De Nederlandse schrij ver Jan Brokken liet met zijn boek Baltische Zielen weinigen onberoerd. Doorheen zijn verhalen over dertig Baltische kunstenaars hoor je als vanzelf muziek. Daarom brengt hij zijn tekst nu op podium met een ervaren duo van viool en piano. Tussen bekend en onbe kend Baltisch repertoire door vertelt hij en leest hij voor. ‘Is het de combinatie van een cultuur geschiedenis en een politieke geschiedenis? Ik kan er de vinger niet opleggen waar het precies vandaan komt’, vertelt Jan Brokken over het aanhoudende succes van zijn boek. Het zit aan zijn twintigste druk en gaat naar de 100.000 verkochte exemplaren. ‘Mensen kenden Arvo Pärt, maar wisten ze dat hij uit Estland kwam? Of dat Hannah Arendt uit Königsberg – vandaag het Russische Kaliningrad – kwam? En dat dat zo van invloed is geweest op haar denken? Dat Gidon Kremer en Mark Rothko daar vandaan komen, en ook de beeldhouwer Jakob Lipchitz?’
4
‘Het werk van Arvo Pärt kan je honderden keren spelen en toch ontdek je nieuwe ele menten. Pärt verveelt niet.’ Maria Faust Arvo Pärt © Kaupko Kikkas
Je noemt Letland, Estland en Litouwen de meest schimmige hoek van Europa. Waarom stort een schrijver zich met zoveel passie op zo’n onderwerp? ‘De verhalen die ik daar hoorde grepen me aan. Elke familie is wel geteisterd geweest door de geschiedenis, of verloor een familie lid. Ofwel in de Duitse concentratiekampen, of onder de goelag, of eerder in de tijd van de tsaar. Ik realiseerde me dat ik daar bijzonder weinig over wist. Waar ik ongelooflijk van opkeek was het groot aantal kunstzinnige genieën dat uit die streek komt.’ Je schetst een onthutsend beeld van een twintigste eeuw met al die doctrinaire ruzies, illusies, desillusies en vooral die geweldige moordlust. ‘Al wat in de twintigste eeuw in Europa is gebeurd, vind je in een verhevigde vorm in die Baltische landen terug. Wat dat betreft is het een donkere spiegel die die regio ons voorhoudt. Tegelijkertijd is het ook een hoopgevende spiegel.’ Omdat die landen uiteindelijk onafhankelijk zijn geworden? ‘Ja, ondanks al dat geweld, de bezettingen en de geschiedenis die steeds weer over die landen heen rolde, het ene regime nog verschrikkelijker dan het andere. Ze behouden hun eigen cultuur, hun eigen taal en hun
Baltische zielen
/ Karel Van Keymeulen
Een schimmige uithoek vol kunstzinnige genieën eigen identiteit. Dat mag echt een godswonder heten. Het is het belangrijkste bewijs dat je heel veel kunt hebben als mensen, als je maar niet je taal, je muziek, je culturele tradities opgeeft.’
Je prijst de trots van de inwoners van de Baltische Staten? ‘We zijn een beetje bang geworden in Europa om onszelf op de borst te kloppen omwille van onze cultuur. Dat komt natuurlijk door de populistische partijen die overal in Europa steeds meer garen spinnen bij de angst die heerst. Trots zijn wil niet zeggen dat die cultuur verheven is boven een andere cultuur. Je moet blijven geloven in je eigen cultuur, zonder dat dat ten koste hoeft te gaan van wie dan ook.’ Jouw boek is doordrongen van muziek? ‘Zonder muziek hadden de Baltische talen het niet gered. Zingen was zo belangrijk omdat dat in de eigen taal kon. Het heeft geculmineerd in de zingende revolutie van 1989. Ik vraag me in het boek af of muziek de wereld kan veranderen. In dit geval is dat wel zo.’ De beroemdste naam is Arvo Pärt. In België is zijn Spiegel im Spiegel onlangs tot plaats twee in de top honderd van Klara opgerukt. ‘In Nederland stond Spiegel im Spiegel op drie. Die muziek maakt iets los. Pärt is begonnen als een opstandig componist, tegen de Sovjetbezetting en haar richt lijnen. Op een moment heeft hij ingezien dat dat gevecht niet te winnen was. Toen heeft hij zich afgewend van de hedendaagse muziek.’ En is teruggekeerd naar oude muziek? ‘Ja, de Vlaamse polyfonisten en de vroegere renaissancemuziek. Om van daaruit te kiezen voor een grote vorm van verstilling, een vorm van zuiverheid, het fluisteren ten opzichte van het geschreeuw van de machthebbers. Dat is een respectabele gedachtegang en een indrukwekkende levensloop.’
Hoe sta jij tegenover zijn muziek? ‘Ze mag dan eenvoudig klinken, toch zit ze verbijsterend goed in elkaar. Zoals bij Bach. Dat werk kan je honderden keren spelen en toch ontdek je nieuwe elementen. Pärt verveelt niet. Vele andere minimalistische componisten op den duur wel.’ Uit elk van jouw boeken lijkt een ander boek voort te komen. Van ‘Baltische Zielen’ naar ‘De Kozakkentuin’, om bij je jongste boek ‘De gloed van Sint-Petersburg’ te belanden. De geestdrift waarmee je daarover schrijft is besmettelijk. ‘Ik was twee keer in Sint-Petersburg: in 1975 en in 2015. Iedere stap in die stad herinnert me aan een roman of een gedicht, aan een componist, aan theater en ballet. Ik liep mijn hotel uit en in dezelfde straat van amper 200m lang woonden vroeger Dostojevski, Toergenjev, Gogol en Tsjaikovski. Wat dat betreft is het een van de meest fascinerende steden ter wereld.’ Is cultuur vandaag nog een belangrijke tegenkracht? ‘Tegenover onderdrukking, die er altijd is geweest en helaas nu weer opnieuw, was er altijd een tegengewicht. Dichters, romanschrijvers, beeldende kunstenaars, componisten: ze zijn altijd bezig geweest met het zoeken naar de vrijheid. De regelrechte opvolger van Dostojevski is Svetlana Aleksijevitsj, die heel terecht in 2015 de Nobelprijs voor literatuur kreeg. Cultuur is en blijft de grote tegenkracht.’ D I 1 4 .0 2.1 7
Baltische Zielen Met Jan Brokken, Ursula Schoch (viool) & Marcel Worms (piano) Na het concert biedt boekhandel Walry het boek Baltische Zielen mét cd-opname aan in de foyer.
5