Stephen Kovacevich
10|11
24.03.2011 Piano 4/4
In coproductie met
Praktisch 20u15 start concert | concertzaal 21u05 pauze 22u15 vermoedelijk einde concert
Piano 2010 | 2011 Llyˆr Williams 1/4 do 28 oktober 2010 Severin von Eckardstein do 16 december 2010
2/4
Alain Planès & Matan Porat wo 16 februari 2011
3/4
Stephen Kovacevich do 24 maart 2011
4/4
Met de steun van
Programma J. S. Bach (1685-1750) Suite nr. 4 in D, BWV 828 (30’) Ouverture Allemande Courante Aria Sarabande Menuet Gigue R. Schumann (1810-1856) Kinderszenen, opus 15 (17’) Von fremden Ländern und Menschen Kuriose Geschichte Hasche-Mann Bittendes Kind Glückes genug Wichtige Begenbenheit Träumerei Am Kamin Ritter vom Steckenpferd Fast zu ernst Fürchtenmachen Kind im Einschlummern Der Dichter Spricht PAUZE L. van Beethoven (1770-1827) 33 Veränderungen über einen Walzer von A. Diabelli, opus 120 (50’)
24.03.2011 | Stephen Kovacevich (piano)
Beethovens Diabellivariaties: een ode aan de humor | Door Ivo Delaere
Als de naam Ludwig van Beethoven valt, denken we spontaan aan het enigszins geromantiseerde beeld van de humeurige en misantropische componist. Vaak vergeten we daarbij dat heel wat van zijn werken humoristisch van aard zij. De Diabellivariaties zijn daar een perfecte illustratie van. Amerikaans pianist en musicoloog William Kinderman stelde zeer terecht dat geen ander werk van Beethoven zo rijk is aan allusie, humor en parodie als deze set van 33 Veränderungen die hij schreef op een walsje van Anton Diabelli. In 1819 stuurde de Weense uitgever Diabelli een pianostukje van eigen vinding naar een vijftigtal bekende componisten in het Oostenrijkse keizerrijk. Hij verzocht elk van hen er één variatie op te componeren. Zijn ambitieuze opzet was om die variaties samen te publiceren in een patriottistische bundel die hij het Vaterländischer Künstlerverein noemde. De opbrengst van het project was, zeer
onbaatzuchtig, bedoeld ten voordele van de nabestaanden van slachtoffers die gevallen waren tijdens de Napoleontische Oorlogen. Tegelijk was het natuurlijk ook een uitgelezen kans om promotie te voeren voor zijn gloednieuwe uitgeverij in Wenen. Onder meer Carl Czerny, Franz Schubert, Johann Nepomuk Hummel en Franz Liszt werden in het project betrokken. Andere bijdrages werden geleverd door personen die vandaag in de vergetelheid zijn geraakt. Ze droegen nochtans bijzonder welluidende namen als Anselm Hüttenbrenner, Ignatz Assmayer en Ignaz Franz Edler von Mosel, om er maar enkele te noemen. Beethoven, na de dood van Haydn in 1809 met zekerheid de grootste in leven zijnde componist, kreeg vanzelfsprekend ook een uitnodiging in de bus. Hij weigerde echter aanvankelijk zijn deelname omdat hij het thema van Diabelli absoluut minderwaardig vond. Vreemd genoeg besloot hij kort daarop om toch op de uitnodiging in te gaan. Beethoven
plande daarbij meteen een uitgebreide set en voltooide in sneltempo drieëntwintig variaties. De achterliggende reden voor deze plotse ommezwaai is nog steeds voer voor speculatie. Blijkbaar stuitte Beethoven na die blitzstart echter op een onoverkomelijk probleem, want hij legde het componeren van zijn variatiereeks voor lange tijd stil, iets wat hij zelden deed. De volgende jaren wijdde hij zich aan het voltooien van de Negende Symfonie, de Missa Solemnis en de laatste pianosonates. Pas in 1823 hervatte hij het werk aan de Veränderungen. Hij componeerde nog tien extra variaties die hij op zeer specifieke plaatsen tussen de originele serie van drieëntwintig voegde. Na een herwerking en uitbreiding van de coda achtte hij het werk compleet en stuurde hij zijn ‘bescheiden’ bijdrage tot het Künstlerverein naar een wellicht verbijsterde Diabelli. In dit ambitieuze werk speelt humor zowel inhoudelijk als structureel een bijzondere rol. In het schrijven van de variaties heeft hij zich naar hartelust uitgeleefd, en laat daarbij weinig heel van het thema. Reeds in de allereerste Veränderung maakt hij het charmante niemendalletje van Diabelli volledig met de grond gelijk. Hij sloopt het walsje tot op de naakte fundamenten: het draaitje uit de opmaat, de dalende kwart- en kwintsprongen, en de modulerende sequensen. Die elementen gebuikt hij met ongekende creativiteit als bouwstenen voor zijn volgende variaties. Het walsje van Diabelli krijgt het bijna een uur lang hard te verduren: het wordt belachelijk gemaakt, geparodieerd, verbeterd, bespot, te kijk gezet, verminkt, maar ook wel beweend, opgetild uit haar intrinsieke banaliteit en uiteindelijk, na drieëndertig
ingrijpende metamorfoses te hebben ondergaan, voorgoed gesublimeerd. Verschillende variaties zijn puur muzikaal grappig opgevat. We denken dan spontaan aan de schalkse tegentijden in de vijfde, het quasi-ernstige karakter van de zesde, de koppige herhaling van Diabelli’s opmaat in de negende. Het typevoorbeeld treffen we misschien wel aan in de dertiende variatie. Daar hebben de elegante opmaat en de herhaalde akkoorden van het thema plaats gemaakt voor een dreigend intro, gevolgd door een onheilspellende stilte en tenslotte een even bescheiden als guitig antwoord. De plotse wisselingen van register en dynamiek in de tweede helft van dezelfde variatie zijn al even geestig. Daarnaast bevatten de Veränderungen een aantal – vaak humoristische – citaten, parafrases, imitaties en allusies op werken van illustere voorgangers, tijdsgenoten én van de componist zelf. Daardoor vormen de variaties een unieke blik op het toenmalige muzieklandschap. De meest opvallende referentie is terug te vinden in de parallelle octaven van variatie tweeëntwintig, Allegro molto alla ‘Notte e giorno faticar’ di Mozart. ‘Notte e giorno faticar’ is de eerste aria uit de opera Don Giovanni en wordt gezongen door Leporello, de dienaar van de adellijke Giovanni. Zijn aria is thematisch zeer nauw verwant met Diabelli’s wals. Waarom Beethoven hier deze aria citeert is onzeker. Volgens sommige bronnen klaagt de componist via Leporello’s eerste zin (‘dag en nacht moet ik werken’) over het harde labeur dat hij in het componeren van deze variaties stopt. Anderen vermoeden dan weer dat
hij wil aantonen dat Diabelli het thema eigenlijk van Mozart heeft geplagieerd. Kinderman merkt op dat de relatie tussen Beethoven en het thema, net zoals die tussen Leporello en zijn meester, zowel kritisch als trouw is. Ook tal van andere variaties bevatten opvallende stilistische verwijzingen. De drieënwtintigste is geënt op een étude uit de pianomethode van Johann Baptist Cramer, een van de weinige pianisten waarvoor Beethoven wél enig respect kon opbrengen. Variatie vierentwintig (Fughetta) is een hint naar het Orgelbüchlein van Bach. Nummer éénendertig is een aangrijpend Largo vol barokke retoriek en improvisatorische arabesken en is gemodelleerd op één van de Goldbergvariaties van de grootmeester. De op één na laatste variatie is een energieke en complexe fuga op drie thema’s en is eerder Händeliaans qua spirit, terwijl het ultieme menuet, vol Mozartiaanse gratie, een galante knipoog is naar de hoofse galanterieën van de achttiende eeuw. In de coda verwijst Beethoven trouwens zelfs op twee plaatsen naar zijn eigen Pianosonate opus 111 - muziek die eveneens in hogere sferen vertoeft. Bij de variaties die in 1823 ontstonden, treffen we er drie aan die Diabelli’s wals als geheel parodiëren. Ze leunen veel dichter aan bij het thema dan die uit de eerste reeks variaties. Ze zetten op groteske manier enkele minder vindingrijke aspecten van het wijsje van Diabelli in de verf, in het bijzonder de eindeloos herhaalde tonica- en dominantakkoorden. Bijvoorbeeld in de eerste variatie, een krachtige en ietwat pompeuze mars. De
vijftiende variatie is een lichtvoetig en ultrakort Presto scherzando. Tien variaties verder vormt hij de wals om tot een Duitse springdans met een struikelend ritme en bewust onhandig geschreven overgangen. Deze parodieën gelden als belangrijke auditieve steunpunten binnen de structuur, omdat ze de enige zijn waarin Diabelli’s thema nog vlot te herkennen is. Het was uiteindelijk Beethovens humoristische benadering van het thema die hem in staat stelde om de alledaagsheid ervan te overwinnen. Het is de humor in de parodieën die ons nu en dan aan het thema herinnert, zodat het walsje nooit vervalt tot enkel maar een proloog tot de variaties die erop volgen. En het is de humor van het begin die de tragiek in de langzame mineurvariaties des te aangrijpender maakt. Zoals in het leven gaan beide hand in hand, versterken ze elkaars effect en houden ze elkaar in balans. Maar het is de humor die van Beethoven uiteindelijk het laatste woord krijgt: het verrassende eindakkoord van de Diabellivariaties is zijn finale kwajongensstreek.
Biografie Stephen Kovacevich Een carrièrelang gevecht tegen hevige plankenkoorts heeft Stephen Kovacevich er niet van weerhouden zich keer op keer te laten opmerken, als pianist en als dirigent. Zijn eerste concert gaf hij in 1951, toen hij elf was. Op zijn zeventiende ruilde hij Los Angeles in voor Londen, om er te studeren bij Myra Hess. Drie jaar later speelde de pianist al in de Londense Wigmore Hall. Ondertussen is Kovacevich zeventig en geeft ons heel wat te onthouden. Hij speelde met toporkesten als het Rotterdams Philharmonisch Orkest, maakte uitmuntende opnames van onder meer Beethoven, Schumann en Brahms en kaapte zowat alle belangrijke muziekprijzen weg. Voor de opname van Brahms’ pianoconcerto’s kreeg hij zowel een Gramophone Award als een Diapason d’Or. Zijn doordringende interpretaties en een niet aflatende intensiteit kenmerken deze pianist het best. Kovacevich ziet in zichzelf een duistere naast een stralende kant, plezier naast sarcasme, trekken die men ook wel eens aan Beethoven toeschrijft. Misschien wel de reden waarom zijn Beethoveninterpretaties telkens als revelaties worden onthaald. Bij EMI verscheen recent een prachtige box met de opnames van celliste Jacqueline du Pré, die Kovacevich een tijdje als vaste begeleidingspartner had. Daarnaast is de Amerikaanse pianist ook actief als dirigent, al dan niet vanaf zijn klavier. Een mijlpaal in zijn oeuvre zijn de duetten die hij opnam met Martha Argerich, van wie hij enkele jaren de derde echtgenoot was.
Kovacevich’ Diabellivariaties uit 2009 Vanavond brengt Kovacevich in de eerste plaats muziek ten gehore die al jaren lang tot zijn basisprogramma behoort, maar die hij onlangs nog (her) opnam bij zijn debuut voor Onyx. Na veertig jaar besloot Kovacevich om de befaamde Diabellivariaties van Ludwig van Beethoven nogmaals op te nemen, wellicht uit een lichte ontevredenheid tegenover zijn 1969-opname bij Philips. Daarop klinkt Kovacevich technisch weergaloos, maar tegenwoordig zoekt de pianist veel meer naar innerlijke diepte. Uit de opname blijkt dat de Amerikaan zich grondig heeft verdiept in de partituur, op zoek naar nieuwe klemtonen en dieptes. De technische perfectie is gebleven, maar staat nu ten dienste van een breder scala aan interpretatieve keuzes. Kovacevich voegt kleur, karakter en dynamische variëteit toe, die zijn nieuwe interpretatie alles bij elkaar een pak interessanter maakt dan zijn vorige. Hij voegt naar hartelust (de)crescendi en pedaal toe, in wat een risicovolle, maar bijzonder gelaagde interpretatie van Beethovens schitterende pianopartituur geworden is. Tegelijk legt Kovacevich introverter accenten en laat hij bepaalde deeltjes subtiel in elkaar over lopen, met als bedoeling de samenhang van het werk te bevorderen. Deze opname uit 2009 werd een nieuwe standaard, die naast de Diabellivariaties van Murray Perahia mag staan. www.kwadratuur.be
Binnenkort in de Handelsbeurs Meta4 Haydn, Von Zemlinsky, Dutilleux wo 30.03.2011
Programmawijziging Y. Ivanov & I. Golan vr 8.04.2011
Oude Muziek Amandine Beyer & Gli Incogniti di 17.05.2011
Op vraag van Yossif Ivanov werd het programma van 8 april grondig gewijzigd: in plaats van Stravinski, Pärt en Prokofjev zullen Ivanov en Golan werken van Franck, Beethoven en Saint-Saëns spelen. De sonate in G van Ravel van het originele programma blijft behouden.
Violiste Amandine Beyer en Gli Incogniti brengen muziek uit hun cd ‘False consonances of Melancholy’ met werken van de Italiaanse componist en violist Nicola Matteis (c.1650-1700). Voor de opnames bestudeerde Amandine Beyer de speeltechniek van deze vioolvirtuoos. “Dat levert spitse, hitsige, bij de keel grijpende uitvoeringen op die ons alle hoeken van Matteis’ emotionele universum tonen.” (De Standaard)
Tekst Ivo Delaere | Foto Meta4 © New Generation Art | Coördinatie Claire Denoyette Opmaak Jasper Persoons | V.U.: Michael Joostens © Handelsbeurs Concertzaal, Kouter 29, 9000 Gent