هەڵبژاردن ،ئامانجی گۆڤاری (هەڵبژاردن)ـە نووسینی خەسرۆ گۆران :خاوه‌نی ئیمتیاز
سپێك ده
گۆڤ������اری (هەڵبژاردن) لە تەمەنی ده‌رچوونی خۆی������دا ،گرنگیی بە دیارده‌ی (هەڵبژاردن) داوه .گرنگیی هەڵبژاردن و ئەزموونەکانی لە عێراق و لە هەرێمی کوردس������تان ،ئەو وانەیەش������ی بەئێمەدا کە بەڕێگەی هەڵبژاردنەو‌ه ده‌کرێت و ئەو ده‌رفەتەش هەیە تا کێشەکان بەشێوه‌یەکی ئاشتیانە چاره‌سەر بکرێن. چەسپاندنی ده‌ستووری عێراق ،هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ،هەروه‌ها هەڵبژاردنی پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردس������تان لەم چەند س������اڵەی دواییدا ،بەرهەمی کەش������وهەوای تا ڕاده‌یەک هێمن، ئیراده‌ی سیاسی و ئاکامی هەڵبژاردنەکانی عێراق و هەرێمی کوردستانن. ه������ەر ب������ەدوای ئازادکردنی عێراق ( ،)٢٠٠٣هەڵب������ژاردن بۆ پەرلەمانی عێراق ،ده‌س������تووری عێراق و هەڵبژاردن������ی پارێزگاکان������ی واڵت ل������ە ()٢٠٠٩/١/٣١دا بەڕێوه‌چوون .ئەم هەڵبژاردنانە س������ەره‌ڕای گیروگرفتەکانیانەوه ،توانیان تا ڕاده‌یەک عێراق بەره‌و سەقامگیریی رێژه‌یی بەرن ،هەروه‌ها ئەو ده‌رفەتەش بۆ هاوواڵتیان ڕه‌خس������ا کە خۆیان بتوانن بەڕێگەی هەڵبژاردنەو‌ه نوێنەرانی خۆیان بۆ پەرلەمانی عیراق بنێرن .ده‌وری هەڵبژاردنی پارێزگاکانیش هەر لەو چوارچێوه‌یەدا لێک ده‌درێتەوه. ل������ە هەرێمی کوردس������تانیش دوای ڕاپەڕین لە ()١٩٩٢/٥/١٩دا یەکەمین هەڵب������ژاردن بۆ پەرلەمانی هەرێمی کوردس������تان بەڕێوه‌چوو و ل������ە ئاکامدا دامەزراوه‌یەکی نەتەوه‌ی������ی و دیموکراتیکی لێکەوتەوه. دووه‌می������ن خولی هەڵبژاردن������ی پەرلەمان لە ( )٢٠٠٥/١/٣٠بەڕێوه‌چوو .ل������ە ()٢٠٠٩/٧/٢٥دا جارێکی تر هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردس������تان بەڕێوه‌چوو و س������ێیەم خوڵی هەڵبژاردن ب������ۆ ناردنی نوێنەرانی هاوواڵتیان بۆ پەرلەمانی کوردستان بەئەنجام گەییشت .هەر لەم ماوه‌یەدا بوو کە هەڵبژاردن بۆ سەرۆکی هەرێ������م بەڕێوه‌چوو و بەڕێز مەس������عوود بارزان������ی لەم هەڵبژاردنەدا بە ئاکام������ی ()%٧٠ی ده‌نگەکان بە سەرۆکی هەرێمی کوردستان هەڵبژێردرا .لەم هەڵبژاردنانەدا گشت پارت و الیەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان تێیدا بەشداربوون و هاوواڵتیانی ئەم یەکە سیاسی و کۆمەاڵیەتییە توانیان بەڕیگەی ده‌نگدانی ڕاس������تەوخۆ و نهێنییەوه نوێنەرانی خۆیان بۆ پەرلەمانی کوردس������تان ،س������ەرۆکی هەرێم و پارێزگاکان هەڵبژێ������رن .جێ������ی ئاماژه پێکردنە ،هەر لە کاتی ڕاپەڕینی س������اڵی ١٩٩١دا بوو ،کە بەڕێز مەس������عوود بارزانی لە ناو ئاپۆڕای جەماوه‌ری ڕاپەڕیوی ش������اری کۆیە ئ������ەو داوایە دیموکراتییەی بۆ بەڕێوه‌بەریی واڵت هێنای������ە گۆڕێ و ڕایگەیاند« :ده‌بێ ڕوو لە هەڵبژاردن بکەین» .هەڵبژاردن کۆڵەکەی س������ەره‌کیی سیس������تەمی دیموکراسییە و هاوواڵتیان بە بەش������داریی خۆیانەو‌ه ده‌سەاڵتی داهاتوو پێک دێنن ،بێشک هەرێمی کوردس������تانیش جیا لەم واتایە نییە .هەڵبژاردن ئەم بوار‌ه بۆ هاوواڵتیانی هەرێمی کوردس������تان دێنێتە کایەوه تا بە ئامانجەکانی بگات ،ده‌س������کەوتەکان بپارێزێ������ت و بەهێزتریان بکات .هەر بەڕێگەی هەڵبژاردنە کە سەروه‌ریی یاسا دێتە کایەوه و بەڕێگەی یاسایییەوه واڵت بەدامەزراو‌ه ده‌کرێ و ژیانێکی هێمن و خزمەتگوزاری دابین ده‌کرێت .لە کۆتاییدا هەر بە ڕێگەی هەڵبژاردنە ،کە بەشێوه‌یەکی هێمنانە ده‌س������ەاڵت ده‌ستاوده‌ست ده‌کرێت و واڵت گەشەی پێویس������ت ده‌ستێنێت .لەبەر ئەوه ،ئامانجی گۆڤاری (هەڵب������ژاردن) بره‌ودانە بە واتای هەڵبژاردن و الیەن������ە جۆراوجۆره‌کانی ،کە ئەویش بە باس و لێدوان، هەروه‌ها بەڕێگەی ڕۆش������نگەری و گواس������تنەوه‌ی هەڵبژاردنەکانی عێراق ،هەرێمی کوردستان و واڵتانی جیهانە و لەم بواره‌دا هەوڵده‌ره. ئه‌یلولی 2011
1
ئیسپانیا و ههڵبژاردنهكانی شاره‌وانی و ناوچه‌یی شانش������ینێكه ده‌كه‌وێت������ه به‌ش������ی باش������ووری خۆراوای كیش������وه‌ری ئهورووپا و نزیكه‌ی %85ی نیمچه دووڕگه‌ی ئیبیریا داگیر ده‌كات .گه‌رووی جه‌به‌ل تارق له كیشوه‌ری ئه‌فریقیای جیا ده‌كاته‌وه و زنجیره چیاكانی (بیرینیه) به قاره‌ی ئه‌ورووپای ده‌به‌ستێته‌وه .له‌الی رۆژاواو‌ه سنووری له‌گه‌ل پۆرتۆگال ههیه و له باكووری رۆژهه‌الته‌و‌ه له‌گه‌ڵ فه‌ره‌نسا و له رۆژهه‌الت و باشوور سنووری له‌گه‌ڵ ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست و ده‌ریای بالیار ههیه ،له باكووریشه‌و‌ه له‌گه‌ل زه‌ریای ئه‌تله‌سی و كه‌نداوی باسكای (گاسكۆنیا) سنووری ههیه. سیسته‌می سیاسیی ئیسپانیا به‌پێی ده‌ستووری هه‌مواركراوی ساڵی 1978ئیسپانیا بوو ب������ه ده‌وڵه‌تێك������ی مه‌له‌كی په‌رله‌مان������ی ،پێش ئه‌و كات له ژێر حوكمێكی ش������مولی ره‌هادا بوو كه جه‌نه‌رال فرانسیس������كۆ فرانكی له س������اله‌كانی (-1939 )1975حكمرانی ده‌كرد. مه‌لیك پله‌وپایه‌یه‌كی فه‌خریی‌ه له ئیسپانیا و سه‌رۆك وه‌زیران ده‌س������ه‌اڵتی كارای له‌م واڵته‌دا ههیه. په‌رله‌مان������ی ئیس������پانیا ( )corts generaleله دوو ئه‌نجومه‌ن پێكهاتووه ،ئهنجومهنی پیران ( )senadoكه ل������ه 259ئه‌ندام پێكدێت له‌گه‌ڵ ئهنجومهنی نوێنه‌ران ،كه له 350ئه‌ندام پێكدێت .ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران راسته‌وخۆ هه‌رچوار س������اڵ جارێك له‌الیه‌ن گهلهوه هه‌ڵده‌بژێردرێت، ب������ه‌الم ئهنجومهنی پیران 51ئه‌ندامییان به‌بێ هه‌ڵبژاردن دیاریده‌كرێن و ئه‌وانیتر له‌الیه‌ن گهلهوه هه‌ڵده‌بژێردرێن. 2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
س������ه‌رۆك وه‌زی������ر و وه‌زی������ره‌كان له‌الی������ه‌ن پهرلهمانهوه به پشتبه‌س������تن به ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن������ی ئهنجومهنی نوێنه‌رانه‌وه داده‌مه‌زرێن. گرنگترین حزب ه سیاسییه‌كانی ئیسپانیا: -1پارتی گه‌ل (.)pp -2پارت������ی كرێكاران������ی سۆشیالیس������تی ئیس������پانی (.)psoe -3چه‌پی یه‌كگرتوو (.)iu -4هاوپه‌یمانیی دیموكراتی بۆ كاتالۆنیا(.)ciu -5پارتی نیشتمانی باسكی (.)eaj_pnn -6چه‌پی كۆماری بۆ كاتالۆنیا (.)erc له‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی ش������اره‌وانی و ناوچه‌یی ئیس������پانیا ك������ه ل������ه 22ی ئای������اری ئه‌مس������اڵدا بهڕێوه چوو، پارت������ی سۆشیالیس������تی ده‌سه‌اڵتدار به‌رامبه‌ر به پارت������ی گه‌لی راس������تڕه‌و تووش������ی شكس������تێكی مێژووی������ی ب������وو ،به‌پێی ئه‌نجام‌ه كوتایییه‌كان پارتی سۆشیالیس������ت ته‌نه������ا %27،79ی دهنگهكانی به‌ده‌ستهێنا كه دهكاته 6ملیۆن و 276هه‌زار و 87ده‌نگ ،له به‌رامبه‌ردا پارتی گه‌ل توانی %37.53ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌س������تبێنێت كه دهكاته 8ملیۆن و474هه‌زارو 31ده‌نگ. ئه‌مینداری گش������تیی پارتی كرێكارانی سۆشیالیستی ئیس������پانی (خۆسییه لوویس ساباتیرو) دانی به شكستی پارته‌كه‌ی������دا نا و هۆیه‌كه‌ش������ی بۆ ئ������هوه گه‌ڕانده‌وه ،كه رێكخس������تنه‌كانی پارته‌كه‌ی له گش������ت ههڵبژاردنهكانی
شاره‌وانی و په‌رله‌مانیی ناوچه‌ییدا له پاشه‌كشێدا بووه، ئه‌مه‌ش به هۆی ئه‌و قه‌یرانه ئابوورییه‌ی كه ئیسپانیا پێیدا تێده‌په‌رێ هه‌ر له ساڵی 2008هوه و گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی ده‌س������پێوه‌گرتنێكی توند كه حكوومه‌تی سۆشیالیس������تی (ئیشتراكی) گرتبوویه‌به‌ر ،بۆ ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر ئه‌م قه‌یرانه‌دا زاڵ بێت و ئابووریی نیشتمانی ببووژێته‌وه. ل������ه‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا 34.6ملی������ۆن ئیس������پانی مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو بۆ هه‌ڵبژاردنی 8116موختار و زیاتر ل������ه 68هه‌زار راوێژكاری ش������اره‌وانی و 824راوێژكار بۆ په‌رله‌مان‌ه ناوچه‌یییه‌كان له چوارچێوه‌ی 13ناوچه‌ی خاوه‌ن ئۆتۆنۆمی له كۆی 16ناوچه‌دا. راپرس������ییه‌كان ده‌ریان خستبوو ،كه له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا پارتی ئیش������تراكی به‌رامبه‌ر به هه‌ڵكش������انی پارتی گه‌لی راستڕه‌وی ئۆپۆزسیۆن تووشی شكست ده‌بێ. رێژه‌ی به‌شداری له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا گهیشته %66،23 به‌رامبه‌ر به %63،27ی هه‌ڵبژاردنی س������اڵی .2007ئه‌م هه‌ڵبژارن‌ه هاوكات بوو له‌گ������ه‌ل بزوتنه‌وه‌یه‌كی ناڕه‌زایی به‌رفراوان كه زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری ش������ار‌ه گه‌وره‌كان و ناوچه‌كانی تری ئیسپانیای گرتهوه و داوای دیموكراتیی
راسته‌قینه‌یان ده‌كرد. هه‌ندێك زانیاری ل ه سه‌ر ئیسپانیا: رووبه‌ر 504،782:كم2 ژماره‌ی دانیشتووان40،448،191 : پایته‌خت :مه‌درید زمان���ی فه‌رمی :ئیس������پانی له‌گ������ه‌ڵ هه‌بوونی چه‌ند زمانێكی تر وه‌ك (باسكی ،جایجوو ،كتالن). دراو :یۆرۆ ئایی���ن :زۆرینه‌ی������ان له مه‌س������یحیی كاس������ولیكن و پرۆتستانت پێك دێن و موسلمان و جووله‌ك‌ه كه‌مینه‌ن.
ئه‌یلولی 2011
3
پۆرتۆگال و هه‌ڵبژاردنی گشتی پۆرتۆگال له نی������وه‌ی یه‌كه‌می س������ه‌ده‌ی دوازده‌هه‌مه‌و‌ه كۆمارێكی س������ه‌ربه‌خۆ بووه و یه‌كێكه له واڵتانی یه‌كێتی ئهورووپا كه دهكهوێته باش������ووری رۆژاوای كیش������وه‌ری ئهورووپا .س������نووری ته‌نها له‌گه‌ل ئیس������پانیا ههیه له‌الی رۆژهه‌الت و باكووری رۆژهه‌اڵت ،له گش������ت الیه‌نه‌كانی تری دهكهوێته سه‌ر زه‌ریای ئه‌تله‌سی. به درێژایی مێژوو گۆڕانكاری زۆر به‌سه‌ر پۆرتۆگالدا هات������ووه ،هه‌ندێك جار خۆی داگیرك������ه‌ر بووه و هه‌ندێك جاریش داگیر كراوه. له سه‌ده‌ی یه‌كه‌م رۆمه‌كان داگیریان كرد ،دوای ئهوه موسڵمانه‌كان له سه‌ده‌ی حه‌وته‌مه‌وه ده‌ستیان به‌سه‌ردا گرت ،له سه‌ده‌ی پانزده‌هه‌م و شانزده‌هه‌مه‌و‌ه پۆرتۆگال چه‌ند هه‌ڵمه‌تێكی دوزینه‌و‌ه و داگیر كردنی ده‌ستپێكرد. پۆرتۆگال په‌یوه‌ندیی تایبه‌تی له‌گه‌ڵ هه‌ندێك له‌و واڵتان‌ه ههیه كه پێشتر داگیری كردبوون ،له ئه‌مریكا و ئه‌فریقییا و ئاسیا وه‌ك به‌رازیل و مۆزه‌مبیق .تاكو ئێستاش كێشه‌ی سنووریی له‌گه‌ڵ ئیسپانیادا هه‌ر ماوه. ههرچهنده پۆرتۆگال له رووی رووبه‌ره‌و‌ه زۆر فراوان نییه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سیسته‌مێكی به‌ڕێوه‌بردنی تاڕاده‌یه‌ك ئاڵوزی ههیه ،پێنج ناوچه و ههژده كه‌رت ههیه ،دوو له‌م ناوچان‌ه خاوه‌نی مافی ئۆتۆنۆمین 300 ،به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و 4200شاره‌وانی ههیه ،به‌نیازن له سااڵنی داهاتوودا چاكسازی له‌م سیسته‌مه به‌ڕێوه‌بردنه‌دا بكه‌ن. سیسته‌می سیاسیی پۆرتۆگال: پۆرتۆگال هه‌ر له دوای شۆڕشی قه‌رنه‌فل ساڵی()1974 خاوه‌نی سیس������ته‌مێكی په‌رله‌مانی دیموكراتییه .گرنگترین پێكهاته‌كانی سیس������ته‌می سیاس������ی ئه‌و واڵته بریتین له، (سه‌رۆك كۆمار ،س������ه‌رۆك وه‌زیران ،په‌رله‌مان ،ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری) .س������ه‌رۆك كۆمار راس������ته‌وخۆ هه‌ر پێنج ساڵ 4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
جارێك له‌الیه‌ن گهلهوه هه‌ڵده‌بژێردرێت ،س������ه‌رۆك وه‌زیران و وه‌زیره‌كان له‌الیه‌ن س������ه‌رۆك كۆماره‌وه داده‌مه‌زرێن كه به‌پێی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كه هه‌ر چوار ساڵ جارێك ئه‌نجام ده‌درێت .دادگای بااڵ به‌رزترین دادگایه له‌م واڵته‌دا و دادگای ده‌ستووری هه‌ڵده‌ستێت به خوێندنه‌وه‌ی یاسا ده‌رچووه‌كانی بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌ستوور بگونجێت. گرنگترین پارت ه سیاسییه‌كانی پۆرتۆگال: پارتی سۆسیالیست پارتی دیموكراتی كۆمه‌اڵیه‌تی پارتی گه‌ل هاوپه‌یمانی چه‌پ پارتی سه‌وز ل������ه هه‌ڵبژاردن������ی گش������تیی پۆرت������ۆگال ،ك������ه رۆژی یه‌كش������ه‌مم‌ه 2011/6/5ئه‌نجام درا ،پارتی دیموكراتی كۆمه‌الیه‌تی س������ه‌ركه‌وتنێكی دیاری به‌ده‌ستهێنا و به‌سه‌ر سۆشیالیس������ته‌كاندا س������ه‌ركه‌وت ،بۆ ئه‌وه‌ی سزای ئه‌و
حكوومه‌ت������ه ماوه‌به‌س������ه‌رچووه ب������دات له‌س������ه‌ر (پالنی رزگاركردن) به گوژمه‌ی 78ملیار یۆرۆ كه واڵتی تووشی قه‌یرانێكی سه‌ختی دارایی كرد. ئه‌م ههڵبژاردنه كوتایی به ماوه‌ی ناروونی سیاسی هێنا كه له كاتی هه‌ره‌سهێنانی حكوومه‌تی ئیشتراكی له مانگی ئازاردا سه‌ری هه‌ڵدابوو و بووه هۆی ئه‌وه‌ش (لشبوونه) دوای یوونان و ئیرله‌ندا ببێته س������ێیه‌م ده‌وڵه‌ت له ناوچه‌ی یۆرۆ كه داوای پالنی رزگاركردنی ماددی بكات. پارتی دیموكرات������ی كۆمه‌اڵیه‌ت������ی %39ی دهنگهكانی به‌ده‌ستهێنا كه دهكاته 150كورسیی په‌رله‌مان له كوی 230كورسی ،له به‌رامبه‌ردا پارتی سۆشیالیست %28ی دهنگهكانی به ده‌ستهێنا كه دهكاته 73كورسی. سه‌رۆك وه‌زیران (جۆزییه سوكراتیس) ده‌ست له‌كار كێشانه‌وه‌ی خۆی له سه‌رۆكایه‌تیی پارتی سۆشیالیست راگه‌یاند و وتی :كاتی ئهوه هاتووه پارته‌كه‌مان ده‌س������ت به خۆلێكی نوێ بكات و خۆیشی ته‌نها وه‌ك چااڵكوانێك له‌ناو پارته‌كه‌دا كار ده‌كات. س������ه‌رۆكی (پارت������ی كۆمه‌اڵیه‌تی) (پێدرۆ باس������ووس كویلهو) ته‌مه‌ن 46ساڵ به‌ڵێنی دا ،سه‌قامگیری سیاسی ب������ه‌دی بێنن و متمان������هی بازاڕ‌ه دراویی������ه‌كان به‌رامبه‌ر ئابووریی پۆرتۆگال به‌ده‌ست بێنێته‌وه.
ش������ایانی باس������ه به‌هۆی ره‌تكردنه‌وه‌ی چواره‌م پالنی ده‌سپێوه‌گرتنی دارایی كه له ماوه‌ی یه‌ك ساڵدا پێشكه‌شی كردبوو( ،جۆزییه سوكراتیس) س������ه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌و واڵته ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه و به‌و هۆیهوه هه‌ڵبژاردنی پێشوهخته راگه‌یێندرا. نزیكه‌ی 9،6ملیۆن كه‌س بۆ هه‌ڵبژاردنی 230ئه‌ندام په‌رله‌مان مافی ده‌نگدانی هه‌بوو. پارتی راستڕه‌و (مه‌ڵبه‌ندی دیموكراتیی هاوبه‌شی) به رێژه‌ی %10،9ی ده‌نگه‌كان پله‌ی س������ێییه‌می به‌ده‌ستهێنا، هه‌روه‌ك چۆن پێشتریش له ریزبه‌ندی سێیه‌مدا بوو. هه‌ندێك زانیاری ده‌رباره‌ی پۆرتۆگال: سیسته‌می فه‌رمانره‌وایی :كۆماری په‌رله‌مانی. پایته‌خت :له‌شبوونه. زمانی ره‌سمی :پۆرتۆگالی. رووبه‌ر 92/391 :كم2 ژم���اره‌ی دانیش���تووان( 10/617/575 :ئام������اری .)2007 چڕیی دانیشتووان 114 :كه‌س بۆ هه‌ر كم 2یه‌ك. ئایین :زۆربه‌یان كاسوولیكین. دراو :یۆرۆ.
ئه‌یلولی 2011
5
توركیا و هه‌ڵبژاردنی گشتیی په‌رله‌مان رۆژی 2011/6/12هه‌ڵبژاردنی گشتیی په‌رله‌مانی توركیا له 85ناوچه‌ی ئه‌و واڵته ده‌ستی پێكرد و نزیكه‌ی ( )53ملیۆن كه‌س له كۆی 73ملیۆن هاوواڵتی كه مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،به‌ره‌و سندووقه‌كانی ده‌نگدان رۆیشتن بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگی خۆیان به 15حزبی به‌شداربوو بۆ به‌ده‌ستهێنانی 550كورسیی په‌رله‌مانی ئه‌و ههڵبژاردنه بده‌ن .بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش 199هه‌زار و 207ناوه‌ندی ده‌نگدان له 85ناوچه‌ی توركیا كرانهوه. ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنیش به‌م شێوه‌ی خوارهوه بوو: له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا 50,411,080كه‌س له ناو توركیا و دوو ملیۆن و 568هه‌زار و 977كه‌سیش له ده‌ره‌وه‌ی توركیا كه به گشتی دهكاته 52,758,907ده‌نگده‌ر ،مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو. رێژه‌ی به‌شداری
ده‌نگی پوچه‌ڵ
ده‌نگی ئه‌ژماركراو
له كۆی 43,905,739كه‌سی به‌شداربوو42,969,408 ، ده‌نگ ئه‌ژمار كرا و 936,331ده‌نگیش پوچه‌ڵ كرایهوه. به‌گشتی رێژه‌ی به‌شداری له هه‌ڵبژاردن %86,90بوو. حزبه به‌شداربووه‌كانی هه‌ڵبژاردن 7هه‌زار و 492 كاندیدیان هه‌بوو ،هه‌روه‌ها كاندیده سه‌ربه‌خۆكانیش بریتی بوون له 203كه‌س. له هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌ی توركیادا چه‌ندین رێكاری نوێ په‌یڕه‌و كران ،كه له مێژووی ئه‌و والته‌دا یه‌كمجار‌ه ئه‌م چه‌شن‌ه رێكارانه په‌یڕه‌و ده‌كرێت. تا پێش ئه‌م ههڵبژاردنه له توركیا ،پڕوپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردن ته‌نیا به زمانی توركی بوو و زمانه‌كانی تر قهدهغه بوون و سه‌رپێچی كه‌ران سزا ده‌دران ،به‌اڵم ئه‌مجاره ژماره‌ی به‌شداربوو
ژماره‌ی ده‌نگده‌ر
كۆی دانیشتوان
73000000 52,758,907 43,905,739 42,969,408 936,331 %86,90
به هه‌ر زمانێك كه بیانویستبا پڕوپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردنیان بكردبا به‌تایبه‌تی به زمانی كوردی ،ئازاد بوون. یه‌كێكی دیكه له رێكاره‌كان ئهوه بوو كه ئه‌و كه‌سانه‌ی ته‌مه‌نیان 25ساڵ بوو ده‌یانتوانی به‌شداری له ده‌نگدان بكه‌ن ،كه‌چی پێشتر مافی ده‌نگدانیان نه‌بوو. له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا بۆ یه‌كه‌مجار سوودیان له سندوقی پالستیكی وه‌رگرت كه شه‌فاف بوون و ناوه‌وه‌یان دیاربوو، هه‌روه‌ها 300ده‌نگیش ده‌خرای‌ه ناو هه‌ر سندوقێكه‌وه. یه‌ک ملیۆن و 394هه‌زار و 499كه‌سیش وه‌كو چاودێری سندوقه‌كان دانرابوون.
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
حزب ه به‌شداربووه‌كان بریتی بوون له: رێژه‌ی سه‌دی
رێژه‌ی ده‌نگ
پارته به‌شداربووه‌كانی په‌رله‌مانی توركیا
لۆگۆ
% 49,90
21,442,206
پارتی داد و گه‌شه‌پێدان
Adalet ve Kalkınma Partisi
% 25,91
11,134,616
پارتی گه‌لی كۆماری
Cumhuriyet Halk Partisi
% 1,24
534,463
پارتی خۆشگوزه‌رانی
Saadet Partisi
% 12,99
5,580,580
پارتی بزاڤی نه‌ته‌وه‌یی
Milliyetçi Hareket Partisi
% 6,65
1،822،000
به‌ره‌ی ره‌نج و ئازادی دیموكراسی )پارتی ئازادی و دیموكراسی(
(BGMZ) BDP
31,414
پارتی كار
Emek Partisi
59,695
پارتی میلله‌ت
Millet Partisi
15,599
پارتی لیبرال دیموكرات
Liberal Demokrat Parti
279,813
پارتی دیموكرات
Demokrat Parti
121,952
پارتی ماف و یه‌كسانی
Hak ve Eşitlik Partisi
326,207
پارتی ده‌نگی گه‌ل
Halkın Sesi Partisi
64,407
پارتی رێگای راست
Doğru Yol Partisi
60,944
پارتی كۆمۆنیستی توركیا
Türkiye Komünist Partisi
36,820
پارتی پارێزگارانی نه‌ته‌وه‌یی
Milliyetçi ve Muhafazakar Parti
315,505
پارتی یه‌كگرتووی گهوره
Büyük Birlik Partisi
105,920
پارتی دیموكراتی چه‌پ
Demokratik Sol Parti
%3,31
ئه‌یلولی 2011
7
ئەمانەش ناوی 35كاندیدی كوردن ،كە لە هەڵبژاردنی 2011/6/12ی توركیادا ده‌رچوون
-1سه‌باحه‌ت تونجه‌ل /ئیستانبوڵ -2سیری سوره‌یا /ئیستانبوڵ -3عبدالله لیڤینت /ئیستانبوڵ -4موراد بۆزالك /ئه‌ده‌نه -5خه‌لیل ئاكسۆی /ئاگری -6ئیدریس بانیكۆل /بینگۆل -7حوسامه‌دین زینده‌رلیۆغلو /به‌تلیس -8له‌یال زانا /ئامه‌د -9خه‌تیب دیجله/ئامه‌د -10نورسه‌ل ئایدۆغان /ئامه‌د -11ئامینه ئاینه /ئامه‌د -12ئاڵتان تان /ئامه‌د -13شه‌ره‌فه‌دین ئاڵچی /ئامه‌د -14ئیسات جه‌نان /هه‌كاری -15سه‌الحه‌دین ده‌میرتاش /هه‌كاری -16عادل كورد /هه‌كاری -17ئیرتوگلول كوركچو/مێرسین -18مولكی‌ه بیرتانه /كارس -19گولسه‌رێن یڵدرم /ماردین -20ئیرۆڵ دۆره /ماردین -سریانی -21ئه‌حمه‌د تورك /ماردینا 8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
-22سیری ساكیك /موش -23ده‌میر چه‌لیك /موش -24گوڵتان كیشناك /سێرت -25ئیبراهیم ئه‌یهان /شانلورفا -26ئه‌یسه‌ل توگلوك /وان -27كه‌مال ئه‌كتار /وان -28نازم گور /وان -29ئۆزدال ئوچه‌ر /وان -30بینگی یڵدز /باتمان -31ئه‌یال ئه‌كات ئه‌تا /باتمان -32حه‌سیب كه‌پالن /شه‌رناخ -33فه‌یسه‌ڵ ساری یه‌ڵدز /شه‌رناخ -34سه‌لما ئیرماك /شرناخ -35په‌روین بوڵدان /ئیگدیر پارتی داد و گه‌ش‌ه پێدان AKPبه 326كورسی و پارتی گه‌لی كۆماری CHPبه 135كورسی و پارتی بزاڤی نه‌ته‌وه‌یی MHPبه 54كورسی و نوێنهره سه‌ربه‌خۆكانی كورد BGMZبه 35كورسی له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست هێنا. له ساڵی 2007رێژه‌ی ده‌نگی كورد %5،24بوو ،به‌اڵم له‌م خوله‌ی هه‌ڵبژاردندا %6،65ی دهنگهكانی به‌ده‌ست هێنا ،هه‌روه‌ها له ساڵی 2007كورد 1،822،000ده‌نگی
به‌ده‌ستهێنابوو ،به‌اڵم له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا 2،825،000 ده‌نگی به‌ده‌ستهێناوه. ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن له كاتێكدا راگه‌یێندرا كه 6 كه‌س له پاڵێوراو‌ه سه‌ربه‌خۆكان و دوو پالێوراوی سه‌ر به پارتی گه‌لی كۆماری و پالێوراوێكی پارتی بزاڤی نه‌ته‌وه‌یی سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له زینداندا ده‌ستبه‌سه‌ربوون، له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست هێناوه. به‌پێی یاساكانی ده‌ستووری توركیا ،ئه‌و 9كه‌س‌ه بۆ چوونه ناو په‌رله‌مان ده‌بێ ئازاد بكرێن و دوای ته‌واوبوونی خولی په‌رله‌مانیی ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ زیندان ،له حاڵێكدا ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی توركیا ده‌توانێت ئازادكردنی ئه‌و 9 كه‌س‌ه ره‌د بكاته‌وه ،ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌وان‌ه (دژی ده‌ستووری) توركیان‌ه و ده‌بێ دادگایی بكرێن.
له هه‌ڵبژاردنی ( 2007سه‌باحه‌ت تونجل) كه له‌م هه‌ڵبژاردنه‌شدا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێناوه ،دوای سه‌ركه‌وتنی له هه‌ڵبژاردن له زیندان ئازاد كرا و چووه ناو په‌رله‌مانی توركیا. هه‌ریه‌ك له -1( :خه‌تیب دیجله -2سه‌لما ئرماك -3 كه‌مال ئاكتاش -4فه‌یسه‌ل ساری یلدز -5ئیبراهیم ئایهان -6گولسه‌ر یڵدرم) پالێوراوی سه‌ربه‌خۆی كوردن و ئێستا له زیندانن. هه‌روه‌ها سه‌رۆكی پارتی یه‌كگرتووی گهوره (یالچین توپچو) كه به الیه‌نگری نه‌ته‌وه‌یی – ئایینی ناسراوه، دوای ئه‌وه‌ی نه‌یتوانی رێژه‌ی %10ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت و سه‌رنه‌كه‌وت ،له پۆسته‌كه‌ی كشایه‌وه.
ئه‌یلولی 2011
9
سوودانی باشوور؛ ١٩٣یه‌مین ده‌وڵه‌تی جیهان
قه‌ره‌نی قادری له ٢٠١١/٦/٩دا ،سالڤا کییر مایاردیت (Salva Kiir
)Mayarditیه‌که‌مین سه‌رکۆماری سوودانی باشوور، له بۆنه‌یه‌کی تایبه‌تیدا و به به‌شداریی ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له شاندی بیانی ،سه‌ربه‌خۆیی (سوودانی باشوور)ی ڕاگه‌یاند .سه‌ربه‌خۆیی سوودانی باشوور کۆتایی به‌شه‌ڕی ناوخۆیی و کێشه و ملمالنێی نزیک به ٥٠ساڵ‌ه له نێوان سه‌ربه‌خۆییخوازانی باشووری ئه‌م واڵته له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته یه‌ک له‌دوای یه‌که‌کانی زاڵ به‌سه‌ر (سوودان)دا هێنا. ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی سوودانی باشوور ،سه‌رتاپای ئه‌و واڵته‌ی وه‌سه‌ما و شایی خستبوو .به‌م بۆنه‌یه‌وه، ئه‌و واڵته وه‌کو ()١٩٣یه‌مین ده‌وڵه‌تی جیهان به‌ناوی 10
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
(سوودانی باشوور) له‌دایکبوو. ڕێک ساڵێک دوای سه‌ربه‌خۆیی سوودان ()١٩٥٦ له به‌ریتانیا ،کێشه و ملمالنێ ناوخۆیییه‌کانی ئه‌و واڵته له گه‌ڵ باشوور ده‌ستی پێکرد .ئه‌مه‌ش به‌ته‌واوه‌تیی به
پێچه‌وانه‌ی ڕاپۆرت و پێشبینییه‌کانی ویسنتۆن چێرچێل ( )١٩٦٥ -١٨٧٤بوو ،که کاتێک له ساڵی ()١٨٩٨ به‌ریتانیا سوودانی داگیر کرد و (چێرچیل)یش وه‌کو (ئه‌فسه‌ر و په‌یامنێری شه‌ڕ) له‌گه‌ڵ هێزه سه‌ربازییه‌کانی به‌ریتانیادا بوو ،ئه‌وه‌ی ده‌ربڕیبوو که" :بۆ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی شارستانی وه‌ک به‌ریتانیا ،چ کرده‌وه‌یه‌ک له‌وه باشتر و جێی شانازیی‌ه که واڵتێکی به پیت و حه‌شیمه‌تێکی زۆر له شه‌ڕ بپارێزێت و له نێوان قه‌بیله‌کان که به‌رده‌وام خه‌ریکی شه‌ڕن و جیا له توندوتیژی و ملمالنێی شتێکی تر نازانن ،ئاشتی و دادپه‌روه‌ری سه‌قامگیر بکات". له دووه‌مین شه‌ڕی ناوخۆ که له نێوان باشووری سوودان و ده‌وڵه‌تی سوودان له سااڵنی ( ١٩٨٣تا )٢٠٠٥درێژه‌ی کێشا ،زیاتر له دوو ملیۆن که‌س گیانیان له‌ده‌ستدا و زێتر له چوار ملیۆنیش ده‌ربه‌ده‌ر بوون .له ڕۆژی نۆیه‌می ژانویه‌ی ساڵی ()٢٠٠٥دا په‌یمانی ئاشتی له نێوان شۆڕشگێڕانی باشوور و حکوومه‌تی سوودان واژۆ کرا .به گوێره‌ی ئه‌م په‌یماننامه‌یه ،یاسا و ڕیساکانی (شه‌رعی ئیسالم) له باشووری ئه‌و واڵته که زۆرینه‌یان په‌یڕه‌وی دینی (مه‌سیحی)ین ،هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه ،هه‌روه‌ها باشووری سوودان وه‌کو ناوچه‌یه‌کی خاوه‌ن (ئۆتۆنۆم) له الیه‌ن ده‌وڵه‌تی سوودانهوه به‌ڕه‌سمی دانی پێدانرا. خاڵێکی تر که له‌په‌یماننامه‌که‌دا هاتبوو ،ڕێککه‌وتن له‌سه‌ر ڕاپرسیی سه‌ربه‌خۆیی بۆ باشووری سوودان بوو که به‌شێکی گرینگی په‌یماننامه‌ی ساڵی ٢٠٠٥بوو .ماوه‌یه‌ک دوای ئه‌م په‌یماننامه‌یه ،جێگۆڕکێی دانیشتوان له باکوور و باشووری سوودانهوه ده‌ستی پێکرد .مه‌سیحییه‌کانی باکوور ڕوویان له باشوور کرد و موسڵمانه‌کانیش باشووریان به‌جێهێشت و له باکوور نیشته‌جێ بوون. له کۆتاییدا ،بڕیاری ڕاپرسی بۆ ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ له باشووری سوودان له ( ٩تا )١٥ی مانگی یه‌ک ( )٢٠١١/١/٩به‌ڕێوه‌چوو و ()%٩٨ی دانیشتوانی باشووری سوودان ده‌نگیان به جیابوونه‌و‌ه دا .ئاکامی ڕاپرسییه‌که له الیه‌ن ڕێکخراوی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان،
ئه‌مریکا ،یه‌کێتی ئهورووپا ،هه‌روه‌ها له الیه‌ن ده‌وڵه‌تی سوودانهوه پێشوازی لێکرا. ڕێک دوای شه‌ش مانگ ،له ()٢٠١١/٧/٩دا و به به‌شداریی ژماره‌یه‌ک که‌سایه‌تیی ئه‌مریکی ،ئه‌ورووپی، ئه‌فریقی و سوودانی ،ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی (سوودانی باشوور) ڕاگه‌یێندرا. بان کی مۆن ،سکرتێری گشتیی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان، داوای له واڵتانی جیهان کرد ،که یارمه‌تی به ئاسایش و سه‌قامگیری هه‌ر دوو واڵت بده‌ن .هێالری کلینتۆن، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا سه‌ره‌ڕای پێشوازی له ڕاپرسییه‌که ،داوای هاوکاری و په‌یوه‌ندیی نزیکی له نێوان ده‌وڵه‌تی سوودان و سوودانی باشوور کرد. کاترین شتۆن سه‌رۆکی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی یه‌کێتی ئهورووپا داوای په‌یوه‌ندیی نزیک و درێژخایه‌نی له‌گه‌ڵ سوودانی باشوور کرد.
ئه‌یلولی 2011
11
مێژووی ملمالنێکان له ساڵی ١٩٨٣دا جارێکی تر شه‌ڕ له نێوان باکوور و باشوور ده‌ستی پێکردهوه ،ده‌وڵه‌تی سوودان (جۆن گارانگ )٢٠٠٥-١٩٤٥ی بۆ سه‌رکوتکردنی شۆڕشگێڕه‌کان ڕه‌وانه‌ی باشووری واڵت کرد ،به‌اڵم (جۆن گارانگ) تێکه‌ڵ به شۆڕشگێڕان بوو و له‌گه‌ڵ (سالڤا کییر) سه‌رکۆماری ئێستای سوودانی باشوور (ئه‌رته‌شی ڕزگاریخوازی سوودان)یان پێکهێنا .له دوای په‌یماننامه‌ی ساڵی ٢٠٠٥ که (جۆن گارانگ) کرایه جێگری سه‌رکۆماری سوودان، چه‌ند حه‌توو دواتر( ،جۆن گارانگ) به هۆی که‌وتنه خواره‌وه‌ی هێلیکۆپته‌ر گیانی له‌ده‌ست دا .دوای ئه‌م ڕووداوه( ،سالڤا کییر) جێی (جۆن گارانگ)ی گرتهوه. مێژووی کێشه و ملمالنێی باشوور و باکووری سوودان بۆ سه‌ره‌تای سااڵنی سه‌ربه‌خۆیی سوودان ده‌گه‌ڕێته‌وه. س������ه‌ربه‌خۆیی س������وودان ئ������ه‌م ئاکامه‌ش������ی لێکه‌وته‌وه، ک������ه به‌ش������ی باش������وور به‌پێی ئ������هوه که (مه‌س������یحی) بوون، که‌وتن������ه په‌راوێ������زه‌وه .ئ������ه‌م ڕه‌وته تا س������اڵی ١٩٦٩که له الی������ه‌ن (جه‌عف������ه‌ر محه‌ممه‌د ئه‌لنومه‌ی������ری )٢٠٠٩-١٩٣٠ به‌هۆی کوده‌تایه‌کی نیزامییه‌وه ده‌س������ه‌اڵتی گرت������ه ده‌س������ت، درێژه‌ی کێشا .ئه‌لنومه‌یری له ساڵی ()١٩٧١دا (ڕێککه‌وتنی ئادی������س ئاباب������ا)ی واژۆ کرد. به‌پێی ئه‌م ڕێککه‌وتنه ،ویالیهته ناموس������ڵمانه‌کانی باش������وور بوون������ه خاوه‌ن������ی ده‌س������ه‌اڵتی ئۆتۆنۆمی و تا ڕاده‌یه‌ک خۆیان 12
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
کاروب������اری ناوچه‌ی خۆیان بهڕێوه ده‌برد .به‌گوێره‌ی ئه‌م ڕێککه‌وتننامه‌یه ،باشووری سوودان خاوه‌نی ئهنجومهنی خۆجێیی بوو که به‌ش������ێک له ده‌س������ه‌اڵتی ناوه‌ند بۆ ئه‌و ده‌ڤه‌ر گوێزرای������هوه ،له بری زمان������ی عه‌ره‌بی ،که‌ڵک له زمانی ئینگلیس������ی وه‌ربگرن ،هه‌روه‌ها سه‌ربه‌ست بوون که له کاروباری خۆیاندا ڕه‌چاوی (ش������ه‌ریعه‌تی ئیسالم) نه‌که‌ن. ئه‌م دۆخه نزیک ١٠ساڵی خایاند ،به‌اڵم به هۆی نزیکبوونه‌وه‌ی ئه‌لنومه‌یری له (ئه‌خوانولموسلمین)هوه، سیاسه‌تی به‌ئیسالمیکردنی سوودانی په‌یڕه‌و کرد و (شه‌ریعه‌ت)ی وه‌کو بنه‌مای یاساکانی سوودانی ڕاگه‌یاند .له هه‌مان کاتیشدا له ڕێککه‌وتنی ئادیس ئابابا پاشگه‌ز بۆوه و ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمیی باشووری سوودانیشی هه‌ڵوه‌شانده‌وه .به‌م هۆیهوه جارێکی تر له ساڵی ١٩٨٣دا شه‌ڕی ناوخۆ له سوودان ده‌ستی پێکردهوه و تا ساڵی ٢٠٠٥خایاندی.
کۆبه‌ند:
به‌له‌به‌رچاوگرتنی ده‌یان ساڵ شه‌ڕ و پێکدادان و توندوتیژیی به‌رده‌وام له سوودان ،هه‌روه‌ها به بوونی ده‌یان گرووپی نه‌ته‌وه‌یی ،ئایینی و مه‌زهه‌بییه‌وه له‌و واڵته‌دا ،ڕاپرسی بۆ جیابوونه‌وه‌ی باشوور له باکوور ( )٢٠١١/١/٩هه‌روه‌ها ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی سوودانی باشوور ( )٢٠١١/٧/٩که له که‌شوهه‌وایه‌کی هێمندا به‌ڕێوه‌چوو ،جێی سه‌رنجی سیاسه‌توانان و چاودێره سیاسییه‌کانی ناو سوودان و ده‌ره‌وه بوو .ڕاپرسی بۆ سه‌ربه‌خۆیی ته‌نیا له باشووری سووداندا به‌ڕێوه‌چوو ،به‌اڵم باکوورییه‌کان الیه‌نگری پاراستنی یه‌کێتیی سوودان بوون. ده‌وڵه‌تی سوودانی باشوور ،سه‌ره‌ڕای بوونی سامانی زۆر به‌تایبه‌ت له بواری نه‌وته‌وه ،یه‌کێک له هه‌ژارترین و په‌ره‌نه‌گرتووترین واڵتی جیهان ده‌ژمێردرێت .جێی ئاماژه پێکردنه که نزیک به ()%٩٥ی داهاتی سوودان له ڕێگه‌ی به‌رهه‌مێنهان و ناردنی نه‌وته ،به‌اڵم ()%٨٥ی سه‌رچاوه نه‌وتییه‌کان له باشووری سوودان هه‌ڵکه‌وتوون. ده‌وڵه‌تی موزاییکی سوودان به‌بوونی ده‌یان گرووپینهتهوهیی ،ئایینی و مه‌زهه‌بییه‌وه نه‌یتوانی "یه‌کێتی" خۆی بپارێزێت ،هۆکاره‌که‌یشی بۆ ئه‌و ده‌سه‌اڵت‌ه چڕ و تۆکمه‌ی‌ه ده‌گه‌ڕایه‌و‌ه که به‌شی باشووری واڵت نه‌یتوانی درێژه به "پێکه‌و‌ه ژیان" بدات. سه‌ره‌ڕای سه‌ربه‌خۆیی سوودانی باشوور ،کێشهیسنووریی به‌تایبه‌ت هه‌ندێک ناوچه‌ی نه‌وتی ،له نێوان ئه‌و دوو واڵته یه‌کالیی نه‌کراونه‌ته‌وه .وێده‌چێت ئه‌م گرفت‌ه یه‌کێک له کێشه‌کانی داهاتووی نێوان دوو واڵت بێت. به‌شێک له دانیشتوانی دوو ویالت که له ناو جوگرافیایکۆماری سووداندا هه‌ڵکه‌وتوون و نزیک له سنووره‌کانی باشووری سوودانن ،خۆیان به باشووری ده‌زانن ،له‌به‌ر ئهوه له ده‌وڵه‌تی سوودان داواکارن ،که له ویالتی نیشته‌جێیان مافی بڕیاردانیان له کاروباری خۆیاندا زیاتر بکرێت .ئه‌مه‌ش کێشه‌یه‌کی تره که داهاتوو ده‌بێ چاره‌سه‌ری بکات. -ده‌وڵه‌تی سوودان خاوه‌ن قه‌رزێکی ( ٤٠ملیارد دۆالری)
یه ،که دوای ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی به‌شی باشوور ،چاره‌ی ناڕوونه .کۆماری سوودان پێیوایه که ده‌بێ "سوودانی باشوور به‌شێک له‌م قه‌رزانه وه‌ستۆی خۆی بگرێت ،چونکه به‌شێک له‌م قهرزه کاتی خۆی بۆ ئاوه‌دانیی باشوور ته‌رخان کرابوو ".به‌اڵم به‌ڕێوه‌به‌رانی باشوور ده‌ڵێن" :ئه‌م پاره‌یه بۆ کڕینی که‌ره‌سه‌ی شه‌ڕ و هێزی سه‌رکوتکه‌ر کڕابوو و ڕه‌وانه‌ی باشوور ده‌کران". گه‌ر بێتوو خاوه‌ن قهرزه نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کان له‌م قهرزه خۆش بن، به‌شێک له کێشه‌ی ئه‌م دوو واڵته چاره‌سه‌ر ده‌کرێن. به‌هۆی شه‌ڕ و پێکدادانی ئه‌م ده‌یان ساڵ‌ه لهباشووری سووداندا و به‌هۆی تێکچوونی به‌شێکی به‌رچاو له ژێرخانی ئه‌و ده‌ڤه‌ره ،ڕێژه‌ی نه‌خوێنده‌واریی له ناو هاوواڵتیانی سه‌رووی پانزده‌ساڵیدا ،زیاتر له ()%٧٠ـه. دروشمی سه‌ره‌کیی ڕۆژی سه‌ربه‌خۆیی له سوودانی باشوور (سه‌رکه‌وتن و ئازادی) بوو .ئه‌م دروشمانه و گه‌ییشتن به سه‌ربه‌خۆیی ،ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی بۆ هاوواڵتیانی سوودانی باشوور خوڵقاند ،که له واڵتی سه‌ربه‌خۆی خۆیاندا هاوواڵتی پله یه‌ک بن و بتوانن کێشه ناوخۆیییه‌کانیان چاره‌سه‌ر بکه‌ن و به‌سه‌ر گرفته‌کانیاندا زاڵ بن ،ئه‌وه‌ش له حاڵێکدایه که سوودانی باشووریش واڵتێکی ڕه‌نگاوڕه‌نگ و چه‌ند چه‌شنه‌یه. سوودانی باشوور ناو :کۆماری سوودانی باشوور پایته‌خت :جووبا ژماره‌ی دانیشتوان٨،٥٠٠٠٠٠ : پانتایی خاک ٦٣٣٧٨٣ :کیلۆمه‌تری چوار گۆشه ساڵی سه‌ربه‌خۆیی)٢٠١١/٧/٩( : سیسته‌می حکوومی :کۆماری سه‌رکۆمار :سالڤا کییر ( )Salva Kiirکه هه‌ر ئێستا خاوه‌نی سێ پۆستی حکوومییه (سه‌رۆکی ده‌وڵه‌ت، سه‌رۆکی حکوومه‌ت و فه‌رمانده‌ی هێزه چه‌کداره‌کانی سوودانی باشووره) سەرچاوەکان:
http://www.landguiden.se http://www.ne.se www.bbc.com
ئه‌یلولی 2011
13
کۆماری کۆسۆڤۆ
ئاماده‌کردنی :هەڵبژاردن
له ٢٠٠٨/٢/١٧دا په‌رله‌مانی کۆسۆڤۆ ،به تێکڕای ده‌نگ س������ه‌ربه‌خۆیی ئه‌و واڵته‌ی له سێربس������تان ڕاگه‌یاند .له کاتی ڕاگه‌یاندنی س������ه‌ربه‌خۆییدا ١٠ ،نوێنه‌ری سێربی به نیش������انه‌ی ناڕه‌زایه‌ت������ی ،کۆبوون������ه‌وه‌ی په‌رله‌مانیان به‌جێهێشت. ل������ه س������اڵی ()١١٠٠ی زایینیدا سێربس������تان ده‌وڵه‌تی خۆی پێکدێنێت و کۆس������ۆڤۆ دهبێته به‌شێک له ده‌وڵه‌تی سێرب .له س������ه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاس������تدا ،به هۆی شه‌ڕ و ملمالنێی له نێوان ئاڵبانییه‌کانی کۆسۆڤۆ و سێربه‌کانی نیش������ته‌جێ له‌م ده‌ڤه‌ره‌دا ،نزیک به ( )٣٧٠٠٠س������ێرب، کۆس������ۆڤۆ به‌جێ دێڵن .به‌اڵم کۆسۆڤۆ هه‌روا به‌شێک له سێربس������تان ده‌مێنێته‌وه .له ( )١٨٧٧-١٨٧٦که ش������ه‌ڕ له نێوان (سێربس������تان) و (ئیمپه‌ڕاتۆری عوس������مانی)دا ڕوویدا ،سێربس������تان ناچاربوو واز له خاکی کۆس������ۆڤۆ بێنێت .به‌دوای ئه‌م ڕووداوه‌دا ،ده‌سه‌اڵتی کۆسۆڤۆ که‌وت‌ه ده‌ست عوسمانییه‌کانه‌وه. له س������اڵی ( )١٩١٢له ش������ه‌ڕی (باڵکان)دا ،سێربستان 14
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
کۆس������ۆڤۆ له ئیمپه‌راتۆری عوسمانی ئه‌ستانده‌وه .دوای ش������ه‌ڕی یه‌که‌می جهانی ،کۆس������ۆڤۆ بوو به به‌ش������ێک له ده‌وڵه‌تی تازه پێکهاتووی یوگوس���ڵ��اڤیا .له دوای شه‌ڕی دووه‌م������ی جیهان������ی که جۆزی������پ برۆس تیت������ۆ -١٨٩٢ ( ١٩٨٠مارشاڵ تیتۆ) لە س������اڵی ()١٩٤٥دا ده‌سه‌اڵتی گرته ده‌س������ت ،کۆس������ۆڤۆ بوو به خاوه‌ن������ی ئۆتۆنۆمی له یوگوساڵڤیای کۆمۆنیستیدا .تا ساڵی ( )١٩٨٩کۆسۆڤۆی خاوه‌ن ئۆتۆنۆمی له کۆماری سێربس������تان له حکوومه‌تی یوگوساڵڤیای تیتۆدا بوو .به هاتنی سلۆبۆدان میلۆشێڤیچ ( )٢٠٠٦-١٩٤١وه‌کوو سه‌رکۆماری یوگوساڵڤیا ،ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمیی کۆسۆڤۆ هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه .لەبەر ئەوه گرفتی نێوان کۆسۆڤۆ و ده‌وڵه‌تی سێربستان ڕۆژ به‌دوای ڕۆژدا ته‌شه‌نه‌ی ده‌ستاند و قه‌یرانی نێوانیان قووڵتر ده‌بۆوه. له س������اڵی ( )١٩٩٩که ش������ه‌ڕ له نێوان ناتۆ و ده‌وڵه‌تی سێربستاندا روویدا ،ده‌وڵه‌تی سێرب ،هێزه‌کانی خۆی له کۆسۆڤۆ کێش������ایه‌وه .تا ساڵی ( )١٩٩٩کۆسۆڤۆ یه‌کێک له پارێزگاکانی کۆماری سێربس������تان بوو .دوای قه‌یرانی
باڵکان و دابه‌شبوونی یوگوساڵڤیا به‌سه‌ر چه‌ند ده‌وڵه‌تی س������ه‌ربه‌خۆدا ،هه‌روه‌ها قه‌یرانی گش������تگر له‌م واڵته‌دا، کاروب������اری به‌ڕێوه‌به‌ریی کۆس������ۆڤۆ به‌پێ������ی بڕیارنامه‌ی ئهنجومهنی ئاسایش������ی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان ()١٢٤٤ که‌وت‌ه ژێر کۆنترۆڵ و چاودێری ئه‌و ڕێکخراو جیهانییه‌وە، به‌اڵم هه‌روا به‌شێک له سێربستان مایه‌وه. ب������ه دوای بڕیاری ()١٢٤٤دا ،په‌یمان������ی ناتۆ ()١٦٥٠٠ س������ه‌ربازی ڕه‌وانه‌ی کۆسۆڤۆ کرد ،که ( )١٧٠٠سه‌رباز له‌م ژماره‌یه ،هێزی ئه‌مریکی بوون. به‌هۆی قه‌یران له باڵکان و شه‌ڕی ناوخۆ له سێربستان، ڕێکخ������راوی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان زیات������ر له کاروباری کۆسۆڤۆدا چاالک بوو .له مانگی ٤ی ساڵی ( )٢٠٠٧له ڕێکخراوی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کاندا باس������ی سه‌ربه‌خۆیی کۆسۆڤۆ هاته گۆڕێ. له‌م ماوه‌یه‌دا ،سێربس������تان و ڕووس������یه به توندی دژی سه‌ربه‌خۆیی کۆسۆڤۆ وه‌س������تان .دوای نه‌مانی ده‌وڵه‌تی سۆڤیه‌ت و به‌هێزتربوون و نزیکی ئه‌مریکا له‌گه‌ڵ هه‌ندێک له واڵتانی پێش������ووی که‌مپی سۆسیالیس������تی ،مۆس������کۆ هه‌میش������ه له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بووه ،که هاوپه‌یمانیی خۆی له‌گه‌ڵ هه‌ندێک له‌و واڵتانه‌‌ی پێش������ووی کۆمۆنیس������تی که ب������ه ڕگه‌زیش (س���ڵ��اڤ)ـن بپارێزێ������ت .هه‌روه‌ها خودی ڕووس������ییه‌ش له قه‌فقاز گرفتی جددی له‌گه‌ڵ کێش������هی نه‌ته‌وه‌ییدا ههیه. به‌دوای ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی ( )٢٠٠٨/٢/١٧لەالیه‌ن
په‌رله‌مان������ی کۆس������ۆڤۆوه ،گرف������ت و ملمالنێ������ی تازه له دیپلۆماسیی جیهانیدا هاته کایه‌وه. ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ،خێرا پشتیوانیی خۆی له سه‌ربه‌خۆیی کۆسۆڤۆ ڕاگه‌یاند .ئه‌مریکییه‌کان له‌سه‌ر ئه‌و بڕوای������ه‌ن که نه‌ته‌وه‌کانی باڵ������کان «ده‌بێ ده‌وڵه‌تی خۆیان» هه‌بێت ،تا ئه‌و ناوچه‌یه به ئاشتی و سه‌قامگیری بگات .ملمالنێی ئه‌مریکا له‌گه‌ڵ ڕووسیی‌ه له‌م ناوچه‌یه‌دا به‌شێکی تری کێشه‌که‌یه ،کە تا ئێستا لە سیاسەتەکانی ئەم دوو زڵهێزه‌دا ڕه‌نگ ده‌داتەوه. جوگرافیـــای سیـــاسیی کۆســۆڤــۆ ناو :کۆماری کۆســۆڤــۆ پایته‌خت :پریشتینا (دانیشتوانی پایتەخت )٢١٠٨٠٠ پانتایی واڵت ١٠٩٠٨ :کیلۆمه‌تری چوارگۆشـه دانیش���توان ٢٢٠٠٠٠٠ :ک������ەس .نزی������ک ب������ە ()%٧٠ دانیشتوان لە ژێر تەمەنی ( )٣٠ساڵیدان. پێکهات���هی نه‌ته‌وه‌یی :ئاڵبانیایی ( %٨٨موس������ڵمانی سوننی) س������ێربی %٧و ( )٥له‌سه‌دیش بەسەر گرووپە نەتەوەیییەکان������ی تر وه‌کو (بۆس������نیایی ،گۆرانی ،ڕۆمی، تورک و میسری)دا دابەش ده‌کرێت. ڕێژه‌ی بێکاری :نزیک به %٥٠ کۆسۆڤۆ یەکێک لە هەژارترین ده‌وڵەتانی ئەوڕووپایە. واڵتانی دراوسێی کۆسۆڤۆ :سێربستان ،بولغارستان، ئاڵبانیا و کۆماری مۆنتێنێگرۆ. تێبینی: تا ئێستا ( )٧٧ده‌وڵەت دانیان بە سەربەخۆیی کۆسۆڤۆ ن������اوه )١٦( .ده‌وڵەت بڕیاریان داوه کە کۆس������ۆڤۆ وه‌ک ده‌وڵەت بەڕه‌سمی بناسن ،بەاڵم تا ئێستا ڕانەگەیێندراوه. ( )٢٨ده‌وڵەتیش بڕیاریان داوه کە کۆس������ۆڤۆ بەڕه‌سمی نەناس������ن ،چین و ڕووسیە دوو نموونەن لە ناو ئەم ()٢٨ ده‌وڵەتەدا. ئه‌یلولی 2011
15
ههنگاوه نوێیه‌كانی میراتگری ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی
ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕان: عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی
هه‌روه‌كو چاوه‌ڕوان ده‌كرا ،پارتی ده‌سه‌اڵتداری توركی���ا ب���ۆ ج���اری س���ێیه‌م ل��� ه هه‌ڵبژاردن���ی پارله‌مانیی ئه‌و واڵته‌دا س���ه‌ركه‌وتنی به‌ده‌س���ت هێن���ا ،ب���ه‌اڵم بارودۆخی ناوچه‌یی به گش���تی و واڵت���ی توركی���ا به‌تایبه‌ت���ی وا نیش���ان ده‌دات، میراتگری ئیمپراتۆریه‌تی عوس���مانی سااڵنێكی ش بێت. پڕ ل ه گیروگرفتی له‌پێ
شك له‌وه‌دا نییه ،كه هه‌نگاوی یه‌كه‌می پارتی ده‌سه‌اڵتدار (داد و گه‌ش������ه‌پێدان) به س������ه‌رۆكایه‌تیی (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردوگان) ،درێژه‌دان‌ه به هه‌وڵی گۆڕینی ده‌ستووری ئه‌و واڵته ،به‌اڵم ئه‌و ههنگاوه پێویس������تی به خۆ ئاماده‌كردن و هه‌ن������دێ ڕێكاره ،كه ده‌وڵه‌ت������ی توركیا ده‌بێ خۆی بۆ ئاماد‌ه بكات .پارتی داد و گه‌شه‌پێدان بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت له‌م ههنگاوه س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێ ،ده‌بێ سه‌ره‌تا 16
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
ڕێزگرتن له ئازادی و مافی مرۆڤ كه مه‌رجێكی یه‌كێتی ئه‌وروپایه ،له توركیادا په‌یڕه‌و بكات. جگه له‌وه‌ش ،ئه‌ردوگان ده‌بێ كێشه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ كه‌مه نه‌ته‌وه‌كان و كورد چاره‌س������ه‌ر بكات .خاڵێكی دیكه ئه‌وه‌یه كه ئه‌ردوگان ده‌توانێت به‌و پێشوه‌چوونی ئابووریی توركیا و به‌ده‌س������تهێنانی متمانه‌ی گشتی به‌رامبه‌ر به ده‌وڵه‌ت له به‌رنامه سیاسییه‌كانی خۆی سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت. بۆ ئه‌وه‌ی حزبێك له توركیا بتوانێت یاسایه‌ك له په‌رله‌مان په‌س������ه‌ند بكات ،پێویس������تی به ده‌نگی دوو له‌سه‌ر سێی ئه‌ندامان������ی په‌رله‌م������ان ههیه ،پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان س������ه‌ره‌ڕای س������ه‌ركه‌وتنی له هه‌ڵبژاردن ،نه‌یتوانیو‌ه دوو له‌سه‌ر سێی كورس������ییه‌كانی په‌رله‌مان به‌ده‌ست بێنێت، بۆیه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی پێویست بۆ هه‌مواركردنی ده‌ستوور له په‌رله‌مان ،پێویستی به ئیئتیالف له‌گه‌ڵ حزبه بچووكه‌كان یا خود نوێنهره سه‌ربه‌خۆكان ههیه. ئه‌ردوگان بۆ ئ������ه‌وه‌ی بتوانێ������ت گۆڕانكارییه‌كانی خۆی جێبه‌جێ بكات ،ده‌بێ ڕێكه‌وتن له‌گه‌ڵ نوێنهره سه‌ربه‌خۆكان
بكات ،یاخود ده‌ست به جموجۆڵێكی سیاسی بكات و ئه‌و گۆڕانكارییان‌ه بكاته پرسێكی نه‌ته‌وه‌یی و له ڕاپرسییێكدا بیخاته به‌رده‌م ڕای گشتییه‌وه. ده‌ستووری ئێستای توركیا میراتی ده‌سه‌اڵتی سوپای ئه‌و واڵته‌یه .ئه‌ردوگان و هاوبیرانی له‌س������ه‌ر ئه‌و باوڕه‌ن كه ده‌س������تووری ئه‌و واڵته له‌گه‌ل بارودۆخی ئێستای جیهان و خودی توركیا ناگونجێت .ئه‌وان پێش������تر له په‌رله‌مانی توركیا لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر ناوه‌ڕۆكی ده‌ستوور كردووه و بۆ هه‌مواركردنی ئه‌و دهستووره له ڕاپرسییێكدا ده‌نگی ئه‌رێی خه‌ڵكیان به‌ده‌ست هێناوه. پێ������ش هه‌ڵبژاردنی ئ������ه‌م دوایییه‌ی توركی������ا ،پارتی گه‌لی كۆم������اری ( )CHPل������ه په‌رله‌مانی توركی������ا 97نوێنه‌ری هه‌ب������وو .پارتی ناوبراو دژی هه‌مواركردنی ده‌س������تووره. پارتی بزاڤ������ی نه‌ته‌وه‌یی������ش ( )MHPدژایه‌تی خۆی بۆ گۆڕینی ده‌س������توور ڕاگه‌یاندبوو .پارتی داد و گه‌شه‌پێدان ت������ا پێش هه‌ڵبژاردن������ی ڕۆژی 2011/6/12له په‌رله‌مانی توركی������ا 336نوێنه‌ری هه‌بوو .ئه‌م پارته به ڕێكخس������تنی ڕه‌شنووسێك بۆ گۆڕین و چاكسازیی ده‌ستووری توركیا له هاوینی ڕابردوو ،له ڕاس������تیدا هه‌نگاوێكی كاریگه‌ری له‌سه‌ر پێشوه‌چوونی مافی هاووالتیان و دانانی سنوورێك بۆ چااڵكییه‌كانی سوپادا نا. به‌پێی یاساكانی ئێستای توركیا ،پارتی داد و گه‌شه‌پێدان ئه‌گه‌ر له په‌رله‌مان 367كورسی یان زیاتری هه‌بێ ،واته دوو له‌سه‌ر سێی كورس������ییه‌كان ،ده‌توانێ به‌بێ ڕاپرسی چاكس������ازیی له ده‌س������توور بكات .یه‌كێك ل������ه هۆیه‌كانی
هه‌مواركردنی ده‌س������توور ،دانانی س������نوورێكه بۆ سوپا، چاكس������ازی له‌باره‌ی دادگا و هه‌ڵبژاردنی ڕاسته‌وخۆی سه‌رۆك كۆمار له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌وه بێت. له خولی سێیه‌م ،گۆڕینی ده‌ستووری واڵت ڕه‌ت كراوه‌ته‌وه، له‌به‌رئ������ه‌وه‌ی ئه‌و حزبه نه‌یتوانی له كۆی 550كورس������یی په‌رله‌مان ڕێژه‌ی پێویست (النیكه‌م )330كورسی به‌ده‌ست بێنێ������ت .هه‌ر بۆیه ئه‌ردوگانیش له وته‌كانیدا ڕایگه‌یاند :ئه‌م پرس������ه ده‌بێ به ڕاوێژ و له ڕێگای ئاش������تیانه‌وه چاره‌سه‌ر بكرێت. ئایینده‌ی سیاسیی توركیا ل ه چوار ساڵی تردا هاوواڵتیانی توركیا ب������ه هه‌نگاوێكی هاوده‌نگ و گونجاو ب������ه‌ره‌و پێش������هوه ده‌ڕۆن و ئاره‌زوومه‌ندن به گرتنه‌به‌ری ئه‌و سیاس������ه‌تانه‌ی كه له ب������وار‌ه جیاجیاكانی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌دا په‌یڕه‌و ده‌كرێن ،چ له ڕووی ڕۆش������نبیری یان ئابوورییه‌وه ،تا له‌الی واڵتانی دیكه وه‌كو سیمبولێك ده‌ر بكه‌ون. هه‌ر چه‌نده پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان به به‌ده‌س������تهێنانی %50ی ده‌نگه‌كان توانی بۆ جاری س������ێیه‌م حكوومه‌تی ئه‌م واڵته بگرێته ده‌س������ت ،به‌اڵم ده‌بێ ئ������ه‌وه‌ی له‌به‌رچاو بێت ك������ه حزبه‌كانی دیكه‌ش توانیویانه ڕێ������ژه‌ی ده‌نگی خۆیان به‌رز بكه‌نه‌وه .پارتی گه‌لی كۆماری له س������اڵی 2007به به‌ده‌ستهێنانی %20،88ی ده‌نگه‌كان توانی 112كورسیی په‌رله‌مان به‌ده‌ست بێنێ ،له حاڵێكدا له‌م خوله‌ی هه‌ڵبژاردن توان������ی به به‌ده‌س������تهێنانی ڕێ������ژه‌ی %25،9ی ده‌نگه‌كان، 135كورسی به‌ده‌س������ت بێنێت .حزبه سه‌ركه‌وتووه‌كانی
ئه‌یلولی 2011
17
دیكه‌ش به هه‌مان ش������ێوه توانیویان������ه ڕێژه‌یه‌كی زیاتر له كورسییه‌كانی په‌رله‌مان بۆخۆیان مسۆگه‌ر بكه‌ن .بۆیه له ڕووی سیاسه‌تی ناوخۆیییه‌وه ،پارتی داد و گه‌شه‌پێدان له خولی سێیه‌مدا توشی گیروگرفتێكی زۆر ده‌بێت. هه‌روه‌ك������و باس������مان كرد ،پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا نه‌یتوانی دوو له‌س������ه‌ر سێی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان مس������ۆگه‌ر بكات ،به‌اڵم به ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ڕازی بوو .ئه‌م ڕازیبوونه ته‌نها په‌یوه‌ست نه‌بوو به پارتی ده‌سه‌اڵتدار ،به‌ڵكو پارتی گه‌ڵی كۆماری به به‌ده‌سهێنانی نزیك������هی %26ی ده‌نگ������ه‌كان و 135كورس������ی و نوێنهره س������ه‌ربه‌خۆكانی كوردیش ب������ه به‌ده‌س������تهێنانی%6،65ی ده‌نگه‌كان و 35كورسیی په‌رله‌مان به‌ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ڕازیبوون. ئ������ه‌ردوگان له یه‌ك������ه‌م وتاری خۆی دوای س������ه‌ركه‌وتن له هه‌ڵبژاردن ڕایگه‌یاند :بۆ چاره‌سه‌ركردنی گرفته‌كانی واڵت، هه‌وڵی به‌ده‌سهێنانی ڕای گشتی ده‌دات .بۆیه وا چاوه‌ڕوان ده‌كرێ������ت كه پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان له هه‌وڵی گفتوگۆ له‌گ������ه‌ڵ ته‌واوی گروپه سیاس������ییه‌كان به‌تایبه‌تی (كورد) و (عه‌له‌وییه‌كان)دا بێت. پارتی داد و گه‌شه‌پێدان له ماوه‌ی ڕابردوودا توانیویه‌تی واڵت به س������ه‌ركه‌وتوویی بهڕێوه ببات .كه پێش������كه‌وتنی باری ئابووری و زیادبوونی داهاتی تاكی خه‌ڵكی توركیا نیشانه‌یه‌كی به‌رچاوی ئه‌و سه‌ركه‌وتنه‌یه ،بۆیه ده‌توانین بڵێین ،كه پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان له خولی س������ێیه‌می ده‌سه‌اڵتی خۆی درێژه به ههنگاوه سیاسییه‌كانی خۆی ده‌دات و هه‌ڵبه‌ت������ه بۆ سه‌رخس������تنی به‌رنامه‌كانی خۆی پێویستی به ڕه‌زامه‌ندی الیه‌نه‌كانی دیكه‌ی ناو په‌رله‌مان ههیه ،بۆیه پێش������بینی ده‌كرێت كه توركیا له خولی نوێی حكوومه‌تی ئه‌ردوگان توش������ی كێبڕكێی سیاسی له‌گه‌ڵ حزبه‌كانی تردا بێت. سه‌رچاوه :ئه‌نته‌رنێت
18
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
مێژووی هه‌ڵبژاردن و ملمالنێی ده‌سه‌اڵت ل ه توركیا توركی������ا به‌ناوی فه‌رم������ی كۆماری توركیا ناس������راوه، واڵتێكی ئه‌ورووپی ئاس������یاییی‌ه كه به‌ش������ی ههره زۆری واڵت پێی ده‌گوترێ ئانادۆلی یان ئاسیای بچوك ،كهوتۆته به‌ش������ی رۆژئاوای ئاسیا و به‌شێكی بچووكیشی كهوتۆته به‌شی رۆژهه‌اڵتی ئه‌ورووپاوه. توركیا له رۆژهه‌اڵت له‌گه‌ڵ ئێران و كۆماری ئازه‌ربایجان و ئه‌رمه‌نستان و گورجس������تان و له باشوری رۆژهه‌اڵتیش له‌گه‌ڵ عێراق و س������وریا ،له باكووری رۆژئاواش (به‌ش������ی ئه‌ورووپایی) له‌گه‌ڵ بولگاریا و یۆنان هاوسنووره .هه‌روه‌ها له باكوور دهكهوێته سه‌ر ده‌ریای ره‌ش و له رۆژئاواش له‌گه‌ڵ هه‌ردوو ده‌ریای بچوك (مه‌ڕمه‌ڕ و ئیجه) هاوسنووره و له باشووری رۆژئاواش دهكهوێته سه‌ر زه‌ریای مه‌دیته‌رانه‌وه. هه‌ردوو گه‌رووی (بسفۆر و داردانیل) كه شوێنی هاتووچۆی ئاویییه ،له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی توركیادایه. پانتایی واڵتی توركیا 779452مه‌تری چوارگۆش������ه‌ی‌ه و ()37ـه‌مین واڵته له رووی پانتایییه‌وه .توركیا واڵتێكی ش������اخاوی و پ������ڕ بارانه ،له ش������ێوه‌ی الكێش������ه‌یی و له رۆژهه‌اڵت������هوه بۆ رۆژاوا هه‌ڵكه‌وت������ووه .توركیا كهوتۆته ش������وێنێكی زۆر گرنگی جیه������ان و پێگه‌یه‌كی جوگرافی گرنگی ههیه و له رووی ئابووریش������هوه به ده‌روازه‌یه‌كی جیهانی ناسراوه ،چونكه ئاڵووێرێكی زۆری بازرگانی و ترانزیتی پێدا تێپه‌ڕ ده‌بێت. به‌پێ������ی دوایی������ن س������ه‌رژمێری ك������ه ل������ه س������اڵی 2009 ئه‌نجامدراوه ،دانیش������تووانی ئه‌و واڵته زیاتر له 72میلیۆن
ئاماده‌كردنی :سه‌كوان ئه‌رگوشی كه‌س������ه و واڵتێكی ئیس���ل��امییه و %75ی سوننی و %15تا %25ی شیعه‌ی عه‌له‌وییه%75 .ی خه‌ڵكی توركن و %20یشی كوردن كه زۆربه‌یان كه‌وتونه‌ته باش������ووری رۆژهه‌اڵت ،به‌اڵم به‌هۆی رۆیشتنیان بۆ ش������وێنه‌كانی دیكه‌ی واڵت به‌تایبه‌تی ئه‌نكارا و ئه‌س������ته‌نبۆل ،رێژه‌یه‌كی زۆرتریان له‌م ناوچانه‌دا پێكهێنانه‌وه. زمانی فه‌رمی ئه‌م واڵته توركی ئیستانبۆڵییه كه پێشان به خه‌تی عه‌ره‌بی (عوس������مانی) ده‌نووسرا ،به‌اڵم دوای ئ������ه‌وه‌ی له‌الیه‌ن (ئاتاتورك)ـه‌وه له س������اڵی 1923بوو به ده‌وڵه‌ت������ی كۆماری ،ب������ه خه‌تی التینی نووس������را .توركیا كهوتۆته نێوان كولتووری رۆژهه‌اڵت و رۆژاوا .ئه‌م واڵته له رووی زانستی و زانكۆوه ئاستێكی زۆر به‌رزی ههیه. توركی������ا به ن������اوی ئیمپراتۆریه‌تی عوس������مانی له چه‌ند سه‌ده‌ی رابردوو به‌شێكی زۆری له رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست و باشووری رۆژهه‌اڵتی ئه‌وروپای به‌ده‌سته‌وه بوو .به‌اڵم دوای ئه‌یلولی 2011
19
مسته‌فا كه‌مال (ئه‌تاتورك ش������ه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی به سه‌رۆكایه‌تیی مسته‌فا كه‌مال پاشا (ئاتاتورك) له ساڵی 1923دا كۆماری توركیا دامه‌زرا. یه‌كه‌م پارتی سیاس������ی له توركیا له س������اڵی 1923له الیه‌ن مسته‌فا كه‌مال (ئه‌تاتورك)وه به ناوی (پارتی گه‌لی كۆماری) پێكهات ،دوای ئهوه له ساڵه‌كانی 1924و 1930 چه‌ند پارتێكی تر دروست بوون ،به‌اڵم كه‌شێكی له‌باریان نه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی درێژه به چااڵكییه‌كانیان بده‌ن ،بۆیه هه‌ر زوو داخران و سیسته‌می تاكه حزبی له‌توركیا تا كۆتایی جه‌نگی دووه‌می جیهانی درێژه‌ی كێشا .هه‌رچه‌ند توركیا نه‌چ������ووه ناو جه‌نگه‌وه ،به‌اڵم ره‌نگدانه‌وه‌كان له‌س������ه‌رئه‌م واڵته توند بوون ،تا وای لێهات تووشی قه‌یرانێكی ئابووریی گ������ه‌وره بوو و ئازادیی بیروڕا زۆر ك������ه‌م بوو و رژێمه‌كه بوو به رژێمێكی دیكتاتۆر .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی گه‌لی توركیا نه‌یانده‌توانی به ئازادی رێوڕه‌سمی ئایینی ئه‌نجام بده‌ن، بانگدان������ی مزگ������ه‌وت به زمانی توركی ب������وو و قوتابخانه ئایینیی������ه‌كان داخران .ئابووری������ی داته‌پیو و رێگه‌گرتن له ئازادیی بیروڕای ئایینی یارمه‌تیده‌ر بوون بۆ سه‌رهه‌ڵدانی به‌ره‌ی ئۆپۆزیسیون دژی پارتی گه‌لی كۆماری. 20
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیی گشتی له‌س������اڵی 1945چوار له‌ئه‌ندامانی س������ه‌ركردایه‌تی پارت������ی گه‌لی كۆم������اری به هۆی سیاس������ه‌ته خراپه‌كانی ئ������ه‌و پارته وازیان هێنا ،ئه‌وانی������ش بریتی بوون (عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س ،جه‌الل به‌یار ،فوئاد كۆپرۆلو ،ره‌فیق قورالتان). دوای ده‌رچوونی������ان له‌و پارته ،پێكهێنانی پارتێكی نوێیان راگه‌یاند و ناویان نا پارتی دیموكراتی ()DPو عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س������یان به سه‌رۆكی پارته‌ك‌ه هه‌ڵبژارد و به‌مه‌ش ده‌رگا به‌رامبه‌ر دامه‌زراندنی پارته سیاسییه‌كان كرایهوه و رێچكه‌ی تاكه حزبی له توركیا شكێندرا. له یه‌ك������ه‌م هه‌ڵبژاردن كه ل������ه 21ی ته‌مموزی1946دا ئه‌نجام������درا ،توركیا چ������ووه نێو ژیان������ی دیموكراتییه‌وه، هه‌رچه‌ند ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ش به‌ده‌ر نه‌بوو له رێگرییه‌كان، چونكه ده‌نگدان نهێنی نه‌بوو ،به‌اڵم هه‌ژماركردنی ده‌نگه‌كان ب������ه نهێنییه‌كی زۆر ده‌كرا و پارتی دیموكراتی ته‌نها بۆی هه‌بوو له 16پارێزگا به‌ش������داری بكات ،له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا توانی 62كورس������ی به‌ده‌س������ت بهێنێت ،له‌كاتێكدا پارتی گه‌لی كۆماری توانی 396كورسی مسۆگه‌ر بكات. هه‌ڵبژاردنی س������اڵی 1950وه‌رچه‌رخانێكی مێژوویی گرن������گ بوو له رێ������ڕه‌وی دیموكراتی ل������ه توركیادا .له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ،پارتی دیموكراتی سه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ی به‌س������ه‌ر پارتی گه‌لی كۆماری������دا به‌ده‌س������تهێنا .پارتی دیموكراتی بانگه‌شه‌ی نوێبوونه‌وه و ئازادی و دیموكراتی ده‌كرد ،هه‌روه‌ه������ا داوای كرانهوه ب������ه‌ڕووی جیهاندا و دامه‌زراندنی كارگه و كردن������ه‌وه‌ی قوتابخانه و زانكۆی ده‌كرد ،هه‌روه‌ها بانگه‌ش������هی ئه‌وه‌ی ده‌كرد ،كه توركیا ده‌كات ب������ه ئه‌مریكای بچووك .بۆ یه‌كه‌م جار له مێژووی توركیادا پارتی ده‌س������ه‌اڵتدار ،ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی له‌ده‌ست دا كه ماوه‌ی 27ساڵ به‌ده‌ستییه‌وه بوو .پارتی دیموكراتی رێ������ژه‌ی %52.68ی دهنگهكانی به‌ده‌س������تهێنا كه دهكاته 397كورسی له كوی 487كورسیی په‌رله‌مان ،به ته‌نیا ده‌س������ه‌اڵتی گرته ده‌س������ت و عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س بوو به سه‌رۆك وه‌زیران و جه‌الل به‌یار بوو به سه‌رۆك كۆمار.
ئ������ه‌م س������ه‌رده‌مه ،به م������اوه‌ی ده‌رچوون������ی توركیا له گۆشه‌گیرییه‌كه‌ی و شكاندنی ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ی كه ئابلۆقه‌ی داب������وون داده‌نرێت .له‌م ماوه‌ی������ه‌دا توركیا بوو به‌ئه‌ندامی هاوپه‌یمانی باكووری ئه‌تله‌سی (ناتۆ) و به‌پێی بڕیاره‌كانی نهتهوه یه‌كگرت������ووه‌كان كه‌تیبه‌یه‌كی س������ه‌ربازی نارد بۆ كۆریا .واڵت پێی نای������ه قوناغێكی نوێی ئاوه‌دانكردنه‌وه و ده‌س������تكرا به دامه‌زراندنی كارگه و دروستكردنی به‌نداو، رێگاوبان ،پرد ،قوتابخانه و زانكۆ. له‌و كاته‌ی سه‌رۆك وه‌زیران (عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س) بانگی نوێژی گه‌ڕانده‌وه بۆ زمانی عه‌ره‌بی و وانه‌ی ئایینی خسته ناو قوتابخانه گش������تییه‌كانه‌وه و یه‌ك������ه‌م په‌یمانگای بااڵی ئایینی له ته‌ك بنكه‌كانی فێربوونی قورئانی پیرۆز كرده‌وه، پێگه‌ی خۆی له ناو دڵی گه‌ڵی توركیادا به‌رز كرده‌وه. له هه‌ڵبژاردنی 1954گه‌ڵی توركیا خۆشه‌ویستی و رێزی خۆیان بۆ عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س ده‌رخست و ده‌نگه‌كان زیادیان كرد و 503كورس������ی له كۆی 541كورس������یی په‌رله‌مانی به‌ده‌ست هێنا و دووباره به ته‌نیا ده‌سه‌اڵتی گرتهوه ده‌ست و پارتی گه‌ڵی كۆماری ته‌نیا توانی 31كورس������ی به‌ده‌ست بهێنێت ،ب������ه‌اڵم ئه‌م پیاوه گۆچانی س������یحری پێ نه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو كێشه‌كانی واڵت چاره‌سه‌ر بكات و سه‌ره‌ڕای گشت ئه‌و چاكسازی و ئه‌و ده‌سكه‌وتانه‌ی به‌ده‌ستهێنا بوو، توركیا به ده‌ست ئابوورییه‌كی داته‌پیو ده‌ینااڵند و پێوستی به دیموكراتی و ئازادی زیاتر هه‌بوو. كێشه‌كانی ئه‌م ماوه‌یه تا راده‌یه‌ك ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بوو له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی ،1975به‌اڵم ده‌س������ه‌اڵتی له ده‌ستی مه‌نده‌ره‌س ده‌رنه‌هێنا ،له ئه‌نجامی ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ،پارتی دیموكراتی رێژه‌ی %48ی دهنگهكانی به‌ده‌ستهێنا كه دهكاته 424كورسی له كۆی 610كورسیی په‌رله‌مان و پارتی گه‌لی كۆماری %41ی دهنگهكانی به‌ده‌ستهێنا كه دهكاته 178كورسی. كوده‌تای 1960 ل������ه‌به‌ره‌به‌یانی 27ی ئایاری 1960دا گه‌لی توركیا له رادیۆ گوێیان له ده‌نگی عه‌قید ئه‌لب ئه‌رس������ه‌الن توركش بو كاتێ������ك رایگه‌یاند ،كه هێزه چه‌كداره‌كان ده‌س������تیان
عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س به‌سه‌ر فه‌رمانڕه‌واییدا گرت و (مه‌نده‌ره‌س)ی به گۆڕینی سیسته‌می واڵت له عه‌لمانییه‌و‌ه بۆ ئایینی تاوانبار كرد، ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تای كوده‌تا سه‌ربازییه‌كان بوو كه دواتر هه‌ر 10س������اڵ جارێك ژیانی دیموكراتی توركیای په‌كخست. كۆمه‌ڵێك ئه‌فس������ه‌ر كه ژماره‌یان 38ئه‌فس������ه‌ر بوون به سه‌رۆكایه‌تیی (جه‌مال جورسل) ده‌سه‌اڵتیان گرته‌ده‌ست و 235جه‌نه‌ڕاڵ و 5000ئه‌فسه‌ر له نێوانیاندا سه‌رۆك ئه‌ركانی سه‌ربازی له كار الدران. س������ه‌رۆكایه‌تیی سه‌ربازی ،پارتی دیموكراتی داخست و س������ه‌رۆك وه‌زیران (عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س) و س������ه‌رۆك كۆمار (ج������ه‌الل به‌یار) و ها‌وه‌ڵه‌كانی ده‌س������گیركران و له دوورگه‌ی (یه‌س������ی ئه‌دا) خران‌ه زیندانه‌وه .ده‌ستكرا به‌ڕاوه‌دوونانی دیموكراته‌كان له سه‌رتاس������ه‌ری والتدا، لیژنه‌یه‌ك له س������ه‌ربازییه‌كان هه‌ڵسان به دادگایی كردنی ده‌س������گیركراوانی دوورگه‌ی (یه‌س������ی ئ������ه‌دا) ،له 15ی ئه‌یلوولی 1961دا حوكمی هه‌تاهه‌تایی به‌س������ه‌ر سه‌رۆك كۆماردا سه‌پێنرا و حوكمی له سێداره‌دانیش بۆ سه‌رۆك ئه‌یلولی 2011
21
وه‌زیران (عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س) و وه‌زیری ده‌ره‌وه (فه‌تین رۆژدی زۆرلۆ) و وه‌زیری دارایی (حه‌س������ه‌ن پوالتقان) به بیانووی كاركردنیان بۆ گۆڕینی سیسته‌می عه‌لمانی و دامه‌زراندن������ی ده‌وڵه‌تێكی ئایینی ده‌ركرا .رۆژی دواتر دوای ده‌ركردنی بڕیاره‌كه واته له 16ی ئه‌یلوولی 1960 عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س له س������یداره درا .دوای چه‌ند رۆژێك (رش������دی زۆرلۆ و حه‌سه‌ن پوالتقان) له سیدار‌ه دران و ته‌رمی هه‌رسێكیان له دوورگه‌یه‌‌ك نێژران. دوای ئهوه س������ه‌ركردایه‌تیی س������ه‌ربازی تێكۆش������ا بۆ ده‌ركردنی ده‌ستورێك بۆ ئه‌وه‌ی له داهاتوودا بیانپارێزێت، و راپرس������ییه‌كی گش������تی بۆ ئه‌م ده‌س������تووره كرا ،كه به ده‌ستووری 1961ناسراوه و گه‌ل به به‌ڵێ ده‌نگی بۆ دا. له س������اڵی 1961دا هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی ئه‌نجامدرا و جارێك������ی دیكه والت به‌ره‌و سیس������ته‌مێكی دیموكراس������ی گه‌ڕایه‌وه .پارتی گه‌لی كۆماری پیش������بینی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست دێنێت ،به‌اڵم گه‌ل رێگه‌ی نه‌دا به‌ته‌نێ ده‌س������ه‌اڵت بگرێته ده‌ست و پارتی گه‌لی كۆماری به سه‌رۆكایه‌تیی عسمه‌ت ئینۆنۆ 173كورسی به‌ده‌س������هێنا و پارتی داد كه به نیمچه درێژه‌پێده‌ری پارتی دیموكراتی داده‌نرا 158كورسی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستهێنا. به‌مش������ێوه‌یه یه‌كه‌م حكوومه‌ت������ی ئیئتالفی له مێژووی توركیادا به سه‌رۆكایه‌تیی (عسمه‌ت ئینۆنۆ) پێكهێنرا. ئه‌و نوخبه س������ه‌ربازییه‌ی كه هه‌ڵسان به كوده‌تا ،به دانانی عسمه‌ت ئینۆنۆ به س������ه‌رۆك وه‌زیران خوشحال بوون و وه‌كو زامنی مانه‌وه‌ی خۆیان سه‌یر ده‌كرد ،دواتر ئینۆنۆ له گش������ت حكوومه‌ت������ه ئیئتالفییه‌كاندا (جگه له یه‌كێكیان) له‌م پۆسته‌دا مایه‌وه. له ساڵی 1965سلێمان دیمێرێل وه‌كو سه‌رۆكی پارتی داد ،ب������ه تێڕوانینێك������ی الیه‌نگرانه بۆ پارت������ی دیموكراتی قه‌ده‌غه‌ك������راو هاته نێ������و گۆڕه‌پانی سیاس������یی توركیاوه. دیمیرێل %52.8ی دهنگهكانی به‌ده‌ستهێنا و بو به خاوه‌نی 240كورسیی په‌رله‌مان ،كه‌چی به‌شی پارتی گه‌لی كۆماری %28.7ی ده‌نگه‌كان و 134كورسیی په‌رله‌مان بوو. 22
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
عسمه‌ت ئینونو له هه‌ڵبژاردنی دواتر كه له ساڵی 1969ئه‌نجام درا، پێگه‌ی پارتی داد به س������ه‌رۆكایه‌تیی س������لێمان دیمیرێل له‌ن������او گه‌لدا به‌هێزتر ب������وو و ئه‌مجاره‌یان توانی به‌ته‌نێ ده‌سه‌اڵت بگرێته ده‌ست و %46.5ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێ������ت و ببێته خاوه‌نی 256كورس������یی په‌رله‌مان .هه‌ر له‌و رۆژانه‌دا گۆڕه‌پانی سیاسیی توركیا كه‌سایه‌تییه‌كی دیكه‌ی به‌خ������ۆو‌ه بینی ،ئه‌ویش نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان بوو. ئه‌ربه‌كان ویس������تی له‌ناو ریزه‌كانی پارتی داد ،به‌شداری ل������ه هه‌ڵبژاردندا بكات ،به‌اڵم داواك������هی له‌الیه‌ن حزبه‌و‌ه ره‌تكرای������هوه و له پارێ������زگای قونیا خوی پااڵوت و وه‌كو ئه‌ندامێكی سه‌ربه‌خۆ چووه ناو پهرلهمانهوه. راگه‌یه‌نراوی 12ی ئازار دوای ئه‌وه‌ی پارتی داد به‌ته‌نیا ده‌سه‌اڵتی گرته ده‌ست و واڵت پێی نایه قۆ‌ناغی ئازادی و سه‌قامگیرییه‌وه ،ره‌وته ش������یوعی و شۆڕش������گێرییه‌كان توانییان له‌گشت شوێنێك باڵو ببنه‌وه و داوای ئازادی زیاتر و گۆڕینی ده‌س������ه‌اڵتیان ده‌كرد ،ئه‌م������ه‌ش بووه هۆی روودانی چه‌ن������د ناله‌بارییه‌ك و رووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌نێ������وان قۆتابیانی زانكۆكاندا ،تا له ساڵی 1970گه‌یش������ته ئه‌و په‌ڕی توندییه‌وه ،له‌و كاتانه‌دا كومه‌ڵێك له ئه‌فس������ه‌ره شیوعییه‌كان له 9ی ئازاری 1971
سلیمان دیمێرێل هه‌ڵس������ان به‌ئه‌نجامدان������ی كوده‌تایه‌كی س������ه‌ربازی ،به‌اڵم ناكۆكی له‌نێوانیاندا روویدا و س������ه‌ركرده س������ه‌ربازییه‌كان توانیان ده‌ستبه‌سه‌ریان كه‌ن و 13ئه‌فسه‌ریان له‌ناوبردن. رووداوه‌كان له‌م ئاس������ته‌دا نه‌وه‌س������تان و له 12ی ئازاری 1971جه‌نه‌ڕاڵه‌كان رایانگه‌یاند كه ئاسایش������ی داته‌پیو و ئه‌و بێس������ه‌روبه‌رییه‌و ئه‌و رووبه‌ڕووبوونه‌وه خوێناوییانه‌ی رووده‌ده‌ن ،ناچاریان ده‌كه‌ن ده‌س������ه‌اڵت بگرنه ده‌ست ،له هه‌مان رۆژدا س������لێمان دیمێرێل ش������ه‌بقه به‌ناوبانگه‌كه‌ی هه‌ڵگرت و ده‌ستی له‌كاركێشایه‌وه. تا س������اڵی 1973واڵت ب������ه‌ره‌و ژیانی دیموكراس������ی هه‌نگاوی نه‌نا .له‌و ماوه‌یه‌دا نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان پارتی په‌یڕه‌وی نیش������تمانی له ساڵی 1970دا دامه‌زراند ،به‌اڵم دادگای ده‌س������تووری به‌هۆی تێڕوانین‌ه ئیس���ل��امییه‌كانی و دژایه‌تیكردن������ی سیس������ته‌می علمان������ی و هه‌وڵدان بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی ئیس���ل��امی بڕیاری داخس������تنی دا ،بۆیه ئه‌رب������ه‌كان له به‌رواری 11ی تش������رینی یه‌كه‌م س������اڵی 1972پارتێكی دیكه‌ی دامه‌زراند به‌ناوی پارتی س������ه‌المه‌تی نیشتمانی ،له‌الیه‌كی دیكه‌وه ئه‌لب ئه‌رسه‌الن تركش رێبه‌ری بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی له توركیا هه‌ستا به دامه‌زراندنی پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و له هه‌ڵبژاردنی ساڵی 1973به‌شداری كرد. ش������ایه‌نی باس������ه ره‌وت و تێڕوانین������ه س������ه‌ره‌كییه‌كان به
به‌رده‌وام������ی پارێزگارییان له مانه‌وه‌ی خۆیان له‌ناو گۆڕه‌پانی سیاس������ی توركیادا كردووه .لێره‌دا ده‌بینین ،راس������تڕه‌وه‌كان كه له س������ه‌ره‌تادا پارتی دیموكرات������ی به‌رێبه‌رایه‌تیی عه‌دنان مه‌نده‌ره‌س نوێنه‌رایه‌تی ده‌كرد له‌سه‌ر هێڵێكی راست به‌رده‌وام ب������وو و به‌ره‌و پارتی داد به‌رێبه‌رایه‌تی س������لێمان دیمێریل و دواتر پارتی نیشتمانی دایك به رێبه‌‌رایه‌تی تورگوت ئۆزال له هه‌ش������تاكاندا و پارتی رێگای راست له نه‌وه‌ده‌كاندا درێژه‌ی هه‌بوو .چه‌پڕه‌وه‌كان به‌هه‌مان شێوه توانییان له رێگای پارتی گه‌ل������ی كۆماری ل������ه په‌نجا‌كان و شه‌س������ته‌كان و حه‌فتاكاندا مانه‌وه‌یان بپارێزن .دوای ئه‌وه‌ی له كوده‌تای سه‌ربازی ساڵی 1980پارتی گه‌لی كۆماری یاس������اغ ك������را ،هه‌ندێك له پارته چه‌پڕه‌وه‌كانی دیكه ش������وێنیان گرت������هوه ،گرنگترینیان پارتی گه‌لی سو‌سیالیستی دیموكراتی و پارتی چه‌پی دیموكراتی و دووباره پارتی گه‌لی كۆماری بوون. هه‌رچی بزوتنه‌وه‌ی سیاسیی ئیسالمییه ،ئه‌وا به رابه‌رایه‌تیی نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان و پارتی په‌یڕه‌وی نیشتمانی رێڕه‌وی خۆی ده‌ستپێكرد و دواتر درێژه‌ی كێشا له رێگای پارتی سه‌المه‌تی نیش������تمانی و پارتی ره‌فاهی ئیسالمی و پاشان حزبی فه‌زیله ك������ه هه‌ردوو پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان و پارتی س������ه‌عاده‌تی لێكه‌وت������هوه .به‌هه‌مان ش������ێوه بزوتن������هوه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان له‌ژێر چه‌ندین ن������اوی جیاجیا به‌رده‌وام بوون وه‌ك پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ،پارت������ی كاری نه‌ته‌وه‌یی و پارتی یه‌كگرتنی گهوره. ئه‌م ره‌وتانه ئه‌و چوار ره‌وته‌ن كه سیاسه‌تی توركیای له‌سه‌ر بنیاتنراوه و ره‌نگدانه‌وه‌ی بیر و بۆچونی گه‌لی توركیان. كوده‌تای 1980 له هه‌ڵبژاردنی 1973دا رێبه‌ری پارتی گه‌لی كۆماری بۆلنت ئه‌جه‌وید بوو كه توانی %33ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت و به مسۆگه‌ركردنی 185كورسی به پله‌ی یه‌كه‌م چووه نێ������و په‌رله‌مان������هوه ،هه‌رچی پارت������ی داد بوو به رابه‌رایه‌تیی دیمێریل رێژه‌ی %29.8ی ده‌نگه‌كان و 149 كورسی به‌ده‌س������تهێنا و پارتی سه‌المه‌تی نیشتمانی به رێبه‌رایه‌تیی ئه‌ربه‌كان 48كورس������ی و پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ته‌نها 3كورسی به‌ده‌ست هێنا. ئه‌یلولی 2011
23
حكوومه‌تی ئیئتیالفی به‌سه‌رۆكایه‌تیی بۆلنت ئه‌جه‌وید له نێ������وان پارتی گه‌ل������ی كۆماری و پارتی س������ه‌المه‌تی نیش������تمانی پێكهێنرا .له‌و ماوه‌یه‌دا حكوومه‌تی ئه‌جه‌وید پێش������ڕه‌وی كرده‌یه‌كی س������ه‌ربازی كرد ل������ه دوورگه‌ی قوبرس (س������اڵی )1974و ئه‌جه‌وید له‌ناو گه‌لی توركیا به (رزگاركه‌ری قوب������رس) ناوبانگی ده‌ركرد ،به‌اڵم ئه‌و نازناو‌ه نه‌ب������ووه هۆی ئه‌وه‌ی ل������ه هه‌ڵبژاردنی 1977دا س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌وه‌ی زۆرینه‌ی دهنگهكانی به‌ده‌س������تهێنا بتوانێت به‌ته‌نیا ده‌سه‌اڵت بگرێته ده‌ست ،بۆیه ناچاربوو هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ سلێمان دیمێریل ببه‌ستێت. له‌و ماوه‌یه‌دا له نێوان چه‌پڕه‌و و راستڕه‌وه‌كاندا واڵت تووش������ی پش������ێوی هات و تێكهه‌ڵچوون له‌نێوان نهتهوه په‌رس������ته‌كان و سۆ‌سیالست و شیوعییه‌كاندا دروستبوو و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی خوێناویش روویاندا ،ش������ه‌قامه‌كان پش������ێوییه‌كی ترس������ناكی تێكه‌وت و حكوومه‌تی دیمێریل كۆنترۆڵی له‌ده‌س������ت دا و بۆ جاری س������ێیه‌م بووه هۆی ده‌ستێوه‌ردانی سوپا له مێژووی توركیادا. ل������ه به‌ره‌به‌یانی 12ی ئه‌یلوولی 1980س������ه‌رۆك ئه‌ركانی هێ������زه چه‌ك������داره‌كان (كه‌نع������ان ئه‌فرین) گرتنه ده‌س������تی ده‌س������ه‌اڵت له‌الیه‌ن خۆیه‌وه و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی حكوومه‌ت و پارته سیاسییه‌كان و ده‌س������تگیركردنی رابه‌ری پارته‌كان و نوێنه‌ره‌كان (ئه‌ندامانی په‌رله‌م������ان) له‌پێناو دادگاییكردنیان راگه‌یاند. دوای سێ س������اڵ ئینجا واڵت توانی بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر ژیانی سیاس������یی ئاسایی خۆیه‌وه ،له‌و ماوه‌یه‌دا هه‌ندێك گۆڕانكاری و هه‌مواركردن له‌س������ه‌ر ده‌ستووری توركیا كران و راپرس������ییه‌كی گشتی ئه‌نجامدرا و گه‌لی توركیا دهستووره نوێكه‌یان په‌سه‌ند كرد و به ده‌ستووری 1982 ناسێنرا و تاكو ئه‌مڕۆش پشتی پێده‌به‌سترێت. ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی كه دوای كوده‌تای 1980ئه‌نجامدرا، ته‌نها سێ حزب به‌ش������دارییان كرد و پاش ماوه‌یه‌كی درێژ توانرا حزبێك به‌ته‌نیا ده‌س������ه‌اڵت بگرێته ده‌س������ت ،ئه‌ویش پارتی نیشتمانی دایك بوو به‌رابه‌رایه‌تیی تورگوت ئۆزال (له 24
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
كه‌نعان ئه‌فرین ده‌زگای سه‌رژمێریی‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌ڕێوه‌به‌ر بوو) .ئۆزال %45ی دهنگهكانی به‌ده‌س������تهێنا و زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی مسۆگه‌ر كرد كه 212كورسی بوو. سه‌رده‌می تورگوت ئۆزال له‌س������اڵی 1987ئ������ۆزال داوای ل������ه په‌رله‌مان كرد كه هه‌ڵبژاردنی پێش������وه‌خته ئه‌نجام بدات ،ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تای زنجیره ههڵبژاردنهكانی پێشوهخته بوو كه له دوای كوده‌تای س������اڵی 1980و تاكو ئێس������تاش به‌رده‌وامن .ههرچهنده ده‌س������تووری توركی������ا دوای هه‌مواركردنی 1982ماوه‌ی هه‌ڵبژاردنی له چوار س������اڵه‌وه درێژكرده‌وه بۆ پینج ساڵ، به‌اڵم ئه‌م حوكمه هه‌رگیز نه‌چووه واری جیبه‌جێكردنه‌وه، چونكه هه‌ر له‌گه‌ڵ یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی توركیا كه ساڵی 1987ئه‌نجامدرا ،سیاسه‌تی توركی خووی به هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌وه گرت. له هه‌ڵبژاردنی 1987دا پارتی نیشتمانی دایك %36ی دهنگهكانی به‌ده‌ستهێنا و هه‌روه‌ك جاری پێشوو به‌ته‌نیا ده‌س������ه‌اڵتی گرته ده‌س������ت .له 31ی تش������رینی یه‌كه‌می 1989په‌رله‌مان������ی توركیا ،تورگوت ئۆزالی به س������ه‌رۆك كۆم������اری توركیای هه‌ڵبژارد و له‌ش������وێنی ئه‌و (یلدریم ئاك بۆڵۆت) بوو به‌س������ه‌رۆكی حزب و سه‌رۆك وه‌زیرانی توركیا .شایانی باسه ئۆزال یه‌كه‌م رابه‌ری مه‌ده‌نی بوو كه پۆستی س������ه‌رۆك كۆماری وه‌رگرێت و گشت سه‌رۆك كۆماره‌كانی پێشووتر ریشه‌یه‌كی سه‌ربازییان هه‌بوو.
گه‌ڕانه‌وه‌ی حكومه‌ت ه ئیئتالفییه‌كان له س������اڵی 1991مه‌س������عود یه‌ڵم������از رابه‌رایه‌تی������ی پارتی نیشتمانی دایكی كرد و له هه‌ڵبژاردنی 1991له پله‌ی دووه‌مدا بوو و ته‌نها 115كورس������ی په‌رله‌مانی به‌ده‌س������تهێنا ،له هه‌مان كاتدا پارتی رێگای راس������ت به رابه‌رایه‌تیی سلێمان دیمێریل به بردنه‌وه‌ی 178كورس������ی له پله‌ی یه‌كه‌مدا بوو و پارتی گه‌لی دیموكراتی سۆسیالیس������ت به رابه‌رایه‌تی������ی ئه‌ردال ئینونو 88 كورسی به‌ده‌ستهێنا و حزبی ره‌فاهی ئیسالمی به‌رابه‌رایه‌تیی نه‌جمه‌دی������ن ئه‌ربه‌كان 62كورس������ی و پارتی چه‌پی دیموكراتی به‌رابه‌رایه‌تیی بولنت ئه‌جه‌وید ته‌نها 6كورسی به‌ده‌ستهێنا. جارێك������ی دیكه واڵت گه‌ڕایه‌وه س������ه‌رده‌می حكومه‌ت‌ه ئیئتالفییه‌كان و تا ئێس������تا به‌رده‌وامن ،له‌و كاتدا سلێمان دیمێریل هاوپه‌یمانیێكی له‌گ������ه‌ڵ پارتی گه‌لی دیموكراتی سۆسیالیست به‌ست .دوای مردنی سه‌رۆك كۆمار تورگوت ئۆزال ،س������لێمان دیمێریل به س������ه‌رۆك كۆم������اری توركیا هه‌ڵبژێردرا و تانسۆ چیله‌ر بوو به رابه‌ری حزب. هه‌رچ������ی هه‌ڵبژاردن������ی س������اڵی 1995ب������وو رۆژی سه‌ركه‌وتنی ئیسالمییه‌كان بوو ،له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا حزبی ره‌فاهی ئیس���ل��امی به‌رابه‌رایه‌تیی نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان 158كورسی به‌ده‌س������تهێنا و پارتی رێگای راست 135 كورس������ی و پارتی نیشتمانی دایك 132كورسی و پارتی چه‌پ������ی دیموكراتی به رابه‌رایه‌تی������ی بولنت ئه‌جه‌وید 76 كورس������ی و پارتی گه‌لی كۆم������اری به‌رابه‌رایه‌تیی ده‌نیز بایكاڵ 49كورسی به‌ده‌ستهێنا. سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌ربه‌كان دوای كوده‌ت������ای 1980توركی������ا مۆته‌ك������هی كوده‌تا س������ه‌ربازییه‌كانی بیر چووبوو‌ه كه وه‌ك������و نه‌ریتێك هه‌ر ده س������اڵ جارێك دووباره ده‌بوویه‌وه ،به‌اڵم ئه‌مجاره‌یان به‌ش������ێوازێكی دیك������ه س������ه‌ریهه‌ڵدایه‌وه .ل������ه‌و كات������ه‌دا س������ه‌ركردایه‌تیی س������ه‌ربازی له ئهنجومهنی ئاسایش������ی نیشتمانی له‌رۆژی 28ی شوباتی 1997كۆمه‌ڵێك بڕیاری ده‌ركرد و داوای له حكوومه‌ت كرد ده‌ستبه‌جێ جێبه‌جێ بكرێن بۆ نه‌هێش������تنی ئه‌وه‌ی ناویاننا (كۆنه‌په‌رستی) له
تانسۆ چیله‌ر واڵتدا و داخستنی گش������ت رێگاكان له‌به‌رده‌م بزوتنه‌و‌ه و ره‌وت������ه ئایینیی������ه‌كان ،ئه‌م‌ه جۆرێك������ی دیكه‌ی كوده‌تا ب������وو و بووه هۆی هه‌ره‌س������هێنانی حكوومه‌تی ئه‌ربه‌كان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی حزبی ره‌فاهی ئیسالمی ،دواتریش حزبی فه‌زیله. ئه‌نجامدانی چااڵكیی سیاسی له نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان قه‌ده‌غ������ه كرا و خۆپااڵوتن ب������ۆ ئه‌ندامیه‌تی په‌رله‌مان له ئه‌ربه‌كان و هه‌ندێك ل������ه هاوڕێیه دیاره‌كانی خۆی له‌ناو حزبدا یاس������اغ كرا .ئه‌م بڕیاران������ه به بڕیاره‌كانی 28ی شوبات ناس������ێنران و له‌رێگای ئه‌م بڕیارانه‌وه هه‌زاران قۆتابخان������هی فێربوونی قورئانی پی������رۆز داخران له‌گه‌ڵ سه‌دان له‌و په‌یمانگایانه‌ی ئیمام و وتاربێژی مزگه‌وته‌كانی لێیه‌و‌ه ده‌رده‌چوون. هه‌ڵبژاردن������ی 1999ب������ۆ زۆرێك له خه‌ڵ������ك چاوه‌ڕوان نه‌كراو بوو ،تیای������دا بولنت ئه‌جه‌وید رابه‌ری پارتی چه‌پی دیموكراتی س������ه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ی به‌ده‌س������تهێنا و به 136كورس������ی و به‌رێژه‌ی %22.09ی ده‌نگه‌كان له پله‌ی یه‌كه‌مدا هات ،هه‌روه‌ها به‌ش������ێوه‌یه‌كی چاوه‌ڕوان نه‌كراو ئه‌س������تێره‌ی پارتی كاری نه‌ته‌وه‌ی������ی (ده‌وله‌ت به‌هجه‌لی) به‌دیار كه‌وت و 129كورس������ی به‌ده‌س������تهێنا كه دهكاته %17.99ی ده‌نگه‌كان ،هه‌رچی حزبی فه‌زیله‌ی ئیسالمییه به‌رابه‌رایه‌تی������ی ره‌جائی كۆت������ان دهنگهكانی له دابه‌زیندا بوو و %15.4ی دهنگهكانی به‌ده‌س������تهێنا كه دهكاته 111 ئه‌یلولی 2011
25
كورسیی په‌رله‌مان .پارتی نیشتمانی دایك و پارتی رێگای راست له پله‌كانی چواره‌م و پێنجه‌م هاتن .شایه‌نی باسه پارت������ی گه‌لی كۆماری نه‌یتوانی بچێت������ه ناو پهرلهمانهوه. بولنت ئه‌جه‌وید به هاوپه‌یمانی به‌ستن له‌گه‌ڵ پارتی كاری نه‌ته‌وه‌یی و پارتی نیشتمانی دایك حكوومه‌تی پێكهێنا. سه‌رده‌می داد و گه‌شه‌پێدان ل������ه رۆژی 3ی تش������رینی دووه‌م������ی 2002هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدرا و تیایدا پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان (كه ماوه‌ی س������اڵێك بوو دامه‌زرابوو) ب������ه رابه‌رایه‌تیی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆ‌گان س������ه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ی به‌ده‌ستهێنا و توانی %34.2ی ده‌نگ������ه‌كان به‌ده‌س������تبێنێت ك������ه دهكاته 363 كورس������ی له كۆی 550كورسیی په‌رله‌مان ،له‌به‌رامبه‌ردا پارت������ی گه‌لی كۆماری 178كورس������ی و رێژه‌ی %19.4ی ده‌نگه‌كان������ی به‌ده‌س������تهێنا ،بێجگه ل������ه‌م دوو حزبه هیچ حزبێكی دیكه نه‌یتوانی به‌ربه‌ستی %10بشكێنێت و بچێته ناو پهرلهمانهوه. هه‌رچ������ی هه‌ڵبژاردن������ی 22ی ته‌مم������وزی 2007بوو، هه‌رچه‌ند ههڵبژاردنهكه له پش������ووی هاویندا ئه‌نجامدرا، به‌اڵم رێ������ژه‌ی به‌ش������داریكردن گه‌یش������ته %85ئه‌مه‌ش رێژه‌یه‌كی زۆر به‌رز‌ه به به‌راورد له‌گه‌ڵ ههڵبژاردنهكانی
ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردوگان 26
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
پێش������وودا .له‌م گه‌ڕه‌ی هه‌ڵبژاردندا ،بۆ جاری دووه‌م و له‌س������ه‌ریه‌ك پارتی داد و گه‌ش������ه‌پێدان توانی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان به‌رێژه‌ی %47به‌ده‌س������تبێنێت 341نوێنه‌ریش ب������ۆ ناو په‌رله‌م������ان بنێرێ .پارتی گه‌ل������ی كۆماری كه له گه‌ڕی پێشووی په‌رله‌مان رۆڵی ئۆپۆزسیۆنی ده‌گێڕا ،له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا %21ی ده‌نگه‌كان و 112كورسیی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستهێنا ،هه‌رچی پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یییه %14ی ده‌نگ������ه‌كان و 71كورس������ی برده‌وه ،دوای ئ������ه‌و پارتی كۆمه‌ڵگای دیموكراتیك دێت (ك������ه به پارتێكی كوردی و هاوسۆز له‌گه‌ڵ پارتی كرێكارانی كوردستان ناسراوه)، بۆ ئه‌وه‌ی به‌ربه‌س������تی %10ببڕێت له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به كۆمه‌ڵێك پاڵێوراوی سه‌ربه‌خۆ به‌شداری كرد و توانی 24 نوێنه‌ر بنێرێت‌ه ناو په‌رله‌مانی توركیا. دوای هه‌ڵمه‌تێك������ی هه‌ڵبژاردن������ی چڕوپ������ڕ ،هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی توركیا له 12ی حوزیرانی ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌چوو، له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا كه رێژه‌ی به‌ش������داربووان گهیشته %87 پارتی داد و گه‌شه‌پێدان پله‌ی یه‌كه‌می به‌ڕێژه‌ی %49.9ی دهنگهكانی به‌ده‌س������تهێنا و توانی 326كورسیی په‌رله‌مان به‌ده‌س������تبێنێت ،دوای ئه‌و ،پارتی گه‌ل������ی كۆماری دێت به رێژه‌ی %25.9ی ده‌نگه‌كان و 135كورس������ی له په‌رله‌مان، ئینجا پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی به‌رێژه‌ی %13ی ده‌نگه‌كان و 54كورس������ی له پله‌ی س������ێیه‌مدا ب������وو و پله‌ی چواره‌م به‌ر ك������ورده‌كان كه‌وت و به رێژه‌ی %6.65ی ده‌نگه‌كان و 35كورس������یان به‌ده‌ستهێنا .شایه‌نی باسه ،بۆ یه‌كه‌مجاره ك������ه كورده‌كان بتوانن ئه‌م رێژهیه به‌ده‌س������تبێنن ،هه‌روه‌ها یه‌كه‌مجاره پارتێك بتوانێت بۆ س������ێ ج������اری یه‌ك له‌دوای یه‌ك زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌س������ت بێنێت و جار له دوای جار رێژه‌ی دهنگهكانی به‌رز بكاته‌وه ،ئه‌ویش پارتی داد و گه‌شه‌پێدانه. سه‌رچاوه‌كان: www.aljazeera.net www.albayan.ae www.trtarabic.net
هاوپه‌یمانى نێوان قه‌واره سیاسییه‌كان
نووسینی :جه‌بار تاهیر له‌جیهاندا دروستكردنى هاوپه‌یمانی له نێوان الیهنه سیاسییه‌كان كارێكى باو و شیاو بووه له‌پێناو كۆكردنه‌وه‌ى زۆرترین جه‌ماوه‌ر له ده‌ورى هاوپه‌یمانییه‌كه بۆ به‌دیهێنانى ستراتیژیه‌تى دارێژراویان و مانه‌وه‌یان له ده‌سه‌الت و گه‌یشتن به ئامانجى دیاریكراویان. له سێ باردا هاوپه‌یمانیه‌تى دروست ده‌كرێت و سێ جۆر هاوپه‌یمانى ههیه: -1له‌ناو حكوومه‌ت بۆ پێكهێنانى زۆرینه‌ى حوكمڕان. -2هاوپه‌یمان������ى ئۆپۆزس������یۆنى ب������ۆ دروس������تكردنى جێگره‌وه‌یه‌كى باوه‌ڕپێكراو بۆ حكوومه‌ت. -3له‌كاتى هه‌ڵبژاردن بۆ به‌ده‌ستهێنانى زۆرترین ده‌نگ و به‌دیهێنانى ئه‌نجامێكى باش و پێویست بۆ سه‌رخستنى ستراتیژیه‌تى به‌رنامه‌ى هه‌ڵبژاردن. هاوپه‌یمانى كاتێك س������ه‌ركه‌وتوو ده‌بێ������ت ،ئه‌گه‌ر الیهنه به‌ش������دار بووه‌كانى هاوپه‌یمانى له به‌رامبه‌ر داواكانیان له دانوستان سازش بۆ یه‌كترى بكه‌ن و سوود و به‌رژه‌وه‌ندى هه‌م������وو الیه‌نه‌كان له‌به‌رچاو بگیرێت و رێز له بیروبۆچونى هه‌موو الیه‌ك بگیرێت ،واتا هه‌مه‌الیه‌نه بێت و هه‌موو الیه‌نه‌كان به ئاره‌زوومه‌ندانه به‌ش������دارى بكه‌ن نه‌ك له‌ژێر فش������ار و دوور له ویستى خۆیان بچنه ناو هاوپه‌یمانیه‌تییه‌كه‌وه. خالى ههره گرنگى هاوپه‌یمانى كاركردن و هاوبه‌شى نێوان الیه‌نه‌كانه ،به‌اڵم به هاوبه‌ش������یكردنێكى دادپه‌روه‌رانه چونكه هه‌رگیز مه‌رج نییه هاوپه‌یمانى ته‌نها نیوه به نیوه بێت ،به‌ڵكو ده‌بێت به‌گوێ������ره‌ى قه‌باره‌ى قه‌واره سیاس������ییه‌كان بێت ،بۆ نموونه :هاوپه‌یمانى له‌نیوان سێ پارتى قه‌باره جیاواز ده‌شێ به‌مشێوه‌یه بێت ( )1 - 3 - 5یان به‌هه‌ر شێوازێكى دیكه كه گونجاو بێت و الیه‌نه‌كان بتوانن له‌سه‌رى رێكبكه‌ون. زۆر گرنگ������ه بۆ س������ه‌ركه‌وتنى هاوپه‌یمانى الیه‌نه‌كان، په‌یوه‌ن������دى ب������ه‌رده‌وام و ب������اش هه‌بێت له‌س������ه‌ر هه‌موو ئاس������ته‌كانى الیه‌نه‌كان .هه‌روه‌ها پێویس������ته و گرنگیش‌ه الیه‌نه‌كانى هاوپه‌یمان������ى راى بنكه‌ى جه‌ماوه‌رى خۆیان وه‌ربگ������رن بۆ هه‌رج������ۆره هاوپه‌یمانیه‌تیی������ه‌ك بۆ ئه‌وه‌ى
هاوپه‌یمانیه‌تییه‌ك‌ه پشتیوانى ته‌واوى لێ بكرێت له‌الیه‌ن جه‌ماوه‌رى الیهنه به‌شداربووه‌كانى هاوپه‌یمانى. هه‌روه‌ها ده‌بێت پێشبینى بكرێت كه كێشه دروست ده‌بێ له نێوان الیه‌نه‌كانى هاوپه‌یمانى ،بۆیه ده‌بێت هه‌ر له سه‌ره‌تاوه میكانیزمێك بۆ چاره‌سه‌رى كێشه‌كان به ره‌زامه‌ندى هه‌موو الیهنه به‌ش������داربووكان دابنرێت و لێژنه‌یه‌كى تایبه‌تیشى بۆ دیاری بكرێت ،به‌اڵم سه‌باره‌ت به كیشه ناوخۆ و نهێنییه‌كان ده‌ب������ێ زۆر ب������ه وریای������ى و نهێنى كارى له‌س������ه‌ر بكرێت و ده‌رنه‌چێت بۆ خوارهوه چونكه كاریگه‌رى زۆر خراپى ده‌بێت له‌سه‌ر بنكه‌ى جه‌ماوه‌رى هه‌موو الیه‌نه‌كان. له‌كات������ى هاوپه‌یمانیدا س������ه‌ركردایه‌تى الیه‌نه‌كان دوو ئه‌ركى گرانیان دهكهوێته سه‌رشان ،ئه‌رك و رۆڵیان له‌ناو پارت و ئه‌رك و رۆڵیان له‌ناو هاوپه‌یمانیه‌تى كه ئه‌مه‌ش وا ده‌كات گرانییه‌كى زۆر بكه‌وێته سه‌ر شانیان ،باشتر وای‌ه بۆ راگرتنى باالنس ئه‌ركى هاوپه‌یمانى به‌و س������ه‌ركردان‌ه بس������پێردرێت و له‌هه‌مان كاتدا له ئه‌ركى پارتایه‌تى له‌و ماوه‌یه‌دا ببوردرێن ،تا بتوانن به بااڵده‌س������تى به ئه‌رك و كاره‌كانیان رابگه‌ن. گرن������گ نییه ئ������ه‌و هاوپه‌یمانه‌تییه چه‌ن������د وته‌بێژێكى هه‌بێ، ل������هوه گرنگتر ئه‌وه‌ی������ه هه‌موو وته‌بێژه‌كان به‌یه‌ك ده‌نگ قس������ه بك������ه‌ن و هه‌مان زمان و هه‌ڵویس������تیان هه‌بێت له لێدوانه‌كانیان و هه‌س������ت به جیاوازى نه‌كرێ و به هیچ ش������ێوه‌یه‌ك نابێ دژى یه‌ك بوه‌س������تنه‌وه و س������ه‌ره‌ڕاى به‌هێزیى الیه‌نێك ده‌بێ هه‌موو وه‌ك یه‌ك تیم كار بكه‌ن ،چونكه س������ه‌ركه‌وتنى هاوپه‌یمانى به‌نده به هاریكارى و هاوبه‌ش������یكردنى الیه‌نه‌كان .باش������تر ده‌بێت بۆ هاوپه‌یمانیه‌تى چۆنیه‌تى رێكه‌وتنى نێوان الیه‌نه‌كان باڵوبكرێتهوه له ش������ێوه‌ى نووسراوێكى فه‌رمى كه له‌الیه‌ن هه‌موو الیه‌نه‌كانى به‌شداربوو ئیمزا كرابێت تا هه‌موو دۆست و الیه‌نگرانى الیهنه به شداربووه‌كان زانیارى ته‌واویان هه‌بێت و ببێته هانده‌ر بۆیان ب������ۆ ئه‌وه‌ى لێكدان������ه‌وه‌ى جیاجیاى بۆ نه‌كرێ������ت و ماوه‌ى ئهوه نه‌مێنێ شى كردنه‌وه‌ى هه‌ڵه و نادروستى بۆ بكرێت. ئه‌یلولی 2011
27
سیسته‌می هه‌ڵبژاردن ل ه ئیسرائیل ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردن به‌و ئامانجه‌یه که هاوواڵتیان هه‌ر چه‌ند جار نوێنه‌رانی خۆیان بۆ دامهزراوه ده‌وڵه‌تی و نه‌ته‌وه‌یییه‌کان هه‌ڵبژێرن ،ئه‌وه‌ش مه‌رجی بنه‌ڕه‌تیبوونی دیموکراس������ییه ،که له ئیسرائیلدا به‌شێوه‌یه‌کی به‌رفراوان له ئارادایه. یه‌کێک له بنه‌ما سه‌قامگیره‌کانی دیموکراسی ئه‌وه‌یه، ک������ه هه‌ر چه‌ند س������اڵ جارێ������ک ئه‌ندامان������ی دامهزراوه بنه‌ره‌تییه‌کانی واڵت (ده‌وڵه‌ت ،په‌رله‌مان ،ش������اره‌وانی و ئهنجومهنه خۆجێییه‌کان) به‌ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئازاد و ڕاسته‌قینه ،له‌الیه‌ن هاوواڵتیانه‌وه هه‌ڵبژێردرێن. حکوومه‌ت������ی ملهوڕ ه������ه‌ن که ئه‌وانیش ه������ه‌ر چه‌ند س������اڵ جارێک هه‌ڵبژاردنێکی ڕواڵه‌تی������ی بهڕێوه ده‌به‌ن. ب������ه‌اڵم ئه‌وان له به‌رامبه‌ر ئه‌و که‌س������انه‌ی که خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردن ده‌پاڵێون ،س������نوورێک دیاری ده‌که‌ن ،یان له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا فرتوفێڵ و س������اخته‌کاری ده‌که‌ن و به‌م هۆیهوه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی و هه‌ڵبژاردنی ڕاسته‌قینه له ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردندا ده‌سڕنه‌وه. به‌پێی یاساکانی ئیسرائیل ،ده‌ستێوه‌ردانی حکوومه‌ت یان دامهزراوه ده‌وڵه‌تییه‌کان له دانی ئیزن به پاڵێورانی هه‌ڵبژاردن گه‌لێک کهمه و پێشینه‌ی که‌سیی یان بیروڕای سیاسیی پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردن ،هه‌رگیز ناتوانێت ببێته هۆی ڕه‌تکردنه‌وه‌ی لێوه‌ش������اوه‌یی ئه‌وان������هوه .ته‌نانه‌ت که‌سێک که به‌هۆی ئه‌نجامدانی تاوان ده‌خرێته زیندانه‌وه، له حاڵێکدا که چه‌ند هه‌زار که‌س له هاوواڵتیان به ناو و واژۆیان له پالێوراوێتیی ئه‌و پش������تیوانی بکه‌ن ،ده‌توانێت له هه‌ڵبژاردندا به‌ش������دار بێت و هی������چ دامه‌زراوه‌یه‌کی تایبه‌تیی بۆ ده‌سنیشانکردنی لێوه‌شاوه‌یی پاڵێوراوه‌کان 28
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
له بواری سیاسی ،مه‌زهه‌بی ،ڕه‌گه‌زی ،نه‌ژادی و تایفه‌یی له گۆڕێدا نییه و هه‌ر کاتێک که ناکۆکییه‌کی بیروڕا بێت‌ه پێش������هوه ،دادگای بااڵی واڵت ،که دامه‌زراوه‌یه‌کی ته‌واو سه‌ربه‌خۆیه ،بڕیار ده‌دات. به‌هه‌م������ووی ئه‌وانه‌وه ،ئه‌و ت������اک و ڕێکخراوانه‌ی که پێشینه‌ی هاوکارییان له‌گه‌ڵ دوژمنانی ئیسرائیلدا هه‌بووه، ی������ان ئه‌و تاکانه‌ی ک������ه خاوه‌نی بیروڕای نه‌ژادپه‌رس������تانه و ...له کاتی بڕیاردان له‌الی������ه‌ن دادگای بااڵی واڵته‌وه، مافی خۆپااڵوتنی لێ ده‌س������تێندرێته‌وه .بۆ نموونه ،چه‌ند س������اڵ به‌ر له ئێس������تا گرووپێکی دژی عه‌ره‌ب (کخ) به سه‌رکردایه‌تیی (مه‌ییر کهنا) و گرووپی دژی ئیسرائیلی "بلد" که (نکۆڵی له بوونی ئیسرائیل ده‌کات و خوازیاری لکان������دن به فه‌له‌س������تینه) ب������ه‌ر به‌پاڵێوراوێتیی ئه‌وان بۆ هه‌ڵب������ژاردن گیرا .به‌اڵم له خولی دواتردا ،دادگه‌ی بااڵی واڵت لێوه‌ش������اوه‌یی حزب������ی «بلد»ی بۆ به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردنه‌کاندا (سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که بیروڕاکانی دژ به ئیسرائیلیی خۆیان هه‌روا پاراستبوو) قبووڵ کرد. شێوه‌ی هه‌ڵبژاردن له ئیس������رائیل ،گشتی ،به‌رامبه‌ر، سه‌رانسه‌ری ،که‌س������ی و نهێنییه .ئه‌وه‌ش به‌و مانایه‌یه، که گش������ت هاوواڵتیانی ئیسرائیل له ته‌مه‌نی ( )١٨ساڵ به‌ره‌و سه‌ر ،عه‌ره‌ب ،جووله‌که ،ژن ،پیاو ،ڕاست و چه‌پ، ماف������ی ده‌نگدانیان هه‌ی������ه و ده‌نگی هه‌م������وو هاوواڵتیان له‌گه‌ڵ یه‌کتردا به‌رابه‌ره و هه‌ڵبژاردن له سه‌رانس������ه‌ری واڵتدا به‌شێوه‌یه‌کی یه‌کس������ان به‌ڕێوه‌ده‌چێت و ئه‌وانه‌ی که به کێنێس������ێت (په‌رله‌مان) ده‌گ������ه‌ن ،نوێنه‌ری ته‌واوی خه‌ڵکی ئیس������رائیلن ،نه‌ک نوێنه‌ری شار یان ناوچه‌یه‌ک
بن .ده‌نگدان له ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا ده‌بێ شه‌خسی بێت، واته ئه‌و که‌سه‌ی که مافی ده‌نگدانی ههیه ،ده‌بێت خۆی بچێ������ت و ده‌نگ ب������دات ،به‌اڵم بۆ ئه‌و که‌س������انه‌ی که له نه‌خۆش������خانه‌دا که‌وتوون ،س������ندووقی گه‌ڕۆک هه‌ن .بۆ سه‌ربازی ئیس������رائیلی و ئه‌ندامانی هێزه چه‌کداره‌کان، س������ندووقی تایبه‌ت که له مۆڵگ‌ه س������ه‌ربازییه‌کان دابین ده‌کرێ������ن ،ده‌نگی خۆی������ان ده‌ده‌ن و دوایی ده‌نگی ئه‌وان به‌ڕێگه‌ی به‌رپرسانی نانیزامییه‌وه تێکه‌ڵ به ده‌نگی سڤیل ده‌کرێن و ده‌ژمێردرێن .هه‌ڵبژاردن له ئیسرائیل نهێنییه، وات������ه تاکێک بۆ ئ������ه‌وه‌ی وه‌ڕه‌قه‌ی ده‌نگ������دان بخاته ناو پاکه‌ته‌وه ،ده‌چێته بنکه‌ی ده‌نگدان و که‌سیش مافی نییه له پاڵی ڕاوه‌ستێت و سه‌یری ده‌نگدانه‌که‌ی بکات. ده‌نگده‌ران له کاتی چوون������ه ژووره‌وه بۆ بنکه‌ی ده‌نگدان، ده‌بێ ناسنامه‌ی وێنه‌داریان پێ بێت .نوێنه‌رانی زۆرینه‌ی پارت و لیس������ته‌کانی هه‌ڵبژاردنیش ،ئه‌رکی چاودێرییان له بنکه‌کانی ده‌نگدان له ئه‌ستۆدایه .ژماردنی ده‌نگه‌کان له هه‌ر بنکه‌یه‌کی ده‌نگداندا ،له ژێر چاودێ������ری و به واژۆکردنی ئه‌م نوێنه‌رانه به‌ڕێوه‌ده‌چێ������ت و دوایی س������ندووقه‌کان له‌گ������ه‌ڵ پرۆتۆکوڵی کۆبوون������هوه و ڕاپۆرتی تێروته‌س������ه‌لی ژماردن������ی ده‌نگه‌کان ڕه‌وانه‌ی دامه‌زراوه‌ی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردن ده‌کرێن. ش������ێوه‌ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن به چه‌ش������نێکه که ده‌رفه‌تی فرتوفێڵ و ساخته‌کاری تێیدا زۆر کهمه و ئه‌گه‌ر ڕابگه‌یێندرێ������ت که له بنکه‌یه‌کی ده‌نگداندا ده‌س������تپاکیی پێویس������ت له ده‌نگدان������ی هاوواڵتیان ڕه‌چ������او نه‌کراو‌ه و ژمارده‌نه‌کان دروس������ت نه‌بوونه ،یان ب������ه هه‌ر هۆیه‌کی تره‌وه ،هه‌ڵبژاردن له‌و بنکه‌یه‌دا پووچه‌ڵ ده‌کرێته‌وه ،یان بۆ به‌دواداچوونی زیات������ر ،ئه‌م کار‌ه به لێژنه‌ی ناوه‌ندیی چاودێران ده‌سپێردرێت. هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له ئیس������رائیل هه‌ر چوار ساڵ جارێ������ک و هه‌ڵبژاردنی ش������اره‌وانییه‌کان و ئهنجومهنی خۆجێیی هه‌ر پێنج ساڵ جارێک بهڕێوه ده‌چێت. به‌اڵم به‌هۆی ئهوه که له ئیس������رائیلدا تا ڕاده‌یه‌ک دوو حزبی به‌هێز نین ،ک������ه یه‌کێک به‌ته‌نیایی بتوانێت کابینه‌ی
حکوومه‌تیی پێک بێنیت ،گشت ده‌وڵه‌ته‌کانی ئیسرائیل له کاتی سه‌ربه‌خۆیییه‌وه ،ده‌وڵه‌تی ئیئتیالفی بوونه و ده‌وڵه‌ت به‌به‌شداریی چه‌ند حزب پێکهێنراوه .له‌به‌ر ئهوه نموونه‌ی که‌م هه‌ن که ده‌وڵه‌تێکی ئیئتیالفی توانیبێت له گشت چوار ساڵه‌ی ته‌مه‌نی خزمه‌تی خۆیدا له ده‌سه‌اڵتدا بمێنێته‌وه. ده‌نگده‌ران ناتوانن ده‌نگ به که‌سێک بده‌ن ،به‌ڵکو ده‌بێ ده‌نگی خۆیان به حزبێک یان به لیس������تێک بده‌ن .حزبه ئیس������رائیلییه‌کان پێش هه‌ڵبژاردن ،لیستی پاڵێوراوه‌کانی خۆی������ان ڕاده‌گه‌یه‌نن و هاوواڵتیانیش ده‌نگ به‌و لیس������ته ده‌ده‌ن و هه‌ر حزبێک به‌گوێره‌ی ژماره‌ی ئه‌و کورسییانه‌ی که له په‌رله‌مان به‌ده‌س������تی دێنێت ،به‌پێ������ی ڕیزبه‌ندیی، نوێنه‌رانی خۆیان بۆ په‌رله‌مان ڕه‌وان‌ه ده‌که‌ن ،به‌اڵم هه‌ر کاتێک نوێنه‌رێک ده‌س������ت له کار بکێشێته‌وه ،یان به هه‌ر هۆیه‌ک کورس������ییه‌که‌ی ئه‌و به‌تاڵ بێت ،که‌سی دواتر له لیستی هه‌ڵبژاردن جێگه‌ی ئه‌و ده‌گرێته‌وه. تاکێ������ک که ب������ه ش������ێوه‌ی س������ه‌ربه‌خۆ بخوازێت له هه‌ڵبژاردندا به‌ش������دار بێت ،ده‌بێ لیس������تێکی هه‌ڵبژاردن پێش������که‌ش بکات و ناوی خۆی و چه‌ند که‌س������ێکی تر له لیس������ته‌که‌ی خۆیدا بگونجێنیت (گه‌رچی ئه‌م‌ه مه‌رج نییه و ده‌توانێت ته‌نیا ناوی که‌سێک بنووسێت ).له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک������ه ژماره‌ی پاڵێوراوه‌کان ل������ه ڕاده‌یه‌کی ماقووڵدا بێت، دوو مه‌رج هه‌ن :سه‌ره‌تا ،هه‌ر لیستێکی هه‌ڵبژاردن ده‌بێ له الیه‌ن چه‌ند ده‌هه‌زار که‌سێکه‌و‌ه که مافی ده‌نگدانیان ههیه ،پش������تیوانی لێ بکرێت .دووه‌م :هه‌ر لیستێک ده‌بێ چه‌ند هه‌زار شێکێل (دراوی ئیسرائیلی) وه‌کو خه‌رجی هه‌ڵبژاردنی لیسته‌ک‌ه بدات ،ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی پاڵێوراوه‌کانی خۆی به په‌رله‌مان بگه‌یه‌نێت ،ئه‌و دراوه‌ی که بۆ خه‌رجی هه‌ڵبژاردنی لیسته‌که‌ی داویه‌تی ،ناگه‌ڕێندرێته‌وه. النیکه‌می ده‌نگ بۆ چوونه ناو په‌رله‌مان که لیس������تێک ده‌بێ به‌ده‌س������تی بێنێت ،پێویس������ته ()%٢ی گشت دهنگه ژماردراوه‌کان بێت. سه‌رچاوه :ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئیسرائیل
ئه‌یلولی 2011
29
خوێندنه‌وه‌یه‌كی ئاماری بۆ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی ئهنجومهنی پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستان ئاماده‌كردنی به‌شی ئامار
لیستى ناوى الیه‌ن ه سیاسییه‌كانى هه‌رێمی كوردستان ،به‌شداربووی هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی نوێنه‌رانی عێراق ل ه 2010/3/7
30
ژ
ناوى پارتى سیاسی
ناوى سه‌رۆكى پارت
1
پارتی دیموكراتى كوردستان
مسعود مسته‌فا محه‌مه‌د بارزانى
2
یه‌كێتى نیشتمانیى كوردستان
جه‌الل حسامه‌دین نورڵاڵ
3
یه‌كگرتووى ئیسالمیی كوردستان
سه‌الحه‌دی محه‌مه‌د به‌هائه‌دین سادق
4
گۆڕان
نه‌وشیروان مسته‌فا ئه‌مین
5
كۆمه‌ڵى ئیسالمیی كوردستان
عه‌لى كه‌مال باپیر
6
بزوتنه‌وه‌ى ئیسالمیى كوردستان
سه‌دیق عه‌زیز محه‌مه‌د مسته‌فا
7
حزبی سۆشیالیستى دیموكراتى كوردستان
محه‌مه‌د حاجی مه‌حموود محه‌مه‌د سان
8
حزبی زه‌حمه‌تكێشانى سه‌ر به‌خۆ
قادر عه‌زیز محه‌مه‌دئه‌مین
9
حزبی زه‌حمه‌تكێشانى كوردستان
حه‌مه‌د عه‌بدوڵاڵ مه‌حموود
10
یه‌كێتى نه‌ته‌وه‌یى دیموكراتى كوردستان
غه‌فور تاهیر سه‌عید مه‌خمورى
11
پارتى كرێكاران و ره‌نجده‌رانى كوردستان
باپیر كامه‌ال سلێمان
12
حزبی شیوعى كوردستان/عێراق
كه‌مال شاكر محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د
13
بزوتنه‌وه‌ى دیموكراتى گه‌لى كوردستان
خدر قادر خدر
14
به‌ره‌ى توركمانى عێراق
سه‌عده‌دین محه‌مه‌دئه‌مین محه‌مه‌د
15
جمعی‌ة اللیبرالیین التركمان
سامی احمد علی سفر
16
پارتى برایه‌تى توركمانى عێراقی
وه‌لید محه‌مه‌د محه‌مه‌د سالح شه‌ریكه
17
لیستى هه‌ولێرى توركمانى
شیرو‌ه ته‌حسین محه‌مه‌د حه‌مادی
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
پارتى دیموكراتى كوردستان
پارێزگاى هه‌ولێر
* پارتیمان له هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی نوێنه‌رانی عێراق كه له 2010/3/7ئه‌نجام درا ،توانى ( )306,775ده‌نگ له سنوورى پارێزگای هه‌ولێر به ده‌ست بێنێت ،به‌جیاوازى ()181,816ده‌نگ له نزیكترین ركابه‌ره‌كانى كه یه‌كێتیی‌ه توانیبووی ()124,959ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت ،به‌پێی ئه‌م ئاماره پارتیمان ده‌توانێت ( )11كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگا به‌ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى دهۆك
* پارتیمان له دوایین هه‌ڵبژاردندا توانى ( )283,069ده‌نگ له سنوورى پارێزگای دهۆك به‌ده‌ست بێنێت ،توانی به‌جیاوازى ( )247,478ده‌نگ سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت به‌سه‌ر به‌هێزترین ركابه‌ره‌كانى كه یه‌كێتیی‌ه و توانیبووی ( )35,591ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت ،به‌پێی ئه‌م ئاماره پارتیمان ده‌توانێت ( )17كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای دهۆك به‌ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى سلێمانى
* پارتیمان له دوایین هه‌ڵبژاردندا توانى ( )82,121ده‌نگ له سنوورى پارێزگای سلێمانى به‌ده‌ست بێنێت ،به‌جیاوازى ( )216,500ده‌نگ له لیستى براوه كه لیستى گۆڕانه‌و توانیبووی ( )298,621ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت ،پارتیمان ده‌توانێت ( )3كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگا به‌ده‌ست بێنێت.
یه‌كێتى نیشتیمانى كوردستان
پارێزگاى هه‌ولێر
* یه‌كێتى نیشتیمانى كوردستان توانیبووی ( )124,959ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كه‌ین كه بتوانێت ( )5كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای هه‌ولێر به‌ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى دهۆك
* یه‌كێتى نیشتیمانى كوردستان توانیبووی ( )35,591ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت كه بتوانێت ( )2كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای دهۆك به‌ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى سلێمانى * یه‌كێتى نیشتیمانى كوردستان توانیبووی ( )237,379ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت كه بتوانێت ( )9كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای سلێمانى به‌ده‌ست بێنێت.
بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان
پارێزگاى هه‌ولێر
* بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان توانیبووی ( )103,397ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت كه بتوانێت ( )4كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای هه‌ولێر به ده‌ست بێنێت. ئه‌یلولی 2011
31
پارێزگاى دهۆك
* بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان توانیبووی ( )23,775ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت كه بتوانێت ( )2كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای دهۆك به ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى سلێمانى
* بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان توانیبووی ( )298,621ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كه‌ین كه بتوانێت ( )11كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای سلێمانى به‌ده‌ست بێنێت.
یه‌كگرتووى ئیسالمى كوردستان
پارێزگاى هه‌ولێر
* یه‌كگرتووى ئیسالمى كوردستان توانیبووی ( )51,065ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت كه بتوانێت ( )2كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای هه‌ولێر به ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى دهۆك
ت بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت * یه‌كگرتووى ئیسالمى كوردستان توانیبووی ( )59,969ده‌نگ به‌ده‌س كه بتوانێت ( )4كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای دهۆك به‌ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى سلێمانى
ت بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت * یه‌كگرتووى ئیسالمى كوردستان توانیبووی ( )103,188ده‌نگ به‌ده‌س كه بتوانێت ( )4كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای سلێمانى به‌ده‌ست بێنێت.
كۆمه‌ڵى ئیسالمى كوردستان
پارێزگاى هه‌ولێر
* كۆمه‌ڵی ئیسالمى كوردستان توانیبووی ( )62,706ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كه‌ین كه بتوانێت ( )3كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای هه‌ولێر به‌ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى دهۆك
ت بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كه‌ین كه * كۆمه‌ڵی ئیسالمى كوردستان توانیبووی ( )3,141ده‌نگ به‌ده‌س نه‌توانێت هیچ كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای دهۆك به ده‌ست بێنێت.
پارێزگاى سلێمانى
ت بێنێت و به‌پێی ئه‌م رێژهیه پێشبینى ده‌كرێت كه * كۆمه‌ڵی ئیسالمى كوردستان توانیبووی ( )79,149ده‌نگ به‌ده‌س بتوانێت ( )3كورسی ئه‌نجومه‌نى پارێزگای سلێمانى به ده‌ست بێنێت.
32
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
حزب و الیهنه سیاسییه‌كانى دیك ه بزوتنه‌وه‌ى ئیسالمى كوردستان حزبی سوشیالیستى دیموكراتى كوردستان حزبی زه‌حمه‌تكێشانى سه‌ربه‌خۆ حزبی زه‌حمه‌ت كێشانى كوردستان یه‌كێتى نه‌ته‌وه‌یى دیموكراتى كوردستان پارتى كرێكاران و ره‌نجده‌رانى كوردستان حزبی شیوعى كوردستان/عێراق بزوتنه‌وه‌ى دیموكراتى گه‌لى كوردستان * الیهنه سیاسییه‌كانى دیكه به‌شێوه‌یه‌كى گشتى وه‌زعیان زۆر الوازه ،پێشبینى ناكرێت بتوانن كورسییه‌ك له پارێزگاكان به‌ده‌ست بێنن ،جگه له (بزوتنه‌وه‌ى ئیسالمى كوردستان) له‌وانه‌یه له پارێزگاى سلێمانى ئه‌نجامێكى باشتر به‌ده‌ست بێنێت كه نه‌یتوانی بوو ئه‌نجامێكى ئیجابى له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانى كوردستان به ده‌ست بێنێت. ده‌نگی پارتی و یه‌كێتی و ركابه‌ره‌كانی ل ه هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی نوێنه‌رانی عێراقدا ل ه 2010/3/7له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان ده‌نگی یه‌كگرتوو 51065
ده‌نگی كۆمه‌ڵ 62706
پارێزگا هه‌ولێر
ده‌نگی پارتی ده‌نگی یه‌كێتی ده‌نگی گۆڕان 103397 124959 306775
دهۆگ
283069
35591
23775
59969
3141
سلێمانی
82121
237379
298621
103188
79149
كۆی گشتی
671965
397929
425793
214222
144996
تێبینی: لە خشتەی سەره‌وه‌دا تەنیا ئاماژه بە ده‌نگی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانیی کوردستان لە لیستی هاوپەیمانیی کوردستاندا کراوه ،بەاڵم کۆی ده‌نگی لیستی هاوپەیمانیی کوردستان (کە الیەنەکانی تریشی لەگەڵدا بوون) لە پارێزگای هەولێر ( ،)٤٥٨٤٠٣لە پارێزگای دهۆک ( )٣٣٢٩٥١و لە پارێزگای سلێمانیش ()٣٥٠٢٨٣ ده‌نگیان بەده‌ستهێناوه. ئه‌یلولی 2011
33
پارێزگاى هه‌ولێر
به‌پێی دوایین ئاماری دانیشتوانی پارێزگای هه‌ولێر ،پێشبینی ده‌كرێت ژماره‌ی كورسییه‌كانی ئهنجومهنی پارێزگا ()30 كورسی بێت ،كه ( )3كورسی بۆ توركمان و ( )2كورسی بۆ كلد و ئاشوور و سریان ته‌رخان ده‌كرێت.
ژ
ناوى پارتى سیاسی
ژ.ده‌نگى پارته‌كان
ژ.كورسی هاوكێشه‌ى دابه‌شكردنى كورسییه‌كانى ژ.كورسی دابه‌شكردنى كۆتایی ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى هه‌ولێر
1
پارتی
306,775
(ده‌نگه‌كانى پارتى /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا )25X
11.181
11
2
یه‌كێتی
124,959
(ده‌نگه‌كانى یه‌كیتی /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا)25 X
4.554
5
3
الیه‌نه‌كانى ترى هاوپه‌یمانى كوردستان
15,564
(ده‌نگه‌كانى الیه‌نه‌كان /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا ) 25 X
0.567
0
4
یه‌كگرتوو
51,065
(ده‌نگه‌كانى یه‌كگرتوو /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا) 25 X
1.861
2
5
گۆران
103,397
(ده‌نگه‌كانى گۆڕان /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا ) 25 X
3.768
4
6
كۆمه‌لى ئیسالمى
62,706
(ده‌نگه‌كانى كۆمه‌ل‌ه /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا) 25 X
2.285
3
24.216
25
كۆى گشتى كورسى ئهنجومهنی پارێزگاى هه‌ولێر
• كۆى ئه‌وانه‌ى له پارێزگاى هه‌ولێر ده‌نگیان دابوو(كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا ) = 685,875 تێبینی :له‌م خشته‌یه‌دا ژماره‌ی كورسییه‌كانی ئهنجومهنی پارێزگای هه‌ولێر به ( )25كورسی ئه‌ژمار كراوه ،ده‌نگی كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌كان ئه‌ژمار نه‌كراوه.
34
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
ئه‌یلولی 2011
35
پارێزگاى دهۆك
به پشت به‌ستن به ئاماری دانیشتوانی پارێزگای دهۆك ،پێشبینی ده‌كرێت ژماره‌ی كورسییه‌كانی ئهنجومهنی پارێزگای دهۆك ( )28كورسی بێت ،كه ( )2كورسی بۆ كلد و ئاشوور و سریان و ( )1كورسی بۆ ئه‌رمه‌ن ته‌رخان ده‌كرێن.
ژ
ناوى پارتى سیاسی
ژ.ده‌نگى پارته‌كان
هاوكێشه‌ى دابه‌شكردنى كورسییه‌كانى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى دهۆك
كورسی
كورسی دابه‌شكردنى كۆتایی
1
پارتی
283,069
(ده‌نگه‌كانى پارتى /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا)25X
16.179
17
2
یه‌كیتی
35,591
(ده‌نگه‌كانى یه‌كیتی /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا) 25X
2.034
2
3
الیه‌نه‌كانى ترى هاوپه‌یمانى كوردستان
4,654
(ده‌نگه‌كانى الیه‌نه‌كان /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا) 25 X
0.266
0
4
یه‌كگرتوو
59,969
(ده‌نگه‌كانى یه‌كگرتوو /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا) 25 X
3.427
4
5
گۆڕان
23,775
(ده‌نگه‌كانى گۆڕان /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا) 25 X
1.358
2
6
كۆمه‌لى ئیسالمى
3,141
(ده‌نگه‌كانى كۆمه‌ل‌ه /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا) 25 X
0.179
0
23.443
25
كۆى گشتى كورسى ئهنجومهنی پارێزگاى دهۆك
• كۆى ئه‌وانه‌ى له پارێزگاى دهۆك ده‌نگیان دابوو (كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا ) = 437,386
36
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
ئه‌یلولی 2011
37
پارێزگاى سلێمانى به پشت به‌ستن به ئاماری دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی پێشبینی ده‌كرێت ژماره‌ی كورسییه‌كانی ئهنجومهنی پارێزگا ( )31كورسی بێت ،كه ( )1كورسی بۆ كلد و ئاشوور و سریان ته‌رخان ده‌كرێت. ژ
ناوى پارتى سیاسی
ژ.ده‌نگى پارته‌كان
هاوكێشه‌ى دابه‌ش كردنى كورسییه‌كانى ئه‌نجومه‌نى پاێزگاى سلێمانى
كورسی
كورسی دابه‌شكردنى كۆتایی
1
پارتی
82,121
ده‌نگه‌كانى پارتى /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا 30 X
2.952
3
2
یه‌كیتی
237,379
ده‌نگه‌كانى یه‌كیتی /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا 30 X
8.534
9
3
الیه‌نه‌كانى ترى هاوپه‌یمانى كوردستان
21,860
ده‌نگه‌كانى الیه‌نه‌كان /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا 30 X
0.785
0
4
یه‌كگرتوو
103,188
ده‌نگه‌كانى یه‌كگرتوو /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا 30 X
3.709
4
5
گۆڕان
298,621
ده‌نگه‌كانى گۆڕان /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا 30 X
10.735
11
6
كۆمه‌لى ئیسالمى
79,149
ده‌نگه‌كانى كۆمه‌ل‌ه /كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا 30 X
2.845
3
29.56
30
كۆى گشتى كورسى ئهنجومهنی پارێزگاى سلێمانى
• كۆى ئه‌وانه‌ى له پارێزگاى سلێمانى ده‌نگیان دابوو (كۆى ده‌نگده‌رانى پارێزگا)= 834,456
38
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
ئه‌یلولی 2011
39
به‌ناوی خوای به‌خشنده‌و میهره‌بان به ناوی گه‌ل په‌ڕڵه‌مانی كوردستان -عێراق پشت به حوكمی بڕگ‌ه ()1ی مادد‌ه ( )56له یاسای ژماره()1ی ساڵی 1992ی هه‌مواركراو ،له‌سه‌ر داوای ژماره‌ی یاسایی په‌ڕڵه‌مانتاران .په‌ڕڵه‌مانی كوردستان -عێراق له دانیشتنی ئاسایی ژماره()20ی رۆژی 2009/6/22دا ئه‌م یاسایه‌ی ده‌ركرد:
یاسای ژماره()4ی ساڵی2009
یاسای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نه‌كانی پارێزگاكان و قه‌زا و ناحیه‌كان ل ه هه‌رێمی كوردستان -عێراق به‌شی یه‌كه‌م
پێناس ه و ئامانجه‌كان
مادده‌ی یه‌كه‌م:
مه‌به‌ست له‌م زاراوانه‌ی خوارهوه ماناكانی به‌رامبه‌ریانه بۆ مه‌به‌ستی ئه‌م یاسایه. یه‌كه‌م :هه‌رێم :هه‌رێمی كوردستان -عێراق. دووه‌م :دهسته :ده‌سته‌ی بااڵی سه‌ربه‌خۆ بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كان و راپرسی له كوردستاندا. سێیه‌م :ئه‌نجومه‌نه‌كان :ئه‌نجومه‌نه‌كانی پارێزگاكان و ئهنجومهنه خۆجێیه‌كانی قه‌زا و ناحیه‌كان. چواره‌م :بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن :هه‌موو ناوچه‌یه‌كی دیاری كراو كه ژماره‌یه‌ك كورسیان به‌پێی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه بۆ ته‌رخان كراوه. پێنجه‌م :مه‌ڵبه‌ندی هه‌ڵبژاردن :ئه‌و شوێنه‌ی‌ه كه دهسته له‌ناو بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا بۆ ئه‌نجامدانی پڕۆسه‌ی ده‌نگدان تێیدا ده‌ستنیشانی ده‌كات.
مادده‌ی دووه‌م:
كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆ بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كان سه‌رپه‌رشتی هه‌موو قۆناغ و رێكاره‌كانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نه‌كان له هه‌رێمدا ده‌كات تاوه‌كو ئه‌و كاته‌ی ده‌سته‌ك‌ه داده‌مه‌زرێت. 40
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
به‌شی دووه‌م
مافی هه‌ڵبژاردن مادده‌ی سێیه‌م:
مهرجه ده‌نگده‌ر ئه‌م مه‌رجانه‌ی لێ بێت‌ه دی. یه‌كه‌م :به‌ره‌گه‌زنام‌ه عێراقی بێت. دووه‌م :شیاوی ته‌واوی هه‌بێت. سێیه‌م :ههژده ساڵی له ته‌مه‌نی ته‌واو كردبێت. چواره‌م :ناوی له تۆماری ده‌نگده‌ره‌كانی ئه‌و پارێزگایه‌ی كه هه‌ڵبژاردنی لێده‌كرێ تۆمار كرابێت ،به‌پێی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه و ئه‌و رێنماییانه‌ی كه له دهستهوه ده‌رده‌چن.
مادده‌ی چواره‌م:
یه‌كه‌م :هه‌ڵبژاردن مافی هه‌موو هاواڵتییه‌كه كه ئه‌و مه‌رجانه‌ی لێ بێت‌ه دی كه ده‌قیان له‌م یاسایه‌دا هاتووه. دووه‌م :هه‌ر ده‌نگده‌رێك مافی خۆی له ده‌نگدان به شێوه‌یه‌كی ئازادان‌ه و راسته‌وخۆ و به نهێنی و به تاكه‌كه‌سی به‌كار ده‌هێنێ. سێیه‌م :ده‌نگدان له رێگه‌ی بریكاره‌وه نابێت. چواره‌م :ده‌نگده‌ر یه‌ك ده‌نگی ههیه له یه‌ك هه‌ڵبژاردندا و نابێت زیاتر له جارێك ده‌نگ بدات.
به‌شی سێیه‌م
مافی خۆ پااڵوتن مادده‌ی پێنجه‌م:
یه‌كه‌م :ئه‌وه‌ی خۆی بۆ ئه‌ندامییه‌تی ئه‌نجومه‌نه‌كان ده‌پاڵێوێت ده‌بێت ئه‌م مه‌رجانه‌ی لێ بێت‌ه دی. -1ده‌بێت عێراقی بێت و شیاوی ته‌واوی هه‌بێت و ته‌مه‌نی گه‌یشتبێت‌ه 25ساڵ له كاتی خۆپااڵوتنیدا. -2ده‌بێت پاڵێوراوانی ئه‌نجومه‌نه‌كانی پارێزگاكان و ئه‌نجومه‌نه‌كانی قه‌زاكان به الیه‌نی كه‌م بڕوانامه‌ی ئاماده‌یی یان هاوتاكه‌یان هه‌بێ و پاڵێوراوانی ئهنجومهنه خۆجێیه‌كانی ناحییه‌كانیش بڕوانامه‌ی بنه‌ڕه‌تی یان هاوتاكه‌یان هه‌بێ. -3ده‌بێت ژیاننام‌ه و ناوبانگ و ره‌وشتی باش بن و به تاوانێك یان كه‌تنێكی ئابڕۆبه‌ر حوكم نه‌درابێت. -4ده‌بێ له رۆله‌كانی یه‌كه كارگێڕییه‌كه بێت به‌پێی تۆماری باری شارستانی یان به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام لێی نیشته‌جێ بێت بۆ ماوه‌یه‌ك له 10ساڵ كه‌متر نه‌بێت ،به‌مه‌رجێ نیشته‌جێ بوونه‌كه‌شی بۆ مه‌به‌ستی گۆڕێنی دیمۆگرافی نه‌بێت. -5نابێت له كاتی خۆپااڵوتنیدا له كه‌سه‌كانی هێزی چه‌كدار یان هێزه‌كانی ئاسایشی ناوخۆ بێت. -6نابێت به‌شداری له‌و تاوانانه‌دا كردبێت كه رژێمی به‌عس نه‌خشه‌ی بۆ كێشابێت یا جێبه‌جێی كردبێت. دووه‌م :پاڵێوراوه‌كان له‌الیه‌ن دهستهوه په‌سه‌ند ده‌كرێن. ئه‌یلولی 2011
41
مادده‌ی شه‌شه‌م:
سیسته‌می لیستی داخراو بۆ ههڵبژاردنهكانی ئهنجومهنی پارێزگاكان و قه‌زا و ناحیه‌كان پیاد‌ه ده‌كرێ.
مادده‌ی حه‌وته‌م:
یه‌كه‌م :نابێ ژماره‌ی پاڵێوراوانی لیستێك له سێ كه‌متر بێت و له ژماره‌ی ئه‌و كورسیانه‌ش زیاتر نه‌بێ كه بۆ بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن ته‌رخانكراوه. دووه‌م :لیستی پاڵێوراوه‌كان به جۆرێك رێك ده‌خرێ كه رێژه‌ی نوێنه‌رایه‌تی ئافره‌ت له %30ئه‌ندامان كه‌متر نه‌بێ.
مادده‌ی هه‌شته‌م:
یه‌كه‌م :دابه‌شكردنی كورسی‌ه ته‌رخانكراوه‌كان بۆ بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن له رێگه‌ی سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌ییه‌و‌ه ده‌بێت. دووه‌م :ئه‌و كورسیانه‌ی كه لیستێك دیانباته‌وه به‌سه‌ر پاڵێوراوه‌كاندا دابه‌ش ده‌كرێ به گوێره‌ی ئه‌و ناوانه‌ی تیایدا هاتووه و نابێت هیچ كیانێك كورسی ته‌رخان كراو بۆ پاڵێوراوی سه‌ركه‌وتوو له‌هه‌ر كاتێكدا بێت بكێشێته‌وه.
مادده‌ی نۆیه‌م:
یه‌كه‌م :ژماره‌ی دهنگه راسته‌كان له بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌سه‌ر ئه‌و كورسیانه‌دا دابه‌ش ده‌كرێن كه بۆ ئه‌و بازنه‌ی‌ه ته‌رخانكراون بۆ چنگ كه‌وتنی دابه‌شكاری هه‌ڵبژاردن. دووه‌م :دهنگه راسته‌كانی كه لیسته‌ك‌ه له بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن چنگی كه‌وتوون كۆ ده‌كرێنه‌وه‌و دابه‌شی دابه‌شكاری هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت بۆ ده‌ستنیشانكردنی ژماره‌ی ئه‌و كورسییانه‌ی كه بۆ ئه‌و لیسته ته‌رخانكراوه. سێیه‌م :ئه‌و كورسییانه‌ی ده‌مێننه‌وه به‌پێی مایه‌وه‌ی به‌هێزتر دابه‌ش ده‌كرێن به رێژه‌ی ئه‌و كورسیانه‌ی كه چنگی كه‌وتوون.
ماده‌ی ده‌یه‌م:
یه‌كه‌م :ئه‌گه‌ر ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌ن به‌هه‌ر هۆیه‌ك كورسییه‌كه‌ی له ده‌ستدا ئه‌وا پاڵێوراوی دوای ئه‌و له لیسته‌ك‌ه به‌پێی ئه‌و زنجیره‌ی تێدا هاتووه جێی ده‌گرێته‌وه ،ئه‌مه‌ش بۆ لیسته ناهاوپه‌یمانه‌كانه. دووه‌م :ئه‌گه‌ر ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌ن به‌هه‌ر هۆیه‌ك كورسییه‌كه‌ی له‌ده‌ستدا و له‌ناو لیستی هاوپه‌یماندا بوو ،ئه‌وا پاڵێوراوی دوای ئه‌و له هه‌مان كیانی سیاسی هاوپه‌یمان له‌ناو لیستی هه‌ڵبژاردنی هاوپه‌یماندا جێی ده‌گرێته‌وه. سێیه‌م :ئه‌گه‌ر كورسییه به‌تاڵه‌كه تایبه‌ت به لیستێك بوو و پاڵێوراوی نه‌مابوو ،ئه‌وا ئه‌و كورسییه بۆ پاڵێوراوێكی تر له كیانێكی سیاسی دیكه ته‌رخان ده‌كرێ كه راده‌ی نزمی له دهنگهكانی پێویست بۆ وه‌ده‌ستهێنانی كورسی به‌ده‌ست هێنابێ و به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ش كورسییه‌كه‌ی به به‌تاڵی ده‌مێنێته‌وه. چواره‌م :ئه‌گه‌ر كورسییه به‌تاڵه‌كه و تایبه‌تبوو به ئافرت ،مه‌رج نییه ئافره‌تێكی تر جێی بگرێته‌وه ،مه‌گه‌ر ئه‌م‌ه كار بكاته سه‌ر رێژه‌ی نوێنه‌رایه‌تی ئافره‌ت. 42
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
به‌شی چواره‌م
بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن مادده‌ی یازده‌م:
هه‌ر ده‌نگده‌رێك مافی هه‌ڵبژاردنی خۆی به خۆی له‌و بازنه‌ی هه‌ڵبژاردندا پیاد‌ه ده‌كات كه ناوی له تۆماری ده‌نگده‌راندا تۆمار كراوه.
مادده‌ی دوازده‌م:
یه‌كه‌م :هه‌ر پارێزگایه‌ك به‌پێی سنووری كارگێڕیی فه‌رمی خۆی دهبێته بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن له ههڵبژاردنهكانی ئهنجومهنی پارێزگاكاندا. دووه‌م :هه‌ر قه‌زا و ناحیه‌یه‌ك به‌پێی سنووری كارگێڕیی ،فه‌رمی خۆی دهبێته بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن له ههڵبژاردنهكانی ئهنجومهنه خۆجێییه‌كانی قه‌زا و ناحیه‌كاندا.
به‌شی پێنجه‌م
ریكالمی هه‌ڵبژاردن مادده‌ی سێزده‌م:
ریكالمی هه‌ڵبژاردن له هه‌موو ره‌سمێك ده‌بووردرێ.
مادده‌ی چوارده‌م:
یه‌كه‌م :دهسته ئه‌و شوێنان‌ه ده‌ستنیشان ده‌كات كه نابێ ریكالمی هه‌ڵبژاردنی و هه‌ڵواسی جارنامه‌ی هه‌ڵبژاردنی تێدا بكرێ به درێژی ئه‌و ماوه‌یه‌ی كه رێ به ریكالمی هه‌ڵبژاردن ده‌درێ و باڵوكردنه‌وه‌ی هه‌ر راگه‌یاندنێك یا به‌رنامه‌یه‌ك یان وێنه‌ی پاڵێوراوه‌كان له مه‌ڵبه‌نده‌كانی ده‌نگدان قه‌ده‌غه‌یه. دووه‌م :پێویست‌ه له‌سه‌ر كیانه سیاسیه به‌شداربووه‌كان له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا هه‌ڵواسراوی ریكالمی هه‌ڵبژاردن هه‌ڵگرن ئه‌مه‌ش به‌پێی ئه‌و رێنماییان‌ه ده‌بێت كه دهسته ده‌ری ده‌چوێنێ.
مادده‌ی پازده‌م:
به‌كارهێنانی ئه‌و ته‌الرانه‌ی كه وه‌زاره‌ته‌كان و فه‌رمانگه‌كانی هه‌رێم و هه‌موو شوێنه‌كانی كارو و فرمان بۆ كاركردنی حیزبی و ریكالمی هه‌ڵبژاردن قهدهغه ده‌كرێ.
مادده‌ی شازده‌م:
نابێ فه‌رمانبه‌رانی فه‌رمانگه‌كانی هه‌رێم و ده‌سته‌اڵت‌ه خۆجێییه‌كان ده‌سته‌اڵتی فه‌رمانبه‌رایه‌تییان یاخود ده‌رامه‌تی هه‌رێم یان هۆیه‌كانی یاخود ده‌زگاكانی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان یان بۆ هه‌ر پاڵێوراوێك به‌كار بێنن ،به ده‌زگاكانی ئاسایشی ناوخۆ و سه‌ربازیشه‌وه بۆ مه‌به‌ستی ریكالمی هه‌ڵبژاردن یان كارتێكردن له ده‌نگده‌ره‌كان.
مادده‌ی حه‌ڤده‌م:
یه‌كه‌م :نابێ هیچ پاڵێوراوێك له رۆژی ده‌نگداندا به‌رنامه‌ی كار یاخود باڵوكراو‌ه یان پلیت یان غه‌یری ئهمانه له به‌ڵگه‌نامه به‌خۆی یان به‌هۆی غه‌یری خۆی باڵو بكاته‌وه. دووه‌م :نابێ هیچ كارمه‌ندێك له فه‌رمانگه‌كانی هه‌رێم یاخود ئه‌ندامانی ده‌سته‌الت‌ه خۆجێییه‌كان ،له رۆژی ده‌نگداندا به‌رنامه‌ی كار به خۆی یان به هۆی غه‌یری خۆی باڵو بكاته‌وه. ئه‌یلولی 2011
43
سێیه‌م :نابێ جارنامه یان دابه‌شكردنی به‌رنامه‌ی كار یان باڵوكراو‌ه یان پلیت به ناوی پاڵێوراوێك باڵوبكرێتهوه كه له كه‌شفی پاڵێوراوه‌كان تۆمار نه‌كرابێ.
مادده‌ی هه‌ژده‌م:
پاڵێوراوان له هه‌ر ریكالمێكی هه‌ڵبژاردن قهدهغه ده‌كرێن كه ده‌نگده‌ر هه‌ڵبخه‌ڵتێنێ یان فێڵی لێ شێوازی برینداركردن یان ناوزڕاندن له ریكالمی هه‌ڵبژاردندا به‌كار بهێنێ.
مادده‌ی نۆزده‌م:
خه‌رج كردنی پار‌ه بۆ ریكالمی هه‌ڵبژاردن له ماڵی گشتی یان له بودجه‌ی وه‌زاره‌ته‌كان یان ماڵی وه‌قف یان ماڵی پشتگیری ده‌ره‌كی قه‌ده‌غه‌یه.
مادده‌ی بیسته‌م:
یه‌كه‌م :به‌كارهێنانی هه‌ر شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كانی پاڵه‌په‌ستۆ یان ترساندن یان به كافردانان یاخود به خائین دانان یان پیشاندانی شتی هه‌ڵخه‌ڵه‌تێن یان پێدانی ده‌ستكه‌وتی ماددی یان مه‌عنه‌وی یان به‌ڵێن پێدان له‌الیه‌ن هه‌ر حزب یان كۆمه‌ڵ یان رێكخستن یان كیان یان كه‌سه‌كان ،یان هه‌ر الیه‌نێكی تر قهدهغه ده‌كرێت. دووه‌م :هه‌ر حزبێك یان كیانێكی سیاسی كه میلیشیای چه‌كداری هه‌بێت ،له به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا بێبه‌ش ده‌كرێت. سێیه‌م :هه‌ر كیانێكی سیاسی بێبه‌ش ده‌كرێت له به‌شداری كردن له هه‌ڵبژاردنه‌كان و حسێبكردنی ده‌نگه‌كان له بارێكدا ئه‌گه‌ر به‌هێز یان به‌هه‌ڕه‌ش‌ه ناوچه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆی یان له دژی غه‌یری خۆی دابخات.
مادده‌ی بیست و یه‌كه‌م:
ریكالمی هه‌ڵبژاردن به هه‌موو شێوه‌یه‌كیه‌وه پێش چل و هه‌شت كاتژمێر له واده‌ی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای ده‌نگدان قهدهغه ده‌كرێ.
به‌شی شه‌شه‌م تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردن مادده‌ی بیست و دوووه‌م: هه‌ر كه‌سێكی به‌یاننامه‌یه‌ك یان وێن‌ه یاخود باڵوكراوه‌ی هه‌ڵبژاردنی تایبه‌ت له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و شوێنانه‌ی بۆی ته‌رخان كراوه هه‌ڵواسێت بۆ ماوه‌یه‌ك به‌ند بكرێت ،كه له مانگێك زیاتر نه‌بێت.
مادده‌ی بیست وسێیه‌م:
ئه‌وه‌ی سه‌رپێچی حوكمی مادده‌كانی ()21-19-18-17-16-15ی ئه‌م یاسایه بكات بۆ ماوه‌یه‌ك به‌ند ده‌كرێ كه له مانگێك كه‌متر نه‌بێ و له شه‌ش مانگیش زیاتر نه‌بێ و غه‌رامه‌یه‌كیشی لێ وه‌رده‌گیرێ كه له یه‌ك ملیون دینار كه‌متر نه‌بێ و له پێنج ملیۆن دینار زیاتر نه‌بێ. 44
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
مادده‌ی بیست وچواره‌م: هه‌ر كه‌سێك ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ی ئه‌نجامدا بۆ ماوه‌یه‌ك به‌ند ده‌كرێ كه له شه‌ش مانگ كه‌متر نه‌بێ و غه‌رامه‌یه‌كیشی لێ وه‌رده‌گیرێ كه ()100000سه‌د هه‌زار دینار كه‌متر نه‌بێ و ()500000پێنج سه‌د هه‌زار دینار زیاتر نه‌بێ: یه‌كه‌م :به ئه‌نقه‌ست ناوێك یان ناوه‌كان یان سیفه‌تی قه‌ڵب له خشته‌ی ده‌نگده‌ره‌كان دابنێت یاخود به ئه‌نقه‌ست ناوێك به پێچه‌وانه‌ی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه دابنێت. دووه‌م :هه‌ر كه‌سێك ناوی خۆی یان ناوی غه‌یری خۆی به‌بێ بوونی مه‌رجی پێویستی یاسایی تۆمار كرد و ده‌ركه‌وت كه به‌م‌ه ده‌زانێ و هه‌ر كه‌سێكیش ناوێكی تری دانه‌نا یاخود الیبدات. سێیه‌م :له هه‌ڵبژاردندا ده‌نگی خۆی داو ده‌شیزانی ناوی له تۆماری هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به نایاسایی نووسراوه ،یاخود مهرجه یاسایی‌ه پێویسته‌كانی له به‌كارهێنانی مافی خۆی له هه‌ڵبژاردندا له ده‌ست داوه. چواره‌م :به ئه‌نقه‌ست ده‌نگی به ناوی غه‌یری خۆی دا. پێنجه‌م :نهێنی ده‌نگدانی ده‌نگده‌رێكی به‌بێ ره‌زامه‌ندیی خۆی باڵو كرده‌وه. شه‌شه‌م :مافی خۆی له هه‌ڵبژاردنێك بۆ زیاتر له جارێك به‌كار هێنا. حه‌وته‌م :ویستی ده‌نگده‌ری نه‌خوێنده‌واری گۆڕی و ناوێكی نووسی یان ئیشاره‌تی له‌سه‌ر ئه‌و ره‌مزه دانا كه مه‌به‌ستی ده‌نگده‌ر نییه یاخود كۆسپی خسته پێش هه‌ر ده‌نگده‌رێك بۆ ئه‌وه‌ی مافی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی به‌كار نه‌هێنێ. هه‌شته‌م :خۆی له زیاتر له بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردندا یان لیستێكی هه‌ڵبژاردندا پااڵوت. نۆیه‌م :له كاتی جیاكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كاندا گزی (ته‌زویر)ی كرد.
مادده‌ی بیست و پێنجه‌م:
هه‌ر كه‌سێك ئه‌مانه‌ی خوارهوه بكات بۆ ماوه‌یه‌ك به‌ند ده‌كرێ كه له مانگێك كه‌متر نه‌بێ و له ساڵێكیش زیاتر نه‌بێ: یه‌كه‌م :به ئه‌نقه‌ست ده‌ست درێژی بۆ سه‌ر وێنه‌ی پاڵێوراوه‌كان ،یان بۆ سه‌ر به‌رنامه‌كانیان بكات كه له شوێنی تایبه‌تدا هه‌ڵواسراون. دووه‌م :خۆ كێشانه‌وه‌ی پاڵێوراوێك یان زیاتری له پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن راگه‌یاند و ده‌شیزانی ئه‌و كار‌ه راست نییه، ئه‌مه‌ش مه‌به‌ستی كارتێكردن بێ له‌سه‌ر ده‌نگده‌ره‌كان یاخود گۆڕینی دهنگهكانی پاڵێوراو بۆ خۆی. سێیه‌م :ده‌ست درێژیكردنه سه‌ر هۆیه‌كانی ریكالمی هه‌ڵبژاردنی كه به‌پێی یاسا رێیان پێدراوه به هه‌ر هۆیه‌ك جا به كوژاندنه‌و‌ه یان دڕاندن یان غه‌یری ئهمانه بێ یاخود هه‌ر ره‌فتارێكی له‌مجۆر‌ه بێت.
مادده‌ی بیست و شه‌شه‌م:
بۆ ماوه‌یه‌ك به‌ند ده‌كرێ كه له ساڵێك كه‌متر نه‌بێ هه‌ر كه‌سێك ئه‌مانه‌ی كرد: یه‌كه‌م :هێز یان هه‌ڕه‌شه‌ی به‌كارهێنا بۆ نه‌هێشتنی ده‌نگده‌ر له به‌كارهێنانی مافی خۆی یان وای لێ بكات به جۆرێكی دیاریكراو ده‌نگ بدات یان رێگه له ده‌نگدانی بگرێ. دووه‌م :گه‌ر شتێكیدا یان خستییه‌ڕوو یان به‌ڵێنی دا سوودێك به ده‌نگده‌ر یان غه‌یری ئه‌و بدات تاكو به جۆرێكی دیاریكراو ده‌نگ بدات یاخود وا بكات ده‌نگ نه‌دات. ئه‌یلولی 2011
45
سێیه‌م :گه‌ر رازبوو یاخود سوودێكی كرد بۆ خۆی یان غه‌یری خۆی له‌و كه‌سانه‌ی كه خزمه‌تێكی گشتییان له پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا پێ سپێردراوه. چواره‌م :گه‌ر هه‌واڵی ناڕاستی له‌نێو ده‌نگده‌ره‌كاندا له‌باره‌ی ره‌وشتی یه‌كێك له پاڵێوراوه‌كان یان له‌باره‌ی ناوبانگییه‌و‌ه به مه‌به‌ستی كارتێكردن له رای ده‌نگده‌ره‌كان له ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردندا باڵوكرده‌و‌ه یان په‌خش كرد. پێنجه‌م :به چه‌كه‌وه یان به ئامێرێكی برینداركه‌ر چووه ناو ئه‌و باره‌گایه‌ی كه بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كان ته‌رخان كراوه به پێچه‌وانه‌ی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه. شه‌شه‌م :جنێوی دا یان تۆمه‌تی هه‌ڵبه‌ست یان ده‌ست درێژی كرد‌ه سه‌ر لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان یاخود یه‌كێك له ئه‌ندامانی له كاتی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن. حه‌وته‌م :تێكدانی سه‌ندوقه‌كانی ده‌نگدان یاخود خشته‌كانی هه‌ڵبژاردن یاخود هه‌ر به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی په‌یوه‌ندیدار به پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن. هه‌شته‌م :به‌كارهێنانی درۆشمه‌كانی ئایینی یان شوێنه‌كانی خواپه‌رستن بۆ مه‌به‌ستی كاری حزبی یاخود ریكالمی هه‌ڵبژاردن.
مادده‌ی بیست وحه‌وته‌م:
هه‌ركه‌سێك ئهمانه بكات بۆ ماوه‌یه‌ك به‌ند ده‌كرێ كه له ساڵێك كه‌متر نه‌بێ و غه‌رامه‌یه‌كیشی لێ وه‌رده‌گیرێ كه له 100000سه‌د هه‌زار دینار كه‌متر نه‌بێ و له 500000پێنج سه‌د هه‌زار دیناریش زیاتر نه‌بێ: یه‌كه‌م :ده‌ستی به‌سه‌ر سه‌ندووقه‌كانی ده‌نگدان یان كاغه‌زه‌كانی ده‌نگدان یان تۆماری ده‌نگده‌راندا گرت یان شاردییه‌و‌ه یان له ناوی برد یان تێكیدان یان دزینی. دووه‌م :له رێگای به‌كارهێنانی هێز یاخود هه‌ڕه‌شه‌وه پابه‌ندی ئازادی هه‌ڵبژاردن یان سیسته‌مه‌كه‌ی نه‌بوو.
مادده‌ی بیست و هه‌شته‌م:
ده‌ستدانه تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردنی كه ده‌قیان له‌م یاسایه‌دا هاتووه به سزای تاوانی ته‌واو داده‌نرێ ،ئه‌مه‌ش به‌ده‌ر‌ه له حوكمه‌كانی بنه‌ما گشتییه‌كان.
مادده‌ی بیست ونۆیه‌م:
یه‌كه‌م :له بارێكدا كه به‌شداریی كردنی كیانی سیاسی له هه‌ستان به هه‌ر تاوانێك له تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردن كه ده‌قی له‌م یاسایه‌دا هاتووه ئیسپات بوو ،ئه‌وا غه‌رامه‌یه‌كی لێ وه‌رده‌گیرێ كه 50000000په‌نجا ملیون دیناره. دووه‌م :كیانی سیاسی بێبه‌ش ده‌كرێ له‌و ده‌نگانه‌ی كه به ده‌ستی هێناوه له مه‌ڵبه‌ندی ههڵبژاردنهكه له بارێكدا ئه‌گه‌ر یه‌كێك له تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجام دا كه ده‌قی له به‌نده‌كانی (یه‌كه‌م ،پێنجه‌م،شه‌شه‌م ،حه‌وته‌م ،هه‌شته‌م) ی مادده‌ی( )26و مادده‌ی()27ی ئه‌م یاسایه‌دا هاتووه. سێیه‌م :هه‌ركه‌سێك سه‌رپێچی له حوكمی بڕگه‌ی (یه‌كه‌م) له مادده‌ی ()20ی ئه‌م یاسایه‌دا كرد ،ئه‌وا به‌ند ده‌كرێت و غه‌رامه‌یه‌كیشی لێ وه‌رده‌گیرێ كه له ( )10000000ده ملیون دینار كه‌متر نه‌بێت و له ( )25000000بیست وپێنج ملیون دیناریش زیاتر نه‌بێت. 46
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13
به‌شی حه‌وته‌م
حوكم ه گشتی و كۆتاییه‌كان مادده‌ی سی:
یه‌كه‌م :كه‌سه‌كان و كیانه زیان لێكه‌وتووه‌كان له ئه‌نجامی بڕیاره‌كانی دهسته بۆیان ههیه له ماوه‌ی سێ رۆژ له مێژووی ده‌رچوونییه‌و‌ه تانووتی بده‌ن. دووه‌م :دهسته سه‌یری ئه‌م ناكۆكییان‌ه و ره‌خنانه ده‌كات له ماوه‌ی ئاماده‌كردن و جێبه‌جێكردنی رێكاره‌كانی هه‌ڵبژاردندا روویان داوه. سێیه‌م :ده‌سته‌یه‌ك له دادگای پێداچوونه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان-عێراق كه له سێ دادوه‌ری ناموته‌فه‌ریغ پێكدێ سه‌یری ئه‌و تانووتان‌ه ده‌كه‌ن كه له‌الیه‌ن دهسته یان كه‌سه‌كان یان كیانه زیان لێكه‌وتووه‌كانه‌و‌ه له ئه‌نجامی بڕیاری دهستهوه بۆیان هاتووه و بڕیاره‌كانیشی یه‌كالكه‌ره‌وه‌یه.
مادده‌ی سی و یه‌كه‌م:
یه‌كه‌م :رۆژی هه‌ڵبژاردنه‌كان به بڕیارێكی ئهنجومهنی وه‌زیران له‌سه‌ر پێشنیارێك له دهستهوه ده‌ست نیشان ده‌كرێت له رێگه‌ی هۆیه جیاجیاكانی راگه‌یاندنه‌وه به‌ر له‌واده‌ی ئه‌نجامدانی به ( )60شه‌ست رۆژ راده‌گه‌یه‌نرێ. دووه‌م :ده‌نگدان بۆ ئه‌نجومه‌نه‌كانی پارێزگاكان له یه‌ك رۆژدا ده‌بێت. سێیه‌م :له بارێكدا كه نه‌توانرا هه‌ڵبژاردنه‌كان بكرێن ،ئه‌وا ئه‌نجومه‌نه‌كان له به‌ڕێوه‌بردنی كاروباریان تاكو ئهنجومهنه نوێیه‌كان هه‌ڵده‌بژێردرێن به‌رده‌وام ده‌بن.
مادده‌ی سی ودووه‌م:
پڕۆسه‌ی ده‌نگدانی كارمه‌ندانی هێزه‌كانی ئاسایشی ناوخۆو پاسه‌وانی هه‌رێم (پێشمه‌رگه)و سوپاو كارمه‌ندانی نه‌خۆشخانه و به‌ندیخانه‌كان و ئه‌وانه‌ی لێیان دابه‌زیون ،له مه‌ڵبه‌ندی ده‌نگدانی تایبه‌تی بهڕێوه ده‌چێ كه دهسته به هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌ته په‌یوه‌ندیداره‌كان ده‌ست نیشانیان ده‌كات ،به‌مه‌رجێك پێش چل و هه‌شت كاتژمێر له واده‌ی ئه‌نجامدانی ههڵبژاردنهكه جێبه‌جێ بكرێت.
مادده‌ی سی ودووه‌م (دووباره):
یه‌كه‌م :له ئهنجومهنی پارێزگای دهۆك دوو كورسی ته‌رخان ده‌كرێت بۆ كلدان سریان ئاشووری و پالێوراوانی خۆیان كێبڕكێیی له سه‌ر ده‌كه‌ن. دووه‌م :له ئهنجومهنی پارێزگای دهۆك یه‌ك كورسی ته‌رخان ده‌كرێت بۆ پێكهاته‌ی ئه‌رمه‌ن و پالێوراوانی خۆیان كێبڕكێی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن. سێیه‌م :له ئهنجومهنی پارێزگای سلێمانی یه‌ك كورسی ته‌رخان ده‌كرێت بۆ كلدان سریان ئاشوری و پالێوراوانی خۆیان كێبڕكێی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن. چواره‌م :له ئهنجومهنی پارێزگای هه‌ولێر دوو كورسی بۆ كلدان سریان ئاشوری و سێ كورسی بۆ توركمان ته‌رخان ده‌كرێت و پالێوراوانی پێكهاته‌كانی خۆیان كێبڕكێی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن. پێنجه‌م :ده‌نگده‌رانی هه‌ر پێكهاته‌یه‌ك پالێوراوانی پێكهاتی خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن. ئه‌یلولی 2011
47
مادده‌ی سی و سێیه‌م:
پێویست‌ه ئهنجومهنی وه‌زیران و الیهنه په‌یوه‌ندیداره‌كان حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه جێبه‌جێ بكه‌ن.
مادده‌ی سی و چواره‌م:
كار به هیچ ده‌قێكی یاسایی یان بڕیارێك ناكرێ گه‌ر له‌گه‌ڵ حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه ناكۆك بێ.
مادده‌ی سی وپێنجه‌م:
ئه‌م یاسایه له مێژووی باڵوبوونه‌وه‌ی له رۆژنامه‌ی فه‌رمی (وه‌قائیعی كوردستان)دا جێبه‌جێ ده‌كرێت. عه‌دنان موفتی سه‌رۆكی په‌ڕڵه‌مانی كوردستان -عێراق
هۆیه پێویسه‌كانی ده‌رچوونی ئه‌م یاسایه به‌مه‌به‌ستی پته‌وكردنی رێبازی دیموكراتی له هه‌رێمی كوردستان و چه‌سپاندنی یه‌كێك له گرنگترین بنچینه‌كانی كه ئه‌ویش ده‌ستاوده‌ستكردنی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌الته‌و به مه‌به‌ستی رێگه‌گرتن له خه‌ستكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان ،له رێگه‌ی دابه‌شكردنیان له‌سه‌ر بنچینه‌ی نامه‌ركه‌زی كارگێڕیی ،تاكو هاوواڵتی بتوانێ ئازادی خۆی و مافه‌كانی پیاد‌ه بكات و له پێناوی گه‌یاندنی خزمه‌تگوزارییه‌كان بۆی به شێوه‌یه‌كی باشتر ،بۆ فه‌راهه‌مكردنی ژیانێكی ئازادانه‌ی شكۆمه‌ندان‌ه بۆی له رێگه‌ی ئه‌نجامدانی ههڵبژاردنه ئازاد و پاك و دادپه‌روه‌رییه‌كان بۆ هه‌موو پارێزگا و قه‌زا و ناحییه‌كان ،بۆیه ئه‌م یاسایه ده‌رچووێنرا. تێبینی /ئه‌م یاسایه به‌بڕیاری ژماره 18ی ساڵی 2009له‌الیه‌ن سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستانه‌و‌ه ده‌رچووێنرا.
48
هه‌ڵبژاردن ژماره ()13