژاردنەوه ،ئه‌وه‌ی تریشیان به‌رپرس������یارێتی ڕێكخس������تن و جێبه‌جێكردنی پرۆسهی هه‌ڵبژاردن ده‌گرێته ئه‌ستۆ. له چه‌ند حاڵه‌تێكدا دیسیپلینه‌كان گرنتی سه‌ربه‌خۆبوون دهداته ده‌سته‌ی جێبه‌جێكاری له‌و ده‌سته‌یه‌ی كه نه‌خش‌ه سیاس������ییه‌كانی هه‌ڵب������ژاردن داده‌ڕێ������ژێ ،وه‌ك واڵتانی (جامایكا ،ڕۆمانیا ،سۆرینام ،فانواتۆ). دووه‌م /به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردن������ی حكووم������ی :ئه‌م ش������ێوهیه له‌و واڵتان������ه په‌یڕه‌و ده‌كرێت كه ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن هه‌ڵده‌ستێت به ڕێكخستن و بهڕێوهبردنی پرۆسه‌كانی هه‌ڵبژاردن له‌ناو یه‌كێك له وه‌زاره‌ته‌كان وه‌ك
32هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
(وه‌زاره‌ت������ی ناوخۆ) یاخود (ده‌س������ه‌اڵت‌ه خۆجێیه‌كان). به‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی یه‌كێك له وه‌زیره‌كان یاخود یه‌كێك له كارمه‌ند‌ه حكوومییه‌كان سه‌رپەرشتیاری به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌ڵبژاردنی حكوومی ده‌كات ،بودجه‌شیان له‌سه‌ر یه‌كێك له وه‌زاره‌ته‌كان یاخود یه‌كێك له ده‌سه‌اڵت‌ه خۆجێیه‌كانه. (تونس ،دانیمارك ،س������ه‌نگاپوور ،سویس������را ،سیش������یل، ئه‌مریكا و بریتانیا) له‌و واڵتانه‌ن كه ئه‌م شێوهیه په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن. س������ێیه‌م /بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن������ی تێكه‌اڵو :له‌ژێر س������ایه‌ی ئهمجۆره به‌ڕێوه‌بردنه‌دا دوو په‌یگه‌ی سه‌ره‌كی ده‌بینین كه پێكهاته‌یه‌كی جووت بۆ بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن پێكده‌هێنن ،ده‌سته‌یه‌كیان سه‌ربه‌خۆیه و جیاكرا‌وه‌یه له ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن ،هه‌ڵده‌ستێت به دانانی سیاسهته گشتییه‌كانی هه‌ڵبژاردن و سه‌رپه‌رشتیكردنی هه‌ڵبژاردن وه‌ك (ده‌س������ته‌ی هه‌ڵبژاردنی كارپێكراو له‌ژێر س������ایه‌ی به‌ڕێوه‌بردنێكی س������ه‌ربه‌خۆدا) ،هاوشانی ئه‌و ،ده‌سته‌ی جێبه‌جێكاری هه‌ڵب������ژاردن ههیه ،كاری ئه‌م ده‌س������ته‌ی‌ه كه س������ه‌ر به یه‌كێ������ك له وه‌زاره‌ته‌كان یاخو ده‌س������ه‌اڵت‌ه خۆجێییه‌كانه ،ڕێكخس������تن و بهڕێوهبردنی چاالكییه‌كانی پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن������ه .ئ������ه‌م ش������ێوه بهڕێوهبردنه له واڵتانی (ئس������پانیا ،فه‌ڕه‌نس������ا و ژاپ������ۆن) ،هه‌روه‌ها له
چه‌ند مس������ته‌عمه‌راتێكی پێشووی (فه‌ڕه‌نسا) به‌تایبه‌تی ڕۆژاوای كیش������وه‌ری ئه‌فه‌ریقی وه‌ك (تۆگۆ ،سێنێگال و مالی) كاری پێ ده‌كرێت. كار و ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن������ی س������ه‌ربه‌خۆ له‌چاو ی بهڕێوهبردنی به‌ڕێوه‌بردن������ی حكوومی و له‌ژێر س������ایه تێكه‌اڵو ل������ه ناوچه‌یه‌كه‌وه بۆ ناوچه‌یه‌كی دیكه‌جیاوازی هه‌ی������ه ،بۆی������ه ریزبه‌ندكردنی ئه‌و واڵتانه‌ی ئه‌م ش������ێوه بهڕێوهبردنه (بهڕێوهبردنی تێكه‌اڵو ) به‌كارده‌هێنن هه‌ندێك ج������ار زه‌حمه‌ت ده‌بێت ،له‌به‌ر ئ������ه‌و رۆڵه‌ی بهڕێوهبردنی س������ه‌ربه‌خۆ ده‌یبینێ ئه‌ویش تهنها چاودێری فه‌رمی بۆ چاالكییه‌كانی پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن������ه ،ههرچهنده ئه‌و ش������ێوهیه ورده ورده به‌ره‌و نه‌م������ان ده‌چێت .بۆ نموونه
وه‌ك ئ������هوهی ل������ه (س������ێنێگال) ڕوی دا و ب������ه‌م دوایی‌ه ده‌س������تبه‌رداری ئه‌و شێوه بهڕێوهبردنه بوو .هه‌ندێكجار ڕۆڵی سه‌رپه‌رشتیاری ده‌سته‌ی س������ه‌ربه‌خۆ فراوانتره، ئه‌مه‌ش ڕێی پ������ێ ده‌دات به‌دواداچوون و وردبینی بكات بۆ هه‌موو كار و چاالكییه‌كانی هه‌ڵبژاردن كه ده‌س������ته‌ی حكوومی جێبه‌جێی ده‌كات ،وه‌ك واڵتی (ماداگاسکار) كه ئهمجۆره بهڕێوهبردنه به‌كار ده‌هێنێت .له چه‌ند واڵتێكی س������ه‌ر به (كۆمهڵه دهوڵهته فرانكفۆنییه‌كان)* له‌شێوه‌ی به‌ڕێوه‌بردن������ی تیك������ه‌اڵودا ،ئه‌نجومه‌نی ده‌س������تووری به چونكه ده‌س������ته‌ی س������ه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت، هه‌ڵده‌س������تێت ب������ه كۆكردن������هوه و راگه‌یاندنی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كان.
ئه‌و دامهزراوه جۆربه‌جۆرانه‌ی كه ل ه واڵتانی جیهاندا هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن واڵت
ناوی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی هه‌ڵبژاردن
ماڵپه‌ڕ
ئه‌تیوپیا
ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.Electionsethiop.Org
ئه‌رژه‌نتین
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.mininterior.gov.ar/elecciones
ئه‌رمه‌نستان
لیژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.elections.am
ئه‌ستۆنیا
لیژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.vvk.ee
ئیكوادۆر
دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردن
www.tse.gov.ec
ئه‌ڵمانیا
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.bundeswahlleiter.de
ئه‌نگێال
چاودێریی هه‌ڵبژاردن
www.gov.ai/elections
ئۆگه‌ندا
لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.ec.or.ug/
ئێران
وه‌زاره‌تی ناوخو ،ئه‌نجومه‌نی جێبه‌جێكاری هه‌ڵبژاردن
www.moi.ir
ئیتالیا
وه‌زاره‌تی ناوخۆ ،به‌رێوبه‌رایه‌تی ناوه‌ندیی بۆ كاروباری هه‌ڵبژاردن
www.elezioni.interno.it/ind_conspopo.htm
پاكستان
لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.ecp.gov.pk
به‌ڕازیل
دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردن
www.tse.gov.br
بلژیك
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www. ibz.fgov.be/code/fr/loc/instit.htm
به‌نگالدیش
لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی به‌نگالی
www.ecs.gov.bd
به‌نین
لیژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی نیشتمانی
www.cena.bj
بۆركینافاسۆ
لیژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی نیشتمانی
www.ceni.bf
پۆڵه‌ندا
لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی نیشتمانی
www.pkw.gov.pl
تایوان
لیژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنی
www.cec.gov.tw
شیلی
به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
indexaspx?channel=5
دورگه‌كانی ئه‌نتێالی هۆڵه‌ندی
نووسینگه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.registrosivil.an
دورگه‌ی مان
نووسینگه‌ی ئه‌مینداریی گشتی
www.gov.im/cso/election
نیسانی 2012
33
باشووری ئه‌فریقیا
لێژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن
www.elections.org.za
جیبوتی
وه‌زاره‌تی ناوخۆ و المه‌ركه‌زییه‌ت
www.elec.dj
روسیای یه‌كگرتوو
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.cikrf.ru
سان مارینۆ
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.elezioni.sm/src/elezioni
سریالنكا
بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن
www.slelections.gov.lk
سلۆڤینیا
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.sigov.si/elections/rvk.html
سوید
ده‌سه‌اڵتی هه‌ڵبژاردن
www.val.se
سربیا
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.rik.parlament.sr.gov.yu
گواتیماال
دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردن
www.tse.org.gt
فه‌له‌ستین
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.elections.ps
فینله‌ندا
وه‌زاره‌تی داد ،یه‌كه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.vaalit.fi/14173.htm
قوبرس
به‌رژه‌وه‌ندی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
http://moi.gov.cy/content.php?id=160
كازاخستان
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.election.kz
كامیرۆن
روانگه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.onelcam.org
كه‌مبۆدیا
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.necelect. org.kh
كۆریای باشوور
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.nec.go.kr
كۆڵۆمبیا
ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.registraduria.gov.co
كینیا
ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن
www.eck.or.ke
لوبنان
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.moim.gov.lb
الیبیریا
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.necliberia.org
لیختن شتاین
ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن
www.llv.li/amtsstellen/llv-rk_amtsgeschaefte-wahlen_und abstimmungen.mt
ماالوی
ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن
www.sdnp.org.mw
مالی
وه‌زراه‌تی بهڕێوهبردنی خۆجێیی
www.matcl.gov.ml
مه‌كدونیا
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.izbori.gov.mk
شانشینی یه‌كگرتووی بریتانیا
ده‌سه‌اڵت‌ه خۆجێیییه‌كان
*www.electoralcommission.gov.uk
مۆریشیۆس
نووسینگه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن
www.gov.mu/portal/site/eco
نه‌رویج
وه‌زاره‌تی بهڕێوهبردنی خۆجێیی و گه‌شه‌پێدانی هه‌رێمی
www.odin.dep.no/krd
نیپال
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.election-commission.org.np
نیكاراگوا
دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردن
www.cse.gob.ni
هاییتی
ئه‌نجومه‌نی هه‌میشه‌یی هه‌ڵبژاردن
www.cep-ht.org
هندۆراس
دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردن
www.tse.hn
هه‌نگاریا/مه‌جه‌ر
-1نوسینگه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن - 2وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.valasztas.hu/main_hu.html www.registrationshu.org
ئه‌مریكا
ده‌سه‌اڵت‌ه خۆجێییه‌كان
* www.fec.gov
یه‌مه‌ن
لێژنه‌ی بااڵی هه‌ڵبژاردن و ریفراندۆم
www.scer.org.ye
ئازهربایجان
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.cec.gov.az
ئه‌رده‌ن
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.moi.gov.jo
34هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
ئیسپانیا
-1وه‌زاره‌تی ناوخۆ -2ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن
www.mir.es/DGPI. www.congreso.es
ئوسترالیا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.aec.gov.au
ئه‌فغانستان
لێژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن
www.jemb.org
ئه‌لبانیا
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.cec.org.al
ئه‌نتیگوا و باربۆدا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.antiguaelections.com
ئه‌ندۆرا
-1حكوومه‌تی ناوه‌ندیی و ده‌سه‌اڵتی خۆجێیی -2ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن
www.eleccions.ad
ئه‌نده‌نوسیا
لێژنه‌ی گشتی هه‌ڵبژاردن
www.kpu.go.id
ئۆڕۆگوای
دادگای هه‌ڵبژاردن
www.corteelectoral.gub.uy
ئۆكراینا
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.cvk.gov.ua
ئێرله‌ندا
وه‌زاره‌تی ژینگ‌ه و شوێنه‌وار و بهڕێوهبردنی خۆجێیی
http://www.environ.ie/en
ئێسله‌ندا
وه‌زاره‌تی داد و كاروباری ئایینی
www. kosning2003.is/web/English
بابوا گینیای نوێ
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.pngec.gov.pg
به‌حرێن
وه‌زاره‌تی داد و كاروباری ئیسالمی
www.bahrain.gov.bh
پاراگوای
دادگای دادی بااڵ بۆ هه‌ڵبژاردن
www.tsje.gov.py
پورتوگال
-1وه‌زاره‌تی بهڕێوهبردنی ناوخۆ /ئه‌مینداریه‌تی هونه‌ری بۆ هه‌ڵبژاردن -2لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.stape.pt www.cne.pt
به‌رمۆدا
نووسینگه‌ی تۆماری په‌رله‌مان
http://bermuda.election.bm
بلێز
وه‌زاره‌تی خزمه‌تگوزاریی گشتیی فه‌رمانگه‌ی هه‌ڵبژاردن و نه‌خشه‌كێشانی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن
www.belize-elections.org
په‌نه‌ما
دادگای هه‌ڵبژاردن
www.tribunal-electoral.gob.pa
بۆتسوانا
لێژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن
www.iec.gov.bw
بۆسن‌ه و هێرسێگۆڤینا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.izbori.ba
پۆلیڤیا
دادگای نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.cne.org.bo
پیرۆ
-1نووسینگه‌ی نیشتمانیی پرۆسه‌كان -2نووسینگه‌ی نیشتمانیی پرۆسه‌كانی هه‌ڵبژاردن
www.jne.gob.pe.
تایالند
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.ect.go.th/english
جامایكا
به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌ڵبژاردن
www.eoj.com.jm
دوڕگه‌كانی كایمه‌ن
چاودێریی هه‌ڵبژاردن
www.electionsoffice.ky
كۆماری دۆمینیكان
ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.jce.do
جۆرجیا
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.cec.go.ge
دانیمارك
وه‌زاره‌تی ناوخۆ و یه‌كه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.im.dk/Index/mainstart. asp?o= 25&n=o& s=5
رواندا
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.comelena.gov.rw
رۆمانیا
-1ده‌سه‌اڵتی هه‌میشه‌یی هه‌ڵبژاردن -2نووسینگه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.roaep.ro. www.bec2004.ro
زامبیا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.elections.org.zm
سانتا لوسیا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.stlucia.gov.lc/agencies/electoral.htm
سلۆفاكیا
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.civil.gov.sk
نیسانی 2012
35
سه‌نگاپوور
بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن
www.elections.gov.sg
سویسرا
به‌شی مافه سیاسییه‌كانی حكوومه‌تی فیدراڵ
www.admin.ch
عێراق
كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن
www.Ihec.iq.
گامبیا
لێژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن
www.iec.gm
گوایانا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.sdnp.org.gy/elections
فه‌ڕه‌نسا
-1ئه‌نجومه‌نی ده‌ستووری -2وه‌زاره‌تی ناوخۆ
www.conseil-constitutionnel.fr/ divers/plan. www.interieur.gouv.fr
فیلپپین
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.comelec.gov.ph
ڤێنوئێال
دادگای نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
www.cne.gov.ve
فیجی
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.elections.gov.fj
كاپ ڤێرد
لێژنه‌ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن
)www.cne.cv
كرواتیا
ی نیشتمانیی هه‌ڵبژاردن لێژنه
www.izbori.hr
كه‌نه‌دا
به‌رپرسی جێبه‌جێكاریی هه‌ڵبژاردن
www.elections.ca
كۆستاریكا
دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردن
www.tse.go.cr
كۆماری كۆنگۆی دیموكراتی
لێژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن
www.cei-rdc.cd
كوێت
وه‌زاره‌تی ناوخۆ
http://eservices1.moi.gov.kw/elections/ mainmenu.nsf
التیڤیا
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
http://web.cvk.lv/pub/public/
لۆكزه‌مبۆرگ
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.elections.public.lu
لیتوانیا
لێژنه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن
www.vrk.lt
ماڵتا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.electoral.gov.mt
مالیزیا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.spr.gov.my
مه‌كسیك
په‌یمانگای فیدراڵیی هه‌ڵبژاردن
www.ife.org.mx
مه‌نگۆلیا
لێژنه‌ی گشتیی هه‌ڵبژاردن
www.gec.gov.mn
نامیبیا
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.ecn.gov.na
نه‌مسا
وه‌زاره‌تی كاروباری ناوخۆ
www.bmi.gv.at/wahlen
نه‌یجیریا
لێژنه‌ی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی نیشتمانی
www.inecnigeria.org
نیوزیالندا
وه‌زاره‌تی داد
www.elections.govt.nz
هند
لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن
www.eci.gov.in
هۆڵه‌ندا
ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن
www.kiesraad.nl
ژاپۆن
وه‌زاره‌تی كاروباری ناوخۆ و په‌یوه‌ندییه‌كان به‌شی هه‌ڵبژاردن
www.soumu.go.jp/english/cgyousei/index.
یۆنان
وه‌زاره‌تی ناوخۆ و به‌ڕیوه‌بردنی گشتی و المه‌ركه‌زی
www.yper.gr
* ئه‌و واڵتانه‌ی كه زمانی فه‌ڕه‌نسی به‌كار دێنن. سه‌رچاوه:
http:aceproject.org
http://www.ihec-iq.com/ftpar/websites_inthe_word_of_election.pdf
36هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
سیستمه‌كانی هه‌ڵبژاردن و گرفته سیاسییه‌كان
نووسینی :سامان نجاتی ل ه فارسییه‌وه :عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی له به‌هاری س������اڵی ڕابردوو ،بریتانی������ا ،ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆمێكی به مه‌به‌س������تی چاكس������ازیی له سیستمی هه‌ڵب������ژاردن بهخۆیهوه بینی .له‌و واڵته كه ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان پله و پایه‌یه‌كی به‌رزی نێو حكوومه‌ته ،سیستمی هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانیی ڕووب������ه‌ڕووی ڕه‌خنه‌یه‌كی زۆر بۆته‌وه .ئه‌و ڕه‌خنه‌گرانه‌ی كه ئێس������تا له‌نێو حكوومه‌تی ئیئتیالف������ی بریتانی������ادا بوونی������ان ههیه ،پارت������ی لیبراڵ دیموكرات به سه‌رۆكایه‌تیی (نیك كلێگ)ـه ،كه زۆرترین زیانی له‌و سیستمه‌ی ئێستادا به‌ركه‌وتووه. ب������ه‌اڵم ئه‌نجامه‌كان������ی ئه‌و ڕیفراندۆم‌ه ئهوه نیش������ان ده‌دات كه خه‌ڵكی ئ������ه‌و واڵته له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنی ئه‌و چاكس������ازییه‌دا نی������ن و ڕه‌دیان ك������ردهوه و به گرفتێكی سیاسییان ناوبرد .سیس������تمی هه‌ڵبژاردنی بریتانیا كه ب������ه First Past The Postواته (یه‌كه‌مه‌كان ئه‌وانی دیكه به‌جێ دێڵن) به‌ناوبانگه ،له دوو ئاس������تدا كه‌وتۆته به‌ر ڕه‌خنه .بۆ به‌دواداچوون له‌س������ه‌ر ئه‌و دوو ئاسته‌ی ڕه‌خنه ،س������ه‌ره‌تا با له‌گه‌ڵ سیس������تمه جۆراوجۆره‌كانی هه‌ڵبژاردن ئاشنا بین.
سیستمه‌كانی هه‌ڵبژاردنی باو ل ه دنیا
سیستمه‌كانی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له واڵتانی دنیا زۆربه‌ی جار به‌س������ه‌ر دوو جۆری (داخراو) و (كراوه) دابه‌ش ده‌كرێن .سیس������تمی داخراو ئه‌و سیستمه‌ی‌ه كه خه‌ڵك له‌جیات������ی ده‌نگدان به پاڵێوراوێك������ی دیاریكراو، ده‌نگ به لیس������تێك ده‌ده‌ن ،كه ن������اوی چه‌ند پاڵێوراوێكی تێدا نووس������راوه .لهوانهیه ئه‌و ههڵبژاردنه له ئاس������تی پارێزگا یان له ئاس������تی واڵتدا ئه‌نجام بدرێت .ئیسرائیل نموونه‌یه‌ك������ی ئه‌و واڵتانه‌ی‌ه ك������ه به‌هۆی كه‌میی ژماره‌ی كورس������ییه‌كانی نوێنه‌ران س������وود له‌و جۆره سیس������تمه وه‌رده‌گرێت. به‌اڵم سیستمی كراوه پێچه‌وانه‌ی سیستمی داخراوه، كه ده‌نگده‌ر ڕاسته‌وخۆ ده‌نگ به پاڵێوراو ده‌دات ،به‌بێ ڕه‌چاوكردن������ی ئینتیمای حزبی و سیاس������یی پاڵێوراو. ئێس������تا ئه‌و جۆره سیستمه له بریتانیادا پیاده ده‌كرێت. فه‌ڕه‌نسا و ئه‌مریكاش ئه‌و شێوازه به‌كار دێنن. له پاڵ ئه‌و دوو سیس������تمه ،سیستمی سێیه‌میش ههیه كه له واڵتانی وه‌كو ئه‌ڵمانیا سوودی لێ وه‌رده‌گیرێت .له‌و
نیسانی 2012
37
شێوازه‌دا ،ده‌نگده‌ران سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ده‌نگ به پاڵێوراو ده‌ده‌ن ،ده‌توانن ده‌نگ به پارتی خۆیانیش بده‌ن. ئه‌و شێوازه به‌رامبه‌ر به دوو شێوازه‌كه‌ی دیكه سوودێكی تایبه‌تی ههیه: یه‌كه‌م :ئه‌و حزبه سیاسییانه‌ی كه پێگه‌یه‌كی پته‌وتریان ههیه ،كورسییه‌كی زۆرتر به‌ده‌ست دێنن و ده‌توانن پاڵێوراوه توندڕه‌وه‌كان و ئه‌وانه‌ی ك������ه تاكڕه‌وانه كاریان كردووه و به‌تایبه‌ت كه له‌سه‌ر شێوازی (پۆپۆلیستی) هاتوونه‌ت‌ه سه‌ر كار ،دوور بخه‌نه‌وه. دووه‌م :ل������ه‌و حاڵه‌ت������ه‌دا ده‌نگده‌ر ناچ������ار نییه له‌به‌ر پهیوهس������تبوون به پاڵێوراوێكی تایبه‌ت ،ده‌نگ به حزبه‌كه‌ی بدات .بۆ نموونه :كه‌سێك له ناوچه‌یه‌كی دیاریكراو ده‌یه‌وێت ده‌نگ به پاڵێوراوی پارتێكی ڕاستڕه‌و بدات كه به ڕای ئه‌و به‌رنامه‌ی كاری له‌چ������او پاڵێوراوه‌كانی دیكه ڕێكوپێكتر و جێ������ی ڕهزامهندییه ،به‌اڵم له هه‌مانكاتدا الیه‌نگری پارتێكی چه‌پڕه‌وی واڵت������ه .له‌وكاته‌دای������ه كه ده‌توانێ������ت ده‌نگ به پاڵێوراوی ڕاس������تڕه‌و بدات و له هه‌مانكاتیشدا پاڵپشتی له پارته‌كه‌ی خۆی كردووه. ل������ه ئه‌لمانی������ا سیس������ته‌م به‌و ش������ێوه‌یه‌یه ،ك������ه نیوه‌ی كورس������ییه‌كان له ڕێگای یه‌كه‌م وات������ه (هه‌ڵبژاردنی تاك) دیاری ده‌كرێن و نیوه‌ی كورس������ییه‌كانی دیكه‌ش له ڕێگای دووه‌م وات������ه (هه‌ڵبژاردنی حزبی) دی������اری ده‌كرێن و به‌و شێوهیه پاڵێوراوه سه‌ربه‌خۆكانیش هه‌لی خۆهه‌ڵبژاردنیان بۆ ده‌ڕه‌خسێت ،بۆیه هیچ كاریگه‌رییه‌كی له‌سه‌ر سیسته‌می نوێی سیاسی كه له‌سه‌ر بنه‌مای حزبییه ،نابێت.
شێوازی هه‌ڵبژاردنی كراوه
سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی كراوه یاخود ئه‌و شێوازه‌ی كه ده‌نگده‌ر ده‌نگ به كه‌سێكی دیاریكراو ده‌دات به‌بێ ئه‌وه‌ی الیه‌نگرایه‌تی حزبیی له‌به‌رچاو بگرێت ،به چه‌ندین شێوازی جۆراوج������ۆر ئه‌نجام ده‌درێ������ت ،كه لێره‌دا دوو ش������ێوازی ئه‌ساسی ده‌خه‌ینه به‌رچاو. ش���ێوازی یه‌ك���ه‌م :كه له فه‌ڕه‌نس������ا ئه‌نجام ده‌درێت، به‌وش������ێوهیه كه هه‌ر پاڵێوراوێك ب������ۆ چوونه نێو په‌رله‌مان، ده‌ب������ێ النیك������ه‌م %50ی ده‌نگی بنك������هی هه‌ڵبژاردنی خۆی وه‌ده‌س������ت بێنێت و ئه‌گه‌ر هاتوو ل������ه ده‌وری یه‌كه‌م ده‌نگی پێویس������ت وه‌ده‌س������ت نه‌هات ،هه‌ڵبژاردن دهكهوێته ده‌وری دووه‌م و دوو ك������ه‌س كه له ده‌وری یه‌كه‌م زۆرترین ده‌نگیان به‌ده‌ستهێناوه ،ملمالنێی یه‌كتری ده‌كه‌ن. له‌و شێوازه‌دا كه كه‌سی هه‌ڵبژێردراو پاڵپشتی النیكه‌م
38هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
نیوه‌ی ده‌نگده‌رانی بنكه‌ی هه‌ڵبژاردنی خۆی به‌ده‌ستهێناوه، په‌س������ه‌نده ،به‌اڵم هه‌ندێك ل������ه ڕه‌خنه‌گ������ران بڕوایان وایه له‌به‌ر ئ������هوهی له خولی دووه‌مدا هه‌ندێ������ك له كاندیده‌كان له ملمالنێی هه‌ڵب������ژاردن دوورخراونه‌ته‌وه ،ده‌نگده‌ران كه له خولی یه‌كه‌مدا كاندیده‌كانیان ده‌نگی پێویستیان نه‌هێنا ده‌بێ ده‌نگ به كه‌س������ێكی دیكه بده‌ن .له كاتێكدا كه‌سێك كه له ده‌وری یه‌كه‌مدا ده‌نگێكی باش������ی به‌ده‌س������تهێنابێ، ل������ه ده‌وری دووه‌م س������ه‌رنا‌كه‌وێت ،به‌اڵم كه‌س������ێك كه له خولی یه‌كه‌مدا ده‌نگێكی كه‌می به‌ده‌س������تهێناوه له ده‌وری دووه‌م������دا س������ه‌رده‌كه‌وێت .ههرچهنده ناكرێ������ت بۆ ئهمه دیموكراسی بخرێته ژێر پرسیاره‌وه ،به‌اڵم ئه‌و ڕه‌خنه‌یه‌ی س������هرهوه له‌وانه‌ی������ه بتوانێت له‌و ڕوانگه‌یه‌ی كه كه‌س������ی س������ه‌ركه‌وتوو له هه‌ڵبژاردن ،ئه‌نجامی ڕێككه‌وتنی كاندیده س������ه‌رنه‌كه‌وتووه‌كان بێت له‌گه‌ڵ یه‌كتری ،له‌به‌رچاو بێت .له الیه‌كی دیكهوه ئهمجۆره ههڵبژاردنه ،ئیمكانی سه‌ركه‌وتنی پاڵێوراوانی حزبه بچووكه‌كان له‌ناو ده‌بات .له حاڵێكدا له سیستمه‌كانی داخراو یان كراوه‌ی جۆری دووه‌م ،لهوانهیه كاندیده‌كانی حزبه سیاسییه بچووكه‌كان هه‌ندێ كورسیی په‌رله‌مانی به‌ده‌ست بێنن.
ش����ێوازی دووه‌م ،كه هه‌مان ش������ێوازی First Past The Postـه ،جێی س������ه‌رنجی واڵتانی وه‌كو
بریتانیایه و به بۆچوونی هه‌ندێ له سیاسه‌تمه‌داران ل������ه پل������هی یه‌كه‌مدایه .ئ������ه‌و ش������ێوازه دهبێته هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی تێچووی هه‌ڵبژاردن ،هه‌روه‌ها لهوانهیه كاندیده‌كانی دیكه‌ش له بارودۆخێكی تایبه‌تدا شانسی سه‌ركه‌وتنیان هه‌بێت. هه‌روه‌كو له سه‌ره‌تادا ئاماژه‌مان بۆ كرد ،ئه‌م شێوازه دوو ڕه‌خنه‌ی ئه‌ساس������ی له‌سه‌ره .یه‌كه‌م :ئه‌و كه‌سه‌ی كه هه‌ڵبژێردراوه له هه‌ر بنكه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن به دڵی زۆرینه‌ی ڕه‌های ده‌نگده‌ران نییه و لهوانهیه به به‌ده‌ستهێنانی %30ی ده‌نگ������ی ده‌نگده‌رانی بنكه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن س������ه‌ركه‌وتنی به‌ده‌س������تهێنابێت .دووه‌م ،له كاتێكدا كه حزبێك له‌و جۆره هه‌ڵبژاردنه‌دا لهوانهیه ،له ڕێی كاندیده‌كانیه‌وه تهنها %40ی ده‌نگی گش������تی به‌ده‌س������ت هێنابێت ،به‌اڵم بۆ نموونه 70 كورس������یی په‌رله‌مانی به‌ركه‌وتبێت ،كه ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی ڕێڕه‌وی دیموكراسییه. ل������ه بریتانی������ا كه ش������ێوازی ده‌س������ه‌اڵت First Past The Pastبه دڵنیاییه‌وه ب������ه قازانجی حزبه گه‌وره‌كان (حزبی پارێزكاران و كرێ������كاران) بووه ،حزبه‌كانی وه‌كو لیب������رال دیموكراته‌كان و حزبه مامناوه‌ندییه‌كان تووش������ی خه‌س������اره‌تێكی زۆر هاتوون .ئهوه له حالێكدایه كه حزبه بچووكه‌كان وه‌كو حزبی سه‌وز له ڕێگای ئه‌و شێواز بووه كه توانیویانه كورسیی نوێ له په‌رله‌مان به‌ده‌ست بێنن.
ئێس������تا خه‌ڵكی بریتانیا كه ب������ه پارێزكارییه‌كی تایبه‌ت به‌ناوبانگن ،دژایه‌تیان له‌گه‌ڵ گۆڕانكاریی هه‌ڵبژاردن كردووه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و گۆڕانكاریان������ه له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌نییه‌كانی ئه‌وان ناگونجێ و له‌الیه‌كی دیكه‌ش������هوه زه‌ره‌ری ههیه بۆ هه‌ردوو حزبی گه‌وره‌ی ئه‌و واڵته ،واته حزبی پارێزكاران و كرێكاران كه له هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به گشتی زیاتر له %50ی ده‌نگی گشتییان به‌ده‌ست هێناوه. به گشتی ده‌بێ بڵێین ئه‌و ش������ێوازه‌ی كه له واڵتانی وه‌ك������و ئه‌ڵمانیا ئه‌نجام ده‌درێت (ك������ه خۆی جۆرێكه له ش������ێوازی تێكه‌ڵكێش) ،له چه‌ندین ڕووه‌و‌ه به قازانجی سیستمی په‌رله‌مانییه .سه‌ره‌تا ئاڵۆزیی ئه‌و سیستمه له‌و ئاسته‌دا نییه كه ببێته هۆی سه‌رلێشێواویی ده‌نگده‌ران. دووه‌م ،حزب������ه گه‌وره و كچكه‌كان ،هه‌روه‌ها كه‌س������انی سه‌ربه‌خۆش سوودی پێویست له‌و شواز‌ه وه‌رده‌گرن و، سێیه‌م ،گرنكتر له هه‌مووی ،بوار به ده‌نگده‌ران ده‌درێت ك������ه‌وا هه‌م ده‌نگ به پاڵێوراوێك بده‌ن كه به‌دڵی ئه‌وانه و هه‌م ده‌نگ به حزبێك بده‌ن كه تێیدا ئه‌ندامن. ئه‌مڕۆ ده‌ركه‌وتووه كه هه‌م حزب و هه‌م تاك به‌یه‌كه‌و‌ه ڕۆڵێكی به‌رچاویان له‌س������ه‌ر پرۆسهی كاری په‌رله‌مانیدا هه‌ی������ه .هه‌ربۆی‌ه باش������ترین ههڵبژارده ب������ۆ هه‌ڵبژاردن، تێكه‌ڵكێشییه‌ك‌ه له نێوان سیستمی داخراو و كراوه‌دا.
تێبینی: له هه‌رێمی كوردس������تان و عێراق چه‌ندنین هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت جا چ بۆ په‌رله‌مان بێت یان ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان ،ئه‌و شێوازه ده‌كرێ ببێته هۆی سه‌ركه‌وتنی پرۆس������هی سیاس������ی و تیایدا خه‌ڵك ده‌توان������ن جگه له حزبه‌ك������هی خۆیان ده‌نگ ب������ه‌و پاڵێوراوه ب������ده‌ن كه له مس������ته‌وایه‌كی به‌رزدایه و ،توانایه‌ك������ی زۆری ههیه له ورووژاندنی پرس������ه سیاس������ی و ئیدارییه‌كانی واڵت و دۆزینه‌وه‌ی چاره‌س������ه‌ری پێویست .له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و‌ه ڕێگر ده‌بن له س������ه‌ركه‌وتنی ئه‌و پاڵێوراوانه‌ی كه تهنها هه‌ڵگری دروش������می بریقه‌دارن و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان كار ده‌كه‌ن .چونكه له‌و پرۆسه‌یه‌دا سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه حزب سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست دێنێت ،هه‌ندێ پاڵێوراوی به مسته‌وا ئه‌گه‌رچی له حزبێكی دیكه‌ش بێت ،سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست دێنن. س���ه‌رچاوهhttp://negareshsevom.com/ : Essay_ElectionSystemsAndPolProbs.asp
نیسانی 2012
39
سنووری باشووری كوردستان
ئا :محه‌مه‌د وانی باشووری كوردستان له سه‌رده‌می ئێستا و له‌به‌ر ڕه‌وشی سیاسی ئه‌مڕۆ دوو شێوه سنووری ههیه: -1سنووری نێوده‌وڵه‌تی -٢ .سنووری ناوخۆیی -1سنووری نێوده‌وڵه‌تی: ئه‌و سنووره‌یه كه ئه‌مڕۆ باشووری كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی له واڵتانی ده‌وروبه‌ر جودا ده‌كاته‌وه كه ئه‌ویش زۆربه‌ی ئه‌و س������نووره وش������كانییه‌یه كه درێژییه‌كه‌ی به‌پێی سه‌رچاوه جوگرافییه‌كان خۆی له ( )1.727كیلۆمه‌تر ده‌دات و ،به‌مجۆره له نێوان دراوس������ێكانیدا دابه‌شكراوه :توركیا 337كیلۆمه‌تر، ئێ������ران 635كیلۆمه‌تر ،س������وریا 160كیلۆمه‌تر و عێراق 555 كیلۆمه‌ت������ر ،له باك������ووردا توركیا و له باش������ووردا عێراق ،له رۆژهه‌اڵتدا ئێران و له رۆژئاواشدا سوریا. • سنووری باشووری كوردستان و توركیا: هێڵی سنوور له‌و ده‌ڤه‌ره‌ی كه ڕووباری خابوور ده‌ڕژێته زێی دیجله‌وه له باكووری گوندی پیش������ابوور (فیشخابوور) ده‌ست پێده‌كات و به‌ره‌و ڕۆژهه‌اڵت ده‌كشێ تاكۆ خاڵی به‌یه‌كگه‌یشتنی سنووری نێوده‌وڵه‌تیی نێوان توركیا و ئێران و عێراق له گه‌ڵی گاده‌ردا كه به‌رزاییه‌كه‌ی ده‌گاته سێ هه‌زار مه‌تر. پشتێنه‌ی سنوور له ڕووی پێكهاته‌ی جیۆلۆجی ،تۆپۆگرافی، ئاوهه‌وا ،خاك ،ڕووه‌كی خۆڕس������ك ،دانیش������توان و ش������ێوهی كشتوكاڵه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی ئه‌ودیوی سنووره‌وه جیاوازییه‌كی ئه‌وتووی نییه ،تهنها هه‌ندێك كاریگه‌ری كه ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تانی فه‌رمانڕه‌وای ئه‌و به‌شه‌ی كوردستانی به‌ركه‌وتووه ،له‌سه‌ره. • سنووری باشووری كوردستان و عێراق: ئه‌م سنووره وه‌ك س������نووری الیه‌نه‌كانی دیكه به سنووری سیاسی ناژمێردرێت ،چونكه هێشتا به فه‌رمی دیاری نه‌كراوه، به‌اڵم زاناكانی جوگرافیا به‌و شێوهیه نیشانی ده‌ده‌ن:
40هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
هێڵێك له باشووری جه‌س������ان به‌ره‌و ڕۆژئاوای به‌له‌درۆز و ڕۆژئاوای ش������اره‌بان (المقدادیة) و ڕۆژئ������اوای ده‌لی عه‌باس (المنصوریة) ده‌كش������ێ تا ده‌گاته چیای حه‌مرین ،له‌وێشه‌وه به بڕبڕه‌ی پش������تی ئه‌و چیا و چیای مه‌كحول هه‌ڵده‌گه‌ڕێ تاكو ده‌گاته زێ������ی دیجله له خاڵێك كه پێ������ی ده‌ڵێن فه‌تحه .دوایی له‌گه‌ڵ ئه‌و زێیه به‌ره‌و باشووری شاری موسڵ ده‌كشێ ،دواتر به‌ره‌و ڕۆژئاوا ده‌كش������ێ و به باشووری شارۆچكه‌ی ته‌له‌عفه‌ر و ش������نگالدا تێده‌په‌ڕێ تا ده‌گاته سه‌ر سنووری نێوان عێراق و توركیا له ده‌وروبه‌ری ته‌ل كوچك (الیعربیة). • سنووری باشووری كوردستان و ئێران: هێڵی سنووری ناوبراو له گه‌ڵی گاده‌ردا واته ئه‌و شوێنه‌ی كه سنووری توركیا و ئێران و عێراق پێكده‌گه‌ن ده‌ست پێده‌كات و به جۆرێك������ی زیكزاكی به‌ره‌و باش������وور ده‌ڕوات هه‌تاكو له ڕۆژهه‌اڵتی جه‌سان ته‌واو ده‌بێت. • سنووری باشووری كوردستان و سوریا: هه‌مان هێڵی س������نوور له سه‌رووی ئاوایی گوندی پیشابوور واته ئه‌و شوێنه‌ی كه سنووری نێوان توركیا و عێراق و سوریا به‌یه‌ك ده‌گه‌یه‌نێت ده‌س������ت پێده‌كات و ،به‌ره‌و باشوور ده‌كشێ تاكو ده‌گاته رۆژهه‌اڵتی ته‌ل كوچك (الیعربیة) ته‌واو ده‌بێت. -2سنووری ناوخۆیی: مه‌به‌س������تمان س������نووری نێوان باش������ووری كوردس������تان و به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردس������تانه .له باكوور پارێزگای هه‌كاری و ش������ه‌رناخ و له باش������وور عێراق و له ڕۆژهه‌اڵتدا پارێزگای ئازهربایجان������ی ڕۆژئاوا و كوردس������تان و له ڕۆژئاواش قه‌زای ئه‌لمالكیه‌یه. سه‌رچاوه :جوگرافیای دانیشتوانی باشووری كوردستان (د .عه‌بدوڵاڵ غه‌فوور)
یاسای هه‌ڵبژاردن له ئه‌لمانیا
ن :حه‌سیب ئه‌دیب عه‌بدی
به‌پێی یاسای هه‌ڵبژاردن له ئه‌ڵمانیا ،بۆ هه‌موو ئه‌و ئۆرگانانه‌ی ک������ه متمان������هی جه‌ماوه‌رییان هه‌ی������ه ،ئازادن به‌ش������دار بن له هه‌ڵبژاردن������دا ،ئه‌ویش به‌مجۆره که :هه‌ر که‌س������ێکی به ڕه‌گه‌ز ئه‌ڵمانی که ١٨ساڵی ته‌واو کردبێت ،ده‌توانێت له هه‌ڵبژاردندا به‌ش������دار بێت .ئه‌م مه‌رجانه هه‌روا بۆ ئه‌و ئه‌ڵمانییانه‌ی که له ده‌ره‌وه‌ی واڵتیش ده‌ژین ،په‌سند ده‌کرێت. هه‌روه‌ه������ا که‌س������انێك که ته‌مه‌نیان له س������ه‌رووی ١٨س������اڵ بێ������ت ،بۆیان ههیه خۆی������ان بۆ پۆس������تی ئه‌ندامه‌تیی په‌رله‌مان کاندید بکه‌ن ،به‌و مه‌رجه‌ی به‌پێی یاس������ای ڕوونکردنه‌وه‌کانی کۆمیس������یۆنی هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌لمانیا ،وه‌فادار بن به یاس������ای ده‌س������تووری ئه‌لمانیا ،ڕه‌گه‌زنامه‌ی ئه‌ڵمانی������ان هه‌بێ ،یاخود که‌متر له ساڵێك پێش دیاریکردنی کات������ی هه‌لب������ژاردن ،ره‌گه‌زنامه‌ی ئه‌ڵمانیان وه‌رگرتبێت.
مه‌رجه‌کانی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌پێی یاسای ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تیی ئه‌ڵمانیا
له ڕۆژی به‌شداری له هه‌ڵبژاردندا ته‌مه‌نی ١٨ساڵی ته‌واو کردبێت. به‌پ������ێ بڕی������اری ده‌زگای ئه‌من������ی هی������چ تاوانێک������ی له‌س������ه‌ر تۆمار نه‌کرابێت ،که مافی به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردندا نه‌بێت ،یاخود له‌سه‌ر بڕیاری هیچ دادگایه‌کی داد حه‌قی ئیش������کردن و دامه‌زراندنی له شوێنه حکوومییه‌کان لێ وه‌رنه‌گیرابێ. تاوانب������اران و به‌ندک������راوان که زیاتر له ماوه‌ی س������اڵێ ده‌ستبه‌سه‌ر یاخود بندکراو بوونه ،بۆیان نییه تا ماوه‌ی ٥ س������اڵ به هێچ شێوه‌یه‌ك مافی ده‌نگدانیان له هه‌ڵبژاردندا هه‌بێ������ت .ب������ه‌اڵم له‌ناو خه‌ڵک������ی ئه‌ڵمانیا ته‌نی������ا گرووپی نازییه‌کان که تا ئێستاش له یاسای ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تیی ئه‌ڵمانیا هێچ ماده یا خود بڕیارێکی ده‌ستووری له‌سه‌ریان په‌سند نه‌کراوه و بۆیان ههیه خۆیان بۆ په‌رله‌مان کاندید بکه‌ن ،یان ئه‌و کاندیدان������هی که جێگای متمانه‌ی ئه‌وانه، هه‌ڵبژێرن.
شێوه‌کانی هه‌ڵبژاردن:
له ده‌س������تووری ئه‌و واڵته‌دا ،هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی فیدڕاڵیی ئه‌ڵمانیا که هه‌ر ٤ساڵ جارێک به‌ڕێوه‌ده‌چێت ،له ٢سیسته‌می هه‌ڵبژاردن������ی ئازاد ،وه‌ک������و حه‌قی هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی و هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌یاله‌تی ،ئه‌ویش بۆ ئه‌وه‌ی������ه که هاوکارییه‌ك بۆ خه‌لك بێت ،تا بتوانن پێکه‌وه کاندیده‌کانی خۆیان به ڕه‌زامه‌ندیی ته‌واو ڕه‌وانه‌ی ئه‌نجومه‌ن بکه‌ن. له ئه‌ڵمانیا هه‌ر که‌س������ێك ٢جار ماف������ی ده‌نگدانی ههیه ،ئه‌ویش به‌مجۆره که به ده‌نگدانی یه‌که‌م ،کاندیدی په‌رله‌مانی هه‌ڵده‌بژێرێت و ب������ه ده‌نگدان������ی دووه‌میش کاندیدی ئه‌یاله‌ت������ی خۆی ،واته له‌و شوێنه‌ی که ژیان ده‌باته سه‌ر و به‌رپرس ده‌بێ بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێش������ه‌کانیان ل������ه‌و ئه‌یاله‌ت������ه ،هه‌روه‌ها ناردن������ی نوێنه‌ریان بۆ په‌رله‌مان������ی واڵت .ل������ه کات������ی هه‌ژماردنی ده‌نگه‌کانیش هه‌ردوو ده‌نگ پێکه‌وه له‌به‌رچاو ده‌کرێت. ب������ۆ ئه‌نجومه‌ن������ی ئه‌لمانیا ٢٩٩ ئه‌ندام هه‌ڵبژێردراوی ڕاسته‌وخۆی بنکه‌کانی هه‌ڵبژاردنن ،له‌گه‌ڵ ٢٩٩ نوێنه‌ر که ئه‌وانیش له‌سه‌ر لیستی هه‌ڵبژاردنی حزبه‌کانن. ل������ه مه‌جلس������ی نوێنه‌رانی چونیه‌ت������ی ئه‌لمانی������ا، دابه‌شکردنی کورسییه‌کانی په‌رله‌مان ،به جۆره‌ی ده‌نگی زیاتری الیه‌کانی حزبی له‌س������ه‌ر ده‌نگی ده‌نگه‌کانی دووه‌می ئه‌یاله‌تی دابه‌ش ده‌کرێن و هه‌ر نوێنه‌رێكیش که ب������ۆ په‌رله‌مان هه‌ڵبژێردرێت ،کورس������ی خۆی له په‌رلمان وه‌رده‌گرێت .ڕێژهی ئه‌ندامانی په‌رله‌مانیش له‌م دواییانه‌دا گۆڕانی به‌رچاوی بهخۆیهوه بینیوه. له خولی ١٥هه‌م که ٥٩٨ئه‌ندام بوو ،ئێس������تا ٦٠٣ ئه‌ندامه .له‌س������ه‌ر ئه‌م ش������ێوهیه تا ئێستا بێجگه له ژماره‌یه‌ک������ی زۆر له پارت������ه ئه‌ڵمانییه‌کان ٥ ،حزبی ئیئتیالفی مه‌سیحی ،دیموکراتی مه‌سیحی ،سۆسیال مه‌سیحی ،سۆس������یالدیموکرات ،لیبرال دیموکرات، س������ه‌وزه‌کان و حزبی یه‌کێتیی چ������ه‌پ له په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته‌دا بوونیان ههیه.
نیسانی 2012
41
بڕوانامه‌ی سێ ئافره‌تی سیاسه‌تمه‌داری دنیا ئاش���نابوون به ژیانی گه‌وره سیاس���ه‌تمه‌دارانی دنیا ،یه‌كێك بوو ه ل ه بابهته سه‌رنجڕاكێشه‌كان و ،له‌و به‌ینه‌شدا زانینی ئه‌و خاڵ ه ك ه چ ناوه‌ند و هۆكارێكی زانستی بۆت ه هۆی گه‌یشتنی ئه‌و كهسانه به‌و پله سیاسییه‌ی ئێستایان ،جێی سه‌رنجه. ئا :هه‌ڵبژاردن
پراتیب���ا پاتی���ل
Pratibha Devisingh
(Patilس������ه‌ركۆماری هیندوس������تان) یاس������ا ل������ه زانكۆی Government Law
پراتیبا دێڤیس������ینگ پاتیل له 19ی دس������امبری 1934 له‌دایكبووه .دوازده‌مین س������ه‌ركۆماری هیند و یه‌كه‌مین ئافره‌تی سه‌ركۆماره له‌و واڵته .له ساڵی 2004تا 2007 بیست و چواره‌مین فه‌رمانڕه‌وا (یه‌كه‌مین فه‌رمانڕه‌وای ژن) له ویالیه‌تی راجستان بووه .له 25ی جوالی 2007 به سه‌ركۆماری ئه‌و واڵته هه‌ڵبژێردراوه. به‌پێی ده‌س������تووری هیند ،س������ه‌ركۆمار به سه‌رۆكی ئه‌و واڵته ،یه‌كه‌می������ن هاوواڵتیی هیندی و فه‌رمانده‌ی گش������تی هێزی سوپا ئه‌ژمار ده‌كرێت. پراتیبا دێڤیس������ینگ بڕوانامه‌ی ماجس������تێری له به‌شی
42هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
زانست‌ه سیاس������ییه‌كان و ئابووری له زانك������ۆی "مولجی جس������ا" به‌ده‌س������ت هێن������اوه و پاش������ان چۆت������ه زانك������ۆی Government Lawله ش������اری بۆمبای (بمبئی) و له‌وێ له به‌شی یاسا خوێندویه‌تی .له سه‌رده‌می خوێندنیدا، له بواری وه‌رزشی چااڵكییه‌كی زۆری هه‌بووه و له چه‌ندین خولی پێشبركێی قاره‌مانیه‌تی قوتابیان له به‌ش������ی تێنس سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێناوه. زانكۆی Government Law له ش������اری بۆمبای (بمبئی) یه‌كێك له كۆنتری������ن و ناس������راوترین زانكۆكانی یاس������ایه ل������ه هین������د .ل������ه‌و زانكۆیه‌دا تاقیكردنه‌وه‌ی پێشه‌كی بۆ وه‌رگرتن نییه و خوله‌كانیش به‌و شێوه‌ی خوارهوه پێشكه‌ش ده‌كرێن: خولی بكالۆریۆس و ماجس������تێر به‌یه‌كه‌و‌ه كه له ماوه‌ی پێنج ساڵ ده‌خوێندرێت و بڕوانامه‌ی پێنج ساڵه‌ش له‌الیه‌ن زانكۆی بۆمبای (بمبئی) درده‌چێت .خولی بكالۆریۆس������ی یاساش سێ ساڵ درێژه‌ی ههیه. ئه‌و قوتابیانه‌ی كه خولی بكالۆریۆس������یان بڕیو‌ه ده‌توانن بۆ به‌ده‌س������تهێنانی بڕوانامه‌ی ماجس������تێر له بواری یاسا، ده‌بێ دوو ساڵی دیكه‌ش بخوێنن. خولی دكتۆرا له به‌ش������ی یاس������ای "په‌ڕاوی به‌هادار" بۆ ماوه‌ی یه‌ك س������اڵ درێژه ده‌كێش������ێ .خوێندن له‌و به‌ش������ه گرنگییه‌ك������ی زۆری بۆ بازاڕی س������ه‌رمایه‌داری له هینددا ههیه.
م���اری كیڤینیم���ی
یۆلی���ا تیمۆش���ێنكۆ
yulia vladimirinova
( tymoshenkoس������ه‌رۆكوه‌زیرانی پێش������ووی ئۆكراین) ئابووریناس له زانكۆی دنیپرۆپترۆفسك. یوولیا ڤالدیمیرینۆڤا تیمۆش������ێنكۆ ل������ه 27ی نوڤامبری س������اڵی 1960له‌دایكبووه .تیمۆش������ێنكۆ له 24ی ژانوی‌ه تا 8ی سێپتامبری 2005و له 18ی دسامبری 2007تا 4ی مارسی 2010سه‌رۆكوه‌زیرانی ئۆكراین بووه. تیمۆش������ێنكۆ له زانكۆی حكوومیی دنیپرسوپتروفس������ك له س������اڵی 1984له به‌ش������ی ئابووری دهرچووه و پاشان هه‌ر له‌و زانكۆیه‌دا بڕوانامه‌ی دكتۆرای له بواری ئابووری به‌ده‌ستهێناوه. زانكۆی حكوومی������ی دنیپرۆپترۆفس������ك یه‌كێك له ده‌زگا به‌رچاوه‌كان������ی خوێندنی بااڵی‌ه له ئۆكراین .ئه‌و زانكۆیه له س������اڵی 1918دامهزراوه و كاری خۆی ب������ه چوار كۆلیژ له بواری مێژوو و زمانناس������ی ،یاس������ا ،پزیشكی ،فیزیك و ماتماتیك ده‌ست پێكردووه. ئه‌مڕۆ ئه‌و زانكۆیه به 20كۆلیژ ،هه‌زار و 300مامۆستا، 15هه‌زار قوتابی ئۆكراینی و نزیكه‌ی 3هه‌زار قوتابی بیانی له بیست واڵت ،له پله‌ی چواره‌مدایه.
mari johanna kiviniemi
(س������ه‌رۆك وه‌زیرانی فێنالند) ،كۆلیژی ئابووری له زانكۆی هێلسنكی م������اری یوهەننا کیڤینیێمی له دایكب������ووی 27ی ئه‌یلولی 1968ـ ،له 22ی ژوئن 2010پۆس������تی س������ه‌رۆكوه‌زیرانی فینالندی وه‌رگرتووه. ناوبراو له ساڵی 1988چۆت‌ه كۆلیژی ئابووریی زانكۆی هێلسینكی .جگه له زمانی فینالندی ،شاره‌زایییه‌كی باشی له زمانی سویدی و ئینگلیزیدا ههیه. زانكۆی هێلس������ینكی له ساڵی 1640له شاری "توركو" به‌ناوی "ئاكادیمیای پاشایه‌تیی توركو" كه ئه‌وكات به‌شێك بووه له ئیمپراتۆریه‌تی س������وێد ،دامهزراوه .دواتر له ساڵی 1829گواس������تراوه‌ته‌وه هێلس������ینكیی فینالن������د و نازناوی "زانكۆی هێلسینكی" وه‌رگرتووه. ئه‌و زانكۆیه كۆنتری������ن و گه‌وره‌ترین زانكۆی فینالنده. نزیكه‌ی 35ه������ه‌زار قوتابی له 11په‌یمانگا و 11ده‌زگای لێكۆلینه‌ی ئه‌و زانكۆیه خه‌ریكی خوێندنن. زانكۆی هێلس������نكی گرنگییه‌كی زۆر ب������ه لێكۆلینهوه له پله‌یه‌كی به‌رز و له‌س������ه‌ر ستانداردی نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌دات و ئه‌ندامی تۆڕ‌ه جیاوازه‌كانی نێونه‌ته‌وه‌یی زانكۆیییه ،لهوانه Europaeum، UNICA، Utrecht Networkو لی������گ زانكۆكانی لێكۆلینهوه له ئه‌ورووپایه. ئه‌و زانكۆیه 8هه‌زار و 150كادر (پرسنل) 28 ،هه‌زار و 600قوتاب������ی بكالۆری������ۆس و 5ه������ه‌زار و 600قوتابی خوێندنی ته‌واوكاریی ههیه.
نیسانی 2012
43
ده‌نگێن هه‌لبژارتنێ و
به‌شداریا به‌رفره‌ها جه‌ماوه‌ری
نڤێسین :عزه‌ت یوسف ێ پروسێس������ا دیموكراسی ب هه‌می ستونێن هه‌ر ده‌مه‌ك خۆڤه خۆجهـ ببیت ،ئه‌وی ده‌می دێ یا بژار‌ه و سه‌ركه‌فتی بیت ،لێ ئه‌گه‌ر ئێك ژ ڤان س������تونان چه‌میا و خواروڤیچ و ێ یا له‌نگ و شه‌په‌ش������ۆر بیت و راستیا نه‌ما ،پروس������ێس د ێ یا بێ ڕامان بیت .ئێك ژ ئه‌ڤان ستونێن سه‌ركه‌فتنا وێ د موكوم كو س������ه‌نگێ خۆ یێ به‌رچاڤ و دیار د پروسێس������ا ێ هه‌لبژارتنان������دا هه‌ی ،به‌ش������داریا گه‌رما جه‌ماوه‌ری یه ،ب به‌ش������داری و ئیقباال به‌رئاقال جه‌ماوه‌ری ئه‌نجام د باش و كاریگه‌ر نابن. پرس نه‌به‌س بتنێ ب چه‌نداتی و ژماران ڤ‌ه یا گرێدایه، لێ پتر یا ب هه‌لویست و بۆچوونێن جه‌ماوه‌ری ژ پروسێسێ و به‌ش������داریكرنێڤ‌ه یا گرێدایه .هندی نه‌به‌ش������داری و كێم به‌ش������داریی‌ه د پروسێس������ا ده‌نگدانێدا دێ د به‌رژه‌وه‌ندیا ئ������ه‌وان الیه‌نیێن ك������و هه‌لبژارتنان بایك������وت دكه‌ن دابیت. ێ هه‌ر هه‌لویس������ته‌كێ دژ و نێگه‌تیڤ بۆ به‌ش������داریكرنێ د ێ خولقاندن������ا په‌یوه‌ندیێن دژ و پێچه‌وانه دگه‌ل بیت‌ه ئه‌گه‌ر ێ هه‌لبژارتنان دێهێن‌ه ێ ئه‌وێن ژ ئه‌نجام ده‌زگه‌هێن رێڤه‌به‌ری دامه‌زراندن ،ئه‌ڤه‌ژی بێگومان دێ كاریگه‌ریا خراب ل سه‌ر گه‌له‌ك ره‌وش������ێن جه‌وهه‌ری و ژیان������ا رۆژانا خه‌لكی په‌یدا كه‌ت. ژ پێخه‌مه‌ت گه‌ره‌نتیكرنا باشترین په‌یوه‌ندیێن ئه‌رێنی و سه‌ركه‌فتی و ئاڤاكه‌ر و كاریگه‌ر د رێڤه‌به‌ریا هه‌لبژارتنادا
44هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
ێ رێڤه‌به‌ریێ بۆ كار و و ژ پێخه‌م������هت ئاراس������ته‌كرنا ئه‌ڤ������ پروژه‌یێ������ن مف������ادار ب������ۆ به‌رژه‌وندیا جه‌م������اوه‌ری ،دڤێت به‌ش������داریه‌كا به‌رفره‌هـ د پروسێس������ا ده‌نگدانێدا هه‌بیت و هه‌لبژارتنا كه‌س������ی یان الیه‌نی ژی لگ������ور هنده‌ك پێوه‌رێن هویر و دیراسه‌تكریدا بیت. ێ كو به‌رژه‌وه‌ندیا جه‌ماوه‌ری ێ هه‌لبژارتنه‌ك هه‌ر به‌رنام ێ ێ نه‌بیت ،د ێ پ به‌رچاڤ وه‌رنه‌گریت و راس������تیا پێگیری������ ێ به‌رژه‌وه‌ندیێن به‌رته‌نگێن تاكه‌كه‌س������ی و به‌ره‌ڤ ئاق������ار به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌تی به‌ت .له‌وا لڤێره دڤێت ده‌نگده‌ر قه‌نج ێ خۆ ده‌ت ،نه‌كو لگور پروپاگه‌ندا ێ ده‌نگ بزانیت چ������ه‌وا د ێ و كاریگه‌ریا دارایی و فش������ارێن ده‌زگه‌هێ������ن راگه‌هاندن ده‌روونی ئه‌وێ������ن ده‌نگده‌ر تووش دبیت������ێ ،مینا په‌یداكرنا ده‌لیڤێن كاری و ژێده‌رێن ژیانێ ،یانژی بابه‌تێن ته‌ناهیێ و ێ ب هوشیاری ئاسایشێ .دڤێت ده‌نگده‌ر به‌ری هه‌لبژارتن ێ ێ خۆ بده‌ت‌ه به‌رنامێ نێزیك هزرێن خۆ و ئه‌وی كه‌س ده‌نگ ێ د ئاستێ شیان و رودانێدا بیت و ێ هه‌ی كو د باوه‌ری پ ێ ب دلسوزی و وه‌فاداری بجهـ ئینیت ،ئه‌ڤ به‌رنامێ خۆ د ێ ناهێت ،به‌لكو پهیوهس������ته ب هنده‌ك باوه‌رییه‌ژی ژ ڤاالتی سه‌ربۆر و ئه‌زمونێن پێشوه‌خت. ده‌نگده‌ر دكاریت ل كۆڕ و سمینار و كۆبونێن كاندیداندا ێ د دانوستاندناندا ب وێره‌كی بكه‌ت ئاماده‌بیت و پشكداری و بۆچونێ������ن خ������ۆ ب زه‌اللی و ده‌اللی ئێ������كال بكه‌ت ،هه‌ر
ێ ده‌نگده‌ره‌ك د رونشتنێن دانوستاندنێدا دكاریت ب گیانه‌ك دیموكراسی و ئاشتی یا د سه‌ریدا دغولغولیت بگه‌هینیت و سه‌ره‌نجام بگه‌هیت‌ه داڤێن راستیێ. ێ ژ ب������ۆ ئارمانج������ا به‌رژه‌وه‌ندیێن ێ هه‌لبژارتن������ ده‌نگ������ ێ ێ ه������ه‌ر وه‌كو زێره‌ڤانه‌ك جه‌م������اوه‌ری و ته‌ڤایا خه‌لكی د ئه‌مین مینیت .ئه‌ڤ ده‌نگه‌ژی ئه‌مانه‌ته‌كێ پڕ گرانه ل سه‌ر ێ هه‌ر تاكه‌كه‌س������ه‌كی ،چونكی كاریگه‌ریا خۆ یا ئێكسه‌ر مل ێ ل سه‌ر ژین و ژیارا خه‌لكی و پرسێن هه‌ستدار هه‌بیت. د ده‌ن������گ ب هه‌رو‌ه دان ل س������ه‌ر پێوه‌رێن ه������وزی و تائیفی ێو ێ و ده‌ستپاكی و بنه‌مالی ل س������ه‌ر كیستێ چاكس������ازی ێ دژواره. ێ ده‌رده‌ك شاره‌زایی پشتراستبوون د به‌شداریكرن د پروسێسا ده‌نگدانێ و ێ س������اخله‌م و كه‌س و ئالیێن جه‌ختی بۆ هه‌لبژارتنا به‌رنام س������اخله‌م ،گه‌رنتیی‌ه بۆ كارتێكرنا پوزه‌تی������ڤ و ئه‌نجامێن س������اخله‌م .رێبازا هه‌لبژارتنا س������اخله‌مژی دڤێت هه‌ر زوو بهێت‌ه په‌یره‌وكرن و د مێش������كێ هه‌ر كه‌سه‌كیدا ئارمانجه‌كا بلند و س������ه‌ره‌كی بیت ،پێتڤییه پێوه‌رێ ده‌نگدانا ساخله‌م د ێ و به‌رده‌وامبوونێدا بیت. ره‌وشا بلندبوون ێ رژد بیت لسه‌ر داكوكی و به‌رژه‌وه‌ندی دڤێت جه‌ماوه‌ر ی ێ خۆ ،دڤێت گرنگیا ده‌نگدانا خۆ بزانیت ،یان و گرنگیا ده‌نگ ێ باوه‌ریێ و نه‌س������ودمه‌ند ێ هنده‌ك ئالیێن جه دڤێت ژ ئالی مینا رێكخراوێن سیڤیلڤه پێ بهێت‌ه زانین و به‌ره‌ڤ پراكتیزا ێ ئاراس������ته بك������هت .به‌رهه‌ڤكرنا خه‌لكی بۆ مافێ ده‌نگدان ێ گرنگه و به‌شداریكرن د پروسێس������ا هه‌لبژارتنێدا كاره‌ك
ئه‌ڤ كاره‌ژی پتر دكه‌ڤیت‌ه س������ه‌ر ملێن ده‌زگه‌هێن كۆمه‌لێن مه‌ده‌نی ،كو رێكا راس������تا پروسێس������ا هه‌لبژاتنان نیشانی ئه‌ڤی خه‌لكی بده‌ن. ێ سه‌رناگریت و كاریگه‌ر نابیت ێ هه‌لبژارتن هه‌ر ده‌نگه‌ك و ده‌ربڕین������ێ ژ نه‌فس������ا خۆ ناكه‌ت ،ئه‌گ������ه‌ر خۆ ژ هنده‌ك ڤایروس������ێن ته‌كه‌توالت و ده‌مارگیری و هه‌س������تێن نه‌ساخ دوور رانه‌گریت و نه‌پارێزیت ،چونكی مه‌ره‌م ژ هه‌لبژارتنان ێ ێ و هه‌لبژارتنا ك������ه‌س و ئالی گوهورین������ه به‌ره‌ڤ باش������ی ێ داخازێن ده‌نگده‌رینه. خه‌مخور كه‌واته ،پرس پرسا ره‌وشتییه .پرسێن ره‌وشتیژی پتر ژ ێ ل سه‌ر هه‌لبژارتن و ده‌نگان ێ دی كارتێكرن هه‌ر فاكته‌ره‌ك ێ نیڤ ده‌وله‌تی) بۆ ئامارا ده‌نگێن دكه‌ت( .بنگه‌هێ زغبی ی ده‌نگده‌ران دبێژیت( :پێتڤییه پرسا ره‌وشتی یا سه‌ره‌كی د مه‌ژیێ ده‌نگده‌ریدا وژدان و خێرخوازی بیت ،نه‌كو مادده و ته‌ماعی بیت ،كو ئه‌ڤ هه‌ردووه‌ژی واته مادده و ته‌ماعی ژ گرنگترین ئاریشه‌یێن ئه‌خالقینه. ێ خ������ۆ هه‌بیت و دڤێ������ت ده‌نگ������ده‌ری ب������اوه‌ری ب ده‌نگ ێ هه‌ژی ێ خۆ ی باوه‌ری ب وی كه‌س������یژی هه‌بیت یێ ده‌نگ ێ و پێنگاڤا ئێكێ یا گرنگ بۆ دده‌ت������ێ ،چونكی بریارا ئێك������ ێ ێ یا گرێدایه ب هه‌لبژارتنا دروس������تا ستاف س������ه‌ركه‌فتن هه‌ر كاره‌كی .پێتڤییه كه‌س������ایه‌تیا ئه‌وی ستافیژی ل سه‌ر ێ بنه‌مایێ������ن موكوم یا ئاڤاكری بیت و د ژیر بن و بنچینه‌ی ێ باش د ئارمانج و ئه‌نجامی بگه‌هن و دلسۆزی بۆ كارێ پ دهێنه راس������پاردن هه‌بیت .ئه‌و كه‌سێن دهێنه هه‌لبژارتنژی دڤێت خۆدان هه‌لگرێن بۆسه‌ال ئه‌خالقی و خۆدانوژدان بن و چاك بزانن كو ئه‌و یێن هاتین‌ه هه‌لبژارتن و ژێگرتن ژبه‌ر زیره‌كی و قییه‌مێن وان و ژبه‌ر شاره‌زاییا وان و دووردیتنا وان یا نموونه‌یی. ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنێن گه‌رم و خورت ل هه‌ر وه‌الته‌كی نیشانا خواس������ت و ئیرادا خۆراگرا ئه‌وی وه‌التییه .هندی به‌ش������داریكرن پتر بی������ت دێ ئه‌نجام پت������ر لوجیكی بیت. به‌ش������داریكرنا به‌رفره‌ه������ـ د هه‌لبژارتنان������دا و ده‌نگدان ب وێره‌ك������ی و وژدانی و هه‌لبژارتنا كه‌س������ی ب رێكا قییه‌مێن ێ كه‌ت كو تۆ ێ گه‌ره‌نتیا هن������د راس������ت ئاقلمه‌ندیی������ه و د ێ نیگه‌ران و په‌ش������ێمان نه‌بی ب باوه‌ریپێدانا ئه‌وی قه‌ت ی كه‌س������ی .زێده‌باری وێ چه‌ندێ كو به‌ش������داریا به‌رفره‌هـ د هه‌لبژارتناندا یا گرنگه ،لێ یا ژ وێ گرنگترژی هه‌لبژارتنا ێ پتر ژێهاتییه. كه‌س izzaty1963@yahoo.com
نیسانی 2012
45
ئافره‌تان‌و مافی ده‌نگدان و :له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها ل������ه س������الی 1848زایین������ی بزووتنه‌وه‌ی داكوكیكردن له مافی ئافره‌تان بۆ ده‌نگدان له ئه‌مریكا ب������وو به بزووتنه‌وه‌یه‌كی گش������تی و ف������راوان .له س������الی 1893ی زایینی نیوزیالن������دا یه‌كه‌م واڵت بوو كه مافی ده‌نگدانی ئافره‌تانی به فه‌رمی ناساند .له سه‌رده‌می ئیس������تادا له هه‌موو واڵتان جگه له بوتان ،برونئی ،عه‌ربس������تان و ڤاتیكان ،ئافره‌تان مافی ده‌نگدانیان ههیه. سه‌ركوتكردنی كۆمه‌الیه‌تیی ئافره‌تان له بواری سیاسی و كۆمه‌الیه‌تی له ئه‌ورووپای به‌ره‌و پیشكه‌وتن و ،ئه‌و ئه‌مریكایه‌ی كه تازه له دنیای دوور له شارستانیه‌تی رۆژئاوایی ده‌رچوبوو، به‌ره‌و دنیای مۆدێڕن ده‌ڕۆیشت ،بووه هۆی ئه‌وه‌ی تا به‌ر له ده‌س������ت پێكردنی ش������ه‌ری یه‌كه‌می جیهانی له سالی 1914 تهنها واڵتانی فینالند و دانمارك له ئه‌ورووپا ،مافی ده‌نگدان به ئافره‌تانی والته‌كه‌یان بده‌ن و هه‌ر له‌و چه‌ند ساڵه‌ش������دا، چه‌ن������د ویالیه‌تێكی ئه‌مریكا وه‌ك ئه‌ریزونا ،ئه‌رگان و كانزاس گرنگییه‌كی زۆر به‌و بابهته درا و له كوتاییشدا مافی ده‌نگدان به ئافره‌تان له‌به‌رچاو گیرا. له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی و به‌تایبه‌ت كه‌میك پێش ده‌ستپێكردنی شه‌ڕ ،روودانی گۆڕانكارییه‌كانی
46هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
سیاس������ی و كومه‌اڵیه‌تی له ئاستی نێونه‌ته‌وه‌یی بووه هوی ئ������هوهی ،كه زیاتر ل������ه 13واڵتی جیه������ان وه‌ك :بریتانیا، ئه‌لمانی������ا ،هه‌نگاریا (به‌ش������ێوه‌یه‌كی س������نووردار) ،هیند و چێکوسڵۆڤاكیا ،بابه‌تی ده‌نگدانی ئافره‌تان خرایه به‌ر باس و دوات������ر خس������تیانه واری جێبه‌جێكردنه‌وه .له ئه‌مریكاش ل������ه زیاتر ل������ه 13ویالیه‌تی ئەو واڵته ماف������ی ده‌نگدان به ئافره‌تان درا .به‌اڵم ره‌گه‌ز په‌رس������تی و پێشیلكردنی مافی ئافره‌ت هه‌ر به‌ردوام بوو ،به شێوه‌یه‌ك كه له بریتانیا تهنها ئافره‌تانی خیزاندار و خاوه‌ن بڕوانامه‌كان كه ته‌مه‌نیان لە سه‌رووی 30ساڵ بوو ،مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو. له كاتی ده‌س������ت پێكردنی شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی و تا كۆتایی شه‌ری دووه‌می جیهانی له ساڵی ،1945كاریگه‌ری ی سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تی و وه‌رگرتنی رووداوه‌كان له ئاست
ڕێوشوێنی نوێ له‌الیه‌ن واڵتان ،بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه له 30 واڵت وه‌ك :ئه‌مریكا ،ئیسپانیا ،ئیتالیا و ژاپون مافی ده‌نگدان به ئافره‌تان بدرێت .خاڵی گرنگی به‌رچاو له‌و س������ااڵنه‌دا، كارایی به‌رب���ڵ��اوی واڵتانی ئه‌مریكای التی������ن و هه‌ندێ له واڵتانی ئاسیایی وه‌ك ژاپۆن ،ئه‌ندۆنێزی و فیلیپین له بواری قایلبوون به پێدانی مافی ده‌نگدان به ئافره‌تان بوو. لێكولینه‌و‌ه له مێژووی بارودۆخی سیاسی و كۆمه‌الیه‌تیی ئافره‌تان له واڵتان������ی جیاواز ئهمه ده‌رده‌خات ،كه له‌م 50 س������اڵه‌ی دواییدا دوای به‌ده‌س������تهێنانی س������ه‌ربه‌خۆیی له كۆمه‌ڵگاكانی ئه‌فریقایی و ئاس������یایی ،ڕێڕه‌وی پێدانی مافی ده‌نگ������دان به ئافره‌تان په‌ره‌ی س������هند و واڵتانی وه‌ك چین لە س������اڵی ( ،)1948س������وریا ( ،)1949هائیتی (،)1950 سیرالیۆن ( ،)1951میسر ( ،)1956سەنگاپوور (،)1957 عێ������راق ( ،)1958ئێران ( ،)1963ئه‌فغانس������تان (،)1956 فیجی ( ،)1966زامبیا ( ،)1978ئوردن ( )1984و ئه‌فریقای باكوور ( )1994مافی ده‌نگدانیان به ئافره‌تان دا. رۆژی 21ی ئۆكتۆب������ه‌ری س������اڵی 1944هاوكات‌ه له‌گه‌ڵ ساڵڕۆژی پێدانی مافی ده‌نگدا ن به ئافره‌تانی فه‌ڕه‌نسایه، بۆی������ه لێكۆڵینه‌و‌ه ل������ه ڕێڕه‌وی مێژوویی پێدان������ی ئه‌و مافه به ئافره‌ت������ان ،هه‌وه‌ره������ا بوونی چه‌ندی������ن بیروبۆچوونی ره‌گه‌زپه‌رستان‌ه به‌رامبه‌ریان له‌و باره‌یه‌وه ،ئهوه ده‌رده‌خات ك������ه پێدانی ماف������ی ده‌نگدان به ئافره‌تان ل������ه ماوه‌ی 100 س������اڵی رابردوودا ،له‌ژێر كاریگه‌ری������ی هۆکاری زۆر گرنگ وه‌كو هه‌ڵگیرس������انی ش������ه‌ڕی یه‌كه‌م و دووه‌می جیهانی و وه‌رگرتنی ڕێوشوێنی پێشڤه‌چوون سه‌باره‌ت به چه‌سپاندنی دیموكراسی له كۆمه‌ڵگا جیاوازه‌كان بووه.
مێژووی پێدانی مافی ده‌نگدان به ئافره‌تان له ئێڕان
دووای س������ه‌ركه‌وتنی شۆڕشی مه‌ش������روت‌ه له ئێران له س������اڵی 1906ی زایینی ،ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی خه‌ڵك له تاران دامه‌زرا .خه‌لكی ئێران بۆ یه‌كه‌م جار به هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌ران������ی خۆی������ان ب������ۆ (ئه‌نجوومه‌نی ش������ورای میللی) راسته‌وخۆ به‌شدارییان له بواری سیاسیی واڵتدا كرد. له یه‌كه‌مین ده‌ستووری ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه مافی ده‌نگدان و خۆپاالوتن به ئافره‌تان نه‌درا .ده‌س������تووره‌کە باس لەو‌ه ده‌کات :ئافره‌تان ،ئه‌و كه‌س������انه‌ی وازیان له ئایینی ئیسالم هێناوه ،كه‌سانی شێت ،دز ،بکوژان و بیانییه‌كان ،تاوانباران و س������والكه‌ران و ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه ته‌مه‌نیان له 20ساڵ كه‌متره مافی ده‌نگدانیان نه‌بوو. محه‌مه‌دی موسه‌ددیق (سه‌رۆكوه‌زیرانی ئێران له )1953 له یاس������ای هه‌ڵبژاردندا س������وور بوو له‌س������ه‌ر ئ������هوهی ،كه
ئافره‌تان مافی ده‌نگدانیان نه‌بێت .كاتێك كه راوێژكاره‌كانی موسه‌ددیق به س������ه‌لماندنی ئه‌وه‌ی كه هه‌موو مرۆڤه‌كان له مافه‌كانیاندا یه‌كس������انن ،پێشنیاری پێدانی مافی ده‌نگدانیان ب������ه ئافره‌تان كرد .زانایانی ئایین������ی و قوتابیانی قوتابخانه ئایینیی������ه‌كان و هه‌ندی������ك له گه‌وره بازرگان������ه‌كان ناڕه‌زایی خۆیان بۆ ئه‌م پێش������نیاره ده‌ربڕی ،ب������ه بیانووی ئه‌وه‌ی كه له ئایینی ئیس���ل��امدا تهنها پیاوان مافی ده‌نگدانیان ههیه و دووپاتیان كردهوه ،كه ده‌وڵه‌ت به هیچ ش������ێوه‌یه‌ك نابێت ئه‌م مافه به ئافره‌تان بدات ،له به‌رئه‌وه‌ی كه ئه‌وان پێویس������ته له ماڵه‌وه بمێنن������هوه و ئه‌ركه‌كانی خۆیان كه بهڕێوهبردنی ماڵ و به‌خێوكردن������ی مندااڵنه ،ئه‌نجام ب������ده‌ن .له دوومین خولی (ئه‌نجومه‌نی شورای میللی) ،مادده‌ی چواره‌م له سیسته‌می هه‌ڵب������ژاردن هاته باس كردن و له‌م كۆبوونه‌وانەدا (محه‌مه‌د ته‌قی وه‌كیل ئه‌لڕعایا) نوێنه‌ری خه‌ڵكی هه‌مه‌دان پشتیوانی له مافی ئافره‌تان كرد و دژ به سیسته‌می هه‌ڵبژاردن وتارێكی خوێنده‌وه و دواتر (زه‌كائولمولك) و حه‌س������هن موده‌ڕیس له ئه‌نجوومه‌نی نیش������تمانی ،س������ووربوون له‌سه‌ر نه‌دانی مافی ده‌نگدان به ئافره‌تان .حه‌س������هن موده‌ڕیس دووپاتی كردهوه كه یاساكان دژ به ئافره‌تان نین و مافی ئافره‌تان ده‌پارێزن و گوتی :دانی مافی زیاتر به ئافره‌تان دهبێته هۆی زیادبوونی ناجێگیریی سیاسی و الدان له ئایین. كاتێ������ك ك������ه قوتابیان������ی قوتابخانه‌ی ئایینی������ی قوم بۆ دژایه‌تیكردنی ئه‌م بابهته خۆپێشاندانیان ئه‌نجام دا ،كه‌سێك كوژرا و دوازد‌ه كه‌سیش بریندار بوون. له س������اڵی 1962ی زایینیدا یاس������ای ئه‌نجومه‌نه‌كان و ی ویالیه‌ته‌كان له هیئه‌ی ده‌وله‌تی ئێران په‌س������ند كرا .به‌پێ ئ������ه‌م یاس������ایه ،ئافره‌تان بۆ یه‌كه‌م جار ماف������ی ده‌نگدان و ێ درا. خۆپااڵوتنیان پ
ده‌نگدانی ئافره‌تانی ئێرانی له ساڵی 1962
نیسانی 2012
47
بچووكترین "واڵت"ی دنیا تهنها 3دانیشتووی ههیه؟!
لهوانهیه بیس������تنی ئ������هوهی كه ژماره‌ی دانیش������تووانی بچووكتری������ن "واڵت"ی دنیا پێكهاتووه ل������ه تهنها 3كه‌س، كه‌مێ������ك گاڵته‌جاڕی بێت .وا دێت‌ه به‌رچاو كه دوور بێت له ڕاس������تی و لهوانهیه وه‌ك������و گاڵته‌كردنێكیش لێك بدرێته‌وه، ب������ه‌اڵم كۆماری مۆلۆس������یا به ئینگلی������زی (Republic of )Molossiaواڵتێك������ه نزیك ویالیه‌تی (نیڤادا)ی ئه‌مریكا، دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی ن������اوی كێڤین بائۆ ()Kevin Baughیه ،كه زۆری حه‌ز له پۆشینی جلوبه‌رگی دیكتاتۆره‌كانی سهربازییه و بۆیه هه‌میشه جلوبه‌رگی سه‌ربازی له‌به‌ردایه و چاویلكه‌ی له چاوه. ناوب������راو به دیاریكردنی س������نوور ،واڵته‌ك������هی ناو ناو‌ه كۆماری مۆلۆس������یا و پایته‌خته‌كه‌شی شاری (ئێسپرا)یه. ناوی مۆلۆس له وشه‌ی (مۆرۆ) كه به ئیسپانیایی به مانای ته‌پۆڵكه‌ی به‌ردین دێت ،وه‌رگیراوه. كێڤین بائۆ پیاوێكی ئه‌مریكای������ی ته‌مه‌ن مامناوه‌ندیی‌ه و له‌گه‌ڵ دوو منداڵه‌كه‌ی ،دوای نیش������ته‌جێبوون له به‌شێكی (نیڤادا) ،چه‌ندین س������اڵه كه ئه‌و ش������وێنه‌ی وه‌ك واڵتێكی سه‌ربه‌خۆ ناساندووه .به‌پێی راپۆرتێكی رۆژنامه‌ی واشنتۆن پۆس������ت ،ئه‌و پیاوه كه هاوس������ه‌ره‌كه‌ی له‌ده‌ست داوه ،دوو كوڕ و س������ێ س������ه‌گی ههیه و به ئه‌ژماركردنی سه‌گه‌كانی، ژماره‌ی دانیش������توانی واڵته‌كه‌ی دهبێته شه‌ش كه‌س .ئه‌و
48هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
واڵته پێكهاتووه له خانووێك و چه‌ند كێلگه‌یه‌كی بچووك ،كه به گشتی نزیكه‌ی شه‌ش هه‌زار مه‌تر دووجایه. ئه‌و كۆماره كه تاكو ئێستا به فه‌رمی دانی پێ نه‌ندراوه، ل������ه 26ی گواڵنی س������اڵی 1977به‌ن������اوی كۆماری به‌رزی (بااڵ) ڤۆلدشتاین ()Grand Republic of Vuldstein دامه‌زرا ،بیس������ت ساڵ حكوومه‌تی پاشایه‌تی هه‌بوو ،دواتر ناوی گۆڕدرا بۆ كۆماری دیموكراتی گه‌ڵ و پاشان له ساڵی 1999به هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی حزبی كۆمۆنیست ،له واڵتێكی بچوك بوو به ده‌وڵه‌تی كۆماری. ئه‌وه‌ی جێی س������ه‌رنجه ،ئه‌و گه‌ش������تیارانه‌ی كه بیانه‌وێ س������ه‌ردانی ئه‌و كۆماره بكه‌ن ،له كاتی چوونه نێو ئه‌و واڵته ده‌ب������ێ ڤیزا وه‌ربگرن ،به‌اڵم به‌پێی راگه‌یاندنی س������ه‌ركۆمار، هاوواڵتیانی (ئاندۆرا ،لیختن ش������تاین ،سان مارینۆ ،مۆناكۆ، سبورگا) و هه‌ر واڵتێكی دیكه كه له‌الیه‌ن مۆلۆسیاوه به فه‌رمی دانی پێ نرابێت ،ئه‌و رێوشوێنه نایانگرێته‌وه و سه‌یر له‌وه‌دایه كه پێدانی ڤیزاش بۆ گه‌شتیاران له‌الیه‌ن خودی كێڤین بائۆیه كه خۆی به س������ه‌ركۆمار ده‌زانێت .هه‌موو ش������تێك له‌و واڵته، سه‌ربه‌خۆیه .پۆسته و گه‌یاندن ،دراو ،هێزی ده‌ریایی ،هێزی ئاس������مانی ،هه‌روه‌ها شوێنی پیش������اندانی هه‌ڵدانی مووشه‌ك و ماڵپه‌ڕی تایبه‌تی خۆش������ی هه‌ی������ه و هه‌رهه‌موویان له‌الیه‌ن خودی سه‌ركۆماره‌وه كۆنتڕۆل و ئیداره ده‌كرێن.
ئ������هوهی زۆر جێ������ی س������ه‌رنجی گه‌شتیارانیش������ه، شه‌مه‌نده‌فه‌رێكی بچووكه ،كه له‌و كۆماره‌دا ههیه. ئه‌و واڵته خاوه‌نی ده‌ستوور‌ه و به‌پێی یه‌كێك له به‌ندكانی ده‌س������توور خواردنی هه‌ندنێ ش������ت ،وه‌كو پیواز ،پشیله و ماس������ی قه‌ده‌غه‌یه ،هه‌روه‌ها چه‌كی گ������ه‌رم ،گلۆپی نیۆن و هه‌موو ش������تێك له تێگزاس������هوه بێت ،جگه له گۆرانییه‌كانی كالركسۆن ،رێی پێنادرێت بێته نێو واڵتهوه. هه‌رچه‌ن������ده تاك������و ئێس������تا ده‌وڵه‌ت������ی ئه‌مری������كا هیچ هه‌ڵوێستێكی سه‌باره‌ت به (داوای) ئه‌و گوندنشینه نیشان نه‌داوه ،ب������ه‌اڵم كێڤین بائۆ له چاوپێكه‌وت������ن له‌گه‌ڵ یه‌كێك له كهناڵه تایبه‌تییه‌كان������ی ئه‌مریكا رایگه‌یاند :به جددی له هه‌وڵی چه‌سپاندنی واڵته‌كه‌یه‌تی له نهتهوه یه‌كگرتووه‌كاندا. ناوبراو هه‌روه‌ها گوتی :كوڕه‌گه‌وره‌كه‌ی له پۆستی وه‌زیری كاروب������اری ده‌ره‌وه‌ی مۆلۆس������یا به‌رپرس������ی ئه‌نجامدانی رێوش������وێنی یاسایی‌ه بۆ چه‌س������پاندنی واڵته‌كه‌ی له نهتهوه یه‌كگرتووه‌كاندا. كێڤی������ن بائۆ ل������ه چاوپێكه‌وتنێكی رۆژنامه‌ی واش������نتۆن پۆست ده‌ڵێ :ئێم‌ه خۆشگوزه‌رانترین واڵتی دنیامان ههیه، چونكه لێره هیچ هه‌واڵێك له‌باره‌ی جیاوازیی چینایه‌تی نییه و خزمه‌تگوزاریی ته‌ندروس������تیش به خۆڕایییه .هه‌ركه‌سێك نه‌خ������ۆش بكه‌وێت س������ه‌ردانی س������ندووقی چاره‌س������هره س������ه‌ره‌تایییه‌كان ده‌كات و به‌خۆڕایی س������وود له ده‌رمانی پێویس������ت وه‌رده‌گرێت .ژینگ‌ه پیس ناكه‌ین ،به‌و هۆیه‌شه‌و‌ه هیوادارین كه رێكخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی ،كه هێش������تا تیایدا
به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی پۆسته و گه‌یاندن
نه‌بووی ن به ئه‌ندام ،پشتگیریمان لێ بكات .نابراو سه‌باره‌ت به هێرش������ی دووژمن بۆ داگیركردنی واڵته‌كه‌ی گوتی :تاكو ئێس������تا هێرشێكی زۆرمان كراوه‌ته س������ه‌ر ،به‌اڵم به پشت به‌س������تن به هێزی سه‌ربازی كه پێكهاتووه له دوو سه‌رباز، پاشه‌كشێمان پێ كردوون. جێی باسه كه ئه‌م واڵته بچووكه ،باج (مالیات) دهداته ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا .سه‌ركۆماری مۆلۆسیا ،پێدانی ئه‌و مالیاته، وه‌كو هاوكاریكردن به واڵتێكی دیكه ئه‌ژمار ده‌كات.
مۆلۆسیا پایته‌خت
ئێسپرا
زمان فه‌رمی
ئینگلیزی
جۆری حکوومه‌ت
كۆماری
پانتایی
نزیكه‌ی 6000مه‌تر دوجا
ژماره‌ی دانیشتوان
3كه‌س
دراو
ڤالۆرا
هێزی ده‌ریایی مۆلۆسیا
سه‌كۆی هه‌ڵدانی مووشه‌ك
نیسانی 2012
49
هه‌ژارترین سه‌ركۆماره‌كانی دنیا
ره‌مه‌زان قا‌دریۆڤ رۆژنامه‌ی ڕوس������ی (مۆس������كۆ تایمز) باڵویكرده‌وه :سه‌ركۆماری چیچ������ان( ،ره‌مه‌زان قا‌دریۆڤ) به هه‌ژارترین س������ه‌ركۆماره‌كانی ڕوس������یا و جیهان ئه‌ژمار ده‌كرێت .ناوب������راو ئۆتۆمۆبێلی تایبه‌تی خۆی نییه و له شوقه‌یه‌كی بچوكی 36مه‌تر دووجا له پایته‌ختی كۆماری چیچان ژیان به‌سه‌ر ده‌بات. ئه‌و ڕۆژنامه‌یه ڕایگه‌یاند :به‌پێی به‌یاننامه‌یه‌كی فه‌رمی ،سه‌ركۆماری چیچان له س������اڵی ڕابردوو 4ملیۆن ڕوب������ل ( )131هه‌زار دۆالر داهات������ی هه‌بووه كه به‌رامبه‌ر به داهاتی 3له‌س������ه‌ر چوار ملیۆن ڕوبلی س������اڵی 2008ڕێژه‌یه‌كی كه‌مه .به‌اڵم ئ������ه‌و ئۆتۆمۆبێله‌ی مۆدیل ( )21053 VAZكه له س������اڵی 2008وه‌ده‌ستی كه‌وتبوو، ڕانه‌گه‌یێندراوه كه چی به‌س������ه‌ر هاتووه .خاوه‌نی كێڵگه خۆش و جوانه‌كه‌ی بنه‌ماڵه‌ی قا‌دریۆڤی������ش دایكیه‌تی .هه‌روه‌ها خێزان و حه‌فت منداڵه‌كه‌ی ،شوقه‌یه‌كی 209مه‌تر دووجایان ههیه. به‌پێی ڕاگه‌یاندنی ئه‌و ڕۆژنامه ڕوس������ییه ،له س������اڵی 2008دوو بازرگان چه‌ند ئۆتۆمۆبێلێك له جۆری (فه‌راری ،المبورگینی ،لێكزز) یان وه‌كو دیاری پێش������كه‌ش به ناوبراو كردبوو ،به‌اڵم گوته‌بێژی س������ه‌ركۆمار له‌و باره‌یه‌وه هی������چ ڕوونكردنه‌وه‌یه‌كی نه‌داوه .جێی باسه به‌پێی ئه‌و یاسایه‌ی كه س������ه‌ركۆماری ڕوسیا (مدڤێدێف) بۆ به‌رنگاربوونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی له س������اڵی ڕابردوو ڕایگه‌یاندبوو، هه‌موو ده‌سه‌اڵتدارانی ڕوسیا ده‌بێ داهات و سه‌رمایه‌ی خۆیان ڕابگه‌یێنن. چیچان یهكێكه له كۆماره خۆبه‌ڕێوه‌به‌ره‌كانی ڕوس������یا .ژماره‌ی دانیش������توانی به‌پێی سه‌رژمێری س������اڵی )1.103.686( ،2002 كه‌س بووه و پایته‌خته‌كه‌ی شاری (گرۆزنێ)یه. جیا له‌وه‌ی كه خانووی ئه‌و سه‌ركۆماره زۆر بچووكه و ئۆتۆمۆبێلی تایبه‌ت������ی نییه ،به‌اڵم وادی������اره كه هه‌ندێ له س������ه‌ركۆماره‌كانی دیكه‌ی واڵتان مووچه‌یه‌كی كه‌متر له‌و وه‌رده‌گرن و ئه‌و نازناوه‌ی (هه‌ژارترین سه‌ركۆماری ڕوسیا) بۆ ئه‌و پڕ به پێستی بێت .هه‌ر ل������ه‌م باره‌وه ماوه‌یه‌ك به‌ر له ئێس������تا ده‌وڵه‌تی ئۆكراینا مووچه و
50هه‌ڵبژاردن ژماره ()20
خۆزێ ماجیكا نه‌سریه‌ی سه‌ركۆماری ئه‌و واڵته‌ی بۆ %50كه‌م كردهوه. ئاژانسی ده‌نگوباسی ئیتارتاس ڕایگه‌یاندبوو :مووچه‌ی مانگانه‌ی ڤیكتۆر یانكۆڤیچ دهبێته نیوه .واس������یلی ن������ادر ئاگا وه‌زیری كار و كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تیی ئۆكراین������ا ڕایگه‌یاند :النیكه‌م مووچه‌ی مانگانه‌ی یانكۆڤیچ تا س������ه‌ره‌تای ساڵی داهاتووی میالدی وه‌كو خۆی ده‌مێنێته‌وه. ئانا جێرمن بریكاری مه‌كته‌بی سه‌ركۆماری ئۆكراین ڕایگه‌یاندبوو كه یانكۆڤیچ به‌نیازه %50ی موچه‌ی خۆی كه‌م بكاته‌وه .یانكۆڤیچ تا ئێستا مانگانه پێنج هه‌زار و سه‌د دۆالر موچه وه‌رده‌گرێت. یانكۆڤیچ هه‌روه‌ها بڕیاری داوه كه موچه‌ی كارمه‌ندانی مه‌كته‌بی سه‌ركۆماری ئۆكراین %20كه‌م بكرێتهوه .مه‌كته‌بی سه‌ركۆماری ئۆكراین له كاتی ده‌سه‌اڵتی س������ه‌ركۆماری پێشووتری ئه‌م واڵته 530كارمه‌ندی هه‌بوو. له‌الیه‌كی دیكهوه ئاژانس������ی ده‌نگوباس������ی ئاسۆش������ێیدت پرێس، سه‌ركۆماری ئۆرۆگۆئه‌ی به‌هۆی ئه‌وه‌ی تهنها ئۆتۆمۆبێلێكی كۆنی ههیه ،به هه‌ژارترین سه‌ركۆماری دنیای ناساند. خۆزێ ماجیكا ،له كاتی ئێس������تادا ته‌نه������ا ئۆتۆمۆبێلێكی فلوكس ڤاگۆن������ی مۆدیل beetleیی س������الی 1987ی ههیه .نرخی ئه‌و ئۆتۆمۆبێله تهنها هه‌زار و نۆسه‌د دۆالره. به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته ،ماجیكا هیچ حیسابێكی بانكی نییه و كێلگه‌ی بنه‌ماڵه‌كه‌یان به‌ناوی هاوسه‌ریه‌تی.
فلوكس ڤاگۆنی مۆدیل beetleیی سالی 1987
نیسانی 2012
51
52هه‌ڵبژاردن ژماره ()20