تشرینی یه‌كه‌می 2012
1
2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
سپێك ده
مانگی هه‌ڵبژاردنه‌کان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مانه‌کان له‌م مانگه‌دا چه‌ندین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی و س������ه‌رکۆماری له جیهاندا به‌ڕێوه‌چوون ،که ژماره‌یه‌کی������ان ل������ه کۆتایی ئه‌م مانگه‌دا به ئه‌نج������ام ده‌گه‌ن .ههروهها چه‌ن������د په‌رله‌مانیش به شێوازی جۆراوجۆر هه‌ڵوه‌ش������ێندرانه‌وه .له هه‌مووی گرینگتر ،هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆمارییه که له س������ه‌ره‌تاکانی مانگی داهاتوو (مانگی )١١له ئه‌مریکادا به‌ڕێوه‌ده‌چێت .هه‌ر ئێس������تا ئه‌و ههڵبژاردنه هه‌ڵمه‌تێکی خه‌ستی پێوه دیاره. ئه‌و ههڵبژاردنه (سه‌رکۆماری له ئه‌مریکا) نه ته‌نیا کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مریکای بهخۆیهوه خه‌ریک کردووه ،به‌ڵکو دیپلۆماس������یی جیهانی و که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندنیشی س������ه‌رقاڵ کردووه .له ملمالنێی گالدیاتۆره‌کاندا کۆمه‌ڵێک پرس������ه و کێشه‌ی جیهانیش هه‌ن ،که ده‌رهاوێشته‌ی ئه‌و ههڵبژاردنه ده‌توانێت کاریان له‌سه‌ر بکات ،یان پرس و کێشه‌کان ئاڵۆزتر بکاته‌وه. ئه‌مریکای زلهێز و په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵ ئه‌ورووپا ،ئه‌ژدیهای زه‌رد (چین) ،ههروهها ناوچه گڕگرت������ووه‌کان ،چاوه‌ڕێی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌نن که له ناوه‌ڕاس������تی مانگی ١١دا کۆتایی پێ دێت. پرس������ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی بارگاوی به ش������ۆڕش ،کێشه‌ی سووریا ،ئه‌فغانستان ،عێراق و پرسی ئه‌تۆمیی تاران ،ئیسرائیل و فه‌له‌ستین و له کۆتاییدا کێشه‌ی ئه‌تۆمیی کۆریای باکوور، ئه‌م کێش������ه کۆنانه‌ن که لهس������هردهمی ئۆبامادا به‌ربینگی به کۆشکی سپی گرتبوو .بێشک ئه‌م ناوچانه به گشت کێشه که‌ڵه‌که‌کراوه‌کانیانه‌وه ،دوای هه‌ڵبژاردنیش ده‌سته‌ویه‌خه‌ی واشنگتۆن ده‌بنه‌وه. واڵمی ئه‌م زنجیره کێش������ه و پرس������انه ،ده‌بێ له ناوه‌ڕاس������تی مانگی ١١دا خۆیان ده‌رخه‌ن و نووکی په‌یکانی سیاس������ه‌تی کۆشکی سپی و ئاڕاس������ته‌کانی گه‌رچی هه‌ر ئێستا له هه‌ندێک دروش������م و بۆچووندا ده‌رده‌که‌ون ،به‌اڵم واڵمی کۆتایی ،په‌یوه‌ن������دی به جێگیربوونی یه‌کێک له پاڵێوراوانی سه‌رکۆماری له کۆشکی سپیدا ههیه.
سه‌رنووسه‌ر
تشرینی یه‌كه‌می 2012
3
کۆمهڵگه ،ئازادی ،ڕاگه‌یاندن و یاسا ن :قه‌ره‌نی قادری ژیانی سیاس������ی ،ئابووری ،کۆمه‌اڵیه‌ت������ی ،کولتووری و نه‌ریت������ی هاوبه‌ش له نێوان مرۆڤه‌کاندا ،که به‌هۆی کۆمه‌ڵ‌ه ڕایه‌ڵه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیی������هوه لێک گرێ ده‌درێن ،یه‌که‌یه‌کی سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تی پێک دێنن ،که له کۆمه‌ڵناسیدا به ی کۆمهڵگه ناوی ده‌رکردووه .ده‌سه‌اڵتی سیاسی ،دامهزراوه سیاسی ،مهدهنی ،حزبی و ئایینی له کۆمه‌ڵگه‌دا پێویستیان ب������ه ئاڵوگۆڕ ،جێگۆڕک������ێ ،ڕێفۆرم و دانوس������تان ههیه ،تا زیندوویی و گهشه له کۆمه‌ڵدا به‌رده‌وام بێت. بوونی گرووپ������ی نه‌ته‌وه‌یی ،ئایینی ،چین و توێژی جۆراوجۆر ل������ه کۆمه‌ڵگه‌دا ،ده‌رب������ڕی به‌رژه‌وه‌ندیی جۆراوج������ۆرن که ته‌نیا ده‌وڵه‌تێکی ئه‌قاڵنی ده‌توانێت وه‌کو سه‌یوانه‌یه‌ک له ده‌وری خۆیدا کۆیان کاته‌وه و کۆمهڵگه به‌ره‌و پێشکه‌وتن ڕێنوێنی بکات. س������ه‌ره‌ڕای ئه‌م پۆلێنه کۆمه‌اڵیه‌تیی������ه ،بوونی میکانیزم و که‌ره‌سه‌یه‌کی هاوبه‌شیش پێویس������ته ،که بتوانێت سه‌رخانی کۆمهڵگه ببزوێنێت ،تا ژیانی سیاسی ،ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تیی هاوواڵتیان به‌رده‌وام گه‌ش������ه بس������تێنێت .ه������ه‌ر لێره‌دای‌ه که دابینکردنی ئازادییه سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ،له مهرجه ههره س������ه‌ره‌کییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیکن ،که وه‌کو پێویست دێنه گۆڕێ ،ههروهها ئه‌م ئازادییانه‌ش پشتیوانه‌یه‌کی به‌هێز ده‌بن بۆ گه‌شه‌ی سیاسی و ئابووری له واڵتدا. کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک������ی دیموکراتی������ک و س������ه‌رده‌مییان‌ه به بێ ڕاگه‌یاندن بوونی نابێت .کۆمهڵگه و ڕاگه‌یاندن دووانه‌یه‌کن که به‌ب������ێ یه‌کتر ناتوانن بژین .کاتێ������ک ئازادیی په‌یڤین و نووس������ین دابین بکرێن ،کولتووری دیالۆگ وه‌گه‌ڕ که‌وێت و ده‌ستاوده‌ستکردنی ده‌سه‌اڵتیش به شێوه‌یه‌کی هێمنانه و له که‌شوهه‌وایه‌کی له‌باردا بهڕێوه بچێت ،ده‌کرێ چاوه‌ڕوانی ئهوه له‌و کۆمه‌ڵگه‌ی‌ه بکرێت ،که داهاتووی ئه‌م واڵته به‌ره‌و پێشکه‌وتن مسۆگه‌ره. س������ێ چه‌مک������ی س������ه‌ره‌کی ل������ه بوون������ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی
4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
دیموکراتیک������دا ده‌ور ده‌بین������ن .یه‌ک������ه‌م :پارت������ی و گرووپه سیاسییه‌کان که شاره‌زایییه‌کی باشیان له پێوه‌ر و کولتووری ده‌سه‌اڵتدارێتیی دیموکراتیکدا هه‌بێت و بڕوایان به جێگۆڕکێی هێمنانه‌ی دهس������ه‌اڵت هه‌بێت ،ههروهها له کاتی گه‌ییشتن به ده‌سه‌اڵتیش ،له به‌رامبه‌ر کاره‌کانیاندا به‌رپرس و له‌به‌رامبه‌ر هاوواڵتیانیش������دا واڵمده‌ر بن .دووه‌م :بوونی ئۆپۆزس������یۆنی قانوونیی������ه که یه‌کێکه له هۆکاره‌کانی چاالککردنی کۆمهڵگه. س������ێیه‌میش :بوون������ی ڕاگه‌یاندنی ئازاد و به‌رپرس������ه ،که به ئه‌خالقێکی به‌رزی ڕۆژنامه‌وانییه‌وه له گه‌یاندنی بێالیه‌نانه‌ی زانیاری به هاوواڵتیان ،ده‌وری سه‌ره‌کی هه‌بێت. ئه‌م سێ کۆڵه‌که‌یه‌ش ده‌بی به پێی یاسا و پێودانگه‌کانی ڕێک بخرێن ،تا جڤاک بکه‌وێت‌ه س������ه‌ر ڕه‌وڕه‌وه‌ی یاس������ایی خۆیه‌وه .یاسا که پارێزگاری له ئازادییه‌کان ده‌کات ،ههروهها سنووری ده‌سه‌اڵته‌کانیش ده‌سنیشان ده‌کات .ئازادییه‌کان و یاسا بڕبڕه‌ی پشتی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیکن. ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی (ڕادیۆ ،ته‌له‌فزیۆن ،چاپه‌مه‌نی و ئینترنێ������ت) واته (دهس������ه‌اڵتی چواره‌م) باس������کی درێژی دیموکراس������ییه ،که ده‌بێ س������ه‌ر له هه‌موو کون و قوژبنێکی کۆمه‌ڵگ������ه بدات ،تا ب������ه نۆره‌ی خۆی ژیانێکی سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تی له کۆمه‌ڵگه‌دا مسۆگه‌ر بکات .چونکه ئامرازه‌کانی ڕاگه‌یاندنی گش������تی ،سه‌ره‌کیترین س������هرچاوهی گه‌یاندنی زانیاری و که‌ره‌س������هی ڕۆش������نگه‌ری و وشیارکردنه‌وه‌ن ،که هاوواڵتیان به‌ڕێگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌یه ئاگاداری کاروکرده‌وه‌کانی حکووم������ه‌ت و ک������ۆی ئ������ه‌و ڕووداوانه‌ی که ل������ه کۆمه‌ڵگه‌دا ڕووده‌ده‌ن ،ده‌بنه‌وه و ده‌بێ بیزانن .له‌به‌ر ئه‌م ئاگادارکردنه‌وه و گه‌یاندن������ی زانیاری ب������ه هاوواڵتیانه ،ک������ه ڕۆژنامه‌وانان به‌رپرسیاریه‌تییه‌کی قورسیان ده‌که‌وێته سه‌رشان. پاراس������تن و به‌هێزترکردن������ی ئه‌م به‌رپرس������یاریه‌تییه‌ش ئه‌خالقی ڕۆژنامه‌وانییه ،که به‌هێزی ده‌کات .ڕاگه‌یاندن وه‌کو چاودێریش به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵته‌کانی حوکمڕانی (یاسادانان، جێبه‌جێک������ردن و دادوه‌ری) باس������ی لێوه‌ده‌کرێت ،چونکه بازنه‌ی نێوان ده‌سه‌اڵت و هاوواڵتیانه .ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی ده‌وری گه‌لێ������ک گرنگ������ی ل������ه به‌دیموکراتیکردنی کۆمه‌ڵگ������ه‌دا هه‌ی������ه .به‌رژه‌وه‌ندیی ڕاگه‌یاندنی������ش هه‌ر له به‌دیموکراتیکردن������ی کۆمه‌ڵگه‌دایه .ئام������رازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ،ده‌سه‌اڵتی ههیه.
ڕۆڵ ی كۆمهڵگهی مه‌ده‌ن ی ل ه پاراستن ی دیموكراسیدا
وه‌رگێڕانی :كانی كۆمهڵگه ی مهدهنی چییه؟
ی مهدهنی" چییه؟ من ،تۆ ،چاالکوانان ،گرووپه "كۆمهڵگه ی تر كه به ئایینییه‌كان ،س������ه‌ندیكا كرێكارییه‌کان و كه‌سان ی ش������ێوه‌ی خۆبه‌خش هاوكاری یه‌كتری ده‌ك������هن ،بۆ ئهوه ی وه بۆ به‌رژه‌وه‌ندی به‌رژه‌وه‌ندیی‌ه هاوبه‌شه‌كان بکه‌ن به كرده ی ی هه‌مووان .ئه‌وان نۆینه‌رایه‌تی شه‌پۆلێك كۆمه‌ڵ و چاكه فراوان ل������ه بیرۆكه جیاوازه‌كان‌ده‌ك������هن و ئامانجه‌كانیان ده‌توانێت زۆر بابه‌ت له‌خۆ بگرێت ،كه بریتین له :په‌سندكردن ی كه‌متر، ی تاوان ی باش������تر ،ڕوودان و جێبه‌جێكردنی یاسا ی و داكۆكیكردن له ژینگه‌ی باش������تر ،دادوه‌ریی كۆمه‌اڵیه‌ت مافی به‌كارهینه‌ران.
پێداویستییه‌كان ی كۆمهڵگه ی مهدهنی چین؟
ی ی مهدهنی بۆ گه‌شه‌كردن پێویستی به ئازادی كۆمهڵگه ی ڕاده‌ربڕین و ئازادیی كۆبوونهوه یا بیركرده‌ن������هوه ،ئازادی ی ی تر هه‌موو ئه‌و ئازادییانه‌ی كه له په‌یماننامه به واتایه‌ك ی دواییدا جیهانیی مافی مرۆڤدا هاتوون ،به‌اڵم له س������ااڵن ی ی 50ده‌وڵه‌ت له سه‌رتاس������ه‌ری جیهان سنوورێك نزیكه دیاری كراوی نوێیان بۆ چاالکیی ڕێكخراوه ناحكوومییه‌کان داناوه. ی ئه‌مریکا ده‌ڵێت: هی���ل��اری كلینتۆن ،وه‌زی������ری دهرهوه هێرش كرده‌ن‌ه س������ه‌ر كۆمهڵگهی مهدهنی ،واتا هێرشكرد ن
ی ئه‌مریکا و ی دهرهوه بۆ س������ه‌ر دیموكراس������ییه .وه‌زاره‌ت ی مرۆڤی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان هه‌ر ئێستا ی ماف ئه‌نجومه‌ن ی ی كۆمهڵگه ی ئه‌نجامدانی چاالکین بۆ پاراس������تن خه‌ریك������ ی له سه‌رتاسه‌ری جیهاندا. مه‌ده‌ن
هۆكاری گرنگی ی گۆمه‌ڵگ ه ی مهدهنی چییه؟
ی خه‌لك و ی له گ������ه‌ل ده‌وڵه‌ت ،نۆینه‌ر ی مه‌ده‌ن كۆمهڵگه ی كارامه ،له چه‌مکه پێویس������تییه‌کانی هه‌ر واڵتێکی ب������ازار ئازاده. له ویالیه‌ت������ه یه‌كگرتووه‌كاندا ،كۆمه‌ڵگ������هی مهدهنی له ی ههیه .بۆ نموونه، ناسی ن و بنبڕكردنی نادادپه‌روه‌رید‌ا ڕۆل وه ی گرووپ������ه‌كان و بزووتنه ی مهدهنی وێس������تگه كۆمهڵگه ی جی������اوازه‌کان بوو ك������ه هه‌ندێكیان بریتین ل������ه :الیه‌نگران ی ی له ئه‌مریكا ،خوازیارانی دانی ماف ی كۆیله‌‌ت نه‌هێش������تن ی ئافره‌تان خه‌باتیان كرد. ده‌نگ������دان كه بۆ به‌رگری له ماف ی یه‌كسانیی ڕه‌گه‌زی، ی كه خۆازیار ڕێبوارانی ڕێگای ئازاد ی ی كرێكار ڕێكخراوه كرێكارییه‌کا ن ك������ه ئااڵهه‌ڵگری ماف ی ژینگه ،كه ل������ه‌م ڕێگایه‌د‌ا خه‌بات و الیه‌نگرانی پاراس������تن ده‌كه‌ن.
گرنگی ی كۆمه‌ڵگ ه ی مه‌ده‌ن ی بێ كۆتایییه
ی ی و سیاس ی ئابووری ،كۆمه‌اڵیه‌ت ی ڕاسته‌قینه پێشكه‌وتن
تشرینی یه‌كه‌می 2012
5
ی بهردهوامه. له خهڵكهوه س������هرچاوه ده‌گرێ������ت و ڕه‌وتێك "ڕاس������تییه‌ك كه له سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌م" به پێی قسه‌ی ی ئۆبام������ا ئه‌وه‌یه :واڵت������ه به‌هێز و زین������دووه‌کان ،كۆمهڵگه مه‌ده‌نیی به‌هێز و زیندوویان ههیه .به‌پێی قسه‌کانی ئۆباما، ئه‌م ڕاس������تییه ئه‌مریکاش ده‌گرێته‌وه" .هه‌نگاوه‌کانی ئێمه به‌ره‌و ته‌واو پێگه‌وییشتنی ئه‌م واڵته تا ئه‌مرۆ بهردهوامه.
كۆمه‌ڵگ ه ی مهدهنی ل ه هه‌ر شێوه و قه‌باره‌یه‌كدایه
ی كه پێكی دێنن، كۆمهڵگه مه‌ده‌نییه‌كان وه‌ك ئه‌و كه‌سانه ی له ئاڵوگۆڕدان .بۆ نموونه له پۆڵونیا ،لێخ والێسا كاره‌باچی ی پێكهێنا ،كه ی یه‌كگرتوو ی بزووتنه‌وه‌یه‌ك ی گه‌میساز كارگه ی ی یه‌كێت ی سه‌ربه‌خۆ له به‌ره ی پیش������هی یه‌كه‌مین ڕێكخراو ی 10 سۆڤیه‌تدا بوو .ئه‌م یه‌کێتیی‌ه له لووتكه‌ی خۆیدا نزیكه ی هه‌بوو و یه‌كێك له هۆكار‌ه کارتێکه‌ره‌کانی ملی������ۆن ئه‌ندام ی كۆمۆنیسم له‌م واڵته‌دا بوو. تێكچوونی نیزام ی له واڵتی ئۆردۆندا ،ئای������دا ئابۆرس یه‌كه‌مین ڕێكخراو ی چه‌وساندنه‌وه‌ی ناحكوومی ئه‌م واڵته‌ی له بواری خه‌بات دژ كرێكارانی ئافره‌تی كۆچبه ر پێكهێنا .ئه‌و ڕێكخراوه كه بۆ داكۆكیكردن له ماف������ی كرێكاران پێكهێنرابوو 120 ،هه‌زار ی بۆ خاوه‌نانی مۆبایل ده‌نارد. كورته‌نامه
خۆگونجاندن���ی كۆمه‌ڵگ هی مه‌ده‌ن ی له‌گه‌ڵ جیهان ی ل ه دۆخی گۆڕاندا
ی ڕاگه‌یاندن������ه ی ت������ر ئه‌م������رۆ ئینترنێ������ت و ش������ێوه‌كان ی ی گرنگن ك������ه ئه‌ندامان کۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌کان ،که‌ره‌س������ه‌یه‌ک ی ی بۆ كۆبوونهوه له‌گه‌ل یه‌كتر ،ئالۆگۆركردن كۆمهڵگهی مه‌ده‌ن ی لێ زانیارییه‌كان و گفتوگۆکردنی بیرۆكه‌ی باشتر سوود وه‌رده‌گرن. ی میدیاكان ی گرنگ ی ڕۆڵ ی ئۆباما به له‌به‌رچاوگرتن ده‌وڵه‌ت بۆ پاڵپش������تیكردن له كۆمهڵگهی مهدهنی ،گه‌اڵڵه‌یه‌کیان له ی ئه‌و یارمه‌تیدان ی 2009پێش������نیاز كرد ،كه ئامانج ساڵ ی جیهان له به ڕێكخراوه جه‌ماوه‌رییه‌کان له سه‌رتاس������ه‌ر ی بووه. ی دیجیتال ی تێكنۆلۆژیا به‌كارهینان ی ی ئه‌مریكا ئازادی ی كلینتۆن وه‌زی������ری دهرهوه هی���ل��ار ێ دهس������تێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت له ی ئینترنێتی به‌ب به‌كارهێنان������ ی مافه س������ه‌ره‌كییه‌كانی مرۆڤ گرێدا .ئازادیی به‌كارهێنان ی كۆبوونه‌وه‌یه، ی كلینتۆن ده‌ڵێت :ئازادی ئینترنێت وه‌ك هیالر ی مه‌جازیدا. به‌اڵم له دونیا
سه‌رچاوه:
http://iipdigital.usembassy.gov
گه‌نجترین سیاسه‌توانی جیها ن كچێكی 19ساڵه‌یه
ئه‌م خانم������ه كه له ڕووی نه‌ته‌وه‌ییی������هوه ئۆگه‌نداییی‌ه و ل������ه‌م دوایییانه‌دا توانی ب������هرهو ئه‌نجومه‌نی په‌رله‌مانی ئه‌و واڵت������ه هه‌نگاو بنێت .ب������ه هه‌ژماردنی ده‌نگ������ه‌كان ،توانی نازن������اوی گه‌نجترین سیاس������ه‌توانی ئه‌ن������دام په‌رله‌مان له مێژووی ئه‌فریقادا به‌ده‌ست بێنێت .ئه‌م خانمه گه‌نج‌ه ناوی (پڕۆسكۆیا ئۆرۆمایس)ه و توانی زۆرینه‌ی ده‌نگی خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ی به‌ده‌سبێنێت و به‌ره‌و ئه‌نجوومه‌ن هه‌ڵکشێت. له ڕابردووشدا باوكی خاتوو پڕۆسكۆیا ،ئه‌ندام په‌رله‌مان
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
بووه ،به‌اڵم پێش چه‌ند مانگ كۆچی دوایی كرد .ئێس������تاش ئه‌م خانمه شوێنی باوكی گرتووته‌وه ،گه‌رچی ده‌وترێت ئه‌و حزبه‌ی كه ئ������ه‌م خانمه نوێنه‌رایه‌تی������ی ده‌كات ،له‌گه‌ڵ ئه‌و حزبه‌ی كه باوكی كاری له‌گه‌ڵدا ده‌كرد ،جیاوازه. پڕۆسكۆیا له چاوپێكه‌وتنێكدا ده‌لێت :به نیازه وه‌ك باوكی خه‌باتگێڕێكی سیاس������یی چاالك و ش������ێلگیر بێ������ت و بۆ ئه‌و خه‌ڵك������هی كه ده‌نگی پێ داوه ،هه‌ر كارێ������ك له توانایدا بێت، بیکات .گه‌وره‌ترین ئامانجی ،خه‌بات بۆ ئاشتی و ئاسایشه. به هۆی كه‌میی ته‌مه‌نی و بوونی له په‌رله‌ماندا ناڕه‌زاییه‌كی زۆر س������ه‌ری هه‌ڵدا ،به‌اڵم له واڵمی ئه‌م ڕه‌خنانه‌دا ده‌لێت: بزووتنه‌وه‌ی سیاسی زانین و مێشكێكی پڕی ده‌‌وێت ،منیش هه‌ردووكیانم هه‌ن و ده‌نگی خه‌ڵك نیش������انه‌ی متمانه‌یانه به من و ،منیش ده‌توانم ئه‌م ئه‌ركه به باش������ی ئه‌نجام بده‌م و واڵمی متمانه‌ی خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌م ده‌ده‌مه‌وه. ئ������ه‌م خانمه له‌م دواییانه‌دا له زانكۆ وه‌رگیراوه و ده‌ڵێت: ئامانجه‌كه‌ی داڕش������تنی به‌رنامه‌یه‌كه ،كه هاوسه‌نگیی نێوان خوێندن و كاره‌كه‌ی وه‌ك سیاسه‌توانێك دروست بكات.
ملمالنێی هه‌ڵبژاردنی ه گورجستاندا په‌رله‌مانی ل رۆژی دووشه‌مم‌ه ( )٢٠١٢/١٠/١له گورجستان هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی به‌ڕێوه‌چوو .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا، دوو حزبی سه‌ره‌کی له ملمالنێیه‌کی قورسدا بوون. حزبی (ئاواتی گورجس������تان) به س������ه‌رکردایه‌تیی بیدزینا ئیڤانیش������ڤیلی و (بزووتنه‌وه‌ی یه‌کگرتووی نه‌ته‌وه‌یی) به ڕیبه‌رایه‌تیی میخائیل ساکاش������ڤیلی س������ه‌رکۆماری ئه‌و واڵته ،دوو هێزی گۆڕه‌پانی ئه‌و هه‌ڵبژاردن������ه بوون )٣( .ملیۆن و ٦٠٠هه‌زار که‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو. ئه‌و ههڵبژاردنه ،بۆ ده‌سنیشانکردنی ١٥٠نوێنه‌ر بوو بۆ په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته بچکۆڵه‌یه .چاکس������ازی له ده‌ستووری گشتی ،به‌هێزکردنی ده‌وری په‌رله‌مان و سه‌رۆکوه‌زیران ،ههروهها که‌مکردنه‌وه‌ی ده‌وری سه‌رکۆماری سێ پرسی گرینگی ئه‌و واڵته‌ن. کۆمیسیۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنه‌کانی گورجستان دوایی������ن ئاماره‌کانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی به‌م چه‌ش������نه ب���ڵ��او ک������رده‌وه :حزبی (ئاوات������ی گورجس������تان) به ڕێبه‌رایه‌تیی بیدزینا ئیڤانیش������ڤیلی ملیاردێ������ری ئه‌و واڵته ()%٥٣،١٩ی ده‌نگه‌کان������ی به‌ده‌س������تهێنا .حزبه‌ک������هی میخائیل ساکاش������ڤیلی س������ه‌رکۆماری گورجس������تان (بزووتنه‌وه‌ی یه‌کگرتووی نه‌ته‌وه‌یی) توانی ()%٤١،٥١ ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات .نزیک به ١٦٠٠چاودێر بیانی و ٥٠هه‌زار چاودێری ناوخۆیی ،سه‌رپه‌رش������تی ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌یان ک������رد .کۆمیس������یۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنه‌کان له ڕاپۆرته‌که‌یدا باس������ی له‌وه‌ش کرد: فرتوفێڵ و ساخته‌کارییه‌کی جددی له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ڕووی نه‌داوه. دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن ،میخائیل ساکاشڤیلی دانی به شکسته‌که‌ی هێنا و ئه‌و په‌یامه‌ی به هاوواڵتیان و حزبه‌که‌ی بیدزینا ئیڤانیش������ڤیلی دا:
بیدزینا ئیڤانیشڤیلی
میخائیل ساکاشڤیلی
"ئاس������ایییه که هاوپه‌یمانیی ئاواتی گورجس������تان له‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا زۆرینه‌ی کورس������ییه‌کانی په‌رله‌مانیان به‌ده‌ستهێنا .ئه‌وان به‌ته‌واوه‌تی جیاوازن له ئێمه و وای بۆده‌چم که تێڕوانینه‌کانیان هه‌ڵه‌ن ،به‌اڵم دیموکراسی به مانای بڕیاری زۆرینه‌ی هاوواڵتیانی والته و ئێمه‌ش ڕێز له‌و بڕیاره ده‌گرین ".حزبه‌که‌ی میخائیل ساکاشڤیلی (بزووتنه‌وه‌ی یه‌کگرتووی نه‌ته‌وه‌یی) بۆ ماوه‌ی هه‌شت ساڵ زۆرینه‌ی کورسییه‌کانی په‌رله‌مانیان له‌ده‌ستدابوو. میخائیل ساکاشڤیلی که له ساڵی ٢٠٠٨هوه بۆ جاری دووه‌م بووه سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته ،له سیاسه‌ته‌کانیدا الیه‌نگری له ڕۆژاوا ده‌کات و به‌رده‌وامیش کێش������ه و ناکۆکی له‌گه‌ڵ ڕووسیادا هه‌بووه. بیدزینا ئیڤانیشڤیلی براوه‌ی هه‌ڵبژاردن و ملیاردێر که سامانه‌که‌ی ( ٦ملیارد)ه و له ڕووسیادا به‌ده‌ستی هێناوه ،خوازیاری ئه‌وه‌یه که په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵ ڕووسیادا ئاس������ایی بکاته‌وه ،به‌اڵم له هه‌مان حاڵدا جه‌خت������ی له الیه‌نگ������ری له سیاس������ه‌ته‌کانی ڕۆژاوا کرده‌وه .بیدزینا ئیڤانیشڤیلی ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاندووه: هه‌وڵده‌دات که گورجس������تان ب������هرهو ئه‌ندامبوون له په‌یمانی ناتۆ و دواییش بۆ یه‌کێتی ئه‌ورووپا ڕێنوێنی بکات. تشرینی یه‌كه‌می 2012
7
بڕی������ار وای������ه ل������ه س������اڵی ٢٠١٣دا هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری ل������ه‌و واڵته‌دا بهڕێوه بچێ������ت .ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان ئه‌وه‌شیان ده‌رخست كه سه‌رکۆماری ئێستای گورجس������تان میخائیل ساکاش������ڤیلی به‌بێ الیه‌نگریی زۆرینه‌ی په‌رله‌مان ،تووشی کێشه ده‌بێته‌وه. هه‌ندێک له س������هرچاوه هه‌واڵده‌ریی������ه‌کان باس لهوه ده‌که‌ن ،بیدزینا ئیڤانیشڤیلی براوه‌ی ئه‌و ههڵبژاردنه به ساکاشڤیلی س������ه‌رکۆماری ئێستای گورجستانی ڕاگه‌یان������دووه ،زووتر له کاتی خ������ۆی ( )٢٠١٣واز له پۆس������تی س������ه‌رکۆماری بێنێت ،ت������ا هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی سه‌رکۆماری بهڕێوه بچێت.
گورجستان ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری گورجستان
پایته‌خت:
تبلیس (تفلیس) .ژماره‌ی دانیشتووان 1.137.000 :که‌س
پانتایی خاک:
69.700كیلۆمه‌تر چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
4.486.000که‌س .ئامار ٢٠١١ -
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٥٢،٩ئامار – ٢٠١٠
ڕێژهی ژنان:
( )%٥٣ئامار – ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٧
پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی:
( )%٨٤گورج������ی )%٦،٥( ،ئازه‌ربایجان������ی )%٥،٧( ،ئه‌رمه‌نی )%١،٥( ،ڕووس و ()%٢،٥یش به‌سه‌ر گرووپه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تردا دابه‌ش ده‌کرێت.
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین):
( )%٩٩،٧ئامار – ٢٠٠٩
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
()%٩٩،٧
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%٩٩،٨
ئابووری:
( )%٧،٢کشتوكاڵ )%١٨،٢( ،پیشه‌سازی و ()%٧٤،٦یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه. ئامار – ٢٠١١
ڕێژهی بێکاری:
( )%١٦،٧ئامار – ٢٠١١
مامناوه‌ندیی داهاتی مانگانه:
٤٠٠دۆاڵری ئه‌مریکییه
سه‌رچاوه‌کان:
8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
http://persian.euronews.com http://www.landguiden.se
ساخته‌كاری ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ه ه هه‌ڵبژاردن��ه‌كان دهس��تێوه‌ردانێكی نایاس��ایی ل�� س��اخته‌كاری ل�� ه ئه‌نجامه‌كانی ههڵبژاردنه .كرداری س��اخته‌كردن ئه‌نجامه كۆتاییه‌كان ده‌خات ه ویست و ئاره‌زوو به‌ده‌ست بێت. ژێر كاریگه‌ری ،بۆ ئهوهی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ب ه بۆ زیادكردنی ده‌نگی پاڵێوراوێك ،یان كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژهی ئ��ه‌م كرداره له‌وانه‌ی ده‌نگی پاڵێوراوی ڕكابه‌ر و یان بۆ هه‌ردوو ال ئه‌نجام بدرێت .پێناس��هی یاس��ایی ه جیاوازی ه هه‌ڵبژاردن له واڵتێكه‌و ه بۆ واڵتێكی دیك بۆ كرداری س��اخته‌كردن ل ه واڵتێكی دیكه‌دا ه واڵتێكدا ساخته‌كاری بێت و ل ههیه و لهوانهیه كرده‌وه‌یه‌ك ل ه جۆره‌كانی س��اخته‌كاریی هه‌ڵبژاردن له یاسای بهو ش��ێوه‌یه نه‌بێت .زۆرێك ل هه‌ڵبژاردن دیاركراون و هه‌ندێكی دیكه‌شیان له‌گه‌ڵ یاساكان ناسازگارن؛ وه‌كو ههڕهشه لێكردن ،ئه‌زیه‌تدان ،تۆمه‌ت لێدان. س������ه‌رپێچیكردن له سیس������ته‌می ده‌نگدان بریتییه له :وه‌ته‌ماع خس������تن و به‌رتیل ب������ۆ كڕینی ده‌نگه‌كان، ترساندن و هه‌ڕه‌ش������ه له ده‌نگده‌ران ،باڵوكردنه‌وه‌ی پڕوپاگه‌نده‌ی ناڕه‌وا و هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی نادروست، ده‌ستكاری له سیستمی ده‌نگدان به دانانی سندووقی ده‌نگدانی ساخته ،دروست ئه‌ژمار نه‌كردن یان ناردنی ڕاپۆرتی ههڵهی ده‌نگدان ،گرنگی نه‌دانی ئه‌نجامده‌رانی هه‌ڵبژاردن������ه‌كان ب������ه ئه‌نجام������ی هه‌ڵبژاردن������ه‌كان. لێكۆڵینه‌وه‌كان وا نیشان ده‌ده‌ن كه ئه‌نجام نه‌دانی ئه‌و جۆره سه‌رپێچییانه زۆرتر بۆ په‌یڕه‌ویكردنی خه‌ڵك له
ڕه‌فتار و س������ازگاریی سیاسی و خووی دیموكراسی ده‌گه‌ڕێته‌وه تاكو یاساگه‌لێك كه ئه‌نجامی ئه‌و كاران‌ه ڕه‌د بكاتهوه. هه‌رچه‌ن������ده پێناس������ه‌یه‌كی هون������ه‌ری بۆ وش������هی س������اخته‌كاریی هه‌ڵب������ژاردن ته‌نه������ا كار و چاالكییه نایاس������ایییه‌كان له‌خۆ ده‌گرێت ،به‌اڵم ئه‌و پێناس������هیه هه‌ندێجار بۆ كار و چاالكییه یاسایییه‌كان و ناپه‌سه‌ندیی ئه‌خالق������ی ،پێچه‌وانه‌ی یاس������اكانی هه‌ڵب������ژاردن ،یان دژی بنه‌ماكانی دیموكراسی به‌كار دێن .هه‌ڵبژاردنی ش������انۆیی كه تیایدا ته‌نها ی������ه‌ك پاڵێوراو بوونی ههیه، تشرینی یه‌كه‌می 2012
9
هه‌ندێجار به ساخته‌كاریی هه‌ڵبژاردن ئه‌ژمار ده‌كرێت، ههرچهنده یاسایی بێت. له ههڵبژاردنه سه‌رتاسه‌رییه‌كان ،ساخته‌كارییه‌كی سه‌ركه‌وتوو له هه‌ڵبژاردن وه‌كو كوده‌تا یان له‌ناوبردنی دیموكراس������ییه .ل������ه ههڵبژاردنه هاوش������انه‌كان به س������اخته‌كارییه‌كی كه‌م ده‌كرێ ئه‌نجامه كۆتایییه‌كان بگۆڕدرێ������ت .هه‌رچه‌ن������ده ئه‌گه‌ر س������اخته‌كاری له هه‌ڵبژاردن هیچ ئه‌نجامێكی بۆ ساخته‌كاران به‌ده‌ست نه‌هێنێت ،ئه‌گه‌ر بێت و س������اخته‌كاران سزا نه‌درێن، كاریگه‌رییه‌ك������ی زۆر خراپی دهبێت ،چونكه متمانه‌ی ده‌نگده‌ران لهس������ه‌ر دیموكراس������ی ك������ه‌م ده‌كاته‌وه. هه‌ندێج������ار بیرۆكه‌ی س������اخته‌كاری ل������ه هه‌ڵبژاردن كاریگه‌رییه‌كی زۆر خراپ دروس������ت ده‌كات ،چونكه خه‌ڵك ش������ك له ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵب������ژاردن ده‌كه‌ن و ئه‌وه‌ش دهبێت������ه هۆی له‌ناوچوونی دیموكراس������ی و دانانی بناغه‌ی دیكتاتۆری. س������اخته‌كاری له هه‌ڵب������ژاردن ته‌نه������ا ههڵبژاردنه سیاس������ییه‌كان ناگرێته‌وه ،به‌ڵكو له هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك كه سوودێكی زۆری بۆ س������اخته‌كار هه‌بێت ،لهوانهیه س������اخته‌كردن ڕووبدات ،وه‌كو هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی یه‌كێتیی������ه كرێكارییه‌كان ،س������ه‌ندیكاكان ،ئه‌نجومه‌نی قوتابیان و خوێندكاران ،ڕاپرس������ییه وه‌رزشییه‌كان و هه‌ڵبژاردن بۆ پێشكه‌ش������كردنی خه‌اڵت به كتێب ،فیلم، مۆسیقا یان به‌رنامه ته‌له‌فزیۆنییه‌كان. س������اخته‌كردنی هه‌ڵب������ژاردن پێناس������ه‌یه‌كی زۆری ههیه ،به‌اڵم ش������یكردنه‌وه‌ی س������ه‌خته ،ئه‌وه‌ش به‌هۆی تایبه‌تمه‌ندیی نایاسایییه‌كه‌یه‌تی .دانانی سزای قورس بۆ ساخته‌كاری له هه‌ڵبژاردن ،دهبێته هۆی ئهوهی كه كه‌سانی س������اخته‌كار به‌جۆرێك ساخته‌كاری بكه‌ن كه ئاشكرا نه‌بن یان ئه‌گه‌ر ئاشكرا بوون ،سزا نه‌درێن.
10هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
س������اخته‌كاری ل������ه هه‌ڵب������ژاردن له‌وانه‌ی������ه له هه‌ر قۆناغێكدا ڕوو بدات ،به‌اڵم زۆرتر له ماوه‌ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵب������ژاردن و ژماردنی ده‌نگه‌كان ڕوو ده‌دات .ڕێگری له ده‌نگدانی ئازادانه یان هه‌ر ده‌نگدانێك به گش������تی و گۆڕین������ی ئه‌نجامه‌كان دوو ش������ێوازی س������ه‌ره‌كیی س������اخته‌كاری له هه‌ڵبژاردنن .ههروهها شێوازه‌كانی دیكه‌ی ساخته‌كردن له هه‌ڵبژاردن بریتییه له :گۆڕینی س������ندووقه داخراوه‌كانی هه‌ڵبژاردن بهو سندووقانه‌ی كه پێش������تر ئاماده‌كراو ن و بۆ س������وودی پاڵێوراوێكی تایبه‌ت پڕ كراونه‌ته‌وه ،نه‌خوێندنه‌وه‌ی ده‌نگی كاندیدێك یان شێواندنی ڕاگه‌یاندنی ده‌نگه‌كان یان پووچه‌ڵكردنی س������ندووقێك كه زۆرب������هی ده‌نگه‌كان������ی پاڵێوراوێكی تایبه‌تی تێدایه ،له ش������ێوازه‌كانی دیكه‌ی ساخته‌كردن‌ه له هه‌ڵبژاردن.
ڕۆڵی خه‌ڵك ل ه ساخته‌كردنی هه‌ڵبژاردن
له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا زۆربهی جار له‌الیه‌ن خهڵكهوه زۆرترین س������اخته‌كاری ئه‌نج������ام ده‌درێت ،ئه‌ویش به ڕێنمایی و پاڵپشتی كارگێڕ و پاڵێوراوانی حزبه‌كانه، بۆ نموونه له هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌فغانس������تان ،زۆربهی خه‌ڵ������ك ب������ه پاككردن������ه‌وه‌ی حوب������ری په‌نجه‌كانیان، هه‌ندێج������ار زیاتر ل������ه 6جار ده‌نگیان ب������ه حزب یان پاڵێوراوی تایبه‌تیی خۆی������ان ده‌دا ،ههروهها چه‌ندین گه‌نجی خوار ته‌مه‌ن 18س������اڵ هه‌بوون كه ده‌چوونه س������ه‌ر س������ندووقه‌كانی ده‌نگدان و ده‌نگی������ان ده‌دا. كه‌س������انێك هه‌بوون ك������ه له هه‌ندێ ش������وێنی تایبه‌ت په‌نج������هی خه‌ڵكیان پ������اك ده‌كرده‌وه تاك������و ده‌نگ به حزب یان پاڵێوراوی ئه‌وان بده‌ن .ههروهها كه‌سانێك هه‌بوون كه ناس������نامه‌ی ساخته و بێ وێنه‌یان پێ بوو و ده‌چوون ده‌نگیان ده‌دا.
هه‌ندێ ل������ه چاودێرانی هه‌ڵبژاردنیش كه ده‌یانزانی ده‌نگدانه‌كان به قازانجی حزب یان پاڵێوراوی مه‌به‌ستی ئه‌وانه ،چاوپۆشیان له ساخته‌كاری ده‌كرد. ب������ۆ ئ������ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كم������ان هه‌بێت ك������ه تێیدا یاس������ا س������ه‌روه‌ر بێت ،چاوه‌ڕوان ده‌كرێت كه خه‌ڵك ڕۆڵێك������ی س������ه‌ره‌كی تێیدا بگێ������ڕن ،ههروهها زۆربهی به‌رپرس������یاریه‌تییه مه‌ده‌نییه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خودی خه‌ڵك .له هه‌ر كرده‌وه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی – سیاس������یدا ته‌نها خه‌ڵكه كه سوودمه‌ند یان زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن .بۆیه ده‌وڵه‌تێك كه لهس������ه‌ر بنه‌مای ساخته‌كاری بێته سه‌ر كار ،ناكرێت چاوه‌ڕوانی كاری باش������ی لێ بكرێت ،چ جای ئهوهی كه له پاڵ ده‌وڵه‌ت ،خودی خه‌ڵك به‌ش������ێك بن له ئه‌نجامدانی ساخته‌كاری. ههرچهنده نابێت ڕۆڵی خه‌ڵك و چوونیان بۆ س������ه‌ر س������ندووقه‌كانی ده‌نگدان له‌بیر بكرێت ،به‌اڵم ئه‌وانه‌ی كه دهس������ت به س������اخته‌كاری له هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن، ده‌بێ به توندترین شێوه سزا بدرێن ،چونكه ئه‌وانه به ساخته‌كاری له هه‌ڵبژاردن ههڕهشه له دیموكراسیی واڵت ده‌كه‌ن. ل������ه الیه‌ك������ی دیكه‌ش������هوه ،به‌ش������داریی خه‌ڵك له س������اخته‌كردن له هه‌ڵبژاردن و په‌ی������ڕه‌وی نه‌كردن له بنه‌ماكانی دیموكراس������ی ،كارێك������ه دوور له ئه‌خالق و خیانه‌ت له ئه‌مانه‌ته. ده‌نگ وه‌كو ئه‌مانه‌تێك له‌الی ده‌نگده‌ر به‌رپرسیاریه‌تێك‌ه كه ده‌بێ به كه‌س������انی دڵس������ۆز بس������پێردرێت .هه‌ر هاوواڵتییه‌ك چ به ئاش������كرا و چ به نهێنی ،نابی ههڵه و س������اخته‌كاری بكات .بۆ نموونه كاتێك هاوواڵتییه‌ك به س������اخته‌كاری زیاتر له ده‌نگێك دهداته پاڵێوراوێك
بۆ ئهوهی له هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت، مافی پاڵێوراوێكی دیكه كه ده‌نگی ڕاسته‌قینه‌ی خه‌ڵكی به‌ده‌س������تهێناوه ،پێش������ێل ده‌كات .بۆیه هاوواڵتیان به به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردن و به ده‌نگدان ده‌سه‌اڵتی واڵته‌كه‌یان دیاری ده‌ك������هن ،په‌یڕه‌ویكردن له عه‌داڵه‌ت و دووری له س������اخته‌كاری ،نه‌ته‌نها به‌رپرسیارییه‌تیی هه‌ر ده‌نگده‌رێكه ،به‌ڵكو ئه‌ركی هه‌ر ده‌نگده‌رێكیش������ه ك������ه خۆی ل������ه كاری س������اخته‌كاری دوور بكاتهوه و هه‌وڵ بدات ئه‌و بڕوایه له‌الی خه‌ڵك دروس������ت بكات، كه به دووریكردن له ههڵه و س������اخته‌كاری ،ڕۆیشتنه به‌ره‌و بونیاتنانی كۆمه‌ڵگایه‌كی ته‌ندروست و دوور له ساخته‌كاری. ده‌بێ ئه‌وه‌ش بزانین كه ئه‌نجامدانی ساخته‌كاری له هه‌ڵبژاردن ،هێنانه سه‌ر كاری به‌رپرسانی ساخته‌كار و فریوده‌ره. هاوواڵتیان یه‌كه‌مین كه‌سن كه ڕووداوه سیاسییه‌كان كاریگه‌رییان له‌سه‌ر دهبێت ،له هه‌ر كردارێكی مهدهنی و سیاس������ی ،به‌تایبه‌تی هه‌ڵبژاردن ،ئ������هوه خه‌ڵكه كه وێڕای ئهوهی ده‌بێ خۆیان له ئه‌نجامی ساخته‌كاری و سه‌رپێچی دوور بگرن ،به‌ڵكو ده‌بێ هه‌وڵ بده‌ن نه‌هێڵن ئه‌و كرداره نه‌ش������یاوانه‌ی كه كاریگه‌رییان لهس������ه‌ر ڕێڕه‌وی هه‌ڵبژاردن و شه‌فافیه‌ت و دادپه‌روه‌ریی ههیه، ڕوو بدات. سه‌رچاوه: http://www.afghanistanvotes.com http://fa.wikipedia.org/wiki
تشرینی یه‌كه‌می 11 2012
جارێکی تریش له‌گه‌ڵ (هووگۆ چاڤێز)دا
ڕۆژی یه‌کش������هممه ( )٢٠١٢/١٠/٧هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌رکۆماری ل������ه ڤێنێزووئێ���ل��ادا به‌ڕێوه‌چ������وو .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ١٩ملیۆن هاوواڵتیی ڤێنێزووئێالیی مافی ده‌نگدانیان ل������ه هه‌ڵبژاردندا هه‌ب������وو .به‌پێی ڕاپۆرتی ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌و واڵت������ه ،نزیک به ()%٨٠ی خاوه‌نان������ی مافی ده‌نگدان ڕوویان له س������ندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد. به‌پێی دوایین ئامار ،له کۆی ()%٩٧،٤٦ی ده‌نگه‌کان، هووگ������ۆ چاڤێز ل������ه حزبی یه‌کێتی سۆسیالیس������ته‌کان ()%٥٥،١١ی ده‌نگه‌کان������ی به‌ده‌س������تهێنا و هێنریک������ێ کاپریلێسی ٤٠ساڵه ،که له حزبه به‌رهه‌ڵستکاره چه‌په مامناوه‌ندییه‌کانه‌وه بگره تا دهگاته هێزه ڕاستئاژۆیه‌کان پش������تیوانیان لێ ده‌کرد ،توانی ()%٤٤،٢٧ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکات. جێی وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه که له هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریی پێشوودا ،چاڤێز ()%٦٣ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ستهێنابوو، ئه‌مه‌ش ئهوه ده‌رده‌خات که ئه‌مجاره‌یان هووگۆ چاڤێز 12هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
خه‌نیمێکی به‌هێزی له به‌رامبه‌ردا هه‌بوو. ماوه‌ی پۆستی سه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا )٦( ،ساڵه. هووگۆ چاڤێز له س������اڵی 1999هوه س������ه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌یه و ئهوه جاری چواره‌مه که چاڤێز به سه‌رکۆمار هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه .نزیک به ١٤٠هه‌زار که‌س له هێزه ئه‌منییه‌کان ،ئه‌رکی پاراس������تنی زیات������ر له ١٠هه‌زار بنکه‌ی ده‌نگدانیان له ئه‌ستۆدا بوو. به پێی ڕاپۆرت������ی هه‌واڵده‌رییه‌کان ،چه‌ند مانگ به‌ر ل������ه هه‌ڵبژاردن ،هووگۆ چاڤێ������ز دراوێکی به‌رچاوی بۆ بیناسازی و په‌ره‌پێدانی خزمه‌تگوزارییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بۆ بنه‌ماڵه ده‌ستکورته‌کان ته‌رخان کردبوو .چاودێران پێیانوای������ه که ئه‌م کاره‌ی چاڤێ������ز بۆ ئهوه بووه« ،به‌ر ب������ه که‌مبوون������ه‌وه‌ی ڕادی خۆشه‌ویس������تیی ئه‌و له ناو کۆمه‌ڵگه‌دا بگرێت ».به‌اڵم به‌رهه‌ڵستکاران ،چاڤێز به «دهس������ه‌اڵتخواز و بێده‌نگکردنی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و کپکردن������ی ڕاگه‌یاندنه‌کان������ی ڤێنێزووئێ���ل��ا تاوانبار ده‌که‌ن».
به‌رزبوون������ه‌وه‌ی نرخی جیهانیی ن������ه‌وت ،له ماوه‌ی نزیک به ده س������اڵ ،ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی ب������ه چاوڤێزدا که ئاستی به‌ش������ه ده‌رمانی ،فێرکردن و خزمه‌تگوزارییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی ڤێنێزووئێال به‌رز بکاته‌وه .سه‌ره‌ڕای ئه‌م خزمه‌تگوزارییانه ،ئ������ه‌و واڵته گیرۆده‌ی گه‌نده‌ڵیی دارایی گشتگیره .به پێی ئاماری نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان، ڕێژهی ه������ه‌ژاری ()%٢٨ه ،ههروهها ڕێ������ژی تاوان و تاوانکاری له‌و واڵته‌دا گه‌لێک به‌رزبۆته‌وه .له س������اڵی ٢٠١١دا ١٤ ،هه‌زار که‌س کوژراون ،ئه‌مه‌ش به‌رزترین ئاماره له ئه‌مریکای التیندا. جێ������ی ئام������اژه پێکردن������ه ک������ه ()%٩٠ی ئابووریی ڤێنێزووئێال له پیشه‌س������ازیی نه‌وت و هه‌نارده‌کانییه‌وه گرێ������دراوه .ئه‌و واڵته ڕۆژان������ه ٣ملیۆن به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌م دێنێت .به پێی ئاماری کارناسانی نه‌وت ،کێڵگه نه‌وتییه‌کانی ڤێنێزووئێال نزیک به ٣٠٠ملیارد به‌رمیل نه‌وت مه‌زه‌نده ده‌کرێت .ئه‌و واڵته خاوه‌نی گه‌وره‌ترین کێڵگه نه‌وتییه‌کانی جیهانه.
ڤێنێزووئێال ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری ڤێنێزووئێال
پایته‌خت:
کاراکاس ،ژماره‌ی دانیشتووان ٢ملیۆن که‌س – ئامار ٢٠١٠
پانتایی خاک:
912.050کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
29.278.000که‌س – ئامار ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠١٠ – )%٩٤
ڕێژهی ژنان:
( -)%49.8ئامار ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
()%50.2
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) – )%95.2( :ئامار ٢٠٠٧ ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
()%94.9
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%95.4
ڕێژهی ژنان له په‌رله‌ماندا:
( – )%18.6ئامار ٢٠٠٩
ئابووری:
( )%4.2کشتوکاڵ )%54.2( ،پیشه‌سازی و ()%41.6یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه)٢٠٠٧( .
ڕێژهی بێکاری:
( )%8.1ئامار ٢٠١١
تشرینی یه‌كه‌می 13 2012
په‌رله‌مانی ئایینه جیهانییه‌کان
یه‌كه‌م كۆبوونه‌وه‌ی دامه‌زراندنی په‌رله‌مانی ئایینه جیهانییه‌كان له ساڵی - 1893شیكاگۆ
ئاماده‌كردنی :سنۆبه‌ر ته‌یب په‌رله‌مان������ی ئایینه جیهانییه‌کان كه ب������ۆ یه‌كه‌م جار له س������اڵی 1893له ش������یكاگۆ دامه‌زرا ،كۆمه‌ڵگ������ه ئایینی و ڕۆحانییه‌كان������ی جیه������ان ،س������ه‌رۆك و الیه‌نگره‌‌كانیان كۆ ده‌كاته‌وه تا له باره‌ی ئاش������تی ،فره‌چه‌شنی ،سه‌قامگیری و له بواری لێكتێگه‌یشتن و هاوكاریكردن نێوان ئایینه‌كان، باس و گفتوگۆ بکه‌ن. ئ������ه‌م په‌رله‌مانه كه به گه‌وره‌ترین ک������ۆڕی نێوان ئایینه جیهانییه‌کان ده‌ژمێردرێت ،ئه‌م ئامانج و ڕێوش������وێنانه‌ی له به‌رنامه‌كانیدا هه‌ن: كۆكردنه‌وه‌ی سه‌ركرده دینی ،مهدهنی و ئیمانداره‌کان،كه‌سایه‌تییه ئایینییه‌كان و كه‌س������انی خێرخوازی زیاتر له هه‌شتا واڵتی جیهان. پته‌وكردنی وتووێژی نێوان ئایینه‌كان ،له ناو كۆمهڵگهدینییهکان و نێوان كولتووره‌كان ،له باره‌ی بابه‌تی گرنگ و خۆجێیی ،نه‌ته‌وه‌یی و جیهانی. بانگهێش������تی زیات������ر ل������ه ده هه‌زار به‌ش������داربوو بۆبهشداریكردن له پێكهێنانی کۆڕێک بۆ ئاشتی ،دادپه‌روه‌ری و هه‌ماهه‌نگی. هه‌بوون������ی داواكاری������ی جیهانی بۆ س������ه‌رنجدان بهپرس������ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،وه‌ك لێكتێگه‌ییشتن ،ڕێزگرتن له فره‌چه‌شنی و ئاشتی له نێو گرووپه خۆجێییه‌كاندا. خوڵقاندنی هزر بۆ س������ه‌ركرده دینی و ڕۆحانییه‌کان،واڵته غه‌ی������ره مه‌زهه‌بیی������ه‌كان ،ژینگ������ه ،كار و فێركردنی
14هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
سه‌رتاسه‌ری له جیهان له ڕێگه‌ی وتووێژ ،به جۆرێك كه به دوای به‌ڵێن و ڕێگه چاره‌ی كرداریدا بگه‌ڕێن. په‌ره‌پێ������دان و هاندانی یه‌كپارچه‌ی������ی كۆمه‌اڵیه‌تی لهكۆمهڵگه ناوخۆیییه‌كان و سه‌رتاسه‌ری جیهان. په‌رله‌مانی ئایین ه جیهانییه‌کان ل ه مێلبۆرنی ئوسترالیا ل ه ساڵی 2009 له ساڵی 1993بهوالوه ،په‌رله‌مانی ئایینه جیهانییه‌کان ه������ه‌ر پێنج س������اڵ جارێ������ك له یه‌کێ������ک له ش������اره گهوره نێوده‌وڵه‌تییه‌کان (له س������اڵی 1993له ش������یكاگۆ ،س������اڵی 1999ل������ه كیپ تاون و س������اڵی 2004له به‌رش������ه‌لوونا) به‌ڕێوه‌چوو .په‌رله‌مانی س������اڵی 1999ل������ه ژێر چاودێریی ئه‌نجومه‌ن������ی په‌رله‌مانی ئایینه جیهانیی������ه‌کان له مێلبۆرنی ئوسترالیا به‌ڕێوه‌چوو .له‌م شاره‌دا خه‌ڵكێك به ئایین ،زمان و كولتووری جۆراوجۆر له‌گه‌ڵ یه‌كتردا ده‌ژین ،ش������وێنێكی گونجاو بۆ په‌رله‌مانی ساڵی 2009ده‌ژمێردرێت .مێلبۆرن و ویالیه‌تی ڤیكتۆریا كه خاوه‌نی ئاسۆیه‌کی جیهانیی‌ه و له ڕووی كولتوورییه‌وه پڕه له هه‌وراز و نش������ێو .ماڵی گرووپه مه‌زهه‌بی و ڕۆحانیی‌ه خۆجێییه‌کان و دانیشتووانی ڕه‌سه‌نی كیش������وه‌ره‌كه‌یه ،ههروهها ئایین������ه گه‌وره‌كانی جیهان وه‌ك به‌هایی ،بوودایی ،مه‌س������یحی ،هیندوو ،مسوڵمان ،جووله‌ک‌ه و سیك ده‌ژمێردرێت. به‌ش������داربووانی په‌رله‌مان به هاوكاری یه‌كتر ،ههروهها به‌پێی نه‌ریته دینییه‌كانی خۆیان هه‌وڵ ده‌ده‌ن تا كاردانه‌وه‌ی
ئه‌مه‌كدارییان سه‌باره‌ت به بواری خواره‌وه هه‌بێت: ئاشتی و پێکه‌وه‌ژیانی خۆجێییه‌كان هه‌ژاری و گه‌رمای زه‌وی پاراستن و وێرانكاریی ژینگه‌یی په‌روه‌رده‌كردنی گه‌نجان و ملمالنێیه‌كانی په‌یوه‌ست بهبهڕهاڵیی كۆمه‌اڵیه‌تی كۆچكردنی زۆره‌ملی و دڵخوازی. هه‌س������ته ئایین������ی و ده‌رخس������ته هون������ه‌ری و بایهخهوهرزشییهكان له جیهانی ئه‌مڕۆدا ،لێكتێگه‌یشتن له نێوان الیه‌نگرانی ئایین������ه جۆراوجۆره‌كان������دا هه‌ڵبژاردنێ������ك نیی������ه ،به‌ڵك������و پێویس������تییه‌كه .په‌رله‌مانی س������اڵی 2009هۆكارێكی نوێ دهداته ئیمانداران ،تا كه‌س������انی ئایین������ی و خێرخوازه‌كا ن ڕای بگه‌یێنن که هێشتا ئاشتی هه‌ر ههیه. بۆچی په‌رله‌مان؟ "به‌بێ ئاش������تی نێوان ئایینه‌كان ،ئاشتیی جیهانی بوونی نابێت( ".هانس كونگ) په‌رله‌م������ان ،كۆمهڵگه دینی و ڕۆحانییه‌کان به ش������ێوه‌ی خواره‌وه پابه‌ند ده‌كات: چڕبوون������هوه به‌س������ه‌ر گرووپه ڕۆحانیی������ه خۆجێیی ودانیش������تووانی ڕه‌سه‌نی ئه‌م كیش������وه‌ر‌ه له په‌رله‌ماندا ،بۆ ڕێزگرتن له‌م كۆمه‌ڵگه‌ی‌ه و هاندانی ئاشتیخوازی. ئاس������انكاریكردن بۆ هاوكاریی نێوان هه‌موو كۆمهڵگهدینی و ئایینییه‌کانی ئوسترالیا. تواناسازیی كۆمهڵگهی دینی و ئایینیه‌كان له زیادكردنیس������امانی كۆمه‌اڵیه‌تی له ڕێگه‌ی دروستكردنی ڕایه‌ڵه‌كانی سه‌قامگیریی لێكتێگه‌یشتن و هاوكاریی نێوده‌وڵه‌تی. خستنه ناو ته‌نگانه‌ی سه‌ركرده‌كانی دینی و ئایینییهکانبۆ واڵمدانه‌وه و ڕێگه چاره‌ی نوێ بۆ سه‌رچڵیی ئایینی له
هه‌ر شوێنێك ڕوو بدات و زیادكردنی ئاسایشی مرۆڤ. هاوكاریكردن������ی كۆمه‌ڵگ������ه دین������ی و ڕۆحانییه‌کان لهڕووبهڕوبوونهوهی������ان ب������ه دژی تیرۆریس������می ناوخۆیی و توندوتیژی له ئاستی خۆجێییدا. په‌رله‌مان بۆ ئاشتی و دادپه‌روه‌ری ل ه جیهاندا ،به‌م شێوه‌ی خواره‌وه ڕوو له فێركردن ده‌کات: بانگهێشتی ئیمانداران و كه‌سانی ئایینی و خێرخواز،بۆ ڕێزگرتن و تێگه‌ییشتنی جیاوازییه‌كان. توێژین������هوه س������ه‌باره‌ت ب������ه ناکۆکیی������ه ئاینییه‌کان وبهجیهانیب������وون وه‌ک ملمالنێی یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی س������ه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌م و دابینكردنی كه‌ره‌سه‌یه‌ک بۆ كاردانه‌وه‌ی كاریگه‌ر. پێكهێنان������ی ڕایه‌ڵه‌ی نێوان كولتووره‌كان كه یارمهتییبه به‌هێزكردنی ئاشتی ده‌دات. یارمه‌تی������دان به به‌ش������داربووان تا ب������ه و‌اڵم‌ه دینی وڕۆحانییهکان ،گرفت‌ه خۆجێیی ،ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان تێکه‌ڵ به ئاشتی و دادپه‌روه‌ری بکه‌ن. خوڵقاندنی هزر بۆ كۆمه‌ڵگ������ه ئایینی و ڕۆحانییهکانس������ه‌باره‌ت به توندوتیژیی نه‌ژادی ،قه‌وم������ی ،مه‌زهه‌بی و دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره‌یه‌ك بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی كێشه‌كان. په‌رله‌مان ،ب ه ڕیگه‌ی ئه‌م ڕێکارانه‌ی خواره‌وه ،كۆمهڵگهی مهدهنی ناچار به‌م كاران ه ده‌كات: ئاماده‌كردن������ی كاریگه‌ران������هی كۆمه‌ڵگ������ه دین������ی وڕۆحانییهکان ،بۆ نیش������اندانی كاردانه‌وه‌ی ئه‌رێنی و به‌جێ له كاتی قه‌یرانی نه‌ته‌وه‌یی و جیهانی. توێژینه‌وه‌ی په‌روه‌رد‌ه و كونترۆلی فره‌چه‌شنیی دینیو قه‌ومی. هاندانی سه‌رۆك‌ه سیاسی و دینییه‌کان ،سه‌باره‌ت بهبهرپرسیارهتییان له سه‌قامگیریی یه‌كپارچه‌یی كۆمه‌اڵیه‌تی له بواری نه‌ته‌وه‌ییدا. هاوكاریكردنی به‌شداربووان به وه‌رگرتنی ههڵوێستسهبارهت به كێش‌ه قه‌ومی و مه‌زهه‌بییه‌كان. فێركردنی كۆمهڵگه مه‌ده‌نییه‌كان بۆ هه‌ڵوێست وهرگرتنسهبارهت به پرسه جیهانی و ناوچه‌یییه‌كان.
سه‌رچاوه‌کان:
www.goftogooyeadyan.org www.parliamentofreligions.org
تشرینی یه‌كه‌می 15 2012
مافی ژنان و كچان و :هێلن قبوڵكردنی هه‌اڵواردن دژی ژنان ،بهو مانایه‌یه كه یاساکان و دابونه‌ریتێكی دیاریكراو لهس������ه‌ر بنه‌مای ڕه‌گه‌ز ،جیاوازی، ڕیزپه‌ڕیی یان سنوورداركردن په‌سند بكرێت. دهبێت حكوومهته دیموكراتییه‌كان بۆ پاراس������تنی مافی ژنانتێبكۆشن و هانی ژنان له به‌ش������داریكردن له ته‌واوی بواره‌کانی كۆمه‌ڵگ������ه و حكوومه‌تدا بده‌ن و ،ش������وێنێكیان بۆ دابین بكه‌ن تا بتوانن کۆ ببنه‌وه و به ئازادی بیرۆڕای خۆیان ده‌رببڕن. مافی یاس������ایی ژنان بریتییه له :هه‌ڵوێس������تی یه‌كسانی یاساییبهرامبهر به‌وان و ده‌ستپێڕاگه‌یشتنیان به سه‌رچاوه یاسایییه‌کان. ده‌بێ������ت مافی ژن������ان ڕوون و دیاریك������راو بێت .لێڵی لهبارودۆخی یاس������ایی ژنان ،یه‌كێ له هۆکار‌ه سه‌ره‌كییه‌کانی هه‌ژاریی‌ه له ئاستی جیهاندا. ژنان دهبێت مافی خاوه‌ندارییه‌تی و میراتگرییان هه‌بێت. ده‌بێ������ت ژن������ان مافی به‌ش������داریكردن له ڕێكخس������تن وههمواركردنی ده‌ستوور و یاساكانی تریاندا هه‌بێت. مافی سیاس������یی ژن������ان بریتییه له :به‌ش������داریكردن لهههڵب������ژاردن ،دامه‌زراندنیان له دام������وده‌زگا حكوومییه‌کان، به‌شداری له حوکمڕانی و ڕێكخستنی سیاسیدا. سیسته‌مه دیموكراتییه‌كان دهبێت پشتیوانی له گهاڵڵهکانیكۆمهڵگ������هی مهدهنی ،حكوومی و ناحكوومی بكه‌ن ،كه له بواری چۆنیه‌تی������ی به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردن ،هون������ه‌ری ملمالنێی سیاسی و چۆنیه‌تی یاسادانان ،ژنان ڕادێنن. چاالكیی ژنان له هه‌موو ئاس������تی كۆمهڵگهی مهدهنی وحكوومیدا ،دهبێته هۆی پته‌وكردنی دیموكراسی. ژنان و كچان دهبێت دهس������تیان به خوێندنی سهرهتاییڕابگات .نابێت به‌ر به به‌ش������داریكردنیان ل������ه وانه‌وتنه‌و‌ه له قوتابخانه ناوه‌ندییه‌كان یا له زانستگه‌کاندا بگیرێت.
ماف������ی ئابووری بۆ ژن������ان ،ده‌رفه‌تی چاودێری به‌س������هردارایییه ئابوورییه‌كانیاندا ده‌ڕه‌خس������ێنێت و یارمه‌تییان ده‌دات تا له په‌یوه‌ندییه مه‌ترس������یداره‌كانی سێكسی و ئه‌گه‌ری خراپ به‌كارهێنان دوور بن .ئه‌م مافانه بریتین له: هه‌لومه‌رج و هه‌ڵس������ه‌نگاندنی وێکچوو له دامهزراندنیانبه به‌راورد له‌گه‌ڵ پیاوان. پارێزگاری له هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی دامه‌زراندنیان به هۆیهاوسهرگیری یا دووگیانبوون. به‌ش������داریكردن له به‌رنامه‌كانی وه‌ك سوودوه‌رگرتن لهپێش������ینه‌ی دامه‌زراندنی پڕۆژه‌ی بچووك و فێركردنی كار كه بۆ ژنان ده‌رفه‌تی داهات دێنێته کایه‌وه. ی یه‌كسان مافی هه‌بوونی داهات ،هه‌ڵسوكه‌وت و ڕێزلێنان له شوێنی كاردا. دهبێت سیس������ته‌م‌ه دیموكراتییه‌كان بۆ به‌ده‌س������تهێنانیدڵنیایی له ته‌ندروس������تی و خۆش������گوزه‌رانیی كچان و ژنان، هه‌روه‌ه������ا دابینكردن������ی ده‌سپێڕاگه‌یش������تنی یه‌كس������ان به به‌رنامه‌كانی وه‌ك پالنی به‌ره‌وه هه‌وڵ بده‌ن: چاودێریكردنی ته‌ندروس������تیی گشتی ،پێشگیریكردن لهنهخۆشییهكان و چاودێرییه‌كانی پێش منداڵبوونیان. به‌رگریكردن له نه‌خۆش������یی ئایدز ،باشتركردنی چاودێرییتهندروس������تیی پێشکه‌ش������کراو ب������ه تووش������بووان و كه‌مكردنی گواستنه‌وه‌ی ئه‌م نه‌خۆشییه له ڕێگه‌ی دایكه‌وه بۆ منداڵ. به‌ربه‌ره‌كانی به دژی ئه‌و قاچاغچییانه‌ی كه ژنان و كچاندهخهنه داوی له‌شفرۆشیی زۆره‌ملێ ،یان به‌كۆیله‌کردنیان له ناو ماڵه‌كاندا به ڕێگه‌ی به‌الڕێدابردن ،فرتوفێڵ و زۆردارییه‌وه. ملمالنێی به دژی ئهوهی كه زیاتر به توریسمی سێكسیناو ده‌بردرێ������ت و زۆر جار ،که‌ڵکی خه‌راپ له ژن و مندااڵن وه‌رده‌گرن. فێركردن������ی بنه‌ماڵ������ه‌كان به پاش������هاتی ته‌ندروس������تی،كۆمه‌اڵیه‌تی و هاوسه‌رگیریی ناوه‌خت. پاراستنی ناوه‌نده قوربانییه‌كان ،له‌وانه‌ش ناوهندهكانیی س������ه‌رچاوه‌گرتوو له توندوتیژی������ی بنه‌ماڵه‌كان و قه‌یرانه‌کان ده‌ستدرێژییه‌كان. فێركردن بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی توندوتیژییه‌كانی بنه‌ماڵه‌یی لهڕێگهی پۆلیس ،پارێزه‌ر ،دادوه‌ر و لێژنه پزیشكییه‌کان. كۆتاییهێنان به سووننه‌تكردنی ژنان.سه‌رچاوه: www.persian.usinfo.state.gov
16هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
په‌رله‌مانی سوێد و دیموکراسی
-١چ ساڵێک سه‌ره‌تای دیموکراسییه ل ه سوێد؟
س������اڵی ١٩٢١به س������اڵی دیموکراس������ی له س������وێد ده‌ژمێردرێت .له ساڵی ١٩١٩دا په‌رله‌مانی سوێد بڕیاری به‌ش������داریی گش������تی له هه‌ڵبژاردن و ده‌نگی یه‌کسان له نێ������وان ژنان و پیاوان په‌س������ند کرد .دوو س������اڵ دواتر ( )١٩٢١یه‌که‌مین هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی به‌ڕێوه‌چوو. ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )٥ژن توانیان کورس������یی په‌رله‌مان به‌ده‌ست بێن.
-٢چ که‌س���ێک بۆی هه‌ی ه ل ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا ده‌نگ بدات؟
بۆ ده‌نگدانی په‌رله‌مانی ده‌بێ هاوواڵتیی سوێدی بێت و ته‌مه‌نی ١٨ساڵی پڕ کردبێته‌وه .هاوواڵتیانی سوێدی ک������ه ل������ه ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا ته‌مه‌نیان ١٨س������اڵه و له ئه‌نجومه‌نی پارێزگا و ش������اره‌وانیی شوێنی نیشته‌جێی ناون������ووس کرابێت ،مافی ده‌نگدانی له هه‌ڵبژاردنه‌کانی پارێزگا و ش������اره‌وانیدا هه‌ی������ه .هاوواڵتیانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپ������ا ،هه‌روه‌ه������ا ئیس������له‌ندا و نوروێژیش به پێی ئه‌م مه‌رجانه ماف������ی ده‌نگدانیان هه‌ی������ه .هاوواڵتیانی بیانی������ش بهو مهرجه مافی ده‌نگدانیان ههیه ،که س������ێ
س������اڵی به‌رده‌وام و پێش ڕۆژی هه‌ڵبژاردن ناوی تۆمار کرابێت. -٣چه‌ند س���اڵ جارێک هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له سوێد
به‌ڕێوه‌ده‌چێت؟
هه‌ر چوار س������اڵ جارێ������ک له س������وێددا هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی به‌ڕێوه‌ده‌چێت .دوایین هه‌ڵبژاردن له س������اڵی ٢٠١٠دا ئه‌نج������ام درا و هه‌ڵبژاردن������ی دوایی له س������اڵی ٢٠١٤دا به‌ڕێوه‌ده‌چێت.
-٤کێ سه‌رۆکوه‌زیران هه‌ڵده‌بژێرێت؟
س������ه‌رۆکی په‌رله‌مان ئه‌و کهسه پێش������نیاز ده‌کات ،که بڕی������اره ببێته س������ه‌رۆکوه‌زیران .نوێنه‌رانی په‌رله‌مانیش ده‌نگ به پێش������نیازی س������ه‌رۆکی په‌رله‌مان ده‌ده‌ن .به‌اڵم س������ه‌رۆکی په‌رله‌مان پێش ئهوه که پێشنیازه‌که‌ی بێنێت‌ه گۆڕێ ،سه‌ره‌تا له‌گه‌ڵ حزبه‌کانی ناو په‌رله‌ماندا گفتوگۆ ده‌کات.
-٥کێ وه‌زیرانی کابینه‌ی حکوومه‌تی دیاری ده‌کات؟
س������ه‌رۆکوه‌زیران کابینه‌که‌ی ده‌ستنیشان ده‌کات .ئه‌و که‌سه‌ی که بڕیاره ببێته وه‌زیر ،ده‌بێ مافی ده‌نگدانی له تشرینی یه‌كه‌می 17 2012
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا هه‌بێت .ئهوه بهو واتایه‌ی‌ه که‌ئه‌و کهسه ده‌بێ هاوواڵتیی سوێدی بێت و ته‌مه‌نی ١٨ساڵی ته‌واو کردبێت .ئهوه ته‌نیا مهرجه بۆ بوون به وه‌زیر.
په‌رله‌مانی س������وێد خاوه‌نی ١٥کۆمیس������یۆن‌ه و هه‌ر کۆمیسیۆنێکیش ١٧نوێنه‌ری ههیه .پێکهاته‌ی نوێنه‌رانی کۆمیسیۆن وه‌کو پێکهاته‌ی په‌رله‌مانه ،ئه‌ویش به پێی ئه‌و ده‌نگان������هی که هه‌ر حزبێک ل������ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا به‌ده‌ستی هێناوه .هه‌ر کۆمیسیۆنێک له بوارێکی تایبه‌تیدا به‌رپرسیاریه‌تی له ئه‌ستۆ ده‌گرێت.
پارله‌مان یاس������اکان په‌سند ده‌کات و سه‌باره‌ت به باج و تێچووی حکوومه‌ت بڕیار ده‌ده‌ات .په‌رله‌مان چاودێری به‌سه‌ر کاروباری حکوومه‌ت و دامه‌زراوه‌کانیدا ده‌کات و سه‌باره‌ت به سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ش هه‌ڵوێست وه‌رده‌گرێت. له زۆربهی بواره‌کاندا بڕیاره‌کانی په‌رله‌مان بنه‌مای کاری حکوومه‌ت پێک دێنن.
باس و ئاڵوگۆڕی بیروڕا و بڕیاردان ل ه په‌رله‌ماندا
ئه‌رکی په‌رله‌مان و حکوومه‌ت -١ئه‌رک ه په‌رله‌مانییه‌کان کامانه‌ن؟
-٢ئه‌رکه حکوومییه‌کان کامانه‌ن؟
واڵتی س������وێد له الیه‌ن حکوومه‌ته‌و‌ه به‌ڕێوه‌ده‌چێت و ڕێبه‌رایه‌تیی ده‌کرێت .ئه‌م کاره‌ش به ڕێگه‌ی پڕۆژیاساه‌و‌ه به په‌رله‌مان و دوای په‌سندکردنی له الیه‌نی پهرلهمانهوه جێبه‌ج������ێ ده‌کرێت .حکوومه‌تیش ئ������ه‌م کار‌ه به ڕێگه‌ی وه‌زاره‌ت‌ه جۆراوجۆره‌کان و ٣٠٠دامه‌زراوه‌ی حکوومییه‌و‌ه به‌ڕێوه‌ی ده‌بات.
-٣چ که‌س���ێک ده‌توانیت پیشنیاز ئاڕاسته‌ی په‌رله‌مان بکات؟
ته‌نی������ا حکوومه‌ت ،نوێنه‌رانی په‌رله‌م������ان و دامهزراوه جۆراوجۆره‌کانی په‌رله‌مان ده‌توانن پێشنیاز به په‌رله‌مان بده‌ن .پێشنیازه‌کانی حکوومه‌ت به پرۆژه‌یاسا و پێشنیازی نوێنه‌رانی په‌رله‌مانیش به گهاڵڵه ناوده‌برێن. که‌س������انی ڕاس������ته‌قین‌ه یان ڕێکخراوه‌کان به ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندیکردن به حزبه‌کان ی������ان نوێنه‌رانی پهرلهمانهوه ده‌توان کارتێکه‌رییان هه‌بێت.
-٤کۆمیسیۆنه‌کانی په‌رله‌مان و کاره‌کانیان
کۆمیسۆنه‌کانی په‌رله‌مان چه‌ش������نێک گرووپی کارین، که ل������ه نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مان پێک دێن و ت������ه‌واوی ئه‌و پێش������نیازانه‌ش که به په‌رله‌مان ده‌درێن ،باس و لێدوانی لهس������ه‌ر ده‌که‌ن .له دواییدا کۆمیس������یۆن پێشنیازه‌کانی خۆی به په‌رله‌مان ده‌دات و ڕای خۆیش������ی سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تیی بڕیاردان ده‌رحه‌ق به پرسه جیاوازه‌کان دێنێته گۆڕێ. 18هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
-١ئایا بۆ باس و ئاڵوگۆڕی بیروڕا ل ه په‌رله‌مان ڕێوشوێن هه‌ن؟
به‌ڵێ ،ب������ه له‌به‌رچ������او گرتنی چه‌ش������نی گفتوگۆکان، ڕێوش������وێنی تایبه‌تی ههیه .بۆ ده‌ربڕین������ی ته‌واوی ڕا و س������ه‌رنجه‌کان ،ده‌بێ له پێشدا کاتی بۆ وه‌ربگیرێت .ئه‌و نوێنه‌ره‌ی که بخوازێت ڕای خۆی سه‌باره‌ت به بۆچوونی نوێنه‌رێک������ی تر ده‌رببڕێ������ت ،ده‌بێ لهس������ه‌ره‌تادا ئیزنی قسه‌کردن وه‌ربگرێت.
-٢ئایا گش���ت باس���ه و لێدوانه‌کان و ده‌نگدانه‌کان ل ه په‌رله‌ماندا ئاشکران؟
ته‌واوی گفتوگ������ۆکان و ده‌نگدانه‌کان له په‌رله‌ماندا به ئاش������کرا بهڕێوه ده‌چن .ئێ������وه (هاوواڵتیان) ده‌توانن به ڕێگه‌ی به‌ش������داربوون له شوێنی تایبه‌تیی بۆ گوێگرتن له کۆبوون������ه‌وه‌کان له ناو هۆڵی په‌رله‌م������ان ،یان به ڕێگه‌ی ته‌له‌ڤزیۆن������هوه ،لێیان ئ������اگادار ببن������هوه .دوای کۆتایی کۆبوونه‌وه‌کان������ی په‌رله‌مانی������ش ده‌توانی باس������ه‌کان به نووسراو‌ه و چۆنیه‌تیی ده‌نگدانه‌کان بخوێنییه‌وه.
نوێنه‌ران و حزبه‌کان -١ل ه په‌رله‌مانی س���وێددا ٣٤٩نوێنه‌ر هه‌ن .ئه‌و ٣٤٩ نوێن���هره به پێی ئه‌و ڕێژهی���هی ده‌نگ که ل ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا به‌ده‌ستی هێناوه ،کورسییان به‌سه‌ردا دابه‌ش ده‌کرێت. -٢چه‌ند ژن و پیاو ل ه په‌رله‌ماندا هه‌ن؟
په‌رله‌مانی س������وێد به به‌روارد له‌گ������ه‌ڵ په‌رله‌مانه‌کانی ت������ردا ،خاوه‌نی ڕێژه‌یه‌کی ب������ه‌رزه)%٤٥( .ی په‌رله‌مانی سوێد ،ژنان پێکی دێنن.
-٣چۆن ده‌کرێت ببیت ب ه ئه‌ندامی په‌رله‌مان؟ بۆ بوون ب ه نوێنه‌ری په‌رله‌مان چ مه‌رجێک پێویسته؟
بۆ هه‌ڵب������ژاردن له په‌رله‌مانی س������وێد ،ده‌بێ خاوه‌نی ماف������ی ده‌نگدان بی .بهو واتای‌ه که که‌س������ه‌که هاوواڵتیی سوێد بێت و ته‌مه‌نی ١٨ساڵیی ته‌واو کردبێت .ههروهها ده‌ب������ێ پاڵێوراوی یه‌کێک له حزبه سیاس������ییه‌کان بێت و ناوی ئه‌و که‌سه‌ش له ناو لیستی هه‌ڵبژاردنی حزبه‌که‌دا تۆمار کرابێت .ئه‌ندامبوون له حزبێکدا و چاالکیی حزبی ده‌توانێت خێرایی به کاره‌کان بدات.
-٤نوێنه‌رێک���ی په‌رله‌م���ان چه‌ن���ده کار ده‌کات و کاری ڕۆژانه‌ی ئه‌و چۆنه؟
حزبییه‌کان ،ده‌نگده‌ران ،کۆمپانی������اکان ،ڕێکخراوه‌کان و دامهزراوه حکوومییه‌کاندا تێپه‌ڕ دهبێت.
مووچه‌ی مانگانه‌ی ئه‌ندام په‌رله‌مانێک چه‌نده؟
مووچه مانگانه‌ی ه������ه‌ر ئه‌ندام په‌رله‌مانێک ()٥٧٠٠٠ کرۆنی س������وێدییه ،واته ( )٨٢٣٢دۆاڵری ئه‌مریکی .به‌اڵم هه‌ر نوێنه‌رێک که ئه‌و مووچه‌یه وه‌رده‌گرێت ،دهبێت باجی مانگانه بدات .س������ه‌رۆکی په‌رله‌مان و س������ه‌رۆکوه‌زیرانی س������وێد ،مانگانه ( )١٤٨٠٠٠کرۆنی سوێدی که ده‌کات‌ه ( )٢١٣٧٥دۆاڵری ئه‌مریکی ،مووچه وه‌رده‌گرن.
کاری نوێنه‌ری په‌رله‌مان وه‌کو کارێکی ئاسایی ،کاتێکی دیاری ک������راوی نییه .له‌به‌رئه‌وه ،کات������ی کارکردنی هه‌ر نوێنه‌رێ������ک جیاوازه .به‌اڵم ژماره‌یه‌کی زۆر له نوێنه‌رانی په‌رله‌م������ان له حه‌وتوویه‌دا له نێ������وان ٦٠تا ٧٠کاتژمێر کار ده‌که‌ن. کاری ڕۆژان������ه ده‌توانیت زۆر جیاواز بێت .به‌ش������ێکی به‌رچ������اوی کاته‌کان له کۆبوون������هوه ،چاوپێکه‌وتن له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی تر بۆ نموونه ،له گه‌ڵ کۆمیس������یۆن و گرووپه
سوێد ناوی ڕه‌سمی:
پاشایه‌تیی سوێد
پایته‌خت:
ستۆکهۆڵم ،ژماره‌ی دانیشتوان 843.000که‌س .ئامار ٢٠١٠
ژماره‌ی دانیشتووانی سوێد:
9.453.000که‌س .ئامار ٢٠١٠
پانتایی خاک:
450.290کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٨٤،٧ئامار ٢٠١٠
ڕێژهی ژنان:
( )%٥٠،٤ئامار ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
( )%٤٩،٦ئامار ٢٠٠٩
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%٩٩( :ئامار ٢٠٠٩ ئابووری: ڕێژهی بێکاری: سه‌رچاوه:
( )%١،٨کش������توکاڵ )%٢٦،٤( ،پیشه‌س������ازی و ()%٧١،٨ی������ش به‌ش������ی خزمه‌تگوه‌زارییه .ئامار ٢٠١٠ ( )%٨،٢ئامار ٢٠١١ www.riksdagen.se http://www.landguiden.se
تشرینی یه‌كه‌می 19 2012
دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت چییه؟
سه‌رهه‌ڵدان ،پێشڤه‌چوون و له‌ناوچوونی ده‌وڵه‌تان له واڵتانی دنیا به چه‌ندین قۆناغی جۆراوجۆردا تێپه‌ڕیوه .ههرچهنده و ئ������ه‌و قۆناغانه له واڵتان و ناوچ������ه جیاجیاكانی جیهان جیاوازی ههیه ،به‌اڵم یاسا و ڕێسای به‌هێزیشی ههیه ،كه خوێندنه‌وه‌ی چه‌ندین الیه‌نی گرنگ وه‌كو :فێركاری ،تیۆری، لێكۆڵینه‌وه‌ی زانس������تی و زانیاریی گش������تی له‌خۆ ده‌گرێت. گشتیترین یاسا له بواری جێگیریی هێز ،بریتییه له پێكهاته‌ی ده‌وڵه‌تی ڕه‌ها ( ،)absolutismمه‌رجداریی و حكوومهته هه‌ڵبژێردراوه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادی و دیموكراسییه. به‌رچاوڕوونی ،تێڕوانین و هه‌ڵوێس������توه‌رگرتن س������ه‌باره‌ت به ده‌وڵه‌ت ،دهس������ه‌اڵت و هێز له ڕه‌وت������ی مێژوو ،چه‌ندین جۆری جیاواز هه‌بووه .بۆ نموونه ،لویزی چوارده‌هه‌م شای فه‌ڕه‌نسا له س������ه‌ده‌ی شانزده‌هه‌می زایینیدا گوتبووی كه: "من ده‌وڵه‌تم". له واڵتانی ئاس������یادا ،س������وڵتان ،خه‌لیفه ،شا و ئه‌میره‌كان، ب������ه‌رده‌وام ده‌وڵه‌تی������ان ل������ه چوارچێوه‌ی بی������ر و باوه‌ڕ و پیرۆزییه‌كان������ی خه‌ڵك داناوه و زۆرداریی تاك ،خانه‌دانی و خستۆته چوارچێوه‌ی كاری عه‌ش������یره‌تگه‌رییان خستبوو و
20هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
ئایینییه‌وه .له یابان و كۆریا ئیمپراتۆر كه‌س������ایه‌تیی ئایینی ههیه و به باوكی نهتهوه ده‌ناسرێت .ئه‌و بۆچوون‌ه پاشماوه‌ی بیروبۆچوونی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‌ه سه‌باره‌ت به ده‌وڵه‌ت، كه تاكو ئێس������تاش بوونی ههیه و یان بۆ بنده‌ستیی خه‌ڵك ده‌پارێزرێت .دۆزینه‌وه‌ی ته‌كنیك و ده‌ركه‌وتنی سه‌رمایه‌داری له سه‌ده‌ی شانزده‌هه‌م له واڵتانی ئه‌ورووپاییدا بووه هۆی گۆڕانكارییه‌كی سه‌رسووڕهێنه‌ر ،كه له سه‌ده‌كانی دواییدا ئه‌و دۆزینه‌وان‌ه خێرایییه‌كی زۆریان به‌خۆوه بینی .بۆ نموونه شۆڕشی گه‌وره‌ی فه‌ڕه‌نسا ،شۆڕشی پیشه‌سازیی بریتانیا و پێش������ڤه‌چوونی به‌رچاوی ته‌كنیكی و سه‌دان گۆڕانكاریی دیكه ،هۆكاری دۆزراو‌ه نوێیه‌كانی هێنایه كایه‌وه. سیس������ته‌می س������ه‌رمایه‌داری له‌ش������ێوه‌ی ژیانێكی ئازاد و ئازادی������ی هێ������زی كار پێویس������ت بوو ،به‌ش������ێوه‌یه‌ك ،كه گۆڕانكاری������ی ژێرخ������ان دهبێت������ه ه������ۆی گۆڕانكاری������ی له (سه‌رخان) و بۆچوونیش سه‌باره‌ت به ده‌وڵه‌ت ڕووبه‌ڕووی گۆڕانكارییه‌ك������ی جیدی دهبێت .یه‌كێك ل������ه ڕووداوه ههره گرنگ و پڕ له كێشمه‌كێشه‌كان ،پرسگه‌ل له تیۆری ماف و ده‌وڵه‌ت زیاد كرا ،كه ئه‌ویش بریتی بوو له :دابه‌ش������كردنی
ده‌سه‌اڵت ،له‌الیه‌ك هاوسه‌نگیی هێزی كۆمهڵگه ،سیاسه‌ت و گرووپه نه‌ته‌وه‌یییه‌كان ڕیكده‌خات و له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و‌ه جێبه‌جێكردن������ی ئه‌ركه گرنگ و قورس������ه‌كانی ده‌وڵه‌ت كه پرس������گه‌لی ئاڵۆزی ئاب������ووری ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاس������ی و مافپه‌روه‌ریی له خۆ ده‌گرێت ،دێنێته‌كایه‌وه .جێبه‌جێكردنی ئه‌و ئه‌ركانه‌ی سه‌ره‌وه پێویس������تی به لێزانین ،لێهاتوویی، تاقیكردنه‌و‌ه و زانیارییه‌كی زۆر ههیه. دابه‌شكردنی دهس������ه‌اڵت له میكانیزمی ده‌وڵه‌تیدا :باوترین شێوه‌ی دابه‌شكردنی دهس������ه‌اڵت بریتییه له دامه‌زراندنی ئۆرگانه‌كانی ده‌وڵه‌تی وه‌كو ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ،ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و دهس������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن������ه .وێڕای ئهوهی كه دامه‌زراندنی ئه‌و ئۆرگانه فه‌رمییانه‌ی ده‌وڵه‌تی پێویس������تی به مه‌راسیم و قۆناغی یاس������ایی ههیه ،بۆیه به‌شی خه‌ڵك و هێزی كۆمهڵگه و سیاس������ه‌ت له دابه‌شكردنی كاروباری واڵت مومكین و كارا ده‌كات. لێهاتووه یاسایییه‌كان و جێبه‌جێكردنی ،ڕه‌هایی و خۆویستیی س������نووردار و هه‌اڵوێرد ده‌كات .ڕێكوپێكی و ڕێكخس������تنی هێ������زی ده‌وڵه‌ت������ی و ڕۆڵ و كاریگه‌رییان ل������ه به‌ڕێوه‌بردنی كاروب������اری حكوومهته جۆراوج������ۆره‌كان دێنێته‌كایه‌وه ،كه باوترینیان ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن: -1حكوومه‌تی په‌رله‌مانی :له‌و جۆره حكوومه‌ته‌دا سه‌رۆكی ده‌سه‌اڵتدار له‌الیه‌ن حزبی سیاسی ،كه له په‌رله‌مان زۆرینه‌ی ههیه دیاری ده‌كرێت و كابینه‌كه‌ی ،كه نوێنه‌ری ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری ده‌وڵه‌ته پێكده‌هێنێت و پێشكه‌ش������ی ده‌كات. سه‌ركۆمار له لووتكه‌ی ده‌سه‌اڵته ،كاروباری جێبه‌جێكردن كه بریتییه له سیاس������ه‌تی دهرهوه ،له‌الیه‌ن كابینه‌ی حزبی زۆرینه ،ڕایی ده‌كرێ������ت .به‌رچاوترین نموونه‌ی حكوومه‌تی په‌رله‌مانی له بریتانیا ،هندوس������تان و كه‌نه‌دایه .ش������ێوه‌ی حكوومه‌تی په‌رله‌مانی چه‌ندین خاڵی به‌هێز و باشی ههیه، كه باوترینیان بریتییه له: حكوومه‌ت له دانانی یاسا ڕۆڵێكی كاریگه‌ری ههیه و بههاوكاریی په‌رله‌مانی یاسایی ده‌توانێت پرۆگرامه‌كانی خۆی له‌پێناو به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاس������تی ئابووریی واڵت ،جێبه‌جێ بكات. س������ه‌رۆكی كابینه (س������ه‌رۆكی بااڵ) ده‌توانێت ئهندامانیحكوومهتهك������هی به ش������ێوه‌یه‌كی ئازادانه له‌نێ������و پانتایی كۆمهڵگه به‌تایبه‌ت حزبه نه‌یاره‌كان و كه‌س������انی بێالیه‌ن و نه‌ته‌وه‌یی دیاری بكات و ئه‌گه‌ر به‌پێی مادده‌كانی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی و یاسای هه‌ڵبژاردن نه‌یتوانی كابینه‌كه‌ی ته‌واو بكات ،ده‌توانێت حكوومه‌تی هاوپه‌یمانی پێكبهێنێت.
ده‌ستووری هه‌میشه‌یی ،سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار و سهركۆماروهكو ده‌سه‌اڵتی یه‌كه‌م ،له ڕێگری له سه‌رهه‌ڵدانی ناجێگیریی كاروباری حكوومه‌ت و واڵت ڕۆڵێكی بااڵیان ههیه. -2حكوومه‌تی س������ه‌ركۆماری :لێره‌دا س������ه‌ركۆمار به‌هۆی ده‌نگدانی گشتی له‌الیه‌ن خه‌ڵك و له‌نێو كاندیده‌كانی حزبه سیاس������ییه‌كان و كه‌سانی س������ه‌ربه‌خۆو‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێت. سه‌ركۆماری هه‌ڵبژێردراو ،كابینه‌كه‌ی له كه‌سانی نێو ئه‌و حزبه سیاسییه‌ی كه نوێنه‌رایه‌تی ده‌كات یان له‌نێو خه‌ڵكانی بێالی������هن و ناحزبی پێكده‌هێنێت .ل������ه‌و جۆره حكوومه‌ته‌دا سه‌ركۆمار جێبه‌جێكردنی كاروباری واڵت وه‌كو سیاسه‌تی دهرهوه ،به‌ڕێوه‌بردن������ی كاروباری ئاب������ووری و كاروباری به‌رگری له ئه‌ستۆدایه .نموونه‌ی ئه‌و حكوومه‌تان‌ه ده‌توانین ویالیهته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ،فه‌ڕه‌نس������ا و ڕووسیا ناو ببه‌ین. خاڵێك������ی ئه‌رێنی ئ������ه‌و ج������ۆره حكوومهته ئهوهی������ه ،كه دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت له نێوان سه‌ركۆماری هه‌ڵبژێردراو له‌الی������هن خه‌ڵك ،ئه‌نجومه‌ن������ی یاس������ادانان (په‌رله‌مان) و دهس������ه‌اڵتی دادوه‌ریی له‌الیه‌ن بااڵترین به‌ڵگه‌ی یاسا واته ده‌ستووری هه‌میشه‌یی واڵت ڕێكده‌خرێت و دڵنیا ده‌كرێته‌وه. له كاتی س������ه‌رپێچی یاسایی له ده‌ستووری هه‌میشه‌یی و ئه‌نجامدانی كارێكی نه‌شیاو و دژی سه‌روه‌ریی نه‌ته‌وه‌یی، له‌الیه‌ن پهرلهمانهوه متمانه له سه‌ركۆمار وه‌رده‌گیرێته‌وه. خاڵێكی دیكه‌ی ئه‌و شێوازه‌ی حكوومه‌ت ئه‌وه‌یه كه ده‌كرێ نه‌یارانی س������ه‌ركۆمار زۆرینه‌ی په‌رله‌مانیان له‌ده‌ست بێت، چونكه سه‌ركۆمار له‌الیه‌ن خه‌ڵك و ئه‌ندامانی په‌رله‌مانیش نوێنه‌ری ویالیه‌تی و ناوچه‌كانن ،بۆیه بنه‌مای هێز له‌الیه‌ن خهڵكهوه دروس������تبووه .بهو ش������ێوه‌یه دابه‌شكردنی هێز گش������تیتر و ڕوونتر ئه‌نجام ده‌درێ������ت .پێكهێنانی ده‌وڵه‌ت به له‌به‌رچاوگرتن������ی هه‌یكه‌لی نه‌ته‌وه‌ی������ی و به‌ڕێوه‌بردن: تایبه‌تمه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی ،به‌ڕێوه‌بردن و دابه‌شكردنی موڵكی واڵتانیش له پێكهێنانی ده‌وڵه‌ت و به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌اڵت و حوكمڕانیی ده‌وڵه‌تی كاریگه‌ریی ههیه .به له‌به‌رچاوگرتنی ئهوهی باس������مان كرد تاكو ئێس������تا دوو جۆره حكوومه‌ت (یونیتار )Unitarian Universalist Congregation و (فیدڕاڵی )Federalبوونی ههیه .له‌به‌ر ئهوهی بابه‌تی ئێمه له‌سه‌ر دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵته ،بۆیه ته‌نها حكوومه‌تی فیدڕاڵی ،كه جۆرێكی تایبه‌ته له دابه‌ش������كردنی ده‌سه‌اڵت، شی ده‌كه‌ینه‌وه. فیدڕاڵیزم چییه؟ فیدڕاڵیزم له وشه‌ی التینی (فیدری) به مانای باوه‌ڕ و متمانه‌یه.
تشرینی یه‌كه‌می 21 2012
فیدڕالیزم بریتییه له سیس������ته‌مێكی سیاسی كه ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵ������ه‌ت له نێ������وان حكوومه‌ت������ی ناوه‌ندی (فی������دڕاڵ) و حكوومه‌ت������ی ویالیه‌ت������ه‌كان دابه‌ش ده‌كرێ������ت .حكوومه‌تی خۆجێی������ی له جۆری ویالیه‌تی ك������ه نوێنه‌رایه‌تیی ویالیه‌ت، پارێزگا ،ناوچه‌یه‌كی دیاریكراو ده‌كات ،ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی له ڕووی به‌ڕێوه‌بردنی ئابووریی واڵتی له‌ده‌س������ت دایه .له حكوومه‌تی فیدڕاڵیدا وێڕای ئهوهی دهس������ه‌اڵتی سیاسی، بگره دهس������ه‌اڵتی سوودوه‌رگرتن له س������هرچاوه ئابووریی و دارایییه‌كان له نێوان دهس������ه‌اڵتی ناوه‌ندی و خۆجێییدا داب������ه‌ش ده‌كرێت .ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵ ش������ێوازێكی گش������تیی دابه‌شكردنی دهس������ه‌اڵته .پرسگه‌لی نیش������تمانی و پرسه چاره‌نووس������ازه‌كانی دیكه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و ویالیه‌تی له ڕێی فیدڕاڵیزمه‌وه چاره‌سه‌ر ده‌كرێن. به‌رچاوترین نموونه‌ی حكوومه‌تی فیدڕاڵی ،كه‌نه‌دا ،ویالیهته یه‌كگرتووه‌كان������ی ئه‌مریكا ،نه‌مس������ا ،به‌ڕازی������ل ،ئه‌ڵمانیا، هیندوستان ،مالیزیا ،مه‌كسیك ،نایجێریا ،سویس و ...هتد، كه به س������وودوه‌رگرتن ل������ه بنه‌ما زێڕینه‌كان������ی فیدڕالیزم س������ه‌ركه‌وتنێكی زۆریان له بواری نه‌ته‌وه‌یی ،سیاس������ی و ئابوورییه‌وه ،به‌ده‌ست هێناوه.
فیدڕاڵی������زم و چاره‌س������ه‌ركردنی پرس������ی نه‌ته‌وه‌یی :له ڕاس������تیدا فیدڕاڵیزم به‌رهه‌می پێكهوه ژیانی ئاشتیانه و مرۆڤایه‌تی������ی نێوان دانیش������تووانی واڵتانی فره‌نه‌ته‌وه‌یی فره‌كولت������ووری كه ل������ه كه‌ش������وهه‌وایه‌كی ناههمواریجوگرافیایی ،ناوچه‌یی و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دیكه ،كه له واڵتێكدا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن .هه‌ندێجار ئه‌و پێكه‌وه‌ژیانه ئاشتیانه ،دوای ش������ه‌ڕێكی خوێناوی هاتۆته‌كایه‌وه .ئه‌و واڵتانه‌ی دانیشتووانی له نه‌ته‌وه‌ی جۆراوجۆر كه مێژوو و كولتووری جیاواز و پیگه‌یه‌كی جوگرافیایی س������ه‌خت و دژواری هه‌ی������ه ،له‌به‌ر به‌ڕێوه‌بردن������ی ئابووریی واڵت و چاره‌سه‌ركردنی پرس������ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی ،پێویستی به حكوومه‌تێكی فیدڕاڵی ههیه. ههرچهنده واڵتان������ی ڕۆژئاوا و ئه‌مریكا وه‌ك������و :ئه‌ڵمانیا، كه‌ن������ه‌دا و ئه‌مریكا له‌به‌ر ئاس������ان به‌ڕێوه‌بردنی ئابووریی واڵت و دابه‌ش������كردنی ده‌سه‌اڵت و به‌شداریپێكردنی خه‌ڵك ل������ه به‌ڕێوه‌بردنی واڵت هه‌ڵب������ژاردووه ،ب������ه‌اڵم له واڵتانی ئاسیایی به پێچه‌وانه‌و‌ه مه‌رج و فاكته‌رێكێ جیاواز ههیه، كه فیدڕاڵیزم بۆ واڵته‌كانیان به پێویستتر ده‌زانێت. سه‌رچاوهhttp://www.mashaleazadi.blogfa.com :
ی دارڤان ی ل ه ئینگلیزییه‌وه :باوك وه‌رگێڕان
لقی ده‌سه‌اڵتی یاسادانانی فیدراسیۆنه‌كه‌ش له سه‌روو ی كۆنگریس������ی یه‌كگرتوو داده‌نرێت ،كه ئه‌نجومه‌نی به‌ره‌وه له 500ئه‌ندام و ئه‌نجومه‌نی بااڵش له 128ئه‌ندام پێکهاتووه .لقی ده‌سه‌اڵتی یاسادانانی 31ویالیه‌ته‌كه ته‌نها له ئه‌نجومه‌نێك پێكهاتووه .ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ش ل������ه 31ویالیه‌ته‌كاندا پێی ده‌گوترێت كۆنگرێسی ناوخۆیی و له هه‌رێمه فیدڕالییه‌كه‌شدا پێی ده‌گوترێت ئه‌نجومه‌نی یاسادانان .هه‌موو یاسادانه‌ران بۆ ماوه‌ی 3ساڵ خزمه‌ت ده‌كه‌ن ،جگه له‌و ئه‌ندامانه نه‌بن كه له ناو ئه‌نجومه‌نه بااڵكاندان و بۆ ماوه‌ی 6ساڵ خزمه‌ت ده‌كه‌ن. لقی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی فیدراسیۆنه‌كه‌ش له سه‌رووی دادگه‌ی بااڵی دادوه‌ریی واڵتهوه داده‌نرێت ،كه له 11وه‌زیر پێك دێن و ئه‌وانیش به ده‌نگ������ی 32ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی بااڵوه هه‌ڵده‌بژێردرێن .ئه‌ویش له س������ه‌ر بنه‌مای لیستێك كه له‌الیه‌ن سه‌ركۆماره‌‌وه ده‌خرێته ڕوو .لقی دادوه‌ریی ههریهكه له 32ویالیه‌ته‌كه‌ش ،له س������ه‌رووی دادگای بااڵی دادوه‌ریی هاوتا‌كانیانه‌وه دانراون. http://aceproject.org سه‌رچاوه:
مه‌كسیك له ڕووی سیاسییه‌وه چۆن ڕێكخراوه مه‌كسیك له 32ویالیه‌تی ئۆتۆنۆمیی نوێنه‌رایه‌تی و دیموكرات ی كۆماری پێكهاتووه .سه‌باره‌ت به حكوومه‌تی ناوه‌ندی ،مه‌كسیك 31ویالیه‌ت و 1هه‌رێمی فیدڕاڵییه .سیس������ته‌می حكوومه‌تیش کۆمارییه .هه‌ردوو فیدراسیۆنه‌كه و ههریهكه له 32ویالیه‌ته‌كه بۆ دابه‌ش������كردنی ده‌سه‌اڵته‌كان و لێكجیاكردنه‌وه‌ی ئه‌ركه‌كانی كاركردن به‌س������ه‌ر دهس������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن ،یاس������ادانان و دادوه‌ریدا ،به مۆدێلێكی ته‌قلیدی دانراون و ڕێكخراون. لقی دهس������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له یه‌ك نوێنه‌ر و سه‌رۆكێك پێكدێ������ت ،كه له ڕێگ������هی هه‌ڵبژاردنی ڕاس������ته‌وخۆ و مافی به‌ش������داریكردنی گش������تیی هاوواڵتیان ل������ه هه‌ڵبژاردندا بۆ خزمه‌تكردنی شه‌ش ساڵه ،هه‌ڵده‌بژێردرێن .ڕه‌نگه به‌بێ هیچ مه‌رجێك دووباره سه‌رۆك هه‌ڵبژێردرێته‌وه .له‌و 31ویالیهتهدا ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له س������ه‌رووی پارێزگاره‌كانه‌وه‌یه، ههروهها له هه‌رێمه فیدڕالییه‌كه‌ش له سه‌رووی سه‌رۆكایه‌تیی حكوومه‌ته‌وه دانراوه .له‌وانه‌شه ههریهكه له‌و دوو الیه‌نانه، شه‌ش ساڵ خزمه‌ت بكه‌ن و هه‌ڵیش نه‌بژێردرێنه‌وه.
22هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار چییه؟
ده‌سنیش���انكردنی دهس���ته‌ی هه‌ڵبژاردن���ی س���ه‌ركۆمار ،ڕێكارێك��� ه ك��� ه ل���ه‌و ڕێگای���ه‌و ه ئه‌مریكییه‌كان سه‌ركۆمار و جێگری سه‌ركۆماری خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن .سه‌ركۆماره‌كانی ویالیه‌ت ه یه‌كگرتووه‌كان ب ه ش���ێوه‌یه‌كی ڕاس���ته‌خۆ له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌و ه هه‌ڵ نابژێردرێن ،به‌ڵكو ئه‌و كار ه ل ه ڕێگه‌ی كه‌س���انێكی دیاریكراو به‌ناوی "هه‌ڵبژێ���ر ،"Electoral Collegeئه‌نجام ده‌درێت ،ئه‌و كه‌س���ان ه دواتر ده‌نگ بۆ هه‌ڵبژاردنی س���ه‌ركۆمار و جێگری س���ه‌ركۆمار ده‌ده‌ن .سه‌باره‌ت ب ه چۆنیه‌ت���ی كار و ئه‌ركه‌كانی ئه‌و دهس���ته‌یه ،زۆرجار پرس���یارگه‌لێك دێت ه گ���ۆڕێ .بۆ ئهوهی خوێن���ه‌ر ه به‌ڕێزه‌كانی گۆڤاره‌كه‌مان ل ه ش���ێوازی كار و چۆنیه‌تی هه‌ڵبژاردنی س���ه‌ركۆمار و جێگره‌ك���هی ل ه ئه‌مریكا ئاش���نا بكه‌ین ،ئه‌م پرس���یار و وه‌اڵمانه‌ی خواره‌وه‌م���ان ل ه ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی دهرهوهی ئه‌مریكا وه‌رگێڕاوه‌ت ه سه‌ر زمانی كوردی.
ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار چۆن كار ده‌كه‌ن؟ ئه‌و كاته‌ی كه ئه‌مریكییه‌كان ده‌نگی خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆمار و جێگره‌كه‌ی دهخهنه نێو س������ندووقه‌كان ،له ڕاس������تیدا ئه‌وان ده‌نگی خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی كه‌س������انێك ك������ه ههریهكه نوێن������ه‌ری یه‌كێك له كاندیده‌كان������ه ،دهخهنه نێو س������ندووقی ده‌نگدانه‌وه .ئه‌و گرووپ������هی هه‌ڵبژاردن له 15ی كانوونی یه‌كه‌م بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار و جێگری س������ه‌ركۆمار ده‌نگ ده‌ده‌ن ،كۆنگره‌ش به فه‌رمی له مانگی
كانوونی دووه‌م ده‌نگه‌كان ئه‌ژم������ار ده‌كات و ئه‌نجامه‌كان ڕاده‌گه‌یێنێت. ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری چۆن هه‌ڵده‌بژێردرێن؟ ڕێڕه‌وی هه‌ڵبژاردنی كه‌سانی هه‌ڵبژێر له ویالیه‌ته‌كان به چه‌ندین شێوه‌ی جیاواز ئه‌نجام ده‌درێت .له زۆربهی بواردا، حزبه سیاس������ییه‌كان پاڵێوراوه‌كانی هه‌ڵبژێر ده‌ناس������ێنن و ده‌نگده‌رانیش لهس������ه‌ر بنه‌مای خزم������ه‌ت و الیه‌نگرییان له حزبی خۆیان ئه‌وان هه‌ڵده‌بژێرن.
تشرینی یه‌كه‌می 23 2012
ژماره‌ی گشتی هه‌ڵبژێره‌كان چه‌ند كه‌س ه و بۆ سه‌ركه‌وتن پێویست ب ه چه‌ند كه‌س ده‌كات؟ له ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری 538 ،هه‌ڵبژێر ههیه و 270ده‌نگ بۆ س������ه‌ركه‌وتن له هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری پێویسته. ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی دهس���ته‌ی نوێنه‌رایه‌تی هه‌ر ویالیه‌تێك چۆن دیاری ده‌كرێت؟ ژماره‌ی ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی هه‌ڵبژێر له هه‌ر ویالیه‌تێك به‌رامبه‌ر‌ه به ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی هه‌ر ویالیه‌تێ������ك (به‌پێی ڕێژهی دانیش������تووانی ئه‌و ویالیهته) و ژماره‌ی سیناتۆره‌كانی ئه‌و ویالیهته (دوو سیناتۆر بۆ هه‌ر ویالیه‌تێك) ،ههروهها ،ناوچه‌ی كۆلۆمبیا كه س������ێ ده‌نگی ئێلێكترال كالێجی ههیه. ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری بۆ چ مه‌به‌ستێك خزمه‌ت ده‌كات؟ سیس������ته‌می دهس������ته‌ی نوێنه‌رایه‌تی������ی هه‌ڵبژاردن������ی سه‌ركۆماری له‌الیه‌ن ڕێكخه‌رانی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی بۆ دڵنیابوون له‌وه‌ی كه ئه‌و پرسه كه ده‌سه‌اڵت ته‌نها له‌ده‌ست ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و خه‌ڵ������ك نه‌بێت ،به‌ڵكو ویالیه‌ته‌كانیش ڕۆڵیان تێدا هه‌بێت ،داڕێژراوه. له‌كاتی س���ه‌رنه‌كه‌وتنی پاڵێوراوێك بۆ به‌ده‌ستهێنانی 270 ده‌نگی ئه‌لێكتراڵه‌كان ،چی ڕووده‌دات؟ له‌كاتی س������ه‌رنه‌كه‌وتنی هی������چ یه‌ك ل������ه پاڵێوراوه‌كانی س������ه‌ركۆماری له به‌ده‌س������تهێنانی 270ده‌نگی ئه‌لێكتراڵ، ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تیی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار ،ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران هه‌ڵده‌ستێت به هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار .ده‌سته‌ی
نوێنه‌رایه‌تی ه������ه‌ر ویالیه‌تێك ده‌نگێك������ی ههیه و زۆرینه‌ی ڕه‌های ده‌نگه‌كانی ویالیه‌ت (له كاتی ئێس������تادا 26ده‌نگ) بۆ هه‌ڵبژاردنی پاڵێوراوێك وه‌كو سه‌ركۆمار پێویسته.
چۆن ده‌كرێت پاڵێوراوێك زۆرینه‌ی ده‌نگی خه‌ڵكی به‌ده‌ست بێنێت ،به‌اڵم ل ه هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریدا سه‌رنه‌كه‌وێت؟ له كۆی 50ویالیه‌ت 48ویالیه‌ت س������وود له سیسته‌می "سه‌ركه‌وتوو هه‌موو ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست دێنێت" وه‌رده‌گرێت و ،ده‌نگه‌كانی دهس������ته‌ی نوێنه‌رایه‌تیی خۆی دهس������پێرێت‌ه دهس������ت زۆرینه‌ی دهنگه گش������تییه‌كانی ئه‌و ویالیهته .بۆیه لهوانهیه پاڵێوراوێك له ئاست واڵتهوه ده‌نگێكی زۆرتری له پاڵێوراوێكی دیكه به‌ده‌ست هێنابێت ،به‌الم هێشتا له ڕووی ئه‌ژماركردنی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی سه‌ركه‌وتوو نه‌بێت. ئای���ا جیاوازی���ی نێ���وان ئه‌نجام���ی ده‌نگه‌كانی دهس���ته‌ی نوێنه‌رایه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌نجامی دهنگه گشتییه‌كان نائاسایییه؟ ئه‌و ڕووداوه سێ جار له مێژووی ویالیهته یه‌كگرتووه‌كاندا ڕووی داوه ،كه دواترینیان له س������اڵی 2000ڕووی دا .ئه‌و بابه‌ت������ه كاتێك ڕوو ده‌دات ،كه پاڵێوراوێك زۆرترین ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی دهس������ته‌ی نوێنه‌رایه‌تی به‌ده‌س������ت هێناوه ،به جیاوازییه‌كی كه‌م له هه‌ندێ ویالیه‌ت له پێش ڕكابه‌ره‌كه‌ی خۆیه‌تی و له ویالیه‌ته‌كانی دیك������ه به جیاوازییه‌كی زۆری ده‌نگی گش������تی دۆڕا بێت .بۆ نموون������ه ،ته‌واوی 55ده‌نگی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تیی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریی ویالیه‌تی كالیفۆڕنی������ا ،به‌ب������ێ له‌به‌رچاوگرتنی ئ������ه‌وه‌ی كه جیاوازی ده‌نگه‌كان������ی س������ه‌ركه‌وتووی ئه‌و ویالیهته یه‌ك له س������ه‌دا بووه یان ،%20ده‌درێت‌ه سه‌ركه‌وتووی دهنگه گشتییه‌كانی كالیفۆڕنیا. ویالیهته كێش ه له‌سه‌ره‌كان كام ویالیه‌تن؟ ویالیه‌ته‌كانی "كێش‌ه له‌سه‌ر" یان "نادیار" ئه‌و ویالیه‌تانه‌ن، كه له‌وێ ده‌نگده‌رانی الیه‌نگریی الیه‌نێكی سیاسیی حزبێك به‌شێوه‌یه‌ك دابه‌شبوونه ،كه هیچ یه‌ك له پاڵێوراوی حزبه‌كان ناتوانن له به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌و ویالیهته سه‌ركه‌وتوو بن.
سه‌رچاوه:
24هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
http://iipdigital.usembassy.gov
هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا و ڕۆڵی ویالیهته هه‌ستیاره‌كان
ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕان: عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی زۆرب������هی ویالیه‌ته‌كان به‌پێی مێ������ژوو ،ده‌نگ به حزبێكی تایب������ه‌ت ده‌ده‌ن و پاڵێوراوه‌كان������ی هه‌ڵب������ژاردن بۆ دووه‌م جاریش پش������ت به ده‌نگی ئه‌وان ده‌به‌س������تن .بهو شێوهیه چاره‌نووسی هه‌ڵبژاردن له ویالیه‌ته‌كانی دیكه ده‌رده‌كه‌وێت، ئه‌و ویالیه‌تانه‌ی كه مه‌یدانی كێبڕكێی هه‌ڵبژاردنه‌كانن. هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌ركۆماری ب������ه س������وودوه‌رگرتن له سیس������ته‌می كالێج ئێلێكتراله‌كان ئه‌نجام ده‌درێت .بۆ هه‌ر ویالیه‌تێك به‌پێی ڕێژهی دانیشتووانی به‌شێك له ده‌نگه‌كانی ب������ۆ دیاریكراوه و بهو پێیه‌ش ،هه‌ندێ������ك له ویالیه‌ته‌كان له ویالیه‌ته‌كانی دیكه گرنگترن. بۆ نموونه كالیفۆڕنیا (به 7.37ملیۆن دانیشتوو)ـهوه 55 ده‌نگی ههیه ،له حاڵێك������دا ویالیه‌تێكی وه‌كو مۆنتانا به‌پێی
ڕێژهی دانیش������تووانی كه یه‌ك ملیۆن كه‌س‌ه و گوندنشینن، ته‌نها 3ده‌نگی هه‌ی������ه .ئه‌و پاڵێوراوه‌ی كه له‌و ویالیهتهدا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست دێنێت ،هه‌موو ده‌نگه‌كانی ده‌نگده‌رانی ئه‌و ویالیهته به‌ده‌ست دێنێت*. بۆ س������ه‌ركه‌وتن له هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری ده‌بێ 270 ده‌نگ به‌ده‌ست بێت. مه‌یدانه‌كان������ی كێبڕك������ێ ( 161به‌ش ل������ه ده‌نگ) :له‌و ویالیه‌تان‌ه كێبڕكێی پاڵێوراوانی هه‌ردوو حزب ئه‌وه‌نده له‌یه‌ك نزیكه ،كه لهوانهیه هه‌ریه‌ك له پاڵێوراوه‌كان س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌س������ت بێنن .ئه‌و ویالیه‌تانه‌ی كه به ڕه‌نگی (بنه‌وشی) ڕه‌نگ كراون ئه‌و ش������وێنانه‌ن كه زۆرترین پاره‌ی بۆ خه‌رج ده‌كرێت و هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی تێدا چڕ ده‌بێته‌وه.
* جگه له نبراسكا و مین كه ده‌نگی ئه‌وان له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌نجامه‌كانی ده‌نگدان له بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردنی كۆنگره ،ههروهها ده‌نگه‌كان له پانتایی گشتیی ویالیه‌تدا دابه‌ش ده‌كرێن.
تشرینی یه‌كه‌می 25 2012
ویسكۆنسین 10 Wisconsinده‌نگ كوڕه‌به‌ش������ه س������یمبولی ئه‌و ویالیهتهیه كه له‌نێو ئااڵ و به‌تایبه‌تی له‌نێو سروودی نیشتمانیش جێی بۆ كراوه‌ته‌وه. ویسكۆنسین به ویالیه‌تی كوڕه‌به‌شه به‌ناوبانگه. له س������اڵی 1988له ویالیه‌تی ویسكۆنسین ،دیموكراته‌كان له هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌كانی س������ه‌ركۆماریدا س������ه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست هێناوه .به‌اڵم ڕكابه‌ریی له س������اڵی 2000و 2004زۆر لێك نزیك بوو و كۆمارییه‌كان له س������اڵی 2010له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پیران و فه‌رمانداریی سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست هێناوه .بۆیه كێبڕكێ
پێكهاته‌ی دانیشتووان
ئابووری %83.3سپیپێست
%6.2ڕه‌شپێست %5.9التین %4.6ئه‌وانی دیكه
%0.2
له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی داهاتوو له‌و ویالیهته زۆر له‌یه‌كتری نزیكه. باراك ئۆباما ئومێدێكی زۆری به دووباره به‌ده‌ستهێنانی زۆرینه‌ی ساڵی 2008ی خۆی له‌و ویالیهته ههیه و بزووتنه‌و‌ه به‌هێزه‌كانی یه‌كێتییه‌كانیش له‌و ویالیهته هاوكاری ده‌كه‌ن. یه‌كێتییه‌كان دژی سنووردارییه پڕ كێشمه‌كێش كه (سكات واكر) ،فه‌رمانداری كۆمارییه‌كان بۆ مافی كرێكارانی داناوه، له ئاماده‌باشی دان .پێشنیاره‌كانی ناوبراو خۆپیشاندانێكی به‌رباڵو بۆ دووباره هه‌ڵبژاردنی فه‌رمانداری لێكهوتهوه. $51.257مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %11.5ڕێژهی هه‌ژاری %7.5ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %0.4
2000سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
%13.9
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
2004سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
ڤیرجینیا 13 ،Virginiaده‌نگ
هه‌ندێجار به دایكی سه‌ركۆماره‌كان ناسراوه ،چونكه زۆربهی سه‌ركۆماره‌كانی پێشووتری ئه‌مریكا ،له‌وانه تۆماس جێفرسۆن، له‌دایكبووی ڤێرجینیا بوونه. ڤیرجینیا وه‌كو زۆربهی ناوچه‌كانی باش������وور ،دوای شه‌ڕی ناوخۆی تاكو ده‌یه‌ی 1960الیه‌نگری دیموكراته‌كان بوو .به‌اڵم به سه‌رهه‌ڵدانی ناڕه‌زایه‌تی له‌سه‌ر چاكسازییه‌كانی دیموكراته‌كان سه‌باره‌ت به مافی مهدهنی ،بووه پێگه‌ی كۆمارییه‌كان. به‌اڵم له‌گه‌ڵ زۆربوونی دانیشتووان له ناوچه سه‌رسه‌وزه‌كانی ده‌وروب������ه‌ری واش������نگتۆن دی س������ی و كۆچكردن������ی التینه‌كان، الیه‌نگرانی دیموكراته‌كان ل������ه زیادبووندایه .ئه‌و گۆڕانكارییانه،
پێكهاته‌ی دانیشتووان
ئابووری %64.8سپیپێست
%19.0ڕه‌شپێست %7.9التین %8.3ئه‌وانی دیكه
%8.0
هه‌روه‌ه������ا ئ������ه‌و ڕاس������تییه كه ل������ه مێ������ژووی ئ������ه‌و ویالیهتهدا دانیش������تووانێكی زۆری ڕه‌شپێس������تی ههیه بۆته هۆی ئهوهی كه ئ������ه‌و ویالیهته ببێته ویالیه‌تێك به ده‌نگ������ی جیاواز .باراك ئۆباما له ساڵی 2008به شێوه‌یه‌كی مامناوه‌ندی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������تهێنا .ناوبراو یه‌كه‌مین پاڵێوراوی دیموكراته‌كان بوو كه له دوای ساڵی 1964ـهوه ئه‌و ده‌نگان‌ه به‌ده‌ست بێنێت .هه‌ردوو س������یناتۆری ئه‌و ویالیهته له دیموكراته‌كانن .به‌اڵم كۆمارییه‌كان توانیان له كۆتایی ساڵی 2009وه پۆستی فه‌رمانداری به‌ده‌ست بێنن .ئه‌وان خوازیارن كه له هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی مانگی تشرینی دووه‌م ڕكابه‌رێكی سه‌رسه‌خت بن. $60.539مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %10.4ڕێژهی هه‌ژاری %5.9ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %8.2
2000سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
26هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%6.3
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
پێنسیلڤانیا 20 ، Pennsylvaniaده‌نگ ئه‌و ویالیهته شوێنی واژۆكردنی به‌یاننامه‌ی سه‌ربه‌خۆیی و شوێنی زه‌نگی ئازادییه ،ئه‌و ویالیهته به به‌ردی تانج ناسراوه. سه‌ره‌ڕای ئهوهی كه پێنسیلڤانیا له ساڵی 1992له ته‌واوی هه‌ڵبژاردنه‌كانی س������ه‌ركۆماری پاڵپش������تی ل������ه دیموكراته‌كان كردووه ،كێبڕكێیه‌كانی هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2000و 2004له‌یه‌ك نزیك بوونه و كۆمارییه‌كان به‌پێی سه‌ركه‌وتنیان له هه‌ڵبژاردنی فه‌رمانداری و ئه‌نجومه‌نی پیران له ساڵی 2009دا هیوایان وایه كه له هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا به‌ختێكی باشیان هه‌بێت.
پێكهاته‌ی دانیشتووان
ئابووری %79.5سپیپێست
%10.4ڕه‌شپێست %5.7التین %4.2ئه‌وانی دیكه
%4.2
جیمز كارڤیل ،ڕاوێژكاری سیاسیی دیموكراته‌كان ،بهو شێوهیه پێناسه‌ی پێنسیلڤانیا ده‌كات :فیالدلفیا و پیتزبرو له‌گه‌ڵ ئاالبامایی ل������ه نێوانیان .به وته‌یه‌كی دیكه و ڕوونتر واته :دیموكراته‌كان له شاره پیشه‌س������ازییه‌كانی ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئاوا سه‌ركه‌وتووتر و كۆمارییه‌كان ل������ه ناوه‌ند و گونده‌كانی دیكه‌ی ویالیه‌ت به‌ختێكی باش������تریان ههیه .هه‌ڵبه‌ت‌ه قه‌یرانی ئابووری هه‌موو ویالته‌كه‌ی تێكداوه و بێشك دڵه‌ڕاوكێی ئابووری كاریگه‌ری له‌سه‌ر كێبڕكێی هه‌ڵبژاردن له مانگی تشرینی دووه‌م له‌م ویالیهتهدا ههیه. $50.028مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %13.2ڕێژهی هه‌ژاری %8.1ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %2.5
2000سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
%10.3
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
2004سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
ئۆهایۆ 18 ،Ohioده‌نگ ئۆهایۆ ،كه ش������وێنی له‌دایكبوونی حه‌فت له سه‌ركۆماره‌كانی پێش������ووی ئه‌مری������كا ب������ووه ،هه‌ندێجار ب������ه دایك������ی مۆدێڕنی س������ه‌ركۆماره‌كان ناوده‌بردرێت .به‌ناوبانگترین له‌دایكبووی ئه‌و دایكه ،تۆماس ئێدیسۆنی داهێنه‌ره. ئۆهایۆ له بنهڕهتهوه ئااڵهه‌ڵگری هه‌ڵبژاردنه‌كانه و له ساڵی 1960ـهوه تاكو ئێستا بۆ یه‌كجاریش ده‌نگی به پاڵێوراوێكی دۆڕاو نه‌داوه .بۆیه له س������اڵی 2012ـ������ه‌ش هه‌موو الیه‌نێك چاو ده‌بڕنه ئه‌و ویالیهته .له هه‌ڵبژاردنی پێش������وودا ،ئۆباما به ده‌نگێكی كه‌م
پێكهاته‌ی دانیشتووان
ئابووری %81.1سپیپێست
%12.0ڕه‌شپێست %3.1التین %3.7ئه‌وانی دیكه
له پێشه‌وه بوو ،كۆمارییه‌كان هیوایان وایه كه به‌شی ده‌نگه‌كانی ئه‌و ویالیهته له هه‌ڵبژاردنی فه‌رمانداری و ئه‌نجومه‌نی پیران له ساڵی 2012بخه‌ن‌ه سه‌ر سه‌ركه‌وتنه‌كانیان. ئۆهایۆ وه‌كو دراوسێكانی (میشیگان و پێنسیلڤانیا) ڕۆژگارێك دڵی پیشه‌سازیی ئه‌مریكا بوو ،به‌اڵم ئێستا داكشانی بهخۆیهوه بینی������وه .قه‌یرانی س������اڵه‌كانی 2007تاكو 2009به ئاس������انی به‌س������ه‌ر ویالیه‌تی ئۆهایۆ تێپه‌ڕنه‌بوو و پرسی ئابووری له پرسه به‌رچاوه‌كانی ده‌نگده‌رانی ئه‌و ویالیهته بوو.
$46.838مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %14.5ڕێژهی هه‌ژاری %7.2ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %3.5 %2.1
2000سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%4.6
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
تشرینی یه‌كه‌می 27 2012
كارۆلینای باكوور 15 ، North Carolinaده‌نگ ئه‌و ویالیهته نیش������تمانی برایانی ڕایته ،ئه‌و كه‌سانه‌ی كه له س������اڵی 1903بۆ یه‌كه‌مجار باڵنده‌یه‌كی ده‌ستكردیان له ده‌وروبه‌ری كیتی هاوك وه‌هه‌وا خست. كارۆلینای باكوور بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ پێگه‌ی كۆمارییه‌كان ب������ووه ،به‌اڵم باراك ئۆبام������ا له س������اڵی 2008زۆرینه‌یه‌كی كه‌می به‌ده‌ست هێنا .سه‌ركه‌وتنی ئه‌و لهوانهیه به‌هۆی گۆڕانكارییه‌كانی پێكهاته‌ی دانیشتووانی ئه‌و ویالیهته له ده‌یه‌كانی پێشوو بووبێت.
پێكهاته‌ی دانیشتووان
كارۆلین������ای باك������وور یه‌كێ������ك ل������ه س������ه‌ركه‌وتووترین و پێش������كه‌وتووترین ویالیه‌ته‌كانی باش������ووره .به‌تایبه‌تی هێزی كاری زانای������ان ڕوویان ل������ه ناوچه‌یه‌ك كه به (سێگۆش������هی لێكۆڵین������هوه)ی ئه‌و ویالت‌ه له ش������اره‌كانی ڕاڵ������ی و دورهام، كردووه .س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش زۆربوون������ی به‌رچاوی التینه‌كان و ڕێژهی ڕه‌شپێس������ته‌كان له‌و ویالیهته ،شانسێكی زۆری به دیموكراته‌كان داوه.
ئابووری %65.3سپیپێست
%21.2ڕه‌شپێست %8.4التین %5.0ئه‌وانی دیكه
$45.131مامناوه‌ندی داهاتی سااڵنه %15.1ڕێژهی هه‌ژاری %9.7ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %12.8 %12.4
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%0.3
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
نیۆ مه‌كسیكۆ 5 ، New Mexicoده‌نگ زیا ،س������یمبولی دانیشتووانی ڕه‌س������ه‌نی ئه‌مریكا بۆ خۆره، لهس������ه‌ر ئ������ااڵی ئ������ه‌و ویالیهته دان������راوه و ل������ه ڕووی ڕێژهی دانیشتووانی ڕه‌س������ه‌نی ئه‌مریكایی له‌نێو ویالیه‌ته‌كانی دیكه‌دا پله‌ی دووه‌می ههیه. له ساڵه‌كانی 2000و 2004ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن له‌و ویالیهته زۆر لێك نزیك و جیاوازییه‌كی كه‌می هه‌بوو ،به‌جۆرێك كه ئالگۆڕ له س������اڵی 2004به ته‌نها 366ده‌نگ به‌س������ه‌ر جۆرج بووشدا س������ه‌ركه‌وت .به‌اڵم ئۆباما له ساڵی 2008به %15ی ده‌نگه‌كان له پێش������ه‌وه‌ی ڕكابه‌ره‌كه‌ی بوو ،هه‌رچه‌ن������ده كۆمارییه‌كان له هه‌ڵبژاردنی فه‌رمانداریی ساڵی 2010له‌و ویالیهته سه‌ركه‌وتن،
پێكهاته‌ی دانیشتووان
%11.3ئه‌وانی دیكه
ئابووری %40.5سپیپێست
%1.7ڕه‌شپێست
به‌اڵم به‌پێی ڕاپرسییه‌كان بۆ سه‌ركه‌وتن له هه‌ڵبژاردنی 2012دا دیموكراته‌كان به‌ختێكی باشتریان ههیه. جوگرافیا هۆكاری دابه‌ش������بوونی سیاس������ی ئه‌و ویالیهتهیه. دیموكراته‌كان له‌نێو شاره‌كانی باكوور به‌هێزتر و كۆمارییه‌كانیش له باش������ووری ڕۆژهه‌اڵت كه دراوسێی تێگزاسه ،به‌هێزترن .ئه‌و ڕێ������ژه زۆره‌ی التین كه دانیش������تووی نیۆمه‌كزیكۆیه ،له س������اڵی 2008دا پاڵپش������تیان له باراك ئۆباما كرد ،ههرچهنده نه‌یتوانی به‌ڵێنه‌كانی بۆ چاكس������ازی ل������ه كاروباری كۆچبه‌ران ،پرس������ی كۆمارییه‌كان س������ه‌باره‌ت به كۆچبه‌ران ،بباته سه‌ر ،به‌اڵم هێشتا التینه‌كان پاڵپشتی لێ ده‌كه‌ن.
%46.3التین
$42.737مامناوه‌ندی داهاتی سااڵنه %16.2ڕێژهی هه‌ژاری %6.5ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %0.1
2000سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
28هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
%0.8
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%15.1
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
نیو هامپشایر 4 ، New Hampshireده‌نگ ئه‌و ویالیهته له‌ب������ه‌ر كانه زۆره‌كانی ،به ویالیه‌تی گرانیت به‌ناوبانگ������ه و (پیره‌مێردی به‌ردین) ،كه به‌هۆی چه‌ند پارچ‌ه به‌ردێكی گرانیت به‌ش������ێوه‌ی سروش������تی وه‌كو كه‌لله‌سه‌ری مرۆڤ هه‌ڵكه‌وتبوو ،س������ه‌ره‌ڕای ئهوهی كه له س������اڵی 2003 ڕووخا ،به‌الم هێشتا سیمبولی ئه‌و ویالیهتهیه. نیۆ هامپشایر ویالیه‌تێكی لیبراڵییه ،كه له ماوه‌ی سااڵنی ڕابردوو به‌شێوه‌یه‌كی چاوه‌ڕواننه‌كراو ڕووی له كۆمارییه‌كان كرد .ههرچهنده باراك ئۆباما س������ه‌ركه‌وتووی ساڵی 2008ی هه‌ڵب������ژاردن ب������وو ،جۆرج ب������ووش له س������اڵی 2000له‌وێ
پێكهاته‌ی دانیشتووان
%1.3
ئابووری %92.3سپیپێست
%1.0ڕه‌شپێست %2.8التین %3.7ئه‌وانی دیكه
س������ه‌ركه‌وتنی به‌ده‌س������ت هێنا و له هه‌ڵبژاردنی نێوان خولی 2010ش كۆمارییه‌كان كورس������یێكان له ئه‌نجومه‌نی پیران و دوو كورس������ی له كۆنگره‌یان به‌ده‌س������ت هێنا .ڕابردووی میت ڕامنی له فه‌رمانداریكردنی ویالیه‌تی دراوسێ ،ماساچوست، لهوانهیه به‌هانایه‌وه بێت. ده‌نگده‌رانی ئه‌و ویالیهته ئاره‌زوو ده‌كه‌ن كه پاڵێوراوه‌كان له نزیكه‌وه هه‌ڵبس������ه‌نگێنن .ئه‌و ویالیهته كردارێكی تایبه‌ت و دژی ده‌وڵه‌ت������ی ههیه و باجێكی ك������ه‌م له‌و ویالیهته بۆته هۆی ئهوهی كه كار و كاسبیی سه‌ركه‌وتوو بۆ ناوخۆ ڕابكێشێت. $62.629مامناوه‌ندی داهاتی سااڵنه $8.7ڕێژهی هه‌ژاری %5.7ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %1.4
2000سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
2004سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
%9.6
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
نێڤادا 6 ، Nevadaده‌نگ له‌به‌ر پیشه‌سازی و كانه زیوه‌كانی ،ئه‌و ویالیهته به ویالیه‌تی (زیوی) ناوده‌بردرێت .به‌ناوبانگترین ناوچه‌ی (الس ڤێگاس)ـه. نێڤادا وه‌كو ویالیه‌تێكی پێش������ه‌نگ و له ساڵی 1980بهوالوه هه‌موو كاتێ������ك ده‌نگی به پاڵێ������وراو‌ه س������ه‌ركه‌وتووه‌كان داوه. باراك ئۆبام������ا به په‌راوێزێكی گه‌وره‌وه له س������اڵی 2008تێیدا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌س������ت هێنا و دیموكراته‌كان هیوادارن كه ئه‌و س������ه‌ركه‌وتنه له س������اڵی 2012دووباره ببێت������هوه .ئه‌و ویالیهته ڕووبه‌ڕووی ڕێژه‌یه‌ك������ی زۆری كۆچبه‌رانی التینی بۆته‌وه و بهو
پێكهاته‌ی دانیشتووان
ئابووری %54.1سپیپێست
%7.7ڕه‌شپێست %26.5التین %11.5ئه‌وانی دیكه
%3.5
پێیه‌ش كۆچبه‌ریی پرسێكی سهرهكییه بۆ زۆربهی ده‌نگده‌ران. نێڤادا له ساڵی 2008تووش������ی قه‌یرانێكی ئابووریی خراپ ه������ات و ڕێژهی بێكاری له س������اڵی 2010گه‌یش������ته .%15بهو پێیه ئابووری ڕۆڵێكی س������ه‌ره‌كی له هه‌ڵب������ژاردن له‌و ویالیهتهدا هه‌ی������ه .دیموكراته‌كان له ش������اری الس ڤێ������گاس و ڕێنۆ چیره و كۆمارییه‌كانی������ش له ناوچه‌كان������ی ده‌وروبه‌ری ئ������هی ڤێگاس و ناوچه‌كانی دیكه بوونیان ههیه ،ئه‌و ناوچانه‌ی كه پێگه‌ی نیزامی یان كێلگه ئاژه‌ڵدارییه‌كان له‌خۆ ده‌گرن.
$55.322مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %9.4ڕێژهی هه‌ژاری %12.1ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %2.6
2000سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%12.5
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
تشرینی یه‌كه‌می 29 2012
مینه‌سوتا 10 ، Minnesotaده‌نگ مینه‌س������وتا به ئه‌س������تێره‌ی باكوور ناس������راوه و بهو میرات‌ه گه‌وره‌یه‌ی كه له سویدییه‌كان و نۆرڤێژییه‌كان بۆی به‌جێ ماوه، بۆته ناوه‌ندی ڕۆشنبیریی ئه‌مریكایی – سكاندیناڤیایی. مینه‌س������وتا له هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری 1972ـهوه به‌رده‌وام ده‌نگی به دیموكراته‌كان داوه ،به‌تایبه‌تی له هه‌ڵبژاردنی 1984 كه هه‌موو ویالیه‌ته‌كانی دیك������ه ده‌نگیان به ڕێگان دابوو .به‌اڵم به‌ختی ج������ۆرج بووش له‌و ویالیهتهدا له س������اڵه‌كانی 2000و 2004به جیاوازییه‌كی كه‌م بوو و كۆمارییه‌كان له هه‌ڵبژاردنی
پێكهاته‌ی دانیشتووان
فه‌رماندارییه‌كاندا به‌هێزێكی زۆره‌وه كێبڕكێیان كرد و له ساڵی 2006و 2010دا سه‌ركه‌وتن. وه‌كو واڵتانی دیكه ،هه‌ڵی كار و پرس������ی ئابووری له بابه‌ته س������ه‌ره‌كییه سیاسییه‌كانی (مینه‌س������وتا)یه ،به‌تایبه‌تی له شاره پیشه‌س������ازییه‌كانی وه‌كو مینیاپۆلیس ،س������ن پل و دولوت .به‌اڵم مینه‌سوتا شێوازێكی سیاس������یی جیاوازی له‌گه‌ڵ ویالیه‌ته‌كانی دیكه‌دا ههیه و پاڵێوراوی حزبه‌كانی دیكه به‌رده‌وام له‌و ویالیهته سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست هێناوه.
ئابووری %83.1سپیپێست
%5.1ڕه‌شپێست %4.7التین %6.9ئه‌وانی دیكه
$56.407مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %10.6ڕێژهی هه‌ژاری %5.9ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو
%2.4
2000سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
%10.2
%3.5
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
2004سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
میشیگان 16 ، Michiganده‌نگ میش������یگان ،كه به ویالیه‌تی ده‌ریاچه‌ی گهوره به‌ناوبانگه، ناوه‌ندی پیشه‌سازیی ئۆتۆمبیلی ئه‌مریكایه ،كه له ده‌وروبه‌ری دیترویت چڕ بۆته‌وه. ههرچهنده له ساڵی 1992میشیگان له هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكی س������ه‌ركۆماری له هێلی دیموكراته‌كان ماوه‌ته‌وه ،به‌اڵم جۆرج بووش له س������الی 2000و 2004ب������ه جیاوازییه‌كی كه‌م له‌و ویالیهته تووشی شكست هات و وادیاره كه كۆمارییه‌كان له‌و ویالیهتهدا له هه‌ڵبژاردنه‌كانی دیكه‌دا سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست هێناوه. میش������یگان كه‌وتۆت‌ه ناوچه‌یه‌ك به‌ناوی (ڕۆست بێل Rust
پێكهاته‌ی دانیشتووان %14.0ڕه‌شپێست %4.4التین %4.9ئه‌وانی دیكه
%5.1
،)Beltوات������ه ئ������ه‌و جێگایه‌ی ك������ه ناوه‌ن������دی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌س������ازیی واڵته ،به‌اڵم به دابه‌زینی پیشه‌س������ازیی قورس دوای ده‌یه‌ی 1980تووش������ی گرفتی بێكاری بووه .پرس������ی س������ه‌ره‌كی له میش������یگان ئابوورییه ،به‌تایبه‌تی بڕیاری ئۆباما بۆ پێدانی پێش������ینه‌ی دارایی به‌سه‌ر سێ كارگه‌ی گشتی ئه‌و ویالیهته .ئه‌و بڕیاره ناڕه‌زایه‌تیی كۆمارییه‌كانی لێكهوتهوه و وه‌كو نموونه‌یه‌كی دهس������تێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت له ئابووریی واڵت دانا .دیموكراته‌كانیش ده‌ڵێن ئه‌و پێش������ین‌ه ئابوورییان‌ه بۆته هۆی ڕزگاركردنی كارگ������ه‌كان و یارمه‌تی به به‌رده‌وامبوونی هه‌زاران هه‌لی كار كردووه.
ئابووری %76.6سپیپێست
$47.461مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %14.1ڕێژهی هه‌ژاری %9.4ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %3.4
2000سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
2004سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
%16.5 2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
ئایۆوا 6 Iowaده‌نگ ناوی ئه‌و ویالیهته له هۆزی هندییه س������ووره‌كانی ئه‌مریكا (ئایۆوا) وه‌رگیراوه و بۆ ڕێزگرتن له سه‌رۆكه‌كه‌یان ،سه‌رۆك شاهینی ڕه‌ش ،به ویالیه‌تی شاهینیش به‌ناوبانگه. ئایۆوا ،كه به‌هۆی پێكهێنان������ی یه‌كه‌م كۆمیته‌ی په‌رله‌مانی له‌به‌رچاو بووه ،له ساڵی 2000تا 2004له نێوان دیموكراته‌كان و كۆماریی������ه‌كان له ب������ه‌رزی و نزمیدا بووه ،به‌اڵم له س������اڵی 2008دا باراك ئۆباما زۆرینه‌یه‌كی به‌رچاوی به‌ده‌ست هێنا.
پێكهاته‌ی دانیشتووان
ناوچه‌كانی كش������توكاڵیی ڕۆژئاوای ویالیه‌ت كه زۆربه‌یان كێڵگه‌ی به‌ناوبانگی گه‌نمه‌ش������امی له‌خ������ۆ ده‌گرێت ،به‌ختیان نیشانی كۆمارییه‌كان داوه ،شاره‌كان كه له ناوه‌ند و ڕۆژهه‌اڵتی ویالیه‌تن ،پێشوازی له دیموكراته‌كان ده‌كه‌ن .گرنگیی كشتوكاڵ له ئایۆوا ،جگه له كێڵگه‌كانی گه‌نمه‌شامی ،له بواری به‌خێوكردنی به‌رازیش چاالكه ،بهو مانایه كه پێشكه‌ش������كردنی هاوكاریی هه‌مووكاتێك دروشمێكی سه‌رنجڕاكێشی وه‌رزێڕه‌كان بووه.
ئابووری %88.7سپیپێست
%2.9ڕه‌شپێست %5.0التین %3.5ئه‌وانی دیكه
$48.457مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %12.4ڕێژهی هه‌ژاری %5.4ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %0.3
2000سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
%0.7
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%9.5
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
فلۆریدا 29 ، Floridaده‌نگ فلۆریدا ،كه به ویالیه‌تی خۆر به‌ناوبانگه ،له‌به‌ر كه‌ناراوه‌كان و شوێنه گه‌رشتیارییه‌كانی وه‌كو (دیزنی له‌ند) ناوبانگی ههیه. فلۆری������دا به‌رده‌وام ویالیه‌تێك بووه كه ده‌نگه‌كانی بۆ حزبێكی تایب������ه‌ت نه‌بووه .ئه‌و ویالیهته له هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا له س������اڵی 1996ده‌نگی به س������ه‌ركه‌وتووێك داوه .له ساڵی 2000كێبڕكێ له نێوان جۆرج ده‌بلیۆ بووش و ئاڵگۆڕ ئه‌وه‌نده له‌یه‌ك نزیك بوو كه ب������ووه هۆی ئهوهی داوا بكرێت دووب������اره ده‌نگه‌كان ئه‌ژمار بكرێن������هوه ،به‌اڵم دیوانی ب������ااڵی ئه‌مریكا ڕێگری لێ كرد و بووه هۆی ئهوهی كه گفتۆگۆیه‌كی زۆری لێ بكه‌وێته‌وه.
پێكهاته‌ی دانیشتووان
ئ������ه‌و ویالیهته ل������ه ڕووی پێكهات������هی دانیش������تووان تێكه‌ڵه: پرۆتس������تانه‌كانی سپیپێس������ت ل������ه باك������وور و ئه‌مریكاییه‌كانی كوبایی له باش������وور ،الیه‌نگ������ری كۆمارییه‌كانن و ،له‌والش������هوه شارنش������ینه‌كانی مه‌یامی و تامپا ،یه‌هوودیی‌ه به‌سااڵچووه‌كان له «پام بیچ» و التینه‌كانی ناكوبای������ی ،الیه‌نگری دیموكراته‌كانن. هه‌رچه‌ن������ده كۆچبه‌ری له پرس������ه س������ه‌ره‌كییه‌كانی ده‌نگده‌رانی التینی و ئیسرائیلی و ته‌ندروستیش پرسی به‌سااڵچووانه ،پرسی ئابووریش بۆ زۆربهی ده‌نگده‌ران گرنگترین بابه‌ته .ئه‌و ویالیهته له ڕووی نیشته‌جێییه‌و‌ه گرفتێكی زۆری ههیه.
ئابووری %57.9سپیپێست
%15.2ڕه‌شپێست %22.5التین %4.3ئه‌وانی دیكه
$47.051مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %13.1ڕێژهی هه‌ژاری %12.1ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %0.0
2000سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%5.0
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%2.8
2008سه‌ره‌كه‌وتنی دیموكراته‌كان
تشرینی یه‌كه‌می 31 2012
كۆلۆرادۆ 9 ، Coloradoده‌نگ كۆل������ۆرادۆ ویالیه‌تێكه كه به‌رزترین ویالیهته له ئاس������تی ده‌ریاوه .به‌رزیی زنجیره چیاكانی ڕاكی له‌و ویالیهته دهگاته زیاتر له 10هه‌زار فوت. كۆلۆرادۆ وه‌كو ویالیه‌ته‌كانی ڕۆژئاوا ڕێژهی دانیشتووانی التینیی ڕوو له زیادبوونه ،له س������اڵه‌كانی ڕابردوودا ڕووی له دیموكراته‌كان كردووه ،له‌حاڵێكدا پێش������تر وه‌كو ویالیه‌تێكی ت������ه‌واو كۆم������اری س������ه‌یر ده‌كرا .ب������اراك ئۆباما له س������اڵی 2008دا توانی دوای س������ێ خولی سه‌ركه‌وتنی یه‌ك له دوای یه‌كی كۆماریی������ه‌كان له‌و ویالیهته ،ده‌نگه‌كان پێش������كه‌ش به دیموكراته‌كان بكات.
به‌اڵم دیموكراته‌كان به‌هیچ ش������ێوه‌یه‌ك ناتوانن پش������ت بهو ویالیهته ببه‌س������تن ،چونكه له س������اڵی 2010كۆمارییه‌كان به به‌دس������تهێنانی دوو كورس������یی كۆنگره له‌و ویالیهته خۆیان بخه‌ن‌ه به‌رچاو .ته‌نها الیه‌نێكی به‌هێزی سێیه‌م بوو كه ڕێگری له س������ه‌ركه‌وتنیان له ئه‌نجومه‌نی پیران و فه‌رمانداری كرد. ده‌نگده‌رانی دیموكرات له ش������اره‌كانی ده‌ن������ور و بولدر چڕ بوونه‌ته‌وه و كۆمارییه‌كان له ده‌وروبه‌ری گونده‌كان و ناوچه‌ی «كانیاوه‌كان������ی كۆلۆرادۆ» ژیان به‌س������ه‌ر ده‌به‌ن ،كه پێگه‌ی ئایینزایی و پارێزكاریی كۆمه‌اڵیه‌تییه .ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌ری ده‌نور كه له زیادبووندایه ،ناوه‌ندێكی كێبڕكێی سهرهكییه.
ئابووری
پێكهاته‌ی دانیشتووان %70.0سپیپێست %3.8ڕه‌شپێست %20.7التین %5.4ئه‌وانی دیكه
$56.344مامناوه‌ندیی داهاتی سااڵنه %11.2ڕێژهی هه‌ژاری %8.2ڕێژهی بێكاری
جیاوازیی ده‌نگه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوو %8.4
2000سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
32هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
%4.7
2004سه‌ركه‌وتنی كۆمارییه‌كان
%8.9
2008سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان
ناوی ویالیه‌ت
ناوی ویالیه‌ت
ژماره‌ی ده‌نگ
ژماره‌ی ده‌نگ
3
كالیفۆڕنیا
California
55
5
كنتیكات
Kntykat
7
6
دێالوه‌ر
delaware
3
تێكزاس
Texas
38
هاوایی
Hawaii
4
تێنسی
Tennessee
11
ئڵینۆیز
Illinois
20
داكۆتای باشوور
South Dakota
3
ماین
Maine
4
كارۆڵینای باشوور
South Carolina
9
مێریله‌ند
Maryland
10
ئۆكالهۆما
Oklahoma
7
ماساچۆست
Massachusetts
11
داكۆتای باكوور
North Dakota
3
نیوجێرسی
New Jersey
14
نێبراسكا
Nebraska
5
نیۆیۆرك
New York
29
مۆنتانا
Montana
3
ئۆراگۆن
Oregon
7
میسووری
Missouri
10
رود ئایلێند
Rhode Island
4
می سی سی پی
Mississippi
6
ڤێرمۆنت
Vermont
3
لۆیزیانا
Louisiana
8
واشنگتۆن
Washington
12
كێنتاكی
Kentucky
8
كانزاس
Kansas
6
واشنگتۆن دی سی Washington, DC كۆی گشتی
ئیندیانا
Indiana
11
ئایداهو
Idaho
4
جۆرجیا
Georgia
16
ئاركانزاس
Arkansas
6
ئاریزۆنا
Arizona
11
ئااڵسكا
Alaska
3
ئااڵباما
Alabama
9
وێیۆمینگ
Wyoming
ڤیرجینیای ڕۆژئاوا West Virginia یۆتا Utah
كۆی گشتی
191
3 186
سه‌رچاوه: http://www.bbc.co.uk
تشرینی یه‌كه‌می 33 2012
پاشای ئۆردۆن ،په‌رله‌مانی واڵته‌که‌ی هه‌ڵوه‌شانده‌وه
به‌دوای ناڕه‌زایه‌تیی به‌رهه‌ڵستکارانی ده‌وڵه‌تی ئۆردۆن و داواکارییه‌کانیان سه‌باره‌ت به چاکسازیی سیاسی ،مه‌لیک عه‌بدوڵاڵی دووه‌م پاش������ای ئۆردۆن له ڕۆژی پێنجشه‌مم‌ه ( )٢٠١٢/١٠/٤په‌رله‌مان������ی واڵته‌که‌ی هه‌ڵوه‌ش������اندهوه و هه‌ڵبژاردن������ی پێش������وه‌خته‌ی ڕاگه‌یاند .به‌پێی قس������ه‌کانی پاشای ئۆردۆن ،هه‌لبژاردنی پێشوه‌خته تا کۆتایی ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌ده‌چێت. به‌پێی س������هرچاوه هه‌واڵده‌رییه‌کان( ،اخوان المسلین) که گه‌وره‌ترین حزبی ئۆپۆزسیۆنی ئه‌و واڵته‌یه ،خوازیاری
چاکسازی له ده‌ستووری گشتی ،هه‌ڵبژاردنی دادپه‌روه‌ران‌ه و به‌ربه‌ره‌کانیکردن به دژی گه‌نده‌ڵییه .له خۆپێشاندانه‌کانی چه‌ند ڕۆژ به‌ر له هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان ،هاوواڵتیانیش داواکاریی به‌رگرتن به گه‌نده‌ڵیی ده‌وڵه‌تی و بوونی ده‌وری زۆرتریان له کاروباری واڵتدا ده‌کرد. گه‌رچ������ی پاش������ای ئ������ۆردۆن به‌ڵێنی ئ������ه‌وه‌ی داب������وو که چاکس������ازیی سیاسی بکات ،به‌اڵم تا ئێستا ئاکامێکی ئه‌وتۆی ل������ێ نه‌که‌وتۆته‌وه .کێش������هی ئاب������ووری ،گه‌نده‌ڵی������ی دارایی، سنووردارکردنی به‌رکارهێنانی ئینترنێت و شه‌ڕ و پێکدادانه‌کان له س������ووریا ،کۆمه‌ڵێک هۆکارن بۆ ئاڵوگۆڕ له‌و واڵته‌دا .جێی ئاماژه پێکردنه ،خۆپێشاندانه‌کانی ئۆردۆن به به‌راورد له‌گه‌ڵ واڵتانی تری ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ،هێمنتره. له مانگی ٩دا بوو که پاشای ئۆردۆن بڕیاری په‌رله‌مانی واڵته‌که‌ی سه‌باره‌ت به یاسای نوێی چاپه‌مه‌نییه‌کانی واژۆ کرد .به پێی ئه‌و یاس������ایه" ،ده‌وڵه‌ت خاوه‌نانی ماڵپه‌ڕه‌کان به به‌رپرسی ناوه‌ڕۆکی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن ده‌زانێت. ده‌وڵه‌تی������ش بۆی ههیه ئه‌و بابه‌تان������هی که پێیوای‌ه گونجاو نین ،سانسۆریان بکات یان دایان بخات .ئه‌م "یاسایه"ش کێشه‌یه‌کی تری بۆ ئۆردۆن ناوه‌ته‌وه.
ئه‌میری کوێت په‌رله‌مانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه له ٢٠١٢/١٠/٧دا ،شێخ سه‌باح ئه‌میری كوێت په‌رله‌مانی واڵته‌که‌ی هه‌ڵوه‌ش������اندهوه ،تا ڕێگه بۆ هه‌ڵبژاردنی نوێ خۆش بکات .به‌رپرس������انی كوێت به هی������وای ئه‌وه‌ن كه ب������ه ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی نوێ له‌م واڵته‌دا ،كێش������ه سیاسییه سه‌رهه‌ڵداوه‌کان له واڵته‌که‌یاندا كۆتایی بێت. له مانگ������ی حوزه‌یرانی س������اڵی ڕاب������ردوو ،دادگای دهس������تووری گش������تی ئه‌م واڵت������ه ڕایگه‌یان������د :دوایین هه‌ڵب������ژاردن له‌م واڵته كه له مانگی ش������وباتی س������اڵی ڕاب������ردوودا به‌ڕێوه‌چوو ب������وو ،نایاس������ایییه .به‌م جۆره نوێنه‌رانی بزووتنه‌وه‌ی ئیس���ل��امی ل������ه ئه‌نجومه‌نی ئه‌و واڵته دوورخران������هوه و جارێکی تر نوێن������هره كۆنه‌کان ده‌سه‌اڵتیان گرته‌و‌ه‌ده‌ست. ل������ه مانگ������ی كانوونی یه‌كه‌م������ی س������اڵی ،2011له ئه‌نجامدان������ی خۆپێش������اندانێكی دژی حكووم������ه‌ت،
34هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
به‌رهه‌ڵستكارانی ده‌وڵه‌ت هێرشیان کرده سه‌ر په‌رله‌مانی كوێت .به‌رهه‌ڵستكاره‌كان سه‌رۆكوه‌زیرانیان به‌وه‌ی كه ڕووبه‌ڕووی گه‌نده‌ڵیی دارایی نابێته‌وه ،تاوانبار كرد. گه‌رچ������ی ئه‌م������ری هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌م������ان ڕاگه‌یێن������دراوه ،ب������ه‌اڵم تا ئێس������تا هی������چ ئاماژه‌یه‌ک به ده‌ستنیش������انکردنی کاتێکی دیاری کراو بۆ ههڵبژاردنه نوێیه‌ک‌ه دیاری نه‌کراوه.
په‌رله‌مانی ئیسرائیل ده‌نگی ب ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی خۆی دا ڕۆژی سێش������هممه ( )٢٠١٢/١٠/١٦په‌رله‌مانی ئیس������رائیل دوای هه‌ش������ت کاتژمێر باس و لێدوان، به زۆرین������هی ده‌نگی په‌رلمانت������اران ( ١٠٠ده‌نگ)، په‌رله‌مان������ی واڵته‌که‌یان هه‌ڵوه‌ش������اندهوه .بهو پێیه، هه‌ڵبژاردن������ی پێش������ه‌وه‌خت‌ه ل������ه ()٢٠١٣/١/٢٢دا به‌ڕێوه‌ده‌چێت .په‌رله‌مانی ئیس������رائیل (کێنێسێت) خاوه‌نی ١٢٠کورسییه. حه‌وت������ووی ڕاب������ردوو ،بێنیامی������ن نه‌تانیاه������وو س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئیس������رائیل ڕایگه‌یان������د :له‌به‌ر ئه‌وه‌یکه په‌رله‌مان نه‌یتوانی له‌سه‌ر بوودجه‌ی واڵت ڕێککه‌وێ������ت ،هه‌ڵبژاردنی پێش������وه‌خته ئه‌نجام ده‌درێت .به‌پێی یاسای ئیسرائیل ،بڕیار بوو که هه‌ڵبژاردنی ئاساییی په‌رله‌مان له (مانگی ١٠ی ساڵی )٢٠١٣دا به‌ڕێوه‌بچێت. پرس������ی ئابووری و ئاس������ایش دوو هۆکاره‌ی سه‌ره‌کین بۆ هه‌ڵوه‌ش������اندوه‌ی په‌رله‌مانی ئیسرائیل .ههڕهشه و کێشه‌کانی ئێ������ران له‌گ������ه‌ڵ ئیس������رائیل ،هۆکارێکی تر‌ه ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی پێش������وه‌خته .نه‌تانیاه������وو دوو ه������ۆکار‌ه س������ه‌ره‌کییه‌که‌ی بۆ هاوواڵتیانی ئیس������رائیلی به‌م چه‌شن‌ه گهاڵڵه کرد و ڕایگه‌یاند: "نیگه‌رانیی ئاسایش و ئابووری له هۆکار‌ه سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌و ههڵبژاردنه پێشوه‌خته‌ن". ب������ه‌اڵم کارناس������انی کاروباری ئیس������رائیل جه‌خ������ت لهوه ده‌که‌نه‌وه" :بێنیامین نه‌تانیاهوو به‌رنامه ناوکییه‌کانی ئێران به هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی جددی بۆ سه‌ر واڵته‌که‌ی ده‌زانێت و له‌به‌ر ئهوه
بیر له ده‌وڵه‌تێکی یه‌کگرتووتر ده‌کاته‌وه ،تا بتوانێت سیاسهته ناوچه‌یییه‌کانی خۆی بهڕێوه به‌رێت". سه‌باره‌ت به پرسی ئه‌تۆمیی ئێران و هه‌ڕه‌شه‌ی بۆ سه‌ر ئیسرائیل ،نه‌تانیاهوو ڕایگه‌یاند" :هه‌ر که‌سێک هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌تۆمیی ئێران بۆ س������ه‌ر ئیسرائیل به که‌م بگرێت ،ته‌نانه‌ت بۆ یه‌ک ڕۆژیش بێت ،ش������ایانی ئهوه نییه س������ه‌رکردایه‌تیی ئیسرائیل بکات". هه‌ندێ������ک له چاودێرانی کاروباری ئیس������رائیل ده‌ڵێن :یه‌کێکی تر ل������ه هۆکاره‌کانی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان ،ناکۆکی نێوان نه‌تانیاهوو سه‌رۆکوه‌زیرانی ئیسرائیل له‌گه‌ڵ ئه‌هوو باراک وهزیری به‌رگری ئه‌و واڵته‌یه ،که ماوه‌یه‌ک به‌ر له ئێستا له سه‌ردانیان بۆ ئه‌مریکا سه‌ری هه‌ڵداوه .گۆیا له‌و سه‌ردانه‌دا ،ئه‌هوو باراک به‌بێ پرس������ی نه‌تانیاهوو په‌یوه‌ندی به شاره‌وانیی شیکاگۆو‌ه کردووه و که ئه‌ویش به‌ینی له‌گه‌ڵ نه‌تانیاهوودا خۆش نییه. هه‌ندێ توێژه‌ری تریش باس ل������هوه ده‌که‌ن ،که په‌یوه‌ندیی نێوان نه‌تانیاهوو و باراک ئۆباما ماوه‌یه‌که ساردیی تێکه‌وتووه، ههروهها ئاماژه به‌وه‌ش ده‌درێت که نه‌تانیاهوو هیواداره ،میت ڕامنی پاڵێوراوی کۆمارییه‌کان له هه‌ڵبژاردنی مانگی داهاتوودا سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ستبێنێت. جێی ئاماژه پێکردن������ه ،پێکهێنانی ده‌وڵه‌ت������ی هاوپه‌یمانی، هه‌روه‌ه������ا هه‌ڵبژاردن������ه پێش������وه‌خته‌کان ،دوو تایبه‌تمه‌ندیی مێژوویی ئیسرائیلن.
تشرینی یه‌كه‌می 35 2012
شكه‌ستنا سه‌روكێ جورجیا ساكاشڤیلی د هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانی وه‌رگێران ژ ئنگلیزی :عزه‌ت یوسف (میخائیل ساكاشڤیلی) گۆت كو ئۆپۆزسیۆن ب سه‌رۆكاتیا ێ حكومه‌ته‌كا نوو ل جورجیا پێكئینیت، (بدزینا ئیڤانیشیڤلی) د پشتی ئه‌و د هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانیدا سه‌رنه‌كه‌فتی. ێ وه‌زێرێن ێ ئه‌نجومه‌ن ێ بیت‌ه سه‌رۆك بدزینا ئیڤانیشیڤلی د جورجیا ،پشتی سه‌رۆك میخائیل ساكاشڤیلی د هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانیدا شكه‌ستن خواری. ێ سیاسی یێ تاز‌ه جورجیا یا لس������ه‌ر لێڤا س������ه‌رده‌مه‌ك و نادیار ،پشتی س������ه‌رۆك میخائیل ساكاشڤیلی دانپێدان ب شكه‌ستنا خۆ د هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانیدا ڕاگه‌هاندی و گۆت ێ ئۆپۆزسیون ب سه‌رۆكاتیا بلیۆنێر بدزینا ئیڤانیشیڤلی كو د حكومه‌ته‌كا نوو دامه‌زرینیت. د گوتاره‌كا تێله‌ڤزیۆنی ل رێكه‌فتی 2012/10/2ساكاشڤیلی ڕاگه‌هان������د كو حزبا وی یا دهس������تهه‌التدار ،بزاڤ������ا ئێكه‌تیا نیش������تمانی( )UNMبه‌رامبه‌ر هه‌ڤپه‌یمانا خه‌ونا جورجی ب س������ه‌رۆكاتیا ئیڤانیشیڤلی شكه‌ستن ئینا .هه‌روه‌سا ڕاگه‌هاند ێ هه‌لبژارتنان بگریت ێ ل ئه‌نجام كو پێتڤیه گه‌لێ جورجیا رێز ێ داین‌ه كو شاشیێن مه‌زن د دیتنا ێ باوه‌ر و گۆت( :ئه‌م د و ێ دڤێت دیموكراس������یه‌ت رێبازا خۆ یا راست ئه‌واندا هه‌نه ،ل ێ جورجیانه .ئه‌ژی وه‌كو وه‌رگریت و ئهڤه بریارا پڕانیا خه‌لك ێ ێ دهس������تووریدا د ێ ئه‌ڤی وه‌التی و د چوارچوڤــ س������ه‌روك ێ نیشانده‌م و بزاڤا مه ژی ێ پروسێس هه‌می ئاسانكاریێن ئه‌ڤ ێ وه‌التی كاركه‌ت). ێ بۆ ئایینده‌ی وه‌كو ئۆپۆزسیۆن د ئه‌ڤ هه‌لبژارتنه ،پاش هه‌ڕفینا ئێكه‌تیا سوڤیه‌تی ده‌لیڤه‌كا بێ وێنه‌ی������ه د مێژوویا جورجیادا ،كو ئه‌ڤ������ه ئێكه‌مین جار‌ه ده‌ستهه‌الت ب ڕێكا دیموكراسی و ئاشتیانه د ناڤبه‌را ئالیێن ێ ژی ركبه‌رێن سیاس������یدا بهێته ڤه‌گوهاس������تن .ئه‌ڤێ ره‌وش ێ هه‌ڤركیا هه‌لبژارتنان ل ده‌ڤه‌را قوقاز سه‌روبن كر رێبازا ب و جورجیا به‌ر ب دیموكرسیه‌تا راسته‌قین‌ه ئاراسته‌كر. ێ لسه‌ر دفنا هه‌روه‌س������ا ئه‌ڤ هه‌لبژارتنه ،مینا مس������ته‌ك ێ كو ل س������اال 2003سه‌ركێش������ییا ساكاش������ڤیلی ب������وو ،ی شوره‌ش������ه‌كا گولگولیا الیه‌نگیر بۆ ده‌وله‌تێن رۆژئاڤا په‌یڕه‌و ێ ناڤخۆیی و كری .كو هه‌ر ل وی سه‌رده‌می هه‌تا نها ژ ئالی دهرڤه ژماره‌كا جه‌مسه‌رگیر و نامۆ بوو.
36هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
میخائیل ساكاشڤیلی ئه‌و مرۆڤ������ێ ساكاش������ڤیلی د هه‌لبژارتناندا ش������كاندی ێ 56سالییه ،كو سامانه‌كێ زێد‌ه مه‌زن د كه‌رتێن بلیونێره‌ك ێ حنێر ههیه، ێ مودێرن تایبه‌تدا هه‌ی������ه ،كومه‌كا مه‌زنا هونه‌ر ێ گیان������ه‌وه‌ران ژ پاتریق و زیبرا و خه‌زاالن ێ مه‌زن باخچه‌ك هه‌ی������ه .ئیڤانیش������یڤلی ئهڤه بتنێ ئێك س������ال‌ه تێكه‌لی جیهانا ێ ئۆپۆزسیۆنێ مه‌زن پێكئینا. سیاسی بووی و به‌ره‌ك د كونگره‌كێ ڕۆژنامه‌ڤانیدا ،ئیڤانیش������یڤلی گۆت كو پێتڤیه ێ خۆبه‌رده‌ت ،ئه‌ڤێ ساكاشڤیلی ده‌ملده‌ست دهس������ت ژ كار ێ جورجیا ئێخیت‌ه د چه‌ن������دێ ژی چ ئه‌گه‌ر بۆ نینه .ئه‌ڤ������ه د ێ ئیڤانیشیڤلی ێ داهاتی د گێله‌ش������وكه‌كا سیاسیدا .په‌رله‌مان وه‌كو س������ه‌رۆكێ وه‌زیران ڕاس������پێریت .دڤێت ساكاش������ڤیلی ێ ێ پێدچیت وه‌كو تیور ره‌تبكه‌ت ،ئهڤه ژی د په‌سه‌ند بكه‌ت ،ل ئالوزیه‌كا ده‌ستووری په‌یدا كه‌ت. لێ (رافائیل گلوكس������مان) كو ئێك‌ه ژ مه‌زن‌ه شیره‌تكارێن ێ گۆت( :ساكاشڤیلی هه‌ول ناده‌ت ئاسته‌نگان بۆ سه‌روكاتی ێ ئیڤانیشیڤلی په‌یدا بكه‌ت ،ههرچهنده ساكاشڤیلی ژ ئه‌نجامــ ێ پشتراست ئهوه كو هه‌لبژارتنان گه‌له‌كێ بێزاره .لێ تش������ت ێ د هه‌لبژارتناندا ناكه‌ت و دژی ئیرادا ئه‌ڤ مرۆڤ‌ه زه‌غه‌لی������ ێ خۆ ره‌فتارێ ناكه‌ت). میلله‌ت پرسیارا مه‌زنا سیاسی ئهوه كا ئیڤانیشیڤلی و ساكاشڤیلی ێ پێكڤه كه‌ن یان نه .ل ده‌مێ هه‌وا هه‌لبژارتناندا ێ هه‌ڤكاری د گه‌له‌ك تاسب و نه‌حه‌زێن ئێكبوون .وه‌سا دیاره كو پێكناكه‌ن. ئیڤانیشیڤلی چاكسازیێن به‌رفره‌هێن ساكاشڤیلی ب نوكت‌ه و
ێ پێكه‌نین وه‌س������فدكرن و د گۆت حوكمێ وی لسه‌ر دره‌وا ی راوه‌ستیای بوو. ێ ێ جورجیا سه‌رۆك هه‌تا دوماهیا تێرم ل دوڤ ده‌ستوور ێ ێ لس������ه‌ر كورس������یكا ده‌ستهه‌الت خۆ ل ئۆكتوبه‌را بهێت د ێ بۆ ێ س������ه‌رۆكاتی ێ ژ سس������ته‌م مینیت .پاش������ان جورجیا د ی هێت‌ه گوهوری������ن .ل ئه‌ڤان 12مه‌هێن ێ په‌رله‌مان سس������ته‌م داهاتی دڤێت ساكاشڤیلی و ئیڤانیشیڤلی پێكڤه كاربكه‌ن و د بیاڤێ سیاسه‌تا دهرڤه و بودجه‌یدا شیره‌تكاربن. سیاس������ه‌تمه‌دار دبێژن د به‌رژه‌وه‌ندا هه‌ردواندای‌ه پێكڤه ێ هاریكاربن .دڤێت ئیڤانیشیڤلی لسه‌ر پشككرنا ده‌ستهه‌الت رازی بیت و وه‌سا ته‌ماش‌ه بكه‌ت كو قوناغه‌كا ڤه‌گوهاستنێی‌ه بۆ وه‌رگرتنا ته‌واوا ده‌ستهه‌التێ. ێ ت������ه‌واوه ،لێ ژ راس������ته ساكاش������ڤیلی نه دیمۆكراته‌ك ئۆتۆكرات������ێ دیمۆكراتت������ره .د ئۆتۆكراتیه‌تێدا ئۆپۆزس������یۆن نكاری������ت د هه‌لبژارتناندا بس������ه‌ركه‌ڤیت .هنده‌ك د ترس������ن ێ ئوكرانیا (فیكتۆر كو ره‌نگــه ئیڤانیش������یڤلی وه‌كو س������ه‌روك یاكونوڤی������چ) ره‌فتار بكه‌ت و س������زایێن قه‌زائی دژی نه‌یارێن خۆ یێن سیاس������ی یێن سه‌رنه‌كه‌فتی وه‌رگریت .دابه‌شبوونێن م������ه‌زن ل وه‌الت������ی جهێ گه‌فێیه .تول������ه و تولڤه‌كرن نه به‌س لس������ه‌ر ئاس������تێ جادێ ،به‌لكو هه‌تا د ناڤا سیاسه‌تمه‌دارێن ێ داهاتیدا ژی گومان ێ نوو ی (خه‌ون������ا جورجی) ل په‌رله‌مان ههیه .ههرچهنده ئیڤانیش������یڤلی دبێژیت كو هیچ دویڤچوون و ێ به‌رپرس������ێن حكومی ناهێت ئه‌نجامدان لێپرسین ده‌رحه‌قــ ژبلی كه‌سێن یاسا شكاندین. ێ به‌رس������ڤ ئهوه كا دێ سیاس������ه‌تا پرس������یاره‌كا دی یا ب ێ چه‌وا ئیڤانیشیڤلی به‌رامبه‌ری روسیا ب چ ئاراست‌ه بیت .د ژی س������ه‌ره‌ده‌ری د گه‌ل ده‌وله‌تێن رۆژئاڤا و قولپا ناتۆ كه‌ت. لێ س������وزدای‌ه كو په‌یوه‌ندیان دگه‌ل روسیا فالدیمێر پۆتینی ێ هه‌ولده‌ت روسیا رازی بكه‌ت خۆشبكه‌ت .ئیڤانیش������یڤلی د كو حه‌زێن سیاس������ی یێن جورجیا هیچ مه‌ترسیان بۆ روسیا په‌یدا ناكه‌ت. روسیا ب ئه‌ڤان ئاخفتنان یا دلخۆشه ،دبێژیت د شیاندایه په‌یوه‌ندیان نوو بكه‌ن ،ئه‌وێن ژ ئه‌نجامێ ش������ه‌رێ روسیا - جورجیا ل س������اال 2008نه‌ما بووین .ئاخفتنكه‌رێ پۆتینی (دمیتری پوس������كوڤ) دبێژیت( :ئ������ه‌و چاڤه‌ڕێی په‌یوندیێن موكوم و دوس������تانه دگه‌ل جورجیا دكه‌ن .سه‌ركردایه‌تیه‌كا نوو دێ بۆ مه تش������ته‌كێ گه‌له‌ك ب������اش و گه‌له‌ك پۆزه‌تیڤ بیت .ئه‌گه‌ر ئه‌و سیاس������ه‌ته‌كا ژیرانه لژێر سه‌ركردایه‌تیه‌كا ن������وو په‌یڕه‌و بكه‌ن ،دێ گه‌ل������ه‌ك كه‌نالێن مفادار بۆ هه‌ردوو ده‌وله‌تان ڤه‌بن .هه‌ژی گۆتنێیه كو روس������یا په‌یوه‌ندیێن خۆ دگه‌ل جورجیا بڕی بوون ژ سه‌ده‌ما شه‌رێ لسه‌ر ئۆسیتیا باشوور ل ساال . 2008 (فالدیمێر پۆتین) و (دێمێتری مێدڤێدڤ)ێ س������ه‌رۆكێ
ئه‌نجومه‌ن������ێ نها یێ وه‌زیران كو ل س������ه‌رده‌مێ ش������ه‌ری س������ه‌روكێ روس������یا بوو ،رازی نه‌بوون دگه‌ل ساكاشڤیلی باخڤن و دانوس������تاندنێ بكه‌ن .ئیڤانیش������یڤلی دیار كر كو هن������ده‌ك هه‌نارده‌یێن وان مینا ئاڤ������ا كانزایی و كحولی یێن روس������یا ل س������اال 2006بلوكدار كرین ،رهنگه جاره‌كا دی ده‌ستپێبكه‌نه‌ڤه. پێش������بینی دهێت‌ه كرن كو په‌یوه‌ندی ل ژێر دهس������تهه‌التیا ئیڤانیش������یڤلی س������اخ و ئه‌كتیڤ ببن ،یێ كو س������امانێ خۆ ل روس������یا ل سالێن نۆتادا وه‌رار كری( .پیسكوڤ) دبێژیت كو ێ به‌ری هه‌لبژارتنان هیچ په‌یوه‌ندی ب (ئیڤانیش������یڤلی) كرملن ێ ڤ‌ه نه‌بوویه .هه‌روه‌سا دبێژیت( :ئه‌م ئه‌وی نانیاسین ،ئه‌م د ژ نێزیك ته‌ماش������ای ئه‌نجامێن په‌رله‌مانێ جورجیا كه‌ین ،كو ێ گورانكاریانه). خه‌لكێ وێ شه‌یدای ژ ئالیه‌كــێ دی ،ژێده‌رێن حكومه‌تا جورجیا دان‌ه زانین كو ئه‌وان قه‌ت پێش������بینیا دوڕاندنا هه‌لبژارتنان نه‌دكر .د هه‌موو ێ بوو. ڕاپرسیاندا حزبا ساكاشڤیلی ل پێشی د كاسێته‌كا ڤیدیۆییدا ل 19ی سێپتێمبه‌رێ هاته پیشاندان كو ئه‌فس������ه‌ره‌كی به‌ندكری ئه‌شكه‌نجه‌ددان و كارێن كرێت ل گه‌ل دكرن ،ئه‌ڤێ كارتێكرنه‌كا دژوار لس������ه‌ر رایا گشتی كر ێ قولپین. و دهس������تهه‌الت گرفتار كر و خه‌لك ژ دهس������تهه‌الت زێده‌باری كه‌نیس������ا ئۆرسۆدۆكسی یا جورجی ژ سیاسه‌تێن به‌ره‌لالیێن چڤاكــی یێن حكومه‌تێ رازی نه‌بوون و پشته‌ڤانیا ێ كر. ئۆپۆزسیۆن ژێده‌رێ������ن حكومه‌تێ دبێژن (هه‌ڤپه‌یمانێن خه‌ونا جورجی) ێ 84كورس������یا به‌رامبه‌ری 66كورس������یا بۆ ( )UNMد د په‌رله‌مانی������دا دێ بده‌س������تخۆڤه ئین������ن .هه‌ر ش������ه‌ش حزبێن هه‌ڤپه‌یمانا ئیڤانیش������یڤلی ب رێژا %51ژ ده‌نگان سه‌ركه‌فتن به‌رامبه‌ری %41بۆ ( )UNMو %8ژی بۆ پارتێن دی. ب هه‌زاران ژ الیه‌نگرێن خه‌ونا جورجــی ل شه‌ڤا راگه‌هاندنا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان دارژیان‌ه سه‌ر جادێن تبلیسا پایته‌خت و مه‌یدان������ا ئازادی و ئاالیێ ش������ینێ ئیڤانیش������یڤلی بلنكرن و ێ گێران( .تێری پێرادزی) گۆت: ئاهه‌نگا خۆش������یا سه‌ركه‌فتن (یا راس������تی بیت پڕانیا خه‌لكێ ده‌نگێ خۆ دا ئیڤانیشیڤلی، چونكی ساكاش������ڤیلی هیچ دایه‌لۆگ نه‌دكر ،به‌س تاكره‌وی و مۆنۆپۆلی دكر).
ژێده‌ر:
- Telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ georgia/9581190/Georgia-election. - The Guardian.co.uk, Tuesday 2 October 2012 - The Guardian, Sunday 30 September 2012
تشرینی یه‌كه‌می 37 2012
گه‌فێن ئاسیشا هه‌لبژاتنان و شروڤه‌كرنا وێ
وه‌رگێران :ئه‌ڤراز عومه‌ر
ێ هه‌لبژارتنان وه‌سا حوكمی دكه‌ت كو بۆ هنده‌ك خورست گه‌فێن ئه‌منی به‌رامبه‌ری؛ پش������كداران ،ژێرخانه ،پێزانین و كه‌ره‌ستان یا الواز بیت. پێتڤیه پێڕابوونێن ش������روڤه‌كرنا ئاسایش������ا هه‌لبژارتنان ل دوڤ پێزانی������ن و پس������پوریا ڤه‌رێژا بیاڤێ������ن جۆراوجۆر ێ بلن������دێ گه‌هاندن و بی������ت .ژ فاكته‌رێن گرنگ ژی ئاس������ت هه‌ماهه‌نگی������ا دناڤبه‌را ئاژانس������ێن به‌رپرس������ێن رێڤه‌به‌ریا ئاسایش������ا هه‌لبژارتنانه .پالندانان و شروڤه‌كرنا ئه‌منی ل ێ به‌ری هه‌لبژارتنان مه‌حاله ئێكس������ه‌ر یا كاریگه‌ر بیت ده‌م ێ بیت. ێ پش������تگه‌رمی ستراتیژێن كارڤه‌دان و نابیت ژی بتن ێ به‌ری دیتنا پێشوه‌خت و سه‌رنه‌گرتنا مه‌ترسییێن ئاسایش سه‌رهلبده‌ن و كێمكرنا كاریگه‌ریا وێ یان ده‌لیڤا رودانا وێ، پێكول و ئارمانجه‌كا ستراتیژی بۆ هه‌ر ئێك ژ ده‌ستهه‌التێن ێ یێن ئه‌منییه. هه‌لبژارتنان و هه‌ڤالبه‌ندێن و پروسێس������ا هه‌لبژارتنان ژ زنجیره‌كا ئال������وزا كردارێن ێ ناس������ه‌ره‌كی یێن پێكڤه په‌یوه‌ست پێكدهێن ،كو ب ئاوایه‌ك گشتی ئه‌ڤێن خوارێ ڤه‌دگریت: ێ بازنه‌یی ،هوش������یاركرنا هاوالتیان، دیاركرن������ا س������نور هوشیاركرنا ده‌نگده‌ران ،توماركرنا ده‌نگده‌ران ،توماركرنا ێ ه������ه‌وا هه‌لبژارتنان، حزب������ان ،ناڤكرنا كاندی������دان ،واده‌ی پروسێس������ا ده‌نگدان������ێ ،كومك������رن و هه‌ژمارتن������ا ده‌نگان، چاره‌س������ه‌ركرنا ناكوكیێ������ن هه‌لبژارتنان ێ و راگه‌هاندنا ئه‌نجامان ب ش������ێوه‌یه‌ك ێ بازنه‌یی فه‌رمی .ئه‌گه‌ر دیاركرنا سنور بهێته زربه‌هركرن (كو پڕانیا جاران پاش ێ س������ه‌رژمێریا هه‌ر ده‌ھ س������االن جاره‌ك دهێت) ئه‌ڤ پروسێس������ێن ناسه‌ره‌كی ب ێ دی ل هه‌موو خولێن ئاوایه‌كی یان ئێك هه‌لبژارتنان سه‌رهلدده‌ت. ب������ۆ هه‌ر ئێ������ك ژ ئه‌ڤان پروسێس������ان س������اخله‌تێن خۆ هه‌نه كو ل دوڤ گه‌فێن ج������ودا و جۆراوجۆر كارتێكرن لس������ه‌ر دهێته‌كرن :رێب������ازا تایبه‌تا په‌یره‌وكرنێ، كارتێكرنا ئالوگورا دناڤبه‌را پروسێسێن ناس������ه‌ره‌كی و كاودانێ������ن تایبه‌تێن هه‌ر
38هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
ێ ده‌ردورێ هه‌ر هه‌لبژارتنه‌ك������ێ .س������ه‌رباری بارودوخ������ ێ رهنگه بله‌ز بهێته گوهورین ،ئهڤه ژی دخازت‌ه هه‌لبژارتنه‌ك دیاركرن������ا بله‌ز بۆ به‌راهیان (أولوی������ات) یان ژی ژێبرن و دلیتكرنا وان ژ ڕاد‌ه و ئه‌گه‌رێن س������ه‌ره‌كی یێن ئه‌منی .ل ێ یه‌كێ ،ش������روڤه‌كرنا گه‌ف و مه‌ترس������یان نه به‌س دوڤ ڤ ێ بویه‌ره‌كا س������اده‌ی‌ه به‌لكو گرنگی������ه‌كا بهردهوامه ل ده‌م ئه‌نجامدانا پروسێسا هه‌لبژارتنان. ێ هه‌لبژارتن������ه‌كا دیاركریدا چه‌ند جورێن رهنگه ل ده‌م گه‌فێن ئه‌من������ی ب هه‌ردوو كارتێكرنێ������ن الیه‌نێن په‌یكه‌ری و كاودانێن پروسێس������ا هه‌لبژارتن������ان ده‌ركه‌ڤن .دیزاین و ێ پروسێسا هه‌لبژارتنان مینا ژێگرتنا نه‌خشه‌دانانا په‌یكه‌ر ێ هه‌لبژارتنان ،رهنگه گه‌فێن ده‌ستنیشانكری زێد‌ه سسته‌م ی������ان كێم بكه‌ت .بۆ نمونه ،سس������ته‌مێ هه‌لبژارتنان یێ كو ێ نیشتمانی ێ (س������نور ئێك ژ ده‌ڤه‌ره‌كا نیش������تمانی یا بتن ئێك یه‌كه‌ی������ا هه‌لبژاتنان پێكدئینیت) بكاردئینیت ،ڕێ بدهته ێ ده‌نگدانێ بده‌ن، ده‌نگده‌ران ده‌نگێن خۆ ل هه‌ر بنگه‌هه‌ك ێ راس������ته‌وخۆ بۆ هاندانا ده‌نگده‌ران بۆ حافز و پالده‌ره‌ك ێ ێ د هه‌مان سنوردا پێش������كه‌ش نه‌كه‌ت -د ڤه‌گوهاس������تن لس������ه‌ر هژمارتنا ده‌نگێن دوماهیێ هێت‌ه حس������ابكرن بێی ێ ده‌نگ لێدای. گوهدانا جه ێ دی ،رهنگه ئه‌ڤ رێكخس������تنه دهس������تویریا ژ ئالیه‌ك
كوچبه‌ریا ب زۆری بدهته ده‌نگده‌رێ پێگه‌هشتی ژ ده‌رڤه‌ی ێ نیش������تمانی ،ئهڤه ژی دێ بیت‌ه ئه‌گه‌را قه‌ده‌غه‌كرنا توخیب ێ به‌ش������داریكرنا وی .ئه‌ڤ س������یناریوی‌ه ژ ئالیێ ئه‌منیڤ‌ه د ره‌نگڤه‌دانا مه‌ترسیه‌كا زێده‌یا رێكخستنێ لسه‌ر پروسێسێن ێ قوناغێ������ن توماركرنا ێ لس������ه‌ر س������نوری ل ده‌م زالبوون ێ ده‌نگده‌ران و پروسێس������ا ده‌نگدان������ێ د هه‌ر هه‌لبژارتنه‌ك دا ڤه‌ده‌ت. ێ كارتێكرنێ ل ئاست و ئه‌وله‌ویاتێن مه‌ترسیێن كاودان د س������ه‌پاندی ژ ئالیێ هه‌موو گه‌فان ل هه‌ر هه‌لبژاتنه‌كێ و ل هه‌ر قوناغه‌كێ ژ قوناغێن پروسێسا هه‌لبژارتنان كه‌ت ،بۆ ێ نموونه ،ده‌مێ هه‌لبژارتنێن دووباره هه‌لبژارتنا سه‌روكاتی دهێت‌ه سازدان (ركابه‌ریا دوو كاندیدێن دوماهیك) كوشتنا سیاس������ی دێ مه‌ترس������یه‌كا مه‌زنا گه‌فێ پتر ژ هه‌لبژارتنا س������ه‌دان په‌رله‌مانتاران بۆ كومه‌ال نیش������تمانی په‌یدا كه‌ت. ب هه‌مان ش������ێوه ،ئه‌گ������ه‌ر بجهئینان������ا هه‌لبژارتنان وه‌كو به‌ش������ه‌كێ رێكه‌فتناما ئاشتیێ پاش ب دوماهیكئینانا كێشا ێ مه‌ترسیێ خراب ێ ئالیه‌ك و ڤه‌كێش������انێ ب رێڤه‌چوو ،د ێ خۆدان مێژوویه‌كا به‌رده‌واما لسه‌ر هه‌لبژارتنان ل وه‌الته‌ك هه‌لبژارتنێن دیموكراسی په‌یدا كه‌ت. ێ ئێكان‌ه بۆ نه‌خشه‌كێشانا رێبازا مه‌ترسیێن شێوازه‌ك هه‌لبژارتن������ان ههیه ،ئه‌و ژی ب ده‌ستنیش������انكرنا توخمێن گه‌ل������ه‌ك مه‌زنێن نازك د ئ������ه‌رك و كاریدا (میلله‌ت ،ژێرخانا ئابوری ،پێزانین و كه‌ره‌س������ته) ك������و هه‌لبژاتن بێی ئه‌وان ناهێت������ه ئه‌نجام������دان .وه‌كو ده‌ره‌نج������ام ،كاودان و ئالیێن ێ په‌یكه‌ری یێن هه‌لبژارتنان دێ خۆ لسه‌ر قوناغا پروسێس س������ه‌پینن كا چ ژ ئه‌ڤان توخمان یێ گرنگه ،تایبه‌ت ئه‌گه‌ر پێتڤی ب گوهورینا دناڤبه‌را پروسێس������ێن ناسه‌ره‌كی بوو. هنده‌ك هه‌لبژارتن ب خورس������تێ خۆ شیانا پتر گونجاندنا خۆ به‌رامبه‌ری هنده‌ك جورێن هێرش������ان ههیه .بۆ نموونه، ێ ێد ش������كاندنا س������ندوقێن ده‌نگدانێ ل بنگه‌هێن ده‌نگدان ئاس������ته‌نگان ب������ۆ ش������یانا دهس������تهه‌التێن هه‌لبژارتنان بۆ به‌رهه‌ڤكرن������ا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتن������ان په‌داكه‌ت یان په‌یدا ناكه‌ت. ێ مه‌زن دهێت‌ه كارتێكرنا ئه‌ڤان هێرش������ان ب ئاوایه‌ك������ گوهورین و یا جودای‌ه و لسه‌ر هه‌موو فاكته‌رێن په‌یكه‌ری و ێ هه‌ستیار) كاودانان رادوه‌ستیت .جوداكرنا گه‌فێن (ئه‌رك ژ ئه‌وان گه‌فێن د شیاندایه ژێ تێپه‌رن پێنگاڤه‌كا سه‌ره‌كی‌ه ێ هه‌لبژارتنان بۆ مه‌ترس������ی و دیاركرنا د ئاڤاكرنا فایل������ ئه‌وله‌ویاتان.
ده‌ره‌نجامێ ئه‌ڤان هه‌ڤركیێن ئاس������ایی ،ل ئه‌ڤان سالێن كێمێن چووی������ی چه‌ند رێنمایێن نوو ب������ۆ هه‌ڤركیێن ئه‌منی هاتین������ه دانان ،ژ وان������ه ژی تیرۆرا نێڤده‌وله‌ت������ی و تاوانا رێكخستی.
تیرۆرا نێڤده‌وله‌تی
ئێك ژ كاروبارێن گه‌له‌ك دیار د دیموكراس������یه‌تێدا ،ئهوه رهنگه گه‌ل������ه‌ك گه‌ف و نه‌رازیب������ون ژ گروپێن جودا جودا ده‌ركه‌ڤ������ن ،ئه‌و گروپێن كو هوكارێن وان هیچ په‌یوه‌ندی ب به‌رژه‌وه‌ندیا نیشتمانیا هه‌لبژارتنان نینن .ل ئه‌ڤان رودانێن دوماهیێ ،دیار بوو كو تیرورس������تێن نێڤده‌وله‌تی ش������یانێن (هێرشێن ترس������دار) سه‌خمه‌راتی ئه‌جێندا و بانگه‌شا خۆ ێ ێ ل ده‌م ی������ا تایبه‌ت هه‌ن������ه .چڕیا داپوش������ینا راگه‌هاندن ێ به‌رفره‌ھ هه‌لبژارتن������ان ئه‌و واده‌یه هه‌موو ب ش������ێوه‌یه‌ك چاڤه‌ڕێ دكه‌ن ،ئهڤه ژی ده‌لیڤه‌كا زێرین بۆ روودانا ئه‌ڤان جور‌ه هێرشان پێشكه‌شدكه‌ت.
تاوانا رێكخستی
ێ ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان په‌یدا گرژیێن سیاسی یێن ده‌م دبن ده‌لیڤه‌كا پڕ بها پێشكه‌ش������ی گروپێن تاوانا رێكخستی دكه‌ن ،د وی ده‌میدا كو گه‌له‌كا ب زه‌حمه‌ت‌ه دهس������تهه‌الت بكاری������ت توندوتیژیا ژ ئه‌گه‌رێن سیاس������ی ژ توندوتیژیا ژ ێ جوداو ێ تاوانێ ژ هه‌ڤدوو جودا بكه‌ت .ژ تش������ت ئه‌گ������ه‌ر هه‌ڤدژ ،رهنگه گروپه‌ك هه‌ولبده‌ت هنده‌ك هێرشان بۆ مه‌ره‌مێن ێ كارێن وان وه‌كو تاوانه‌كا پوخت‌ه سیاسی ئه‌نجامبده‌ت ،ل بهێته شروڤه‌كرن ،د هه‌ڤده‌مدا رهنگه ئه‌و گروپێن حه‌زدكه‌ن ێ سیاسی بهێته تاوانان بكه‌ن كارێن وان ل پش������ت روویه‌ك ێ پترێ خه‌مدار ،ئ������ه‌ڤ به‌رژه‌وه‌ندیه د ڤه‌ش������ارتن .تش������ت ێ و هه‌ڤڕكی������ێ نزیك هه‌ڤدوو كاودانێن پش������تی ركه‌به‌راتی ێ دبن ،كو یا ئاش������كه‌رای‌ه گروپێن تاوانا رێكخستی ب كار ره‌ڤاندنا كه‌س������ا و فروتنا بارمتا بۆ گروپێن سیاسی ڕادبن ژ پێخه‌مه‌تی به‌هایێن بانگه‌شه‌كرنێ. ێ ژێگرتنا ش������ێواز و بابه‌تێن كومكرنا پێزانینان ل ده‌م هه‌لبژاتنان ،دڤێت به‌رامبه‌ری گونجاندنا ڕاڤه‌كرنا وان وه‌كو ێ سیاسی و كارڤه‌دانا ئه‌گه‌ریی یا نازك و هه‌ستیار نیازه‌ك بیت .ب هه‌مان ش������ێوه دڤێت داكوكیا زێد‌ه لسه‌ر رێبازێن دهێن‌ه دانان هه‌بیت.
سه‌رچاوه:
http://aceproject.org
تشرینی یه‌كه‌می 39 2012
به‌ره‌‌نگاربوونه‌وه له‌گه‌ڵ هه‌واڵ ی نادروست و نه‌رێنی
و :له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها
هه‌ندێ جار میدیاكان به ئه‌نقه‌س������ت هه‌ندێك هه‌واڵ باڵوده‌كه‌نه‌وه كه ڕاس������ت نین ،ب������ه‌اڵم زۆربهی جاران هه‌واڵی نادروس������ت به ههڵه ڕاپ������ۆرت ده‌كرێت .ئه‌گه‌ر له ڕاپۆرتێکدا قس������ه‌یه‌كی ئێوه به ههڵه یا زانیارییه‌كی ههڵه سه‌باره‌ت به ئێوه باڵو كرایه‌وه ،به زووترین كات ده‌ستبه‌كار به. زانیاریی������ه نادروس������ته‌كان ل������ه ڕێگ������هی میدی������ا دیجیتاڵییه‌كانه‌وه ڕاس������ت بكه‌نه‌وه ،ی������ا په‌یوه‌ندی به په‌یامنێر یا نووس������ه‌ری هه‌واڵه‌كه‌وه بكه‌ن .هه‌ڕه‌ش������ه له كه‌س مه‌كه‌ن ،به‌ڵگه‌ی پێویس������ت پێش������كه‌ش بكه‌ن و ئه‌مه‌ش بزانن كه هه‌ر ش������تێك بۆ ڕاس������تكرده‌نه‌وه‌ی هه‌ڵ������ه‌كان ده‌ڵێن ،ده‌توانێت ببێت ب������ه ڕاپۆرت .ئه‌گه‌ر له گ������ه‌ڵ په‌یامنێر یا ئه‌و كه‌س������هی ك������ه هه‌واڵه‌كه‌ی باڵوكردۆته‌وه نه‌گه‌یش������تنه هی������چ ئه‌نجامێك ،ئه‌و كاته ده‌توانن سه‌ردانی سه‌رنووسه‌ر بكه‌ن .ده‌توانن داوای وه‌درۆخستنه‌وه یان ڕاستکردنه‌وه بکه‌ن ،ژماره‌یه‌ک له به‌رپرسانیش وا ده‌که‌ن. به‌اڵم زۆر كه‌س بڕوایان وایه كه ئه‌م ئیش������ه له‌گه‌ڵ دووباره‌كرد‌نه‌و‌هی بابه‌ته‌كه ،زانیارییه نادروسته‌كان له هه‌واڵه‌كاندا جێگیر ده‌كات .له‌گ������ه‌ڵ به‌ئینترنێتیبوونی میدیاكان ،هه‌واڵه نادروس������ته‌کان ده‌توانن بۆ هه‌میشه له‌به‌ر دهس������تی خه‌ڵكدا بمێنن������هوه .له‌به‌ر ئه‌مه داوای ڕاس������تكرد‌نه‌و‌هی هه‌واڵی نادروست ،لهوانهیه باشترین رێگه‌چاره بێت. به‌ڕێوه‌به‌ری په‌یوه‌ندییه‌كانی ڕێكخراوێكی ده‌وڵه‌تی فی������دراڵ ده‌لێ������ت ":كاردانه‌وه‌م په‌یوه‌ندی ب������ه توندیی هه‌ڵه‌وه ههیه" ئه‌و له‌باره‌ی س������ه‌ردێڕی هه‌واڵێك که به گشتی نادروست بوو ،به‌اڵم ڕێپۆرتاژه‌كه له بنهڕهتهوه دروست بوو ،هیچ كارێكی نه‌كرد .ئه‌و وتی" :گرینگیم به هه‌واڵه‌که نه‌دا ".ئه‌م ستراتیژییه له بارودۆخێک كه ههڵه له میدیا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی وه‌ك وێبالگیشدا ڕووبدات، 40هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
دروسته .كاربه‌ده‌س������تێكی وه‌زاره‌تی به‌رگری ده‌ڵێت: زۆربهی جار ڕاستكرد‌نه‌وه یا به درۆخستنی هه‌واڵێك له بارودۆخێكدا ڕووده‌دات ،كه وتار یا وێبالگنووس������ی مه‌به‌ست ئه‌وه‌نده ناسراوبێت كه جێگای سه‌ره‌نج بیت و لهوانهیه ببێته هۆی باڵوبوونه‌وه‌ی بابه‌تێکی تر. ههروهها له درێژه‌ی قس������ه‌كانیدا ئه‌مه‌شی لێ زیاد كرد :ل������ه‌م بارودۆخ������ه‌دا ئیمه‌یلێك������ی ڕه‌خنه‌گرانه له وته‌بێژه‌وه بۆ س������هرچاوهی هه‌واڵ ڕه‌وانه ده‌كرێت یا پرسه‌که به شێوازی كۆن ،به په‌یوه‌ندییه‌كی ته‌له‌فۆنی ب������ه دواداچوونی بۆ ده‌كرێت .ب������ه‌اڵم له‌م بارودۆخه‌دا تویتتێ������ر و تۆڕه‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی ت������ر ده‌توانن زیاتر كاریگه‌رییان هه‌بێت. به به‌كارهێنانی ت������ۆڕه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ده‌توانرێت زانیارییه ڕاس������ته‌كان به زووترین كات باڵو بكرێنه و رۆژان������ه‌ش نوێ بكرێنه‌وه .ب������ه که‌ڵکوه‌رگرتن له تۆڕه كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌کان ده‌توانرێ������ت به‌ب������ێ په‌یوه‌ندیكردنی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ سه‌رچاوه‌كانی هه‌واڵ یا په‌یامنێره‌كان كه ئه‌نجامی تێكچوونی په‌یوه‌ندییه‌كانی لێ ده‌كه‌وێته‌وه، هه‌ڵ������ه‌كان ڕاس������ت بكرێن������هوه و ناڕوونییه‌كانی������ش الببردرێن. له ڕێكخراوێكی حكوومی له ئه‌مریکا ،به‌رپرس������انی گه‌یاندن������ی زانی������اری بڕوای������ان وابوو ك������ه وته‌كانی به‌رپرس������ی ئه‌م رێكخراوه‌یه له الی������هن ڕۆژنامه‌یه‌كی ده‌ستڕۆییش������تووه‌وه به شێوه‌یه‌كی ته‌واو شێوێندراوه، به‌م شێوهیه هه‌ڵسوكه‌وت كرا .به‌ڕێوه‌به‌ری په‌یوه‌ندییه گش������تییه‌كانی ئه‌م ڕێكخراوه‌یه وتی :به‌رپرس������ی من نه‌یده‌ویست له‌م باره‌یه‌وه گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌نووسان بكات .له‌ب������ه‌ر ئه‌مه بالگێكی له باره‌یه‌وه نووس������ی و ڕاس������تییه‌كانی به بێ هێنانی ن������اوی ڕۆژنامه ،بابه‌ت و په‌یامنێره‌ک������ه ،باس كرد .دواتر ئ������ه‌و ڕۆژنامه‌یه له وتارێکدا هه‌ڵوێس������تی ئه‌و به‌رپرس������ه ده‌وڵه‌تییه‌ی که
به‌شێوه‌یه‌کی دروس������ت که ئه‌و جۆره له وێبالگه‌که‌دا هاتبوو ،باسی لێوه کردبووه. به‌رپرسی په‌یوه‌ندییه گشتییه‌كانی ئه‌م ڕێكخراوه‌یه دووپاتی ك������رده‌وه :كاتێك بیرده‌كه‌نه‌وه كه پێویس������ته ڕاس������تییه‌كان باس بكرێن ،میدی������ا دیجیتاڵی و تۆڕه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ئامرازی باش������ن بۆ باسكردنی بابه‌ت له الیه‌ن ئێوه‌وه. هه‌ڵه‌یه‌ك كه له میدیا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا باڵوده‌بێته‌وه، پێویست ناكات به جۆرێكی جیاواز له ههڵهی ڕۆژنامه یا ڕادی������و و ته‌له‌فزیۆن به‌دواداچوونی������ان بۆ بكرێت. به‌رپرس������ێكی زانی������اری گه‌یاندن������ی حكوومه‌تی وتی: هه‌ڵه‌كانی وێبالگنووس������ان به هه‌مان ش������ێوه‌ی ههڵهی میدیا نه‌ریتییه‌كان به‌دواداچوونیان بۆ ده‌كه‌ین .بابه‌ته بچووك������ه‌كان گرنگیان پ������ێ ناده‌ین و له‌گ������ه‌ڵ بابه‌ته گرنگه‌كان������دا ده‌که‌وینه ملمالن������ێ و كاتێك كه بابه‌تێک گرنگ بێت ،زانیارییه نادروس������ته‌كان به ش������ێوه‌یه‌كی چاالكانه و به خێرایی ڕاستیان ده‌كه‌ینه‌وه. خێرای������ی كارك������ردن زۆر گرنگ������ه و ده‌رفته‌كان������ی گۆڕینه‌وه خێراترن .وه‌اڵم و زانیارییه‌كان پێویسته به خێرایی بخرێنه ڕوو .به‌رپرس������ێكی وه‌زاره‌تی به‌رگری به ئاماژه‌كردن به ڕهوتی له‌سه‌رخۆیی ڕاستكرد‌نه‌وه‌ی هه‌ڵه‌كان له میدیا نه‌ریتییه‌كاندا وتی :ناتوانرێت تا كۆتایی ڕۆژ خۆ بگرین .ههروهها وتی :ئه‌گه‌ر زانیارییه‌كان به خێرای������ی له هه‌مان ڕۆژدا ڕاس������ت بكرێنه‌وه ،لهوانهیه كار له كار ترازابێت ،له‌ب������ه‌ر ئهوهی كه زانیارییه‌كان ب������ۆ ماوه‌یه‌ك له ئینترنێت������دا ماونه‌ت������هوه ،له‌به‌ر ئهوه دهس������تبه‌كاربوونی خێ������را بۆ نه‌هێش������تنی ناڕوونی یا ڕاس������تكرد‌نه‌و‌هی هه‌ڵه‌كان له میدیا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا، ئه‌وه‌نده گرینگه ،ئه‌وه‌نده‌ش ئاسانه. هه‌ندێ������ك جار یه‌كێ������ك له ڕێگاكانی هه‌ڵس������وكه‌وت له‌گ������ه‌ل باڵوبوون������ه‌وه‌ی زانیاریی������ه نادروس������ته‌کان گۆڕینی بابه‌ته‌که‌یه .كاتێك وێبالگنووس������ێک به‌ڕێگه‌ی ئیمه‌یلێکه‌وه ب������ه خاوه‌ن بیرۆكه‌كانی یه‌كێك له واڵتانی یه‌كیتی سۆڤیه‌تی پێش������وو هه‌واڵی تیرۆرکردنی یه‌كێك له ڕێبه‌ران������ی الیه‌نی ئۆپۆزس������یۆنی دا ،ئ������ه‌م ده‌نگۆ نادروس������ته به خێرایی له وێبالگه‌کاندا باڵوبۆ‌وه .ئه‌و به‌رهه‌ڵس������تکاره و وته‌بێژه‌که‌ی سێ هه‌ڵبژاردنیان بۆ خۆیان ده‌سنیشان كرد. به ڕاگه‌یاندنی هه‌واڵ������ی زیندووبوونی ئه‌م ڕێبه‌ره‌ی
الیه‌نی به‌رهه‌ڵس������تكار به‌رامبه‌ر به‌م هه‌واڵه ،لهوانهیه هه‌ڵوێست وه‌ربگرێت كه ئه‌م كاره ده‌یتوانی متمانه به هه‌واڵه درۆ‌كه بدات .هیچ كارێك نه‌که‌‌ن ،كه له‌وانه‌بوو ببێته هۆی خێراتر باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌م هه‌واڵه نادروسته، یا داوا ل������ه گرووپێكی ته‌له‌فزیونی بكرێت بۆ وێنه‌گرتن له كه‌سی به‌رهه‌ڵستكار به‌بێ ئاماژه‌دان بهو ده‌نگۆ بێ بنه‌مایه بۆ ئهوهی خه‌ڵ������ك بیبینن ،كه ئه‌و له ژیاندایه. له‌م باره‌یه‌وه گۆڕینی بابه‌ت و الدانی سه‌رنجی گشتی به بابه‌تێكی تر ،باشترین ڕێكار بوو. له حاڵه‌تێکدا ك������ه ده‌زانن بریاره ڕاپۆرتێكی درۆ یا نه‌رێنی باڵو ببێته‌وه،به‌ر له‌وه‌ی كه ڕه‌خنه‌گرانی ئێوه ده‌ستبه‌كار ببن ،پێویسته كه ئێوه بۆچوونی خۆتان بۆ گشت ده‌رببڕن .هه‌ركه ڕای گشتی به‌رامبه‌ر به پرسێك پێكهات ،گۆڕینی كارێكی ئه‌سته‌مه. داگ ویلسۆن یارمه‌تیده‌ری په‌یوه‌ندییه گشتییه‌كانی وه‌زی������ری به‌رگری له ده‌وڵه‌تی ئۆبام������ادا به ڕۆژنامه‌ی واشنتۆن پۆستی ڕاگه‌یاند :به سوودوه‌رگرتن له ئامرازه كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان ده‌توانی������ن به خێرای������ی به‌ره‌نگاری درۆگوتنه‌كانی دوژمن ببنه‌وه ،ههروهها وتی :خێرابوون و گشتبوون ،خاڵه به‌هێزه‌كانی ئامرازه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانن و له حاڵێکدا كه ده‌زانن په‌یاموه‌رگره‌كانیش ده‌رفه‌تی لێكچوویان ههیه ،ده‌توانن س������وود له‌م خاڵه به‌هێزانه وه‌ربگرن. ئه‌و خااڵنه‌ی که پێویس������ته له به‌رامبه‌ر هه‌واڵی درۆ و نه‌رێنی له‌به‌رچاو بگیرێن ،بریتین له: هه‌م������وو بابه‌ته‌كه ڕابگه‌یێن������ه .یه‌كه‌م كه‌س به كهبابهتهكه ده‌گێڕیته‌وه و خۆتان ڕای بگه‌یێنن. ئه‌و ڕۆژنامه كۆنه بێنن������هوه یادتان كه ده‌یگووت:"هه‌رگی������ز له‌گه‌ل كه‌س������ێكدا تێمه‌كه‌ون ك������ه جه‌وهه‌ر ب������ه به‌رمیل ده‌كڕێ������ت ".ئهوه ب������ه‌و مانایه‌یه كه له‌گه‌ڵ میدیاكاندا مه‌که‌ونه ملمالنێ .به‌بێ ئهوهی كه كه‌سێك تاوانبار بکه‌ن ،هه‌واڵی نادروست ڕاست بكه‌نه‌وه. سه‌رچاوهhttp://iipdigital.usembassy.gov :
تێبین���ی :ئه‌م بابه‌ته به‌ش������ێکه له "نووس������ینگه ی ڕۆژنامه‌وان������ی له س������هردهمی دیجیتاڵی"دا كه له‌الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ی پرۆگرامه‌كانی زانیاریی نێوده‌وڵه‌تی باڵو بۆته‌وه. تشرینی یه‌كه‌می 41 2012
ڕاپرسی چییه؟ و :شه‌یدا عه‌زیز یه‌كێ������ك له‌و دهس������ته‌واژانه ،له ڕاس������تیدا یه‌ك������ێ ل������ه‌و میکانیزمانه‌ی كه ل������ه مه‌یدانی سیاسه‌تدا به‌كار ده‌هێنرێت" ،ڕێفراندۆم" یان "ڕاپرسی"یه .ڕاپرسی ،واته گهڕانهوه بۆ ڕای گشتیی خه‌ڵك و به‌ده‌ستهێنانی ڕای ئه‌وان له باره‌ی پێویس������تبوون یان پێویست نه‌بوونیان، ههروهها ناوه‌ڕۆک و چوارچێوه‌ی له یاس������ای ئاس������ایی یان سه‌ره‌كی ،پرس������ێك‌ه له پرسه گرنگه‌كانی كۆمهڵگه .له ڕاس������تیدا ڕاپرسی ڕێگایه‌ك‌ه بۆ کارتێکه‌ریی ڕاس������ته‌وخۆی مافی دهس������ه‌اڵتدارێتیی خه‌ڵك له ڕێی خۆیانه‌وه ،له سیسته‌مه سیاسییه دیموكراتییه‌کاندا. به ئاڵۆزبوونی باری ژیانی گش������تیی خه‌ڵك ،كۆمهڵگه له جیاتی ئهوهی كه خۆی ڕاس������ته‌وخۆ له‌مه‌یدانی ش������اردا كۆببنه‌وه و ئیداره‌كان به‌ڕێوه‌بب������هن ،چه‌ند نوێنه‌رێكیان بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو و به مه‌به‌ستی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م كاره هه‌ڵده‌بژارد که له ڕاستیدا ئه‌وان مافی ده‌سه‌اڵتدارێتی به‌سه‌ر چاره‌نووسی خۆیان داوه‌ته ده‌ست ئه‌و نوێنه‌رانه‌وه. به‌م جۆره له‌گه‌ڵ په‌س������ندكردنی ئه‌م ش������ێوازه دیموكراسییه ناڕاس������ته‌وخۆیه له جیاتی دیموكراس������یی ڕاس������ته‌خۆ ،ئه‌وان ل������ه هه‌ندێك بواردا خۆیان ل������ه مافی ده‌ربڕین������ی ڕاوبۆچوونی ڕاس������ته‌وخۆ له پرسی كۆمهڵگه پاراس������تووه ،كه ئه‌م پرسه له یاس������ای س������ه‌ره‌كیی زۆربهی واڵته‌كان له ش������ێوه‌ی ڕاپرسی و ڕێفران������دۆم به‌دیار كه‌وتووه .ب������ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و بابه‌ت و ئه‌نجامی به‌ده‌ستهاتوو له گه‌ڕانه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆ به ڕای گشتیی خه‌ڵك ،ڕاپرسی چه‌ندین شێوازی جۆراوجۆری له‌خۆگرتووه. ئه‌گه‌ر ئامانج له ئه‌نجامی ڕاپرسی ده‌رباره‌ی بابه‌تێك بێت ،كه ته‌نها بۆ به دهس������تهێنانی ڕاوبۆچوونی خه‌ڵك له‌سه‌ر ئه‌م پرسه بۆ زه‌مینه‌سازی و گۆڕینی بۆ یاسا به‌بێ پێویستبوونی ئه‌نجامی ده‌نگی گشتی بێت ،ئه‌وا پێی ده‌ڵێن "ڕاپرسیی ڕاوێژکاریی ".له‌م بواره‌دا ئه‌گه‌ر خه‌ڵك بهو پرس������یاره‌ی كه له ڕاپرسیدا خراوه‌ته ڕوو ده‌نگ������ی ئه‌رێنی پێ بده‌ن ،بۆ پێویس������تبوون ب������ه ئه‌نجامی ڕاپرسی و گۆڕینی بۆ یاسا ،دهبێت ئه‌م بابه‌ته قۆناغی ئاسایی به یاس������اییکردنی تێپه‌ڕێنێت .به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌نجامی ده‌نگی خه‌ڵك له ڕاپرسیدا وه‌كو په‌سندكردن بێت و پێویست بێت به‌ڕێوه‌بچێت ،که بابه‌تی ڕاپرسییه‌که‌یه ،ئه‌وا پێی ده‌ڵێن "ڕاپرسیی په‌سندکراو".
42هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
هه‌ندێكجار له‌جیاتی ئهوهی كه گه‌ڕانه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆی ده‌نگی خه‌ڵك بۆ په‌سندكردن یان په‌سندنه‌كردنی ده‌ستوورێك بێت ،به‌گشتی گهڕانهوه به مه‌به‌ستی هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاستی متمانه‌ی ده‌سه‌اڵتدارانی كۆمهڵگه به‌ڕێوه‌ده‌چێت .به‌مجۆر‌ه ڕاپرسییه‌ش ده‌گوترێت «پله‌بێسیت». پله‌بێس������یت ( :)Plebisciteیانی گهڕانهوه بۆ ڕای گشتی. واته بۆ وه‌رگرتنی پشتیوانی و په‌سندکردنی کهسه پرسیارکاره‌که له‌الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه ،ههروهها بۆ ده‌ربڕینی متمانه‌ی ڕاس������ته‌وخۆ یان ناڕاس������ته‌خۆی خه‌ڵک سه‌باره‌ت به که‌سێک که گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ ڕای گشتی ڕێک خستووه .بۆ نموونه ،سه‌رکۆمار. جیاوازیی نێوان پله‌بێسیت ( )Plebisciteله‌گه‌ڵ ڕێفراندۆم له‌وه‌دایه ،ههرچهنده هه‌ردوو بهو مانایه دێت كه بابه‌تێكی گرینگی واڵت بخرێته به‌ر ڕای گش������تییه‌وه ،وه‌كوو دهس������تووری گشتی. به‌اڵم پله‌بێسیت ( )Plebisciteبه به‌راورد له‌گه‌ڵ ڕێفراندۆمدا، زۆرتر ڕواڵه‌تی که‌سیی ده‌گرێته‌وه .هاوکات که بابه‌تێک ده‌خرێته به‌ر ده‌نگدانی ڕای گش������تی ،پشتیوانی له‌و که‌سه‌ش ده‌گرێته‌وه که ئه‌م کاره‌ی (ڕێکخه‌ری بابه‌ته‌که) کردووه. ههروهها ڕاپرس������ی چه‌ند ش������ێوه‌یه‌كی دیكه‌ی ههیه كه ب������ۆ ده‌ستنیش������انكردنی جێگره‌وه‌ی������ه‌ك به‌كاردێت .كاتێك به ڕاپرس������ی ده‌گوترێت جێگره‌وه ،كه له‌و نووس������راوه یا له‌و ده‌ق������هی ده‌خرێن‌ه به‌رده‌س������ت هاوواڵتی������ان ،هه‌ندێك جێگره‌وه‌ی جۆراوجۆر پێش������بینی كراوه ،كه به‌شداربووان له ڕاپرسییه‌که‌دا یه‌كێك له‌و جێگره‌وانه هه‌ڵده‌بژێرن. سه‌رچاوهhttp://hamshahrionline.ir :
ڕهوتی هه‌ڵبژاردنه‌کان ل ه دیموکراسییه ڕۆژئاوایییه‌کاندا
ن :سه‌عید یه‌کتا عه‌لی بداغی کردوویه‌تی به کوردی
"ڤیاچس���ل��اڤ مۆلۆتۆڤ" ،وهزیری دهرهوهی س������ۆڤیه‌ت دوای ش������ه‌ڕی دووه‌می جیهانی ل������ه نامه‌یه‌کدا بۆ وهزیری ده‌‌روه‌ی بریتانیا نوسیبووی :عه‌یبی هه‌ڵبژاردنی ئازاد لهوه دایه که قه‌ت ناتوانی ل������ه ئه‌نجامه‌که‌ی دڵنیا بی و نازانی که کێ براوه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کانه. "ڤیاچس���ل��اڤ مۆلۆتۆڤ" لهوانهیه بێ ئهوهی بۆ خۆشی هه‌ستی پی کردبێ ،باسی له تایبه‌تمه‌ندیی ههره به‌رچاوی نیزام������ه دێموکراتیک������ه‌کان کردووه ،که ه������ه‌ر ئه‌وه‌ش وا ده‌کا ئ������ه‌و جۆره حکوومه‌تان‌ه زیاتر س������ه‌رنجڕاکێش بن و بێننه سه‌ر سندووقه‌کانی ده‌نگدان. خه‌ڵکانێکی زۆر بریتانی������ا یه‌کێک له‌و واڵتانه‌یه که زیاتر له چه‌ند س������ه د
ڤیاچسالڤ میخائیل مۆلۆتۆڤ 1986 - 1890
س������اڵه هه‌ڵبژاردنی تێدا ده‌کرێ ،ئه‌گه‌رچی ناکرێ بڵێین که هه‌موو ئه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌ی له هه‌موو ئه‌و سه‌دان ساڵه له‌و واڵته‌دا کراون ،به‌پێی پێوه‌ره‌کانی س������هردهمی ئێستا ئازاد و دیموکراتیک بوون. له بریتانیا نیزامی سیاس������ی و ده‌سه‌اڵت پهرلهمانییه و سه‌رۆکوه‌زیران و ئه‌ندامانی کابین‌ه له‌الیه‌ن په‌رله‌مانتارانه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و دی������اره ه������ه‌ر ئه‌وه‌ش دهس������تاوه‌اڵیی س������ه‌رۆکوه‌زیران ب������ۆ دیاری کردنی تیم������ی کارییه‌که‌ی به ته‌واوی س������نووردار ده‌کا و ئ������ه‌و ناتوانێ به حه‌زی خۆی ئه‌ندامانی کابینه‌که‌ی دیاری بکا. خاڵێکی س������ه‌رنجڕاکێش له‌باره‌ی دروستبوونی کابینه‌ی حکووم������ه‌ت دوای هه‌ڵبژاردنه‌کان له بریتانی������ا ئه‌وه‌یه که له وه‌زیره‌کان به‌ره‌وخوار چی کاربه‌ده‌س������ت و به‌ڕێوه‌به‌ر و فه‌رمانب������ه‌ری حکوومه‌ته ،نابێ الگیری سیاس������ی له هیچ ڕه‌وت و الیه‌نێک بک������هن و ده‌بێ بێالیه‌ن بمێننه‌وه ،ئه‌وه‌ش ب������ۆ ئه‌وه‌یه که دوای هه‌ر هه‌ڵبژاردنێک ناچار به جێگۆرکێ هێزه‌کان نه‌بن. په‌رله‌مانی بریتانیا هیندێ جیاوازیشی له‌گه‌ڵ په‌رله‌مانی واڵتان������ی دیکه‌ی ئه‌ورووپایی هه‌ی������ه ،که یه‌ک له‌وان جێگیر نه‌بوونی قۆناغه زه‌مه‌نییه‌کان������ی نێوان هه‌ڵبژاردنه‌کانه .له بریتانیا ئه‌گه‌رچی ته‌مه‌نی په‌رله‌مان بۆ ماوه‌ی زه‌مه‌نیی 5 ساڵ دیاری کراوه ،به‌اڵم سه‌رۆکوه‌زیران هه‌ر کات بیهه‌وێ ده‌توانێ په‌رله‌مان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه. "دیل لنارد" ،نوێنه‌ری پێش������ووی په‌رله‌مانی بریتانیا که کتێبێکیشی له س������ه‌ر پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کان له‌و واڵته‌دا نووس������یوه ،خۆی یه‌کێک له‌و که‌س������انه‌ی‌ه که ڕه‌خنه‌ی له‌و بابه‌ت������ه گرت������ووه .ئه‌و ده‌ڵ������ێ" :ئهوهی که س������ه‌رۆکوه‌زیر دهس������ه‌اڵتی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان یان دواخستنی واده‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کان������ی هه‌بێ ،ل������ه به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی و
تشرینی یه‌كه‌می 43 2012
کابینه‌که‌یه‌ت������ی و پێگه‌ی حکوومه‌ت ل������ه به‌رامبه‌ر حیزبی دژبه‌ر و ئۆپۆزسیۆندا به‌هێز ده‌کا ،چونکی سه‌رۆکوه‌زیران له س������ه‌روبه‌ندی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا هه‌ر کاتێ بزانێ ڕاده‌ی خۆشه‌ویستییه‌که‌ی له‌الی خه‌ڵک که‌م بۆته‌وه ،هه‌ڵبژاردنه‌کان دوا ده‌خا تا له ده‌رفه‌تێکدا هه‌وڵ بۆ گه‌راندنه‌وه‌ی متمانه‌ی خه‌ڵک بدا.من و زۆر که‌س به‌وه ناڕازین و من پێم وایه که هه‌ڵبژاردنه‌کان ده‌بێ کاتێکی دیاریکراو و جێگیریان هه‌بێ و مه‌گه‌ر له هه‌لومه‌رجێکی زۆر تایبه‌ت و له چوارچێوه‌یه‌کی ته‌واو به‌رته‌سکدا ،ئه‌گینا سه‌رۆکوه‌زیر بۆی نه‌بێ که بڕیاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان بدا".
جیاوازی و لێکچوویی نیزام ه دیموکراتیک ه په‌رله‌مانییه‌کان ل ه ڕۆژئاوا
بریتانی������ا به هۆی ئ������ه‌وه‌ی نیزامی سیاس������یی واڵته‌ک‌ه پاشایه‌تییه ،جیاوازیی له‌گه‌ڵ ئه‌و نیزام‌ه دیموکراتیکانه ههیه که تێیدا سه‌رکۆمار له ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنێکی ڕاسته‌وخۆ و به ده‌نگی ده‌نگده‌ران هه‌ڵ ده‌بژێردرێ. "جیاکومۆ بێندتو" ،مامۆس������تای زانس������ته سیاسییه‌کانی زانک������ۆی له‌نده‌ن له‌باه‌ی ڕهوتی هه‌ڵبژاردنه‌کان له ئیتالیادا ده‌ڵ������ێ " :ئیتالی������ا خاوه‌ن������ی سیس������تمێکی پهرلهمانییه و س������ه‌رکۆماره‌که‌ی پێچه‌وانه‌ی زۆر واڵتی وه‌ک فه‌رانس������ه ده‌سه‌اڵتێکی ئه‌وتۆی نییه .له‌و واڵته‌دا دوای هه‌ڵبژاردنه‌کان ئ������ه‌و الیه‌نه حکوومه‌ت پێ������ک دێنێ ،ک������ه زۆرترین ده‌نگی هێنابێته‌وه .سیستمی هه‌ڵبژاردنه‌کان له ئیتالیا ،سیستمی "لێکدراو"ـ������ه و ده‌نگده‌ر ده‌توان������ێ هه‌م به حیزبه‌کان ده‌نگ بدا ،هه‌میش که‌س������ایهتییه س������ه‌ربه‌خۆکان ه������ه‌ڵ بژیرێ. دیاره حیزب‌ه چکۆله‌کانیش ئه‌گه‌رچی له ڕێگه‌ی سیس������تمی "هاوڕێژیی ده‌نگه‌کان"ـهوه ده‌توانن بچنه په‌رله‌مان و چه‌ند کورس������ییه‌ک بێننه‌وه ،ب������ه‌اڵم ئهوه حیزب������ه گه‌وره‌کانن که ده‌وری سه‌ره‌کی له سیاسه‌تی واڵتدا ده‌گێڕن. ل������ه ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مری������کا هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران هه‌ر دوو ساڵ جارێ ،هه‌ڵبژاردنه‌کانی سه‌رکۆماری هه‌ر چوار س������اڵ جارێک و هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌نجومه‌نی سێنا هه‌ر شه‌ش ساڵ جارێک ده‌کرێن و کۆمه‌ڵ‌ه هه‌ڵبژاردنێکی سه‌ره‌تاییش بۆ دیاری کردنی پاڵێوراوه‌کانیش بهڕێوه ده‌چن .دوایه هه‌ر کام له حیزبه‌کان پاڵێوراوه‌کانی خۆیان ده‌ستنیشان ده‌که‌ن و دوابه‌دوای ئهوه ،ههڵبژاردنه گش������تییه‌کان به‌ڕێ������وه ده‌برێن .به‌اڵم کار ب������هوه کۆتا نای‌ه و بۆ دیاری کردنی س������ه‌رکۆمار ده‌ب������ێ قۆناغێکی دیکه‌ش ببڕدرێ که ب������ه ( electoral collegeئێلێکتراڵ کالێج)،
44هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
یان کۆڕی بااڵی هه‌ڵبژاردنه‌کان ناوی ده‌برێ که دیمان له هه‌ڵبژاردنه‌کانی سه‌رکۆماریی ساڵی 2000له نێوان "جۆرج بووش" و "ئاڵ گۆر"دا چ به‌زم و هه‌ڵاڵیه‌کی نایه‌وه. "پیا نووریس" ،مامۆس������تای زانس������ته سیاس������ییه‌کانی زانکۆ ه������ارواردی ویالیه‌ت������ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا بهو جۆره شیکاریی ئێلێکتراڵ کالێج ()electoral college ده‌کا" :ئێلێکتراڵ کالێج سیس������تمێکه که ته‌نیا له ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ههیه و مه‌به‌س������ت له دانانی ئه‌و سیس������تم‌ه دڵنیابوون له‌وه‌یه ،که ئاکام������ی هه‌ڵبژاردنه‌کان ڕه‌نگدان������ه‌وه‌ی ده‌نگ و ئی������راده‌ی زۆرایه‌تیی خه‌ڵکی ئه‌و واڵته‌یه .ب������ه‌و مانایه ک������ه پاڵێوراوێک ده‌توان������ێ براوه‌ی ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردن������ه‌کان بێ که زیاتر له س������ه‌دا 50ی ده‌نگی ئه‌ندامانی ئێلێکتراڵ کالێج ،یان هه‌مان کۆڕی بااڵی هه‌ڵبژاردنه‌کانی وه‌ده‌ست هێنابێ .هه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کان ئێلێکتراڵ کالێجدا به دیاریکراوی چه‌ند ئه‌ندامێکیان ههیه، ویالیهته گه‌وره‌کان ئه‌ندامی زیاتر و ویالیهته گچکه‌کانیش ئه‌ندام������ی که‌متریان له کۆڕی بااڵی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ههیه. هه‌ر پاڵێوراوێک بتوانێ متمانه و ده‌نگی نوێنه‌رانی ویالیهته گه‌وره‌کان������ی وه‌ک "کالیفۆرنیا"" ،تێگ������زاس" یان "ئۆهایۆ"ی هه‌بێ ،پتر شانس������ی بردنه‌وه‌ی گ������ره‌وی هه‌ڵبژاردنه‌کانی ده‌بێ. ل������ه بریتانیا جیا له دانیش������تووانی بیان������ی و ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان خوار 18س������اڵه ،به‌ندکراوان و ئه‌وانه‌ش که له ڕووی مێش������که‌و‌ه ته‌واو نین ،بۆیان نیی������ه ده‌نگ بده‌ن .له بریتانیا ته‌مه‌نی یاس������ایی بۆ ده‌نگدان 18س������اڵه .دیاره پێش������تر النیکه‌می ته‌مه‌ن بۆ به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردنه‌کان س������ه‌روو 18س������اڵ بوو ،به‌اڵم "دیک لن������ارد" که الیه‌نگری که‌مکردنه‌وه‌ی ته‌مه‌ن������ی ده‌نگده‌رانه ،ده‌ڵێ" :هۆکاری باش و گونج������او بۆ ئه‌و مه‌به‌س������ته زۆره .زۆرێک له الوه‌کان له ته‌مه‌نی 18س������اڵیدا کار ده‌که‌ن ،پیشه‌ی خۆیان ههیه ،باج به حکووم������ه‌ت ده‌ده‌ن و ژیانی هاوبه‌ش پێک دێنن ،که‌وات‌ه بۆ ده‌بێ نه‌توان ن ده‌نگ بده‌ن و له هه‌ڵبژاردنه‌کاندا به‌شدار بن؟ ئێستا ئیدی نزیک به ته‌واوی واڵتانی ڕۆژئاوا النیکه‌می ته‌مه‌نی ده‌نگدانیان بۆ 18سال که‌م کردۆته‌وه". "میشێل بروتێر" ،مامۆس������تای به‌ڕه‌چه‌له‌ک فه‌رانسه‌یی زانک������ۆ له‌نده‌ن ده‌ڵێ ،که له هه‌ندێ واڵتی ئهورووپادا باس له که‌مکردنه‌وه‌ی النیکه‌می ته‌مه‌نی ده‌نگده‌ران بۆ 16ساڵ کراوه .ئه‌و واڵتانه ده‌ڵێن ،که الوه‌کان له سه‌رده‌می ئێستادا باشتر له ڕابردوو په‌روه‌رد‌ه ده‌بن ،پتر ئاگایان له کێشه و پرسه سیاس������ییه‌کانی واڵته‌که‌یان‌ه و ،هۆگریی زیاتریان به
داهاتووی سیاس������یی خۆیان ههیه .بۆیه له فه‌رانس‌ه باس لهوه کراوه که که‌س������انی ته‌مه‌ن 16ساڵه‌ش له هه‌ندێ له ههڵبژاردنه ناوچه‌یییه‌کاندا بتوانن ده‌نگ بده‌ن. جی������ا ل������ه هه‌ن������دێ واڵت������ی وه‌ک ئۆس������ترالیا نه‌ب������ێ، به‌ش������داریکردن یان نه‌کردن له هه‌ڵبژاردنه‌کان له زۆربهی واڵتانی دیموکراتیکدا ئازاده و که‌س ناچار به ده‌نگدان یان ده‌نگ نه‌دان ناکرێ" .رادنی بایکه‌ر" ،مامۆس������تای زانست‌ه سیاس������ییه‌کانی زانکۆی له‌ن������ده‌ن ده‌ڵ������ێ :ئازادیی ده‌نگ نه‌دان خ������ۆی یه‌کێک له ڕێگه‌کانی ڕاده‌ربڕینه .گوێ نه‌دان و به‌س������اردی تێپه‌ڕین له ته‌نیشت هه‌ڵبژاردنه‌کان ده‌توانێ یه‌کێک ل������ه ڕێگه‌کانی ناره‌زایه‌تی ده‌ربڕینی خه‌ڵک له دژی دهس������ه‌اڵت بێ .ئه‌گه‌ر بێتوو خه‌ڵک ناچار به به‌ش������داریی زۆره‌مل������ی له هه‌ڵبژاردنه‌کاندا بکرێ������ن ،ئه‌وا ئه‌وان ده‌چن‌ه سه‌ر سندووقه‌کانی ده‌نگدان ،به‌اڵم لهوانهیه له سه‌ر په‌ڕه‌ی ده‌نگه‌کانیان سیاسه‌تمه‌داره‌کانی واڵت تێرجنێو بکه‌ن. له بریتانیا جیا ل������ه هاوواڵتیانی ئه‌و واڵته ،هاوواڵتیانی "کۆمه‌له‌ی واڵتانی خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش"یش بۆیان ههیه له هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌و واڵته‌دا به‌ش������دار بن و ده‌نگ ب������ده‌ن .کۆمه‌ڵه‌ی واڵتانی خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش له 53واڵتی س������ه‌ربه‌خۆ پێک هاتووه ،که جیا له " کامێرۆن" و " موزامبیک" ئه‌وانی دیک‌ه هه‌ر هه‌موویان س������ه‌رده‌مانێک کۆلۆنیی ئیمپراتۆریی بریتانیا بوون. دیاره له‌گه‌ڵ ئهوهی ک������ه زۆر کۆچبه‌ری ئه‌و واڵتانه له بریتانیادا ده‌ژین ،که‌چی له سااڵنی ڕابردوودا ئه‌و خه‌ڵک‌ه کۆچبهره هیچ به‌الی به‌شداری و ده‌نگدان له هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌و واڵته‌دا نه‌چوون .کارناس������ان پێی������ان وایه که هۆکاری ئهوه بۆ شاره‌زانه‌بوونیان به زمانی ئینگلیزی و مافه‌کانیان و ئه‌زموونی ژیانیان له واڵتانی خاوه‌ن حکوومه‌تی دیکتاتۆر و بێگان‌ه به چه‌مک گه‌لێکی وه‌ک هه‌ڵبژاردن ده‌گه‌ڕێته‌وه. به‌اڵم "دیک لنارد" ده‌ڵێ :ئه‌و بارودۆخه به‌تایبه‌ت له‌الی کۆچبهره ئاس������یایییه‌کان خه‌ریکه ده‌گۆڕدرێ و به‌شداریی ئ������ه‌وان له دوایین هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ب������ه ڕێژه‌یه‌کی به‌رچاو زیادی کردووه .وه‌چه‌ی دووه‌م و س������ێهه‌مینه‌کان که ئێستا ئی������دی هاوواڵتیی بریتانیان ،زۆرتر هه‌وڵ بۆ هاوبه‌ش������ی و به‌شداری کردنه‌کان ده‌ده‌ن و به تایبه‌ت له‌و ناوچانه‌ی که کۆمه‌ڵێکی زۆر له کۆچبهره ئاسیایییه‌کانی وه‌ک کۆچبهره هیندی یان پاکس������تانییه‌کان ده‌ژین ،هه‌وڵیان داوه خۆیان ڕێک بخه‌ن و به‌به‌رنامه و به‌ش������ێوه‌ی ڕێکخراو به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌کان بن. "دیل لنارد" له‌و باره‌وه ده‌ڵێ :له ش������ێوازی هه‌ڵبژاردنی
"نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌یی"دا ده‌کرێ ناوچه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کان له به‌رامبه‌ر هه‌موو واڵتدا ب������ه یه‌که‌یه‌کی جیاواز وه‌ربگیرێن. ئه‌و ش������ێوازه ههڵبژاردنه ئێس������تا له هۆله‌ند و ئیسڕائیلدا ڕه‌چاو ده‌ک������رێ .زۆربهی واڵتانی ئه‌ورووپا له ش������ێوازی هه‌ڵبژاردن������ی "نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژهی������ی" که‌لک وه‌رده‌گرن که هه‌ڵبه‌ت ناوچه‌ی ههڵبژاردنهکه ده‌کرێ بچووکتر و بۆ نموونه پارێزگایه‌ک������ی ئه‌و واڵته بێ ،ب������ه‌اڵم ناوچه‌ی ههڵبژاردنهکه چه‌ن������دی به‌رفراوانتر بێ ،ئه‌وه‌نده‌ش ههڵبژاردنهکه ئاکامی گونجاوتر و باشتری لێ ده‌که‌وێته‌وه. ڕه‌خنه‌گرانی ئه‌و شێوازه‌ی هه‌ڵبژاردنیش پێیان وایه که ل������ه‌و جۆره هه‌ڵبژاردنه‌دا پێوه‌ندییه‌ک������ی ئه‌وتۆ و گرینگ له نێوان ئه‌ندامانی په‌رله‌مان و ناوچه‌کانی هه‌ڵبژاردندا دروست نابێ ،به‌اڵم "پیپا نوریس" مامۆستای زانست‌ه سیاسییه‌کانی زانک������ۆی هاروارد بهو جۆره باس له هۆیه‌کانی الیه‌نگرانی ئه‌و ش������ێوازه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کان ده‌کا" :کاریگه‌ری و یه‌کێک له خاڵه به‌رچاوه‌کانی ئه‌و شێوازه‌ی هه‌ڵبژاردن لهوه دایه، ک������ه حیزب‌ه بچووکه‌کان ئاس������انتر ده‌توانن بچنه په‌رله‌مان و نوێنه‌ریان س������ه‌رکه‌وێ .له واڵت������ه ڕۆژاوایییه‌کان که ئه‌و ش������ێوازه ده‌کار ده‌کرێ ،حیزب گه‌لێکی وه‌ک سه‌وزه‌کان و حیزبه‌کانی سه‌ر به که‌مایه‌تییه‌کان یان حیزب‌ه ده‌سته‌ڕاستی و توندره‌وه‌کان به به‌راورد له‌گه‌ڵ شێوازه‌کانی زۆرینه‌خواز ئاس������انتر ده‌توانن خۆیان له په‌رله‌مان������دا ببیننه‌وه .دیاره ش������ێوازی ئاڵۆزتریش له میکانیزمه‌کانی هه‌ڵبژاردندا ههیه، که تێکه‌اڵوێک له دوو ش������ێوازی ڕێژه‌یی و ناوچه‌کانی یه‌ک نوێنه‌ر و لێکدراوی ئه‌و دوو شێوازه‌یه. تێبین���ی( :ریز‌ه وتارێکی به‌ش������ی توێژینه‌وه‌ی "بی بی سیی" فارسی)
تشرینی یه‌كه‌می 45 2012
کۆماری سان مارینۆ كۆماری س������ان مارین������ۆ پێنجه‌مین واڵت������ی بچووكه له جیهاندا و ده‌كه‌وێته باشووری ئه‌ورووپا .ڕووبه‌ری ئه‌م واڵته نزیكه‌ی ٦١كیلۆمه‌تری چوارگۆش������هیه. پایته‌خته‌كه‌ی شاری س������ان مارینۆیه، ههروهها كه‌مترین ژماره‌ی دانیشتووانی ههیه له نێو واڵتانی ئهورووپادا .له ڕووی ئاو و هه‌واوه ،که‌شێکی فێنكی ههیه. ئ������ه‌م واڵت������ه یه‌كێ ل������ه كۆنتری������ن واڵتانی س������ه‌ربه‌خۆی جیهانه و بناغه‌ی دامه‌زراندنی بۆ ساڵی 301ی زایینی ده‌گه‌ڕێته‌وه .واڵتی سان مارینۆ یه‌كێ ل������ه ده‌وڵه‌مه‌ندترین واڵتان������ی جیهانه ،زیاده‌ی بودجه‌یان ههیه و هیچ قه‌رزێکی نه‌ته‌ویییان نییه .پیشه‌سازیی وه‌به‌رهێنان و پیشه‌سازیی گه‌شتیاری ،به تایبه‌ت گه‌شتیاریی یه‌ك ڕۆژه،خالی پاڵپشتی ئابووری ئه‌م واڵته‌یه .به‌ڕێوه‌چوونی كۆنفرانس‌ه ناوه‌خته‌کان ،سه‌رچاوه‌ی گرنگی داهاته‌كه‌‌یه‌تی. ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی گهوره و گش������تی ،به ده‌نگی گشت كه‌سانێک كه ته‌مه‌نی یاس������اییان ههیه ،بۆ ماوه‌ی پێنج ساڵ هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن .ئه‌م ئه‌نجومه‌نه دوو ك������ه‌س له ئه‌ندامانی خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت ،تا پێكهوه پله‌ی س������ه‌رۆكایه‌تیی واڵت و سه‌رۆكایه‌تیی ده‌وڵه‌ت بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگان وه‌ستۆ بگرن. ئه‌م دوو كه‌س‌ه سه‌رۆكایه‌تیی كۆنگره‌ی ده‌وڵه‌ت و هاوسه‌نگیی كابینه ده‌كه‌ن ،كه له الیه‌ن ئه‌نجومه‌نه‌و‌ه بۆ ماوه‌ی پێنج ساڵ هه‌ڵده‌بژێردرێن .په‌رله‌مان له هه‌ر پێنج ساڵی چاالكیی خۆی،
ئه‌ندامانی لیژنه‌ی ده‌سه‌اڵتی دادپه‌روه‌ری به ناوی ئه‌نجومه‌نی دوازده كه‌س������ی هه‌ڵده‌بژێریت ،كه خولی كاركردنی پێنج ساڵه‌ی ئه‌و لیژنه‌ی‌ه و خولی چاالكیی په‌رله‌مان له یه‌ك كاتدایه. دهس������تووری گش������تی ئه‌م واڵته له س������اڵی 1600زایینی په‌سند كرا و ئه‌م واڵته‌ی ب������ه دووه‌مین واڵتی دیموكراتیك له جیهاندا گۆڕی .ئه‌م دهس������تووره به زمانی التین������ی نووس������راوه و بریتییه له ش������ه‌ش ده‌فت������ه‌ر ،یه‌كه‌می������ن ده‌فت������ه‌ری 62به‌ش له‌خۆ ده‌گرێت ،ك������ه ئه‌نجومه‌نه‌كان و ئیداراتی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ته و باس������ی شیكردنه‌وه‌ی كاره‌كانیان ده‌كات. گشت ده‌فته‌ره‌كان باس������ی یاسا مهدهنی و تاوانییه‌کان ،ههروهها وه‌زاره‌تی داد و زنجیره‌ی پله‌ی ئیدارییه‌کان ده‌كات. حزبه سهرهكییه سیاس������ییه‌کان بریتین له :حزبی دیموكرات مه‌سیحی (پارێزكار) ،حزبی سۆسیالیست و حزبی كۆمۆنیست. ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان، ههروهها سان مارینۆ له ڕێكخراو كونفرانس������ی ئاسایش و هاوكاری له ئه‌ورووپا و ئه‌نجومه‌نی ئهورووپادا ئه‌ندامه. له‌شکرکێش������ی ناپلیۆن بۆ ئیتالیا ،کۆنگره‌ی ڤیه‌ننا له ساڵی ،١٨١٥ههروهها پاش������ای ئیتالیا له سالی ١٨٦٢دا واڵتی سان مارینۆیان به ڕه‌س������می ناسی .له ساڵی ١٩٥٧له سان مارینۆ کوده‌تایه‌ک ڕوویدا و ده‌وڵه‌تی کۆمۆنیس������ت و سۆسیالیسته‌کان که له ساڵی ١٩٤٥هوه له‌سه‌ر کار بوون ،الدرا.
سان مارینۆ ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری سان مارینۆ
پایته‌خت:
سان مارینۆ .ژماره‌ی دانیشتووان 4.400 :که‌س ،ئامار ساڵی ٢٠٠٧
ژماره‌ی دانیشتووانی واڵت:
31.735که‌س ،ئامار ٢٠١٠
پانتایی واڵت:
٦١کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
زمانی ڕه‌سمیی واڵت:
ئیتالیایی
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠١٠ )%٩٤،٣
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%٩٩( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٩ پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی:
46هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
( )%٨٣س������ان مارینۆیی )%١٢( ،ئیتالی و ()%٤،٨یش به‌س������ه‌ر گرووپه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تردا دابه‌ش ده‌کرێن.
پارتی داد و گه‌شه‌پێدان ل ه توركیا؛ سه‌رهه‌ڵدان و سه‌ركه‌وتنه‌كانی
ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕان: ئاران جه‌مال پارت������ی داد و گه‌ش������ه‌پێدان* ( ،)AKPخۆی������ان به پارتێكی (پارێزكاری لیبراڵ������ی) داده‌نێن و ههوڵدهدهن توركیا ب������هرهو یه‌كێتی ئه‌ورووپا بب������هن .هه‌ندێك پێیان وایه بنچین‌ه و ئاڕاس������ته‌یان ئیس���ل��امییه ،به‌اڵم ئه‌وان ڕه‌تی ده‌كه‌ن������هوه و ههوڵدهدهن خۆیان به‌دوور بگرن له دروشمی ئایینی .له وتاره سیاسییه‌كانیاندا خۆیان به پارتێك������ی میانڕه‌و داده‌نێن .پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان گه‌وره‌تری������ن پارته ل������ه توركیا كه به س������ه‌رۆكایه‌تیی (ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان) حوكمڕانی ئه‌و واڵته ده‌كات و له س������اڵی 2002دا ئه‌و پارته له توركیا دهس������ه‌اڵتی گرته دهس������ت( .ئاکه‌په) له‌الیه‌ن ئ������ه‌و نوێنه‌رانه‌ی كه له پارتی (فه‌زیله)ی ئیس���ل��امی به ڕابه‌رایه‌تیی (نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان) جیابوونه‌وه ،پێكهێنرا. پارتی فه‌زیله ،به بڕیارێكی دادگای ده‌ستووری توركی له 22ی حوزه‌یرانی س������اڵی 2001دا هه‌ڵوه‌ش������ایه‌وه، دواتر پارتی داد و گه‌شه‌پێدان له 2001/7/14له‌الیه‌ن (ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان ،عه‌بدوڵاڵ گول ،ئیدریس شاهین، بیتالی یه‌لدرم و بلند ئارینج)هوه ،دامه‌زرا .له‌الیه‌ن ئه‌و
پارته‌وه ،س������ه‌رۆكی شاره‌وانی پێش������ووی ئه‌سته‌نبووڵ (ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان) كه یه‌كێك بوو له س������ه‌ركرده به‌تواناكانی بزوتنه‌وه‌ی سیاس������یی ئیسالمی له توركیا، به س������ه‌رۆكی ئه‌و پارته كه دهبێت������ه ١٩٣یه‌مین پارتی سیاسی ناو گۆڕه‌پانی سیاس������یی توركیا ،هه‌ڵبژێردرا. ئه‌و حزبه هه‌ر له س������اڵی دامه‌زراندنییه‌وه تاكو ئێستا توانی خۆی كاندید بكات ل������ه هه‌موو ئه‌و هه‌ڵبژاردن و ڕاپرسییه گش������تییانه‌ی كه له توركیادا ئه‌نجام دراون، توانی س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌س������ت بێن������ێ ،ههروهها توانی ده‌سه‌اڵتی خۆی بپارێزێ و ده‌نگه‌كانی زیاد و مسۆگه‌ر بكات. له 2002دا بۆ یه‌كه‌مجار پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان به‌ش������داریی هه‌ڵبژاردنی كرد و توانی س������ه‌ركه‌وتنێكی گ������ه‌وره تۆمار ب������كات ،نزیك������هی %34.3ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������تهێنا ،كه ده‌كاته 363كورس������ی له كۆی 550 كورسیی په‌رله‌مانی و حكوومه‌تیان پێكهێنا .هه‌ر چه‌نده پارتی داد و گه‌شه‌پێدانی ده‌سه‌اڵتدار ڕێژهی زۆرینه‌ی ده‌نگی به‌ده‌س������تهێنا ،به‌اڵم به پێی دس������تووری توركیا
تشرینی یه‌كه‌می 47 2012
و به‌ب������ه‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و دهنگه زۆره‌ی به‌ده‌س������تیان هێنابوو ،كورس������ی كه‌متریان به‌ركه‌وت .ئه‌نجامه‌كانیش به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه بوون: ی پارت ناو
ی ی ژماره ڕێژه ده‌نگه‌كان كورسی
ی داد و گه‌شه‌پێدان "ئاكه‌په" پارت
%34.3
363
ی توركیا "جهههپه" ی كۆماری گه‌ل پارت
%19.4
178
ی بزاڤی نه‌ته‌وه‌یی توركیا "مه‌هه‌په" پارت
%8.4
0
ی و دیموكراسی "به‌ده‌په" پارتی ئاشت
%6.2
0
به‌اڵم ئه‌وان خۆیان وه‌ك ناس������نامه‌ی حكوومه‌تێكی ئیسالمی پێش������كه‌ش نه‌كرد و هه‌وڵیاندا وه‌ك پارتێكی ئیس���ل��امیی میانڕه‌و خۆیان پێشكه‌ش بكه‌ن ،ههروهها ئه‌ردوگان هه‌وڵیدا بیس������ه‌لمێنێت كه عه‌لمانییه‌ت دژی ئیس���ل��ام نییه ،به‌تایبه‌تی له‌م كاته‌دا چه‌ند پێداویستیی گرنگ هه‌ن بۆ گه‌لی توركیا که پێویسته جێبه‌جێ بكرێن، وه‌ك ئازادی ،دادپه‌روه‌ری و پێداویستیی خۆراك .وادیاره ئه‌وه‌یه نهێنییه‌كه كه وایك������رد ڕه‌زامه‌ندی و متمانه‌ی هه‌ردوو الیه‌نه‌ی ئیس���ل��امی و عه‌لمانییه‌كان لهس������ه‌ر حكوومه‌تی پارتی داد و گه‌ش������ه‌پیدان به‌ده‌ست بێنن. هه‌ر چه‌نده ئه‌ردۆگان و حیزبه‌كه‌ی ئهوه ناش������ارنه‌وه كه به‌رنامه‌یه‌كی ئیس���ل��امییان ههیه بۆ هه‌مواركردنی بنه‌ڕه‌تی له كۆمهڵگهی توركیادا و به‌رده‌وام ئاشكرای ده‌كه‌ن؛ عه‌لمانییه‌ت������ی میانڕه‌و جه‌نگ دژی ئایین هه‌ڵ ناگیرسێنی. ئ������ه‌ردۆگان جه‌خت ده‌كات������هوه كه دهس������تبه‌رداری ژیریی ڕهوتی ئیسالمی میانڕه‌و نابێت ،كه دیموكراسی و لیبراڵی������ی ئابووری له‌خۆ ده‌گرێ������ت .له یه‌كه‌م ڕۆژی سه‌ركه‌وتنی پارته‌كه‌ی لێدوانێكی دا و وتی :ئێمه سوورین له‌سه‌ر كاركردن بۆ گه‌ییشتن به ئامانجه‌كه‌مان ،ئه‌ویش ئه‌ندامبوونه له یه‌کێتی ئهورووپادا. لهس������ه‌ر ئاستی سیاسه‌تی ناوخۆییدا ،پارتی داد و گه‌شه‌پێدان ڕووبه‌ڕووی دوو ڕه‌وت بوویه‌وه ،یه‌كه‌میان الیه‌نگره و ئهوهی تریش������یان دژه ،یه‌كه‌میان پارتێكی گه‌وره‌یه ،سیاسه‌توانی ئایینی ،ڕاستڕه‌و و لیبراڵه‌كان س������ه‌ركردایه‌تی ده‌كه‌ن ،ئ������ه‌وه‌ی تریش������یان دژه ،له عه‌لمانیی������ه به‌هێ������زه‌كان و كه‌س������ایهتییه بژارده‌كانی بیروكراتی و عه‌س������كه‌ری ،مه‌ده‌ن������ی و چه‌ند پارتێكی نه‌ته‌وه‌یی جۆراوجۆر پێكدێت .سه‌باره‌ت بهو ڕه‌وته‌ی
48هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
الیه‌نگره ،ئه‌وان به‌شێوه‌یه‌كی ڕه‌ها الیه‌نگری پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان ده‌كه‌ن ،چونكه پێیان وایه ئه‌و پارته له توانایدایه به‌ره‌نگاری دامه‌زراوه‌ی س������ه‌ربازیی توركی بكات و توركیا به‌ره‌و ئه‌ندامبوون له یه‌كیه‌تی ئه‌ورووپا ببات و گهشه به واڵت بدات. له‌به‌ر ئهوهی (ئاکه‌په) الیه‌نگر و جه‌ماوه‌رێكی زۆری له ناو واڵتدا ههیه ،بۆیه بۆته پارتێك كه ده‌ستی به‌سه‌ر دهس������ه‌اڵتدا گرتووه و توانی له بواری ئابووریدا و به شێوه‌یه‌كی خێرا سه‌ركه‌وتنێكی گهوره به‌ده‌ست بێنێت. هه‌ر له كاتی سه‌ركه‌وتنه‌كه‌ی له هه‌ڵبژاردنی 2002دا، ئه‌وه‌ش یارمه‌تیده‌ر بوو بۆ به‌ده‌س������تهێنانی پشتگیریی سیاس������یی فراوان و دووباره له هه‌ڵبژاردنی ته‌مووزی س������اڵی 2007دا س������ه‌ركه‌وتنێكی بێوێنه به‌ده‌سبێنێت. (ئاکه‌په) توانی به‌ڕ‌ێژه‌ی %46.6ی ده‌نگه‌کان و زۆرینه‌ی کورس������ییه‌کانی په‌رله‌مان مسۆگه‌ر بکات ،ئه‌نجامه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه بوون: ی پارت ناو
ی ی ژماره ڕێژه ده‌نگه‌كان كورسی
ی داد و گه‌شه‌پێدان "ئاكه‌په" پارت
%46.6
341
ی توركیا "جهههپه" ی كۆماری گه‌ل پارت
%20.9
112
ی بزاڤی نه‌ته‌وه‌یی توركیا "مه‌هه‌په" پارت
%14.3
71
ی و دیموكراسی "به‌ده‌په" پارتی ئاشت
%3.8
22
ههروهها دوای هه‌ڵمه‌تێكی هه‌ڵبژاردنی درێژخایه‌ن، هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی بۆ س������ێیه‌م ج������ار كه یه‌ك به‌دوای ی������ه‌ك بوون که ل������ه/12حوزه‌یرانی2011 / ئه‌نجام������درا .ده‌رئه‌نجامی ئه‌و ههڵبژاردنه كه ڕێژهی به‌شداریكردن گه‌یشته ،%87پارتی داد و گه‌شه‌پێدان توانی %49.9ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌س������تبێنێ که ده‌كاته 326كورس������یی په‌رله‌مانی ،ئه‌وه‌ش س������ه‌ركه‌وتنێكی گهوره بوو بۆ ئه‌و پارته .ئه‌نجامه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه بوون: ی پارت ناو
ی ی ژماره ڕێژه ده‌نگه‌كان كورسی
ی داد و گه‌شه‌پێدان "ئاكه‌په" پارت
49.9%
326
ی توركیا "جهههپه" ی كۆماری گه‌ل پارت
25.9%
135
ی بزاڤی نه‌ته‌وه‌یی توركیا "مه‌هه‌په" پارت
13%
53
ی و دیموكراسی "به‌ده‌په" پارتی ئاشت
6.6%
36
ئه‌گ������ه‌ر له الیه‌كی تره‌وه س������ه‌یری ئه‌و س������ه‌ركه‌وتنه گه‌وره‌یه بكه‌ی������ن ،تێبینی ده‌كه‌ین نی������وه‌ی گه‌لی توركیا پاڵپش������تن بۆ ئه‌و پرۆسه و سیاس������ه‌ته‌ی كه پارتی داد و گه‌ش������ه پێدان له‌و نۆ س������اڵه‌ی ڕاب������ردوودا تاكو ئه‌م ههڵبژاردنه په‌یڕه‌وی ده‌كات .بۆیه ده‌توانین بڵێین كار و چاالكییه‌كانی ئه‌و پارته له بواری هاتووچۆ ،ته‌ندروستی، ئابووری و سیاسه‌تی ده‌ره‌كی به‌تایبه‌تی قایلكردنی گه‌لی توركیا وایكرد له به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وان ده‌نگ بده‌ن. پارتی داد و گه‌ش������ه پێدان كاری له‌سه‌ر چاكسازیی سیاس������ی و ده‌ستووری كرد بۆ گۆڕینی ئه‌و سیاسه‌ته‌ی كه دام������ه‌زراوه‌ی س������ه‌ربازی هه‌ر لهس������اڵی 1982دا چه‌س������پاندویه‌تی و هه‌وڵ������ی دا ب������ۆ تێكش������كاندنی ئه‌و دهس������ه‌اڵته‌ی كه ژیانی سیاس������ی و ئابووریی توركیای داگیركردب������وو ،به‌س������ه‌ر ئا‌یدیۆلۆژیی������ه‌ت و بنه‌ماكانی ده‌وڵه‌ت������ی توركی( :عه‌لمانییه‌ت و نه‌ته‌وه‌یی و ناوه‌ندی)دا سه‌ركه‌وێت. پارتی دهس������ه‌اڵتدار به س������ه‌رۆكایه‌تیی ئ������ه‌ردۆگان س������تراتیژێكی "ژیرانه‌ی بێ هاوتا" په‌ی������ڕه‌و ده‌كات بۆ هاوس������ه‌نگكردنی ڕۆڵی س������وپای توركی له‌و كاته‌ی که ده‌سه‌اڵتی گرته ده‌ست ،یا كه‌مكردنه‌وه‌ی مه‌ترسییه‌كانی (كوده‌تای سه‌ربازی) ،كه مه‌ترسییه‌كی به‌رده‌وام بوو بۆ ئه‌زموونی دیموكراس������ی له توركیا و گه‌شه‌پێدانی ڕۆڵی سیاسه‌تی ئیسالمی.
ڕێگای سه‌ركه‌وتن
چه‌ند فاكته‌رێكی س������ه‌ره‌كی بوونه هۆی سه‌ركه‌وتنی (ئاکه‌په)ی ده‌سه‌اڵتدار: به‌رقه‌راربوونی باری ئابووری و خۆش������گوزهرانیڕێژهیی لهس������اڵی 2002له ژێر س������ایه‌ی حكوومه‌تی (ئاکه‌په)ی ده‌سه‌اڵتدار. به‌ش������داریكردنی س������ه‌ربازی بۆ ههڵوهشاندنهوهیپارته ئۆپۆزسیۆنه‌كان له‌كاتی قه‌یرانی سه‌رۆكایه‌تیدا. زیره‌كی و كارایی سه‌رۆكی پارته‌كه ڕه‌جه‌ب تهیبئهردۆگان. س������ه‌ركه‌وتن ل������ه ڕووی رێكخس������تن ب������ۆ پارت������یدهسهاڵتدار. -الوازیی ئۆپۆزسیۆن.
وه‌ك سه‌رۆكی پارته‌كه هه‌ڵبژارده‌وه. پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان كه له ساڵی 2001دا دامهزراوه ،تا ئێس������تا س������ێ كۆنگره‌ی ئه‌نجامداوه و کۆنگره‌ی چواره‌میش������ی له‌ژێر دروشمی (ساڵی 2023ئامانج������ی میلله‌ت������ه مه‌زنه‌که‌م������ان‌و هێ������زه مه‌زنه‌که‌یه‌ت������ی) ،ل������ه 2012/9/30دا به‌ڕێوه‌چ������وو. گۆنگره‌ی چواره‌می (ئاکه‌په) به‌ئاماده‌بونی سه‌دان سه‌ركرده و كه‌سایه‌تیی سیاسیی جیهانی له‌ئه‌نقه‌ره دهس������تی به‌كاره‌كانی كرد .س������ه‌ره‌تا ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان سه‌رۆكوه‌زیرانی توركیا و سه‌رۆكی پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان وتارێكی پێشكه‌ش كرد و تیایدا تیشكی خسته سه‌ر مێژووی واڵته‌كه‌ی و سوپاسی ئ������ه‌رك و ماندوبوون و خه‌باتی ئه‌و كه‌س������انه‌ی كرد كه له ڕابردوودا خزمه‌تی واڵتیان كردووه .هه‌ر له‌و کۆنگره‌یه‌دا ،ئه‌ردۆگان بۆ س������ێ ساڵی داهاتوو وه‌ك سه‌رۆكی ئه‌و پارته هه‌ڵبژێردرا. ئه‌م كۆنگره‌یه دهبێته دوایین كۆنگره كه س������ه‌رۆكی ئه‌و پارته ئه‌ردۆگان به‌ش������داری تیایدا ده‌كات ،چونكه خۆی ئام������اده ده‌كات بۆ خۆكاندیدكردن بۆ پۆس������تی س������ه‌ركۆمار له س������اڵی 2014دا .بۆیه ئ������ه‌و دهبێته یه‌كه‌م س������ه‌رۆكی توركی كه له ڕێی ده‌نگدانه‌وه ببێته س������ه‌ركۆمار ،دواتر وه‌ك ئه‌ندامێك������ی ئه‌و پارته ده‌بێ ده‌ست له كار بكێشێته‌وه ،چونكه ده‌ستووری توركیا رێگه نادات سه‌ركۆمار ئه‌ندامی هیچ پارتێك یا الیه‌نێكی سیاسی بێت. گرنگی ئه‌و كۆنگره‌یه بۆ ئ������ه‌م پارته له‌م كاته‌دا خۆ ئاماده‌كردنه بۆ قۆناغی دوای ئه‌ردۆگان و رێكخستنی ناوخۆیی له‌سه‌ر ئاس������تێكی به‌رفراوان ،ئه‌ویش به پێی سیسته‌می ناوخۆیی ئه‌و پارته كه ڕێ نادات ئه‌ندامانی ئه‌و پارته له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی یا نێوخۆیی ،خۆیان ب������ۆ چوار جار كاندید بكه‌ن .بۆیه به هۆی ئه‌و بڕگه‌یه، 73نوێنه‌ر له نوێنه‌رانی ئه‌و پارته ناتوانن خۆیان كاندید
كۆنگره‌ی چواری پارتی داد و گهشه پێدان
بۆ جاری سێیه‌م ،پارتی داد و گه‌شه‌پێدانی ده‌سه‌اڵتدار ی توركیا ،ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان سه‌رۆكوه‌زیرانی واڵتی
تشرینی یه‌كه‌می 49 2012
بكه‌ن ،ل������ه نێوانیاندا ئ������ه‌ردۆگان .وته‌بێژی حكوومه‌ت بووله‌نت ئارینچ ،وهزیری ناوخۆ ئدریس نه‌عیم شاهین، یاریده‌ده‌ری س������ه‌رۆكوه‌زیران عه‌لی باباجان ،وهزیری داد س������ه‌عدوڵاڵ ئه‌رگین ،وهزیری وزه تانر یلدیز ....و ئه‌ندامانی تریش له سه‌ركرده‌كانی پارتی ده‌سه‌اڵتدار. جێی باسه سه‌رۆك بارزانی به داوه‌تی فه‌رمی ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆگان سه‌رۆكوه‌زیران و سه‌رۆكی پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدانی توركیا له‌و كۆنگره‌ی������ه‌دا ئاماده‌بوو و وتارێكیشی به زمانی كوردی پێشكه‌ش كرد.
ده‌قی وتاری سه‌رۆك بارزانی له كۆنگره‌ى چواره‌می پارتى داد و گه‌شه‌پێدانى توركیا له ئه‌نقه‌ره
له کاتی به‌ڕێوه‌چوونى كۆنگره‌ى (ئاکه‌په) له ئه‌نقه‌ره، س������ه‌رۆك بارزانى وتارێكى به زمانی کوردی پێشكه‌ش كرد .س������ه‌رۆك بارزانى ڕایگه‌یاند :له‌و كاته‌ى ئاكه‌په به هه‌ڵبژاردن دهس������ه‌اڵتى گرتۆته دهس������ت ،توركیا رۆژ به رۆژ به‌ره‌و پێش������تر ده‌چێت و ئه‌مرۆ توركیا س������ه‌نگێكى دیكه‌ى له ئاس������تى نێوده‌وڵه‌تى و ناوچه‌ییدا ههیه .ئێمه هه‌موومان ده‌زانین كه ناوچه‌ى ئێمه كێش������ه‌ى ههیه ،بۆ ئێم������ه جێگه‌ى داخى زۆره ك������ه خوێنى كورد یان تورك یا گه‌لێكى تر ده‌ڕژێت .ئێم������ه له‌گه‌ڵ میلله‌تانى خۆمان لێره ده‌ژین و پێویس������ته ده‌ستى برایه‌تى بۆ یه‌كتر درێژ بكه‌ین و حه‌یفه خوێن بڕژێت .پارتى ئێوه و رێبه‌ری ئێوه سیاس������ه‌تى ڕاس������تیان گرتۆته به‌ر بۆ چاره‌سه‌ركردنى ئاریشه‌كان. ده‌مه‌وێ لێره سوپاسى ئه‌رۆدگان بكه‌م كه جورئه‌تى خۆى نیشاندا و چووه دیاربه‌كر و گوتى پێویسته كێشه‌ى برایانى خۆمان كورد چاره‌س������ه‌ر بكه‌ین .پارساڵ هاته هه‌ولێر و گوتى :سه‌رده‌مى نكۆڵیكردن له كورد به‌سه‌ر چووه .به‌رامبه‌ر ئه‌مه ده‌بینم هه‌موو كورد پشتیوانى له‌و
50هه‌ڵبژاردن ژماره ()26
سیاسهته ده‌كه‌ن و پێویسته هه‌موو هێزى كوردى هه‌وڵ بده‌ن خویان له توندوتیژى دوور بخه‌نه‌وه .هێزى هه‌ر ده‌وڵه‌تێك یان حزبێك له‌وه‌دانییه چه‌ند سه‌ربازى ههیه، هێز له‌وه‌دایه چه‌ند ك������راوه بێت و چه‌ند بتوانێت ئیش بۆ میلله‌تى خۆى بكات ،هێزى ئاك پارتى و ئه‌رۆدگان له‌و كرانه‌وه‌دایه كه له ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌دا به‌كاری هێنا. س������ه‌رۆك بارزان������ى ئاماده‌یش������ى ب������ۆ هه‌موو هاوكارییه‌ك ل������ه پێناو كۆتاییهێنان به خوێنڕش������تن ده‌رب������ڕى و گوتى :ب������ۆ كۆتاییهێنان به خوێنڕش������تن و توندتیژى ،ئاماده‌ین بۆ هه‌ر هاوكارییه‌ك و رێگ������ه‌ى ئاش������تى و برایه‌تى و لێكتێگه‌یش������تن ته‌نها رێگه‌یه بۆ چاره‌س������ه‌ركردنى هه‌موو كێشه‌كان .توركیا له‌سه‌ر ئاستى نێوه‌دوڵه‌تى و له‌سه‌ر ئاستى ناوچه‌كه‌دا ده‌وڵه‌تێكى گرنگه. ئێمه پێمان خۆش������ه په‌یوه‌ندی������ى توركیا و عێراق په‌یوه‌ن������دى برایانه بێت و له‌و چوارچێوه‌یه‌ش������دا زۆر خۆش������حاڵین په‌یوه‌ندییه‌كانى هه‌رێمى كوردس������تان و توركیا گه‌یشتۆته ئاستێکی به‌رز و په‌یوه‌ندیى بازرگانى توركی������ا و عێراق له س������نوورى 12ملی������ار دۆالره و %80ی له‌گه‌ڵ هه‌رێم������ه .ده‌بینین ناوچه‌ى رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاس������ت له گۆڕانكاریى خێرادایه و پشتیوانى له‌و گه‌النه ده‌كه‌ین بۆ گه‌یش������تن ب������ه ئازادى و به گه‌رمى پش������تیوانى له خه‌باتى میلله‌تى س������ووریا ده‌كه‌ین بۆ ئازادى و ڕزگاربوون .جێى داخى گرانه كه كوشتنى خه‌ڵكى زۆر له س������وریادا ده‌بینین و هیواخوازین ئه‌و خوێنڕشتنه بێته وه‌س������تان و گه‌لى سووریا بڕیار له چاره‌نووسى خۆى بدات .زۆر ته‌قدیرى ده‌ورى توركیا ده‌كه‌ی������ن ك������ه ده‌رگاى خۆى بۆ خه‌ڵك������ى لێقه‌وماوى سووریا كرده‌وه و ئه‌مه ئه‌وه‌مان بیر دێنێته‌وه ،كه له ١٩٩١ده‌رگاى خۆى بۆ خه‌ڵكى كوردس������تان كرده‌وه و ئ������هوه جێگاى ته‌قدیره .ئه‌مرۆ 29هه‌زار خوش������ک و برایانی س������ووریا ئاواره‌ى هه‌رێمى كوردس������تانن و ده‌رگاكانمان كراوه‌یه. سه‌رچاوه‌کان: www.regionalstudiescenter.net، www.kdp.info www.aljazeera.net * پارتی داد و گه‌شه‌پێدان )Partisi ve Kalkınma Adalet (AKP
تشرینی یه‌كه‌می 51 2012
52هه‌ڵبژاردن ژماره ()26