Leerhuis De Valkenburcht by PPBB

Leerhuis

De Valkenburcht 1974 - 2014

Leerhuis

De Valkenburcht 1974 - 2014

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

Introductie DOOR ELS TER BURG-VAN DER STOEL, VOORZITTER Namens het bestuur van het Leerhuis

n september 2014 is het 40 jaar geleden, dat de eerste leerhuisbijeenkomst op zondagmorgen in “De Valkenburcht” werd gehouden. Het werd de aanzet tot de oprichting van het Leerhuis “De Valkenburcht”. Een leerhuis op zondagmorgen, misschien wel uniek in Nederland.

De klokkenstoel van De Valkenburcht.

Veertig jaar lang werd er in het leerhuis wekelijks bijbel uitleg gegeven vanuit de traditie van synagoge en kerk, iets meer dan 40 keer per jaar. Van ds Bob van der Steen, initiator en voorganger van het eerste uur, leerden we anders te kijken en te luisteren naar Bijbelteksten. Met oog en oor voor de symboliek, de betekenis van de verhaalvorm, de context. We leerden dat getallen in de Bijbel niet geteld moeten worden maar verteld. Bij het verhaal van de tocht van het volk Israël door de woestijn kan het getal 40 de betekenis hebben van een generatie, een mensenleven. Het volk kwam aan in Beloofd Land, maar het beloofde land bleek geen Luilek kerland, maar een nieuwe opgave.

Als we de betekenis van 40 jaar is een generatie hier over nemen, is er nu een generatie leerlingen samen opgetrok ken in het Leerhuis. Sommigen vanaf het begin, anderen hebben zich later aangesloten. Wat hebben zij in al die ja ren daar geleerd en wat gezocht? We leerden vooral “anders omgaan met de Woorden” en “horen met joodse oren”. Na 40 jaar komen er op een “drukke” zondag nog 40 mensen naar een leerdienst. De gemiddelde leeftijd is hoog en de haren zijn overwegend grijs. Er is beslist geen gevoel nu aangekomen te zijn in “beloofd land”, integendeel. Leerhuizen lijken na 40 jaar harder nodig dan ooit, maar het Leerhuis in deze vorm is niet in staat gebleken jonge ren aan zich te binden. Wellicht zijn daar andere vormen voor te vinden. Met dit jubileumboekje willen wij omzien in dank baarheid op een leerproces van 40 jaar. We willen vertellen over die 40 jaar door middel van verhalen en foto’s. Verhalen van en over voorgangers, bezoekers en pianisten. We sluiten af met een bijdrage van professor Maarten den Dulk, één van de voorgangers uit de eerste twintig jaar van het Leerhuis, waarin hij zijn visie op de toekomst van het leerhuis geeft. We wensen u veel plezier bij het lezen en bekijken van dit boekje en spreken de wens uit, dat we nog lang ons Leerhuis mogen voortzetten.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

A. Het Leerhuis van 1974 -1988

Van links naar rechts: Willem Kooiman, Mordechai Achmon, Bob van der Steen.

n 1972 werd ds H.B. (Bob) van der Steen pedagoog/geestelijk verzorger van het Hervorm de jongensinternaat Valkenheide in Maarsbergen. ’s Zondags ging hij voor in de diensten in de “Valken burcht”, het eigen kerkgebouw/cultureel centrum van de stichting. De jongeren waren verplicht om de diensten bij te wonen en werden begeleid door hun groepsopvoeders. Omdat de diensten zo toegesneden waren op de jongeren en zeer aansprekend en laagdrem pelig waren, werden ze bezocht door belangstellenden uit de wijde omgeving. Vanaf 1974 mochten de jongeren de weekends naar huis en waren zij niet meer verplicht om de zondagse dien sten bij te wonen. Men stond toen voor de vraag of de diensten zouden worden voortgezet. Het antwoord was positief. De groepsbegeleiders en jongeren die daarvoor kozen en de belangstellenden uit de omgeving kwamen op zondagochtend bijeen als een soort gespreksgroep bij de bar in de grote benedenzaal, rond een schoolbord met een krijtje, met Bob van der Steen als hun leraar. Hij leerde zijn gehoor de Bijbel te horen “met joodse

oren” en betrok bij de uitleg ook wat de rabbijnen erover zeiden. Al snel groeide het aantal deelnemers zodanig, dat besloten werd voor de vorm van een leerdienst met een sobere liturgie. In de beginjaren werden de diensten bezocht door zo’n 80 tot 100 mensen. Zo ontstond het Leerhuis “De Valkenburcht”. Iedere zondag was er een leerdienst en voor de aanwezige kinderen en jongeren waren er de kindernevendienst en de jeugdkapel. De begeleiders daarvan werden daarvoor ook toegerust door Bob. Daarnaast waren er maande lijks door de week een jeugdkring en een kring voor volwassenen. De diensten voor de jongeren op Valkenheide vielen formeel onder verantwoordelijkheid van de kerkenraad van de Hervormde Gemeente Maarn/Maarsbergen. Er waren bij elke dienst ambtsdragers vanuit de Her vormde Gemeente aanwezig. In de beginjaren van de leerhuisdiensten was dat ook nog het geval. Om de diensten te besturen werd een “kerkcommissie” in het leven geroepen, die bestond uit personeelsleden, enkele

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

jongeren, een enkele bezoeker “van buiten” en de geeste lijk verzorger, Bob van der Steen. Omdat Valkenheide ook betrokken raakte bij allerlei reorganisaties van jeugdinstellingen en op den duur een neutrale instelling werd was het noodzakelijk om een andere organisatievorm voor het Leerhuis te kiezen om de continuïteit ervan te waarborgen. Tot dat moment was die niet in het geding, omdat de directeur van Valkenheide, de heer Willem Kooiman, ook lid van het Leerhuis was. Na veel overleg tussen het bestuur van Valkenheide, de Hervormde Gemeente Maarn/Maars bergen en het Leerhuis werd in december 1985 besloten tot oprichting van de “ Vereniging Leerhuis de Valken burcht”. In het bestuur werden twee personen benoemd vanuit de stichting Valkenheide en twee personen vanuit de Hervormde Gemeente Maarn/Maarsbergen. De eerste voorzitter van het Leerhuis was de heer Hans van der Bas en de eerste coördinator was mevrouw Marijke Leenstra. Ds Bob van der Steen was natuurlijk niet de enige voorganger van het Leerhuis. In die eerste periode was mevrouw Leni Duiverman een tweede vaste voorganger. Incidenteel gingen onder anderen dr. Willem Zuidema en dr. Maarten Den Dulk voor en ook al drs. Wout van der Spek. Heel bijzonder was het dat rabbijn Morde

chai Achmon vier zondagen achtereen de uitleg kwam verzorgen. In december nam ds Bob van der Steen afscheid van het Leerhuis, vanwege zijn vertrek naar Curaçao. Voor het Leerhuis brak daarmee een nieuwe periode aan.

Over ds Bob van der Steen (1927-2010) DOOR ELS TER BURG-VAN DER STOEL

eren horen “met joodse oren”. Samen de boeken van Tenach en Tweede Testament lezen en uitleggen, maar “anders omgaan met de Woorden”. De werkelijkheid van de Schriften verbinden met de keuzes die je maakt in je dagelijks leven. Dat deed Bob van der Steen, samen met zijn leerlingen. Hij was een onnavolg baar inspirerende leraar, die zijn gehoor boeide en zo nieuwsgierig maakte, dat het steeds opnieuw met hem wilde blijven leren. Bob gebruikte liever het woord “lernen”, zoals dat bij joodse leerhuizen gebruikelijk is. Het leren aan elkaar en van elkaar. Al tijdens zijn studie had Bob grote belangstelling voor het Oude Testament en voor praktische theolo gie. De ontwikkelingen in de Hervormde Kerk na de Tweede Wereldoorlog wat betreft de houding van de

Bob van der Steen, 25 jaar predikant.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR kerk ten opzichte van de joden en Israël en zijn jaren als docent op de Horst met collega’s als Bert ter Schegget en Rudi van Roon hebben ongetwijfeld sterk bijge dragen aan zijn belangstelling voor het zoeken naar de joodse wortels van het christendom. Bob was van mening dat het Jodendom geen vrijblijvende hobby van de kerk mocht zijn. Jezus was een jood en zijn bijbel was het Eerste Testament. Het Tweede Testament, waarop de leer van de kerk gebaseerd is, is slechts te begrijpen vanuit de boeken van het Eerste Testament. Bob vond zeker niet dat de kerk joods moest worden, maar onderschreef de uitspraak van Marquardt: “Ik wil geen joods christendom en geen christelijk jodendom. Ik wil een christendom waarvoor joden niet meer bang hoeven te zijn”. Bob heeft in het Leerhuis de Valkenburcht zijn visie op “lernen” en de relatie tussen jodendom en christen dom vorm gegeven. In het leerhuis staat het samen leren centraal. Daarin heeft de voorganger een belangrijke rol, maar niet als degene die het weet. Het gaat om de zoektocht die je samen aflegt. Er bestaan geen pasklare antwoorden. Je zoekt met elkaar in vrijheid naar de zeventig moge lijkheden om de Thora uit te leggen. Daarbij wordt de nadruk gelegd op de verantwoordelijkheid voor elkaar

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

en voor de wereld die we bewonen. Het gaat er niet om hoe je moet gelóven, maar hoe je kunt léven. Enkele van zijn bekende uitspraken zijn: Door te leren om met “joodse oren” te horen, leer je zien dat profetie geen geschiedenis is. Dat profeten geen waarzeggers zijn, maar waarheid zeggers. Hun woorden komen niet uit, ze komen aan. Namen in de bijbel zijn programma’s en getallen in de bijbel moet je niet tellen, maar vertellen. Geografie in de bijbel is geen aardrijks kunde maar verkondiging.

In het Leerhuis veranderden Bobs toehoorders van “gelovigen in verwarring” in “mensen in verwondering”, zoals Bart Wijmans, (voorzitter van 1991-1994 ), mooi verwoordde bij het 25-jarig bestaan van het Leerhuis. Naast de leerdiensten in de Valkenburcht verzorgde Bob op vele plaatsen series leerhuisavonden, zoals in Culemborg, Maarn, Woudenberg, Leersum, Bennekom, Apeldoorn en Austerlitz. Sommige van zijn leerlingen uit de leerhuizen wilden na zo’n leerhuis meer horen en volgden Bob naar Leerhuis de Valkenburcht.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR In december 1987 vertrok Bob naar Curaçao om daar als predikant te werken in de Fortkerk. Na zijn verblijf op Curaçao keerde hij in 1993 terug naar Nederland. Op dat moment had juist Greteke de Vries afscheid genomen als leider van het Leerhuis. Bob verbond zich weer aan het Leerhuis en is tot 2008 leider en vaste voorganger van het Leerhuis gebleven. Op 9 juni 2010 overleed hij. Op de begraafplaats van Valkenheide staat een beeldje als herinnering aan hem. Wat hij ons geleerd heeft is blijvend.

Herinnering aan de Kinderkerk/Jeugdkapel DOOR MARJOLEIN BOONSTRA-VAN GREUNINGEN (40 JAAR)

Esther-Poerim 1982.

an het begin van de dienst zaten wij, de kinderen, langs de wand op de banken. Als de dominee zei dat we konden gaan stormden we met z’n allen de stenen trapjes op om in de “catacombe” van de Valkenburcht te verdwijnen. Met luid gestommel gingen we de houten trap af naar de kinderkerkruimte. Daar gingen we met z’n allen aan de grote tafel zitten en werd er door meneer Datema, mevrouw Ververs, mevrouw Leenstra, meneer Wierda, mevrouw Helms, mevrouw Out of mijn moeder een verhaal voorgelezen

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR allemaal (kunnen) doen. Deze voorstelling hebben we in kerk laten zien. Op het laatst waren we nog maar met z’n drieën over (Joost Helms, Kim van Werven en ik) en zijn we als afsluiting met meneer van der Bas naar Amsterdam geweest. Daar hebben we het Joods Historisch museum en het Anne Frank huis bezocht en ik geloof dat we zelfs ook nog bij Madame Tussauds zijn geweest. Ik kijk met veel plezier terug op deze tijd.

| 10

uit “Kind en zondag” en naar aanleiding daarvan gingen we tekenen of knutselen. Ik vond het altijd heel leuk als mevrouw Duiverman er was, want van haar mochten we na de dienst “even aan haar mouw trekken” en aan haar vertellen wat we hadden gehoord en gedaan bij de kinderkerk. Soms speelde ik, met mijn vriendinnetje Gerdi Tijs seling, blokfluit tijdens speciale diensten. Toen we naar de middelbare school gingen kregen we namens de kinderkerk een eigen bijbel en gingen we voortaan naar de Jeugdkapel. We hebben een keer een diavoorstelling gemaakt over “handen”, wat handen

Links: Kinderkerk 1990. Onder: Kinderkerk 1983.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Getallen niet TELLEN maar VERtellen DOOR CHIEL VAN DE ROOVAART

eertig jaren. Hier geen geschiedschrijving maar een vertelling. Flarden en flitsen uit mijn beleving in de Valkenburcht, van 1980 tot 2009. Mijn start was in de grote benedenzaal. Kinderen waren daar toen ook en ze gingen naar hun eigen “dienst”. Aan de vleugel Albert in der Maur, die zich uitleefde in improvisaties na de Bijbeluitleg. Zijn binding ging ver. Want toen hij verhuisd was naar Overijssel kwam hij ’s zondags met de trein naar Amersfoort, waar hij dan door een leerhuisganger als ik volgens rooster werd opgehaald. Albert had heel wat opvolgers. Na een sprong in de tijd noem ik alleen Petra Polman, met haar prachtige spel, dat zelfs een concert bij ons opleverde. Achter de lessenaar een keur aan voorgangers, nog altijd opgetrommeld door Riek. Heel vroeger was ds Leni Duiverman erbij, tot 1992. Bij haar herinner ik me haar vaste beginwoorden over: “God die zijn schepping in onze handen legt, Jezus onze broeder die ons voor geleefd heeft en de Geest, die ons bij ons handelen Linksboven: Kerst 1993. Rechtsboven: Kerst 1986. Onder: Pasen 1987.

| 11

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 12

inspireren wil”. Hiermee vatte zij de kern samen van waar het om gaat in ons leerhuis. Wie heel veel jaren ook met die kern bezig was is ds Bob van der Steen. Hij had veel kennis van de Bijbel en het Jodendom. Als een gedreven uitlegger heeft hij talloze hoorders daarin wegwijs gemaakt. “Leren horen met joodse oren” was één van zijn markante uitspraken. Een heleboel had hij er. Hier een bloemlezing: - Denk naast “al doende leert men” aan “al lerende moet je doen”. - Kies waardigheid in plaats van comfort. - Jezus showt het koningschap van God. - De kern van de Bijbel is: gebogen mensen worden opgericht. - Aan de slogan: “Jezus is het antwoord” gaat vooraf: “Wat is de vraag?” - Als een boer bekeerd is, zal zijn paard het merken. Dit zijn er 7 van zo’n 50 die ik ooit noteerde. En steeds ging het om wat die boeiende Bijbelboeken ons te zeg

Links: Pasen 1987. Rechts: Kerst 1986.

gen hebben: gerechtigheid doen, de ander hoogachten en diens stem waar nodig versterken. Het is niet mogelijk om op een halve pagina recht te doen aan wat dit leerhuisgebeuren voor mij betekent. Een kleine greep nog: Ik ben blij met de mailservice van Tonia (elke uitleg via de pc te lezen!) Van Bobs verzame ling joodse voorwerpen heb ik genoten (deels nog te zien in de bovenzaal). Van de vele voorgangers die ik graag hoorde noem ik nog Wout , Lucien en Frans. Lest best de vrouw die al jaren een prima vaste voorganger en pastor is: Anne Marie Booij. En voor de toekomst: “Verhalen zijn niet gebeurd, ze gebeuren….”

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Een nieuw geluid DOOR HERMAN EN TOOS DE GROOT

Jan en Nelly Holsbrink hebben koffiedienst.

o’n dertig, vijfendertig jaar geleden waren we kerkelijk zoekende. De Bijbeluitleg, die wij zochten, vonden we zelden. Zodoende kwamen we via via op een zondag in de “Valkenburcht” terecht. Veertig tot vijftig, mensen in de benedenzaal. Voorganger Bob van der Steen. Voor ons betekende dat letterlijk een nieuwe lente en een nieuw geluid. Hier vonden we een bijbelinterpretatie die recht deed aan de joodse oorsprong van de teksten. We leerden luisteren met joodse oren. We konden onze oren niet geloven. Al gauw waren we alle zondagen in “De Valken burcht” te vinden. Van alle voorgangers, maar vooral van Bob van der Steen, kregen we een uitleg met volko men nieuwe accenten en menig heilig huisje sneuvelde. Daarbij bracht hij de uitleg met een enthousiasme en gedrevenheid, die we lange tijd node hadden gemist. Na het Van der Steen-tijdperk kwamen nieuwe voor gangers, maar wat bleef waren de joodse accenten in de uitleg. Het Eerste Testament als bron voor het Tweede. Een nieuw geschrift dat alleen begrijpelijk is als joods geschrift.

Bovendien is “De Valkenburcht” een hechte sociale gemeenschap. Weliswaar een vergrijzende groep, waar kinderen zeldzaam zijn. Maar een kring van mensen, die wij absoluut niet zouden willen missen.

| 13

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Lang geleden… DOOR BART WIJMANS, VOORZITTER VAN 1991-19995

| 14

ondagochtend op het terrein van de Stichting Valkenheide. Als je een kerk zoekt is een toren meestal het baken waarop je koerst. Zo niet op Valkenheide. Daar staat de toren bij het zwembad. Na enig dwalen toch de kerk gevonden, maar he laas… te laat. De deur is dicht. Als je voor de eerste keer gaat kom je niet graag te laat. Je valt dan meteen zo op. Een week later lukte het beter. Hartelijke ontvangst. Een kerkzaal met stoelen rond tafels. Een podium met een vleugel en een schoolbord. De dienst begint met de gebruikelijke “orde van dienst”. Welkom, gezang, schriftlezing, maar inplaats van de verwachte preek wor den wij uitgenodigd rond een lange tafel in het midden van de ruimte. Op de tafel een uitstalling van allerhand voorwer pen die in de joodse religie een plaats hebben. We zien jadjes, een gebedsmantel, een menora, mezoeza’s, boekrollen, zelfs matses ontbreken niet. Stuk voor stuk passeren ze de revue. Vragen worden gesteld, uitleg wordt gegeven. Kortom zo’n dienst hadden wij nog nooit beleefd. Zo startte het leerhuis. We leerden luisteren met joodse

oren. Herkenden psalmen als liederen achter prikkel draad. Ontdekten dat niet de terugweg van belang is, maar dat het gaat om “terug naar de weg”. Wat er in de Valkenburcht gebeurde bleef niet onopgemerkt. Uit de omgeving kwam steeds meer belangstelling en gestaag groeide de Valkenburchtgroep. Dat gold ook voor de kring voorgangers. Bob van der

Op de bank van links naar rechts: Wim ter Burg, Willem Zuidema en Henk van Druten.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Steen als initiator nodigde collegaâ&#x20AC;&#x2122;s uit en zo leerden wij Leni Duiverman, Wouter van der Spek, Maarten den Dulk, Willem Zuidema, om maar enkelen te noemen, kennen. Zij hadden ieder hun eigen inbreng, daagden uit, inspireerden en gingen de discussie aan. Een geweldige ervaring die van invloed is geweest op onze ontwikkeling in denken en doen voor altijd.

Leiders van het Leerhuis: (links) Drs. Niek de Wilde, 1988-1989. (rechtsonder) Mw. Leni Duiverman, 1989-1990. (rechtsboven) Ds Bob van der Steen, 1974-1988 en 1993-2008.

| 15

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 16

Leiders van het Leerhuis: (linksboven) Drs. Greteke de Vries, 1990-1993. (rechts) Dr.Â Lucien van Liere, 19982000. (linksonder) Ds Anne Marie Booij, 2007-heden.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

B. Het Leerhuis van 1989-2008

a het vertrek van ds Bob van der Steen naar Cura çao stond het bestuur van het Leerhuis, onder voorzitterschap van mevrouw Tonny Kassies, voor de taak om een voorganger te vinden, die zich als leider aan het Leerhuis zou willen verbinden. Dat was een moeilijke opgave. Kandidaten werden al snel met Bob en zijn “anders omgaan met de Woorden” vergeleken. Het bleek dat veel bezoekers toch vooral kwamen voor het leren met Bob. Daar maakte Bob zich wel zorgen over toen hij vertrok. Als het Leerhuis niet verder zou gaan zonder hem had hij zijn werk niet goed gedaan, vond hij. Maar het Leerhuis ging verder, gecoacht door mevrouw Leni Duiverman. Vanaf oktober 1988 verbond drs. Niek de Wilde, toen werkzaam bij de Folkertsmastichting voor Talmudica zich als leider aan het Leerhuis. Hij nam in augustus 1989 al weer afscheid omdat hij een full time onderzoeksbaan kreeg aan de Katholieke Theologische Universiteit van Amsterdam. Een onderzoek naar het fenomeen ”leerhuizen”. Vanaf april 1990 leidde drs. Greteke de Vries het Leerhuis, tot zij in de zomer van 1993 studentenpre

dikant werd in Groningen. Om met zoveel mogelijk mensen bij haar intrede aanwezig te kunnen zijn hebben we het Leerhuis een zondag gesloten. De opvolgers van Bob hadden het vaak niet gemak kelijk met de bezoekers van het Leerhuis. Na afloop van de dienst reageerden ze vaak met: “Bob zei altijd...”, of “Bob heeft ons altijd geleerd dat...”. Ze waren heel kritisch, maar gaven zijn opvolgers toch ruimte voor hun eigen interpretatie en persoonlijkheid. In die zomer van 1993 keerde ds Bob van der Steen terug uit Curaçao. Hij nam graag opnieuw de leiding van het leerhuis op zich. Hij ging tweemaal per maand voor. De andere zondagen werd de uitleg verzorgd door een team van gastvoorgangers, die bereid waren zich te houden aan het eigen jaarlijkse leerrooster van het leerhuis. Dat waren onder anderen Lucien van Liere en Anne Marie Booij. In de loop der jaren gingen er ook wel “lekenpredikers” uit het midden van de bezoekers voor, zoals dr. Wolther Kassies, Bouk Nieuwenhuijse en Geurt van Hierden, en ook een leerling van Bob van de opleiding waar hij les gaf: Jan Wilten.

| 17

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 18

Zij leerden vaak samen met Bob ter voorbereiding op hun leerdienst. Vanaf het moment dat Bob het Leerhuis weer ging leiden heeft het bestuur zich ingespannen om beleid te maken op de identiteit en de continu誰teit van het Leer足 huis. Jan Baartman, bestuursvoorzitter van 1994-2003 heeft zich daar met name sterk voor gemaakt. Dit leidde tot de benoeming van drs. Lucien van Liere tot tweede vaste voorganger van het Leerhuis in 1998. Door het samen lernen en samenstellen van het leerrooster kon het gedachtegoed van Bob overgedragen worden aan een eventuele opvolger.

Helaas vertrok Lucien in 2000 met zijn gezin naar Jakarta en begon de zoektocht naar een tweede vaste voorganger opnieuw. Na een sollicitatieprocedure werd ds Anne Marie Booij in 2007 benoemd als tweede vaste voorganger. Ook ging ds Frans Westermann samen lernen met Bob, hetgeen ertoe leidde, dat hij nu nog steeds eenmaal per maand in het Leerhuis voorgaat. Bobs zuster, ds Co van der Steen versterkte vanaf 2000 ook het team van voorgangers. Zij geeft sinds die tijd tevens cursussen Hebreeuws in Maarn en leidt iedere winter een gesprekskring. In juli 2008 nam ds Bob van der Steen afscheid als vaste voorganger van het leerhuis. Hij droeg de leiding van het Leerhuis daarbij over aan ds Anne Marie Booij.

Greteke de Vries LEIDER VAN HET LEERHUIS VAN 1990-1993

anaf mijn vertrek naar het studentenpastoraat in Groningen heb ik vier studeerkamers ingericht (Groningen, Denekamp, Amersfoort en nu Bussum) en telkens heb ik een mooie plek uitgezocht voor de ets van Marcus van Loopik die mij op 27 juni 1993 werd

Jan Koudijs in actie voor de Vredesbeweging; Hans en Joke van der Bas in actie tegen apartheid.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR aangeboden door de Valkenburcht gemeenschap. Vreugde en Verdriet wordt erin gesymboliseerd. Een biddende man spreekt de zegenspreuk uit over goede en slechte tijdingen. “Zowel in blijdschap als in lijden moeten wij ons bestaan zin verlenen, hoe moeilijk dit laatste soms ook is”, schrijft Van Loopik in een stukje over deze ets dat is ingeplakt in de multomap met liefdevolle A4-tjes die ik erbij ontving. Om het compleet te maken: ook nog een moderne chanoekia kreeg ik bij m’n afscheid, echt te gek!! Maar dít symboliseert de Valkenburcht voor mij dan ook boven alles: gulle aandacht voor een ander en erkenning van wat iemand wist in te brengen. Ook als het niet helemaal in de roos was. Bij de Valkenburcht kwam ik terecht, als ik het me goed herinner, op aanraden van prof. Ter Schegget, een vriend van Bob van der Steen (die ik nog wel eens citeer als het over profeten gaat: geen waarzeggers, maar waarheidzeggers!). Ik was in 1988 afgestudeerd als theoloog, in Leiden, op Oude Testament, Christelijke ethiek en Oecumenica, en TS wist dat ik werk zocht na enig gezwerf over de wereld en door het leven. In een Vreugde en verdriet, Marcus van Loopik.

| 19

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 20

gesprek bij het echtpaar Kassies thuis maakte ik kennis met de ‘lernende’ omgang met de bijbel en hoewel ik een onbekende was in Jeruzalem werd ik aangenomen. Mij heeft het werken in De Valkenburcht een gewel dige kans geboden om te oefenen voor het predikant schap dat ik gaandeweg ging ambiëren. Dat kwam bijv. door het samen vorm geven aan speciale diensten, waarbij we een keer een paspop verschillende mantels omhingen rond de vraag van Jezus: ‘Wie zeggen jullie dat ik ben?’ Ook knutselden we rond een kerstviering het nieuwe Jeruzalem. Het kwam echter niet door de preken die ik hield. Ergens pasten die – tot teleurstelling van sommigen, sorry! - niet helemaal bij de specialiteit van De Valkenburcht: het sámen teksten leren verstaan en daaruit leven. Ik was meer ingesteld op zoiets als Gods verborgen omgang vinden, en voor het gewone leven had ik meer antennes dan voor het leren van en met de rabbijnen. Dat ik mocht meeleven met de leden van de gemeenschap, bij vreugde en verdriet, dat raakte mij diep. En dat ik dat kennelijk kón (al had ik nog veel te leren) deed mijn verlangen om pastor (en geen leraar) te worden groeien. Bij mijn afscheid heb ik wel m’n dankbaarheid uitgesproken dat niemand overleden was. Ik had nog nooit een uitvaart geleid, dus daar zag ik te

genop. Maar bovenal kon ik niemand missen! Het gezin Van Greuningen heeft mij in deze jaren – en daarna! – met grote hartelijkheid ontvangen …. met glaasjes sherry, veel gezelligheid en een luisterend oor voor mijn persoonlijke vreugdes en verdrieten. Ik hoop dat De Valkenburcht-gemeenschap nog heel lang met elkaar zin kan vinden in het leven, bij goede en slechte tijdingen! Ik blijf in mijn studeerkamer en daarbuiten aan jullie denken.

Het nieuwe Jeruzalem.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Wout van der Spek VOORGANGER VANAF 1987

nder de diensten die ik doe is de dienst in de Valkenburcht een heel aangename. Dat heeft verschillende redenen, ik noem er een paar. Als je citeert uit een joodse bron, hoef je niet uit te leggen dat je dat doet. Dat voelt vertrouwd, zo hoort het. Het lezen van teksten vraagt om een zekere discipline. Dat is niet hetzelfde als plechtig - maar zeker ook niet Popie Jopie. Er is een juiste mix van informeel en disci pline. Dat voelt vertrouwd, zo hoort het. De muziek is altijd verzorgd. De een speelt misschien beter dan de ander, maar het is altijd goed en voorbe reid. Het voelt altijd goed, zo hoort het. Niemand kijkt er van op als je met een eigen vertaling komt of uit Oussoren leest. Ook dat hoef je niet uit te leggen, het voelt vertrouwd, zo hoort het. Natuurlijk heb ik nog steeds last van zenuwen. Daar ben ik wel aan gewend. Ooit heb ik wel gedacht: “dat gaat wel over”, maar zo is het niet. Genieten van de mooie omgeving gaat na de dienst dan ook beter dan er voor. Ook dat is een reden dat ik graag in de Valken burcht kom. Voor een stadsjongen als ik is de natuur telkens weer adembenemend.

Tenslotte wens ik het Leerhuis nog vele jaren toe. Er verandert veel in de wijze waarop mensen aan hun informatie komen en zich laten inspireren. Blijven wij opteren voor de face to face benadering? Als dat ons sterke punt is, dat we dan gemeen hebben met alle andere kerkelijke gemeenten, kunnen we dat dan nog sterker maken? Kunnen de diensten b.v. meer op een leerhuis gaan lijken, waarin dialoog en aantekeningen maken normaal is? En kan er ook wat meer over de muziek verteld worden? Vaak wordt er gecollecteerd voor een project, kan een van de uitvoerders daar een keer iets van komen vertellen? Ik probeer maar wat, beschouw het als brainstormen en wie weet gebeuren sommige dingen allang.

| 21

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

Linksboven: Kerst in de benedenzaal. Linksonder: Pasen in de bovenzaal. Rechtsboven: Pasen in de bovenzaal. Rechtsonder: Kerst in de bovenzaal.

| 22

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Nieuw licht op oude woorden DOOR FRANS C.DE WAAL

ls nieuwe inwoners van Maarn maakten wij in september 1992 de startzondag van de kerken mee. Die vond dat jaar plaats op Valkenheide, in en rond het karakteristieke kerkgebouw van de instelling daar. In daarop volgende zondagen hebben we daar de leerdiensten, zoals de bijeenkomsten genoemd werden, bijgewoond en raakten geboeid door de joodse uitleg van de bijbelse verhalen. In de wintermaanden was er gelegenheid deel te nemen aan cursusavonden, die evenzeer de joodse oor sprong van de gehele bijbel dichtbij brachten. Dat heb ben wij als zeer verhelderend ervaren, met name toen ds. Bob van der Steen weer volop aan de activiteiten van het Leerhuis deelnam. De kennismaking met de joodse invalshoek bij de uit leg was voor ons, zeker na zovele standaard-exegeses een echte openbaring. Bovendien was het onderlinge con tact met de bezoekers van de leerdiensten een ervaring op zich. Vogels van diverse pluimage, wat overigens ook van toepassing is op de voorgangers. Het is te hopen, dat in de toekomst het gastvrije Leerhuis “De Valken burcht” een levende en stimulerende gemeenschap blijft.

Frans de Waal.

Van stoeltje naar stoel of van kerk naar leerhuis DOOR TOOS EN OEBELE VAN DER WERFF

ijn vroegste herinnering is dat ik, als klein jongetje, elke zondag na de kerk thuis op mijn kinderstoeltje zat. In mijn handje hield ik mijn zilveren geboorte bekertje met chocolademelk vast. Mijn vader was dominee, en er werd van mij verwacht dat ik drie

| 23

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR belangrijke punten uit zijn preek kon opnoemen. Dit lukte mij meestal niet, en dan moest ik voor straf tot 12.00 uur op mijn kinderstoeltje zitten. Met een glimlach denk ik terug aan deze jaren. Mijn stoeltje staat nu als dierbare herinnering in onze woning. Na mijn jeugd kreeg ik in toenemende mate steeds meer moeite met het dogma van de kerk. Ik begon steeds meer te twijfelen aan het bestaan van de Drieeenheid. Daarnaast werd ik op een gegeven moment in de kerk door voorganger en gemeenteleden gecon fronteerd met vooroordelen omtrent een doorgemaakte scheiding. Toos en ik voelden ons door het dogma en mede door mijn ervaringen niet meer thuis in de kerk. Het bezoeken van de diensten kostte ons steeds meer moeite. Uiteindelijk kregen we in de kerk in Doorn de eervolle titel “randkerkelijke”. Om ons toch te blijven verdiepen in het geloof kochten we literatuur en be zochten we veel lezingen.

| 24

In maart 2002 bezochten wij een lezing van de Kring Moderne Theologie, in de NPB kerk in Doorn. Ds. Bob van der Steen sprak over het zien met joodse ogen en horen met joodse oren. Na afloop van deze boeiende en aangrijpende lezing raakten wij in gesprek met Bob

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR en maakte hij ons attent op de Valkenburcht. Het werd uiteindelijk september 2002 dat we voor de eerste keer naar de Valkenburcht zijn gegaan. We namen voorzich tig plaats op twee stoelen van de achterste rij: zouden we niet iemand van een vast plekje beroven? Maar nee, er kwam niemand om zijn of haar plaatsje te heroveren... We voelden ons welkom. De voorgangers van deze leerdiensten spraken dus danig inspirerend en boeiend dat we bleven komen. Er brak voor ons, mede door nieuwe inzichten, een wat verwarrende periode aan. Oude fundamenten werden afgebroken. Of anders gezegd, met een knipoogje naar mijn jeugd: de poten werden onder mijn kinderstoel tje weggezaagd. Na verloop van tijd werd het begrip “Anders omgaan met de Woorden” een onderdeel van ons leven.

De Chanoeka kandelaar.

De uitleg bij de Valkenburcht is een verrijking in ons leven geworden. Het geloof verdiepte zich op een andere, maar vooral blijde manier. Het dogma dat wij alleen door Jezus behouden kunnen worden ebde langzaam weg. Wij zijn dankbaar en blij dat wij in de Valkenburcht de gelegenheid krijgen om elke zondag te “lernen”. Er blijft immers altijd elke week nog veel te “lernen”.

De coördinator, steunpilaar en ambassadrice van het Leerhuis DOOR JAN BAARTMAN, BESTUURSLID

et Leerhuis de Valkenburcht is een huis dat gesteund wordt door een aantal pilaren. Eén van die pilaren is zonder twijfel de coördinator. Het Leerhuis zou niet overeind kunnen staan zonder die pilaar. Naast alle stukjes over de voorgangers die verbon den waren en zijn aan de Valkenburcht, is het jubi leumboekje niet compleet zonder een stukje over de coördinator. Alle voorgangers en de coördinator, dat zegt direct al heel veel. Gedurende die veertig jaar zijn er maar drie coördinatoren geweest. Marijke Leenstra, Nel Kovacsék en Riek van Greuningen. Riek is vanaf januari 1986 coördinator, dus al meer dan 28 jaar! Riek, steunpilaar van het Leerhuis. Het is onvoor stelbaar wat zij allemaal gedaan heeft gedurende die meer dan 28 jaar. Als je Riek zegt, zeg je Toon. Toon, die enigszins op de achtergrond, altijd aanwezig is om te helpen, en, af en toe, een beetje bij te sturen. De taak van de coördinator zou je kunnen samenvatten als “het Leerhuis draaiende houden”. Dat “draaiende houden” houdt in dat er heel veel geregeld en georganiseerd moet

| 25

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR worden. Een greep daaruit: zorgen dat er iedere zondag een voorganger is, er voor zorgen dat de voorgangers ge誰nformeerd zijn over het leerrooster, zorgen voor de li足 turgie, zorgen dat de kerkzaal op orde is. Aanspreekpunt zijn voor de voorgangers en leden van het Leerhuis, het verzorgen van de jaarvergadering met jaarstukken, het verzorgen van het jaarboekje, organisatie van de gesprekskringen en bijzondere diensten. Te veel om op te noemen. Op het laatst werd dat af en toe ook wel een beetje veel. Riek kreeg het gevoel dat ze geen weekend weg kon, wat natuurlijk niet de bedoeling mag zijn. Als bestuur hebben we Riek gevraagd een overzicht te

| 26

maken van haar taken. Pas toen werd echt zichtbaar wat ze als co旦rdinator allemaal op haar bordje heeft. Riek doet dat allemaal met veel plezier en toewijding. Dat is de Koningin ook opgevallen, want in 2008 heeft het Hare Majesteit behaagd om Riek te onderscheiden in de Orde van Oranje Nassau. Welverdiend! Riek is zonder twijfel steun, toeverlaat en ambassa足 drice van het Leerhuis! Wij zijn haar daar erg dankbaar voor.

Een lintje voor Riek van Greuningen.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Muziek in dienst van de leerdienst DOOR PETRA P.L. POLMAN

roeger ging ik soms met mijn ouders mee naar de leerdiensten in De Valkenburcht, die toen nog in de benedenzaal werden gehouden. In die tijd verzorgde Wim ter Burg de muzikale begeleiding. Zelf speelde ik daar in 1992 voor het eerst op de vleugel tijdens de verjaardag van Berthie Alblas.

In 1995 vond de startzondag plaats in De Valken burcht. Mijn zus en ik speelden toen een sonate voor fluit en piano van Händel die we onder leiding van Wil Stofbergen hadden ingestudeerd. Tegenwoordig is mijn plaats als pianiste in De Valken burcht steeds dezelfde: achter de vleugel. Sinds 2001 speel ik daar gemiddeld twee keer per maand tijdens de wekelijkse leerdiensten.

| 27 Aan de vleugel Petra Polman, dwarsfluit Susan Polman.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR De liedkeuze wordt bepaald door de voorganger; de overige muziek zoek ik zelf uit. Ik lees van tevoren de opgegeven schriftlezingen om met name het pianostuk na de uitleg zo goed mogelijk te laten aansluiten. Vaak weet ik tijdens het lezen al welk stuk ik zal gaan spelen; soms studeer ik meerdere stukken in en besluit ik pas bij het horen van de uitleg wat het beste past. Zo hoop ik dat het gesproken woord en de gespeelde muziek elkaar aanvullen. Bob van der Steen noemde per slot van rekening de voorganger en musicus samen “een liturgisch team”!

Pianisten van het Leerhuis: Geheel links: Ruurd Veldman, met Wil Stofbergen, fluit. Daaronder: Hans Wegen.

| 28

Midden: Petra Polman. Daaronder: Manuela van Greuningen-Beyer. Geheel boven: Wim ter Burg. Daaronder: Henk van Druten en Wim ter Burg. Niet op foto: Albert in der Maur, Truus Schalekamp en Jaap Wiersma.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

C. Het Leerhuis van 2008-2014

inds september 2008 leidt ds Anne Marie Booij het Leerhuis. In de jaren daarvoor ging zij al enkele malen per jaar voor in een leerdienst. Zij geeft opnieuw op inspirerende wijze leiding aan het Leerhuis, verdiept zich in de rabbijnse uitleg en joodse achter gronden van het Tweede Testament, heeft veel belang stelling voor de kringen die zij leidt in het kader van het vormingswerk in Maarn/Maarsbergen en weet elk jaar opnieuw een verrassend leerrooster samen te stellen. Ook het pastoraat is bij haar in heel goede handen. Samen met Anne Marie is de kring van vaste gast voorgangers vernieuwd en uitgebreid. Het Leerhuis mag

Anne Marie Booij en Bob van der Steen bij het afscheid van Bob.

zich verheugen in een groep inspirerende en vernieu wende uitleggers. In de afgelopen jaren heeft het Leerhuis opnieuw beleid voor de toekomst geformuleerd. Het aantal leden loopt terug doordat ook in onze gemeenschap de vergrijzing een feit is geworden. Er is hard gewerkt om de naamsbekendheid van het Leerhuis te vergro ten en de contacten met de omgeving uit te breiden. De contacten met werkgroepen Kerk & Israël in de provincie Utrecht zijn intensiever geworden, er is een artikel aan het Leerhuis gewijd in het blad Kerk & Israël Onderweg, er is aandacht besteed aan het Leerhuis in de streekbladen en er zijn twee leerdiensten uitgezonden voor de IKON-radio. Dit heeft helaas niet geleid tot verjonging of substantiële vergroting van het ledenbe stand. Dit jaar vieren we op feestelijke wijze het 40-jarig bestaan van het Leerhuis. Er zijn genoeg mensen om dit jubileum samen mee te vieren, misschien wel het dub bele van 40! We hopen nog geruime tijd als nieuwsgie rige leerlingen te “lernen” in het Leerhuis.

| 29

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

Frans Westermann VOORGANGER VAN HET LEERHUIS SINDS 2001

| 30

eerhuis “De Valkenburcht” heb ik eigenlijk leren kennen door een ‘tegenbezoek’. Iemand die ik niet kende, ene Bob van der Steen, was te gast bij de Voorhof in Woudenberg, waar ik toen predikant was. Hij was uitgenodigd om de catechisanten iets te vertellen over het Jodendom. Ik was daar zelf niet bij aanwezig, en hoorde achteraf de diverse meningen over de spreker. Ik zal wel niemand iets nieuws vertellen als ik zeg dat de meningen verdeeld waren, ik mag wel zeggen: uitgespro

ken verdeeld! Ik hoorde, dat hij de voorganger was bij een Leerhuis in Maarsbergen, en ook over dat Leerhuis waren de meningen verdeeld. Voor sommigen was het een plaats van geweldige theologische diepgang, die ze in de kerk wel eens misten, voor anderen een plek waar enige malcontenten bijeenkwamen die net deden alsof ze joden waren. En ik dacht met mijn inmiddels bekende wijze hoofd: De waarheid zal wel in het midden liggen. U hoort het, mijn wijze hoofd is bij vlagen niet vies van een gemeenplaats. Later heb ik Bob persoonlijk ontmoet, en vroeg hij mij of ik ook wel eens voor zou willen gaan in de Valkenburcht. Ik weet nog wel dat ik een tijdje geaarzeld heb. Is dat nu wel iets voor mij? Voel ik mij daar wel thuis? En ben ik goed genoeg thuis in Talmoed en Midrasj? Maar Bob zei dat ik niet zo zenuwachtig moest doen, en eenvoudig de aangegeven Schriftgedeel ten naar eigen inzicht moest uitleggen. En zo kwam ik dan in de Valkenburcht terecht. Alle eventuele vooroordelen die ik opgelopen zou kunnen hebben verdwenen vanaf de eerste minuut als sneeuw voor de zon. Het Leerhuis is een plaats waar het goed toeven is. Ook de mensen om mij heen hebben dat ervaren. Ik noem graag mijn vader en mijn vrouw. Maar waar het mij in dit korte stukje vooral om gaat, is om aan te geven hoe de Valkenburcht mij in het preken

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

Vorige pagina: Frans Westerman. Onder: Ruurd Veldman en Frans Westermann.

beïnvloed heeft. Ik heb tot dan toe altijd met een zekere angst op de preekstoel gestaan. Bang om dingen te zeg gen die sommige mensen niet wilden horen. Bang dat ze me te links zouden vinden, of te rechts, of te bot, of te vrijzinnig, of wat dan ook. Daar was ik zelfs tijdens het preken de hele tijd mee bezig. En dat is een bijzonder vermoeiende bezigheid! Het verdween natuurlijk niet als sneeuw voor de zon. Ook in de Valkenburcht ben ik jaren tegen dat probleem opgelopen, want het hoort een beetje bij mij, en dan leer je dat niet zomaar af. Mis schien waren de vragen die door mijn hoofd spookten

wel andere dan in een gewone kerk. Meer vragen als: ben ik niet te dogmatisch, te Christocentrisch, te kerks? Of: kan ik dit lied wel laten zingen? Vinden ze dat niet te ouderwets? Maar ook die oude vragen bleven mij enige jaren bezighouden. Ik durf nu wel te zeggen dat ik die vraag ben kwijtgeraakt. En ook als ik voorga in ‘gewone’ kerken heb ik daar veel profijt van. Van het proces van afleren hebt u vast wel iets meegekregen de laatste jaren, vooral de laatste twee. Maar hoe zit het met die andere vragen? Immers, iedere groep heeft zijn eigen blinde vlekken. En daarom zijn er in iedere groep kwesties, die kunnen maken dat je niet jezelf durft te zijn. Mijn liefde voor de oude dogma’s steek ik stiekem nog wel eens hier en daar onder een stoeltje of een bankje. Maar dat neemt niet weg dat ik in de Valkenburcht vrijmoedig heb leren spreken, en dat ik mijn angst om bepaalde dingen te zeggen daar veel gemakkelijker opzij kan zetten. En dat zegt iets over de gemeenschap die op Valkenheide bijeenkomt. En eigen lijk wil ik een stap verder gaan: het zegt iets beslissends over de gemeenschap die op Valkenheide bijeenkomt. Dat wat eigenlijk gewoon zou moeten zijn, wanneer mensen samenkomen rondom Gods woord, maar nog nergens gewoon is, heb ik hier gevonden. En dat durf

| 31

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR ik wel hardop een stukje Koninkrijk der Hemelen te noemen. Of, zoals het zo fraai staat in het liedje ‘Spelen derwijs’: “Hier is al waar wat we buiten nog hopen.” Zo kan ik eerlijk zijn tegenover mezelf en tegenover hen die naar mij luisteren. Dat heb ik in het Leerhuis geleerd, en daar ben ik nog dagelijks dankbaar voor. Ik ben een kerkmens en blijf een kerkmens, maar het Leerhuis zou ik niet willen missen. Ik hoop nog lang in jullie midden te kunnen zijn!

Veertig jaar leren en veranderen DOOR ANNE MARIE BOOIJ, LEIDER VAN HET LEERHUIS VANAF 2008

| 32

e leden van de Valkenburcht vormen een hechte gemeenschap. Dat is bijzonder, want er denkt er geen een precies zo als een ander. Maar dat zorgt niet voor grote problemen, het samen leren wordt er eerder door verrijkt. Tenach vertelt ons dat indertijd een zootje ongeregeld aan Egyptenaren klaar stond om samen met de kinderen van Jacob uit Egypte te vertrekken. Uittocht. Voor veel mensen die naar de Valkenburcht komen wordt daar wekelijks Uittocht gehouden uit versteend

kerkelijk denken en doen. Zij trekken er weg uit de onderdrukkende theologische denkbeelden waar ze mee zijn groot geworden – of liever: klein gehouden. Zij lijken op dat zootje ongeregeld dat leerde achter Mozes aan te gaan. Niet om een veilig heenkomen te zoeken, maar om de vragen van het leven en van deze wereld als verantwoordelijke mensen op zich te nemen. Op die manier achter Mozes aan brengt eenheid in alle verscheidenheid. Dankbaar Een verhaal waarin wegtrekkende slaven uitgerekend mensen uit de groep van hun onderdrukkers naast zich

Anne Marie Booij en Els ter Burg.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR dulden wekt verbazing. Het is nog verwonderlijker dat joodse mensen in onze tijd open staan voor christenen die het verlangen hebben ‘met joodse oren te horen’. Dat stemt dankbaar. Want het is vermetel en om een christendom te willen vertegenwoordigen waar joden niet meer bang voor hoeven te zijn. Alsof dat nog kan. Of te stellen dat je onopgeefbaar met Israel verbonden bent. Alsof de kerk zich tegenover joden niet voorgoed geblameerd heeft. Het leerhuis en de kerk leven van de ongekende generositeit van het joodse geloof, van joodse mensen die zomaar – ondanks alles – die andere lerenden naast zich dulden. Een Eeuwig experiment 40 jaar geleden was het voor velen in leerhuizen in Nederland bevrijdend om in het joodse geloof en het joodse volk geïnteresseerd te zijn. Er was verlangen het verleden voorgoed af te sluiten en er was hoop op vernieuwing. Maar 40 jaar later is daar voor sommigen ook vertwijfeling bij gekomen- om de staat Israël die niet alleen slachtoffer maar ook dader is. 40 - het is een getal dat verwijst naar een generatie. Maar 40 kan ook ‘altijd en overal’ betekenen. Want 4 is het getal voor alle windstreken en 10 het getal van de totaliteit. 40 verwijst dan naar veel meer dan één

generatie. Het verwijst naar de hele mensheid – de hele geschiedenis die betrokken is bij het experiment van G-d met mensen. Eén volk is bij dat ‘experiment’ spe ciaal partner. En anderen mogen leren dat ze dat volk bij die zware opdracht bij mogen staan. Leerhuizen zijn mee ontstaan vanwege de afschuw van wat het joodse volk in WOII is aangedaan. Zoekend of er van G-d en van theologie na Auschwitz nog sprake kan zijn. Maar ook was er hoop dat een nieuw verstaan van oude teksten, d.w.z. zeggen een oud verstaan van die teksten- een joods verstaan, ertoe zou bijdragen dat jodenhaat nooit meer wortel zou schieten. Dat lijkt nu bijna urgenter dan 40 jaar geleden. Blijvend moet wor den geleerd om een dam op te werpen tegen antisemitis me. Dat leren, en dat veranderen. Dat geeft het leerhuis bestaansrecht. Al 40 jaar. Nog 40 jaar. Altijd en overal.

Zo maar een zondagochtend in de maand mei DOOR RUURD WIERDA

et voorjaar toont zich in al zijn pracht op Valkenheide. De vogels geven met hun luid gezang hun eigen territorium aan. Op deze zonnige zon dagochtend is het stil op het terrein. Op werkdagen is er

| 33

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 34

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

De ganzen bij De Valkenburcht.

volop bedrijvigheid. De jongeren die hier door de week wonen in de leefgroepen zijn nu op weekendverlof. De stilte wordt om 9.45 uur verbroken door het luiden van de klok. Vroeger elke ochtend om acht uur, nu enkel op deze ochtend om van huis te vertrekken en op weg te gaan naar het Leerhuis de Valkenburcht. Al wandelend passeer ik de vijvers met de zwanen die al uitkijken naar één van de Valkenburchtbezoekers in een donker grijze auto die hen zo meteen restje brood gaat toedelen. Deze gulle gever, de heer Wil lem Kooiman, was 40 jaar geleden de initiatiefnemer om ook de zondagen op Valkenheide blijvend met elkaar te kunnen vieren. Samen met de heer Bob van der Steen hebben beiden met hun enthousiasme en hun gastvrijheid het Leerhuis laten uitgroeien tot een gemeenschap waar een ieder zich welkom mag voelen. In de beginjaren waren de bezoekers vooral diegenen die een werkrelatie met Valkenheide, nu Jootzt hetend, hadden. Het instituut biedt al 100 jaar huisvesting, opvoeding en onderwijs aan jongeren die in hun eigen milieu onvoldoende ontwikkelingskansen krijgen en pakken. Centraal in de leerdiensten is dat de bezoekers leren luisteren met joodse oren, zoals vandaag de voorganger, mevr. Anne Marie Booij, ons probeert uit te leggen.

Tussendoor klinkt het dank je wel van de zwanen nog even door in de bovenzaal van de Valkenburcht. Het Scheppingsverhaal wordt zo wel heel concreet aan ons gepresenteerd. Het gaat in de uitleg niet alleen om het verre verleden, maar ook worden de huidige tijdsont wikkelingen niet vergeten. Het lernen doe je met elkaar zoals de heer Bob van der Steen dat ons in de vooraf gaande jaren heeft geleerd. Het met elkaar lernen stopt niet direct na de uitleg. Ook na de dienst tijdens de koffie wordt er nog nagepraat over elementen die in de uitleg naar voren kwamen. De bezoeker kan dan ook individueel de voorganger van deze ochtend nog even iets vragen. In de begin jaren was het heel uitzonderlijk in de protestantse kerken dat er na de dienst gelegenheid was om de och tend op deze wijze met elkaar af te sluiten. De Valken burcht was dus hierin een voorloper. Oog hebben voor elkaar is een belangrijk aspect tijdens dit koffiemoment. Na deze ochtend gaat een ieder zijn eigen weg weer en zien we elkaar hopelijk de week daarop weer. Het is nu nog steeds een unicum dat op deze wijze de zondagochtend op Valkenheide gevierd kan worden. Ik ben nu verhuisd naar mijn Friesland, maar mijn gedach ten gaan nog regelmatig even terug naar die 35 jaar dat ik deelgenoot was van het Leerhuis de Valkenburcht.

| 35

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

D. Contacten en samenwerking Israël toen en nu DOOR TOON EN RIEK VAN GREUNINGEN

Bijwijzen met een jat.

| 36

o heette de expositie die Bob van der Steen en wij, Toon en Riek van Greuningen, verschillende jaren in kerken, synagogen en gebouwen opbouwden en die geheel in het teken van joodse feesten gedenkdagen en gebruiken stond. Meestal waren we er op uitnodiging van de plaatselijke werkgroep Kerk & Israël of een kerkelijk instantie. We verbleven daar dan meestal een

dag of vijf, en sliepen in consistoriekamers, naast orgels, op de vrouwengalerij of gewoon tussen de tafels. We werden altijd prima verzorgd door de plaatselijke werkgroepen. Door zijn bijzondere interesse voor het jodendom en de vele contacten, die Bob door zijn vele reizen naar het Midden-Oosten heeft gelegd, kon Bob in de loop der jaren een unieke en waardevolle verzameling samenstel len. Alle voorwerpen die gebruikt worden bij de joods feesten gedenkdagen en de gebruiken werden getoond. Er stond bijvoorbeeld een gedekte Pesach-tafel en een compleet ingerichte Sabbats-tafel. Zowel de Asjkenazi sche als de Sefardische (staande) rol waren te zien. De tentoonstelling in Wassenaar was in de woorden van een bezoekende rabbijn: “puntgaaf ”. De indrukwekkendste tafel was wel die waarop de Sjoa werd verbeeld. De tafel met het zwarte kleed was geheel gewijd aan de verdrukking, vervolging en de portatie van het joodse volk. Hier hoorden we vaak de meest bizarre en ontroerende verhalen van de bezoekers. Het maakte soms veel emoties los.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Blazen op de sjofar.

Thorarol met kast.

Een gewone thorarol.

| 37

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR Vele schoolklassen, verenigingen en catechisanten bezochten deze expositie. We hebben dit gedrieën zo’n 20 keer met veel enthousiasme opgebouwd. Enkele jaren geleden, toen we beseften dat opbouwen en dagen achtereen rondleidingen geven teveel energie ging kos ten, hebben we besloten ermee te stoppen. Wel hebben een groot aantal voorwerpen een paar maanden in het museum van Vianen gestaan. En kort na het overlijden van Bob in het museum van Maarssen.

| 38

Wij hebben heel veel van Bob geleerd. Zo nu en dan wordt ons gevraagd om op kleine schaal wat te laten zien en te vertellen, bijvoorbeeld bij de kindercatechese in Maarn en bij het afscheid van onze kleindochters van de nevendienst in Amersfoort. Dit voorjaar kreeg onze kleinzoon in Nordhorn (Duitsland) op school een reeks godsdienstlessen, die geheel in het teken stond van de joodse feesten en gebruiken. Ook daar hebben we o.a. de Pesachtafel en de Sabbatstafel getoond en uitgelegd (met onze zoon als vertaler). Als wij dan samen zo bezig zijn zeggen we tegen elkaar: “Dit zou Bob eens moeten zien”.

Veertig jaar Valkenburcht, veertig jaar betrokken bij het Midden-Oosten DOOR RITA OPSTELTEN BESTUURSLID STICHTING COME EN LID VAN HET LEERHUIS

egin jaren zeventig organiseerde Marius Groeneveld, directeur van reisbureau Internatio nale Excursies in Bergen, seminars voor theologen in Jeruzalem. Bob van der Steen was één van de deelne mers en samen met Marius en anderen ontwikkelden zij het plan om op dezelfde wijze voor jonge mensen een seminar te organiseren, gebaseerd op meervoudige betrokkenheid. Marius was de organisator en Bob gaf zijn theolo gische visie, wat bleek een goede combinatie te zijn. Samen bezochten zij universiteiten in het Midden-Oos ten en probeerden jonge mensen te bereiken, die bereid waren in gesprek te gaan met de andere partij. Familie en vrienden werden uitgenodigd om financiële ondersteuning te verlenen en dat lukte. Ook de Valken burcht was één van de eerste leerhuizen, die bereid was een gedeelte van de collecte te bestemmen voor de orga nisatie van een seminar. Het betreffende doel lag geheel in het verlengde van de exegese in het Leerhuis: gelijkwaar digheid, leven met hoop, geen ruimte voor cynisme.

Deelnemers aan een seminar van COME.

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 39

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

Collecte tellen voor COME.

| 40

Het project werd M.O.C.P (Midden Oosten Com municatie Project) genoemd en onder die naam werden een groot aantal seminars georganiseerd, te beginnen op Cyprus. Er zou niet gesproken worden over politiek (!), maar er zou gewerkt worden aan het bouwen van een vaste verblijfplaats, waar de verschillende groepen elkaar konden ontmoeten. Helaas kon deze “droom” niet doorgaan, maar van het idee “ontmoeten” werd niet afgeweken. In de jaren erna werden deze ontmoetingen op andere plaatsen voortge zet, maar sinds de laatste 10 jaar weer op C yprus. In 1993 werd het communicatieproject onderge

bracht in de stichting C.O.M.E (Communication Mid dle East) en werd Douwe van der Sluis aangesteld om de theologenseminars en de ontmoetingsseminars te leiden. Inmiddels is Douwe met pensioen en is Maaike Hoffer de projectleider van de seminars voor jonge mensen uit het Midden-Oosten, die elkaar in het gewone leven niet tegenkomen. Nog steeds is het leidend motief dat de directe ontmoeting tussen mensen in een intensief com municatieproces een bijdrage kan leveren aan wederzijds begrip en respectvolle toenadering, juist in een situatie, zoals in het Midden Oosten, waarin vijandschap en bedreiging zulke diepe wortels hebben. Politiek en hoe

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR daar mee om te gaan is nu het belangrijkste motief. In het Midden Oosten werkt een team vrijwilligers uit drie groepen: Palestijnen ’48 (wonend in Israël), Pales tijnen ’67 (wonend op de Westelijke Jordaanoever) en Israëliërs om deelnemers te vinden, die het proces willen aangaan, de moed hebben om een kamer te delen met iemand uit de andere partij. Daarnaast wordt een eigen bijdrage gevraagd, zowel financieel als inhoudelijk. Na het seminar wordt van de deelnemers een evalu atie gevraagd, waaruit onderstaand een paar reacties: “We zijn het niet eens geworden over alles en een oplossing voor het conflict is niet direct dichterbij gekomen, maar het seminar heeft mij laten zien dat er nog hoop is. Daarvoor ben ik elke deelnemer en verantwoordelijke voor het seminar dankbaar. Uit de grond van mijn hart zeg ik: dank jullie wel.” SAMAR, ’48 PALESTIJNSE DEELNEEMSTER

“Het seminar was een eye-opener, een must voor alle jonge Israëli’s. Het is moeilijk om de dingen die ik geleerd heb en de gevoelens die het seminar in mij losmaakte te duiden maar het was zeker een ervaring die mij vele jaren lang zal vergezellen.” GONY, JOODS ISRAËLISCHE DEELNEEMSTER

… en dan zijn er de sociale media waar na het seminar druk gebruik van wordt gemaakt, zodat netwerken ge vormd worden, ondanks de barricaden en ondanks heel veel andere tegenslagen. Een oud-deelnemer zei eens: “dit soort initiatieven wordt zo moeilijk geboren, maar gaat zo gemakkelijk dood….” Ik ben blij dat stichting COME, mede dankzij uw steun nog springlevend is. Namens het bestuur dank ik u daar heel hartelijk voor en ik hoop dat we nog lang op uw steun mogen blijven rekenen.

Het leerhuis en de PKN

e jongeren en de leiding van Valkenheide vormden een speciale gemeente, de Valkenheide gemeente, met de status van buitengewone wijkgemeen te van de Hervormde Gemeente Maarn-Maarsbergen. Toen de jongeren in 1974 niet meer verplicht waren de diensten bij te wonen, heeft de Valkenheidegemeente die status tot 1985 behouden. Vanwege de reorganisatie van jeugdinstellingen is gezocht naar een andere organisatie vorm. Na veel overleg, ook met de visitatoren van de classis, werd besloten, dat het Leerhuis verder zou gaan als vereniging, opgericht door de drie betrokken

| 41

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 42

groeperingen: Valkenheide, de Hervormde Gemeente Maarn-Maarsbergen en de Valkenburchtgemeenschap. De pastorale zorg voor de opwonenden van Valkenheide bleef bij de Hervormde Gemeente. Jarenlang was mevrouw Riek van Greuningen als ouderling de verbindende schakel tussen het Leerhuis en de Hervorm de kerkenraad. Later was dat de heer Leen Stofbergen. Door de jaren heen is de band met de Hervormde Gemeente relatief los geweest. Het Leerhuis heeft het altijd belangrijk gevonden een eigen identiteit te heb ben en ook de band met de Hervormde Gemeente te behouden. Toen de besprekingen over de fusie tussen de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk in Maarn-Maarsbergen resulteerden in het vormen van de Protestantse Kerk, is op verzoek van het Leerhuis de relatie tussen de Hervormde Gemeente en het Leerhuis in de oprichtingsakte van die PKN opgenomen. In het Leerhuis worden laag-liturgische diensten gehouden, maar in de tijd, dat er nog kinderen met hun ouders meekwamen werd er ook gedoopt en er wordt driemaal per jaar Avondmaal gevierd. Pastorale zorg kan worden verzorgd door de eigen pastor of door de kerke lijke gemeenschap waartoe de leden behoren. In de beginperiode was het soms moeilijk om vorm te geven aan de band met de Hervormde Gemeente, van

weerskanten. Toch waren er vaste ontmoetingspunten, zoals de startzondagen, die aanvankelijk op Valkenheide plaatsvonden en de deelname aan het kringwerk van Maarn-Maarsbergen met de kring “Anders omgaan met de Woorden”. Na de wat lastige beginperiode is er waardering en respect voor elkaar gegroeid. De vaste voorganger van het Leerhuis is gaan participeren in het oecumenische pastoresberaad en er vindt soms kansel ruil plaats. Op dit moment hebben wij in mevrouw Rie Goede, bestuurslid van het Leerhuis en ouderling van de PKN een voortreffelijke trait-d’union tussen het Leerhuis en de kerken in Maarn-Maarsbergen.

Een minpunt bij alle pluspunten DOOR JETZE KAMERLING, FRANEKER (OUD) PREDIKANT VAN DE HERVORMDE GEMEENTE IN MAARN/MAARSBERGEN VAN 1976-1991

eerhuis De Valkenburcht kende eigenlijk alleen maar pluspunten. Een bewuste en gemotiveerde club mensen, die één doel voor ogen stond: uitleg van de Schrift, inzicht in de Bijbel vanuit de joodse oorsprong. Mensen, die van dichtbij of van ver kwamen, die niet kwamen om te horen wat ze al

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR De tafel in de bovenzaal.

| 43 wisten maar om te ontdekken en te leren welke uitzichten en perspectieven een joods-christelijke lezing van de Bijbel hen schonk.

Een groep mensen ook, die niet schrok van tekstver足 klaringen welke ze (vroeger) niet gewend waren te horen en die daarnaast bereid was om de nieuw verworven

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 44

kennis om te zetten in activiteiten, meestal in links politieke zin en oriëntatie. Een modern gebouw als plaats van samenkomst, heerlijk rustig gelegen in een prachtige natuur, met een functioneel interieur en een laagdrempelige vorm van vieren, zonder orgel maar met Wim ter Burg aan de vleugel, een kerkzaal, waar je als kerkganger met een kopje koffie in je ene hand en met een schrijfblok in je andere hand ontspannen een plekje zocht. Met een inspirerende voorganger, Bob van der Steen, die de gave had (ik schrijf het zonder anderen tekort te willen doen) om met een zeldzame combinatie van scherpzinnigheid, gedrevenheid en ontspannen heid deskundig en helder naar voren te brengen wat de zin en betekenis van een tekst of tekstgedeelte was. Een voorganger in helderheid, het ontbrak hem aan vaagheid! Naast deze pluspunten waren er uiteraard problemen van organisatorische aard met de plaatselijke kerken en hun kerkenraden en voorgangers. Maar die werden opgelost omdat ze te klein waren om niet te worden opgelost. Het lag ook aan het uitzonderlijke tijdstip van samenkomen van Leerhuis De Valkenburcht: niet op een avond doordeweeks maar op een morgen, zondagmorgen, plusminus op dezelfde tijd wanneer de

kerken van Maarn en Maarsbergen ook hun kerkdien sten hielden. Dan werd er in de consistorie van een kerkgebouw in Maarn of Maarsbergen wel eens een verzucht: “Is of gaat die familie, die mevrouw, dat gemeentelid ook al naar Valkenheide?”. Dat werd soms gezegd, gedacht of geweten door gemeenteleden, door kerkeraadsleden, ook wel door predikanten. Verder dan een verzuchting of een enkele keer wat gemopper op een kerkenraads vergadering kwam het niet. Want zo was het in plaatselijk kerkelijk overleg vastgesteld en besloten. Het deed een beetje pijn als je een gemeentelid niet meer zag in Maarn of Maarsbergen maar een gezond gevoel van “vrijheid-blijheid” was sterker. De persoon in kwestie was niet weg maar was ergens anders! Het enige minpunt, dat je als voorganger een enkele maal toch tegenkwam, was afkomstig van gemeente leden, die het nergens meer konden vinden. Iemand zei mij eens: “voor de uitleg wil ik naar Valkenheide, voor de liturgie naar de Kapel”. Gelukkig maakte hij korte tijd later een keuze, want zo’n gespletenheid doet niemand goed. Tenslotte: proficiat, leden van leerhuis De Valken burcht, met de veertig jaren van joods-christelijke uitleg van de Schriften op Valkenheide!

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

E. De toekomst van het Leerhuis Het leerhuis wordt steeds opnieuw geboren DOOR MAARTEN DEN DULK, EMERITUS HOOGLERAAR PRAKTISCHE THEOLOGIE

et ‘leerhuis’ werd geboren toen Franz Rosen zweig in 1920 in Frankfurt het joodse vor mingscentrum voor volwassenen opende en het de naam gaf: Das Freie Jüdische Lehrhaus. Het kreeg zijn eerste christelijke variant in de jaren veertig, toen

Maarten den Dulk.

Heiko Miskotte de bijbelkringen in Amsterdam toerustte met zijn Bijbels ABC. Daar werd men zich bewust dat ‘lernen’ te maken had met verzet tegen de politieke ideologie van die tijd. Na de oorlog, vanaf de jaren zestig, verhief zich een golf van leerhuizen over Nederland. Men werd zich bewust van de grote moord op de Joden en tegelijk daarmee besefte men wat de humane strekking is van het joodse leren. Men koos voor deze vorm van menselijkheid. Men voelde dat de christelijke cultuur failliet was en men ging op zoek naar een nieuwe Bijbelse theologie, die begon bij Mozes. Theologen als Frans Breukelman, Kleijs Kroon en Hans van der Werf gaven richting aan deze beweging. Maar ook de geest van de tijd hielp een handje mee, door het succes van het vormingswerk en door de culturele revolutie. Die golf is inmiddels voorbij gegaan. Er valt niet meer te surfen. Dat is op zich geen ramp. Wie het jaar 2020 haalt, kan de winst berekenen van een eeuw leerhuisactiviteit! En wat doe je intussen? Je

| 45

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

| 46

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR kan een boek schrijven, waarin je laat zien wat dit ‘ler nen’ heeft opgeleverd. Je schets daarin de spectaculaire ontwikkeling in het denken over God, mens en wereld en je legt het de kerken voor. Je kan ook proberen om in de komende jaren leiding te geven aan de discussie over de vraag naar de landbelofte aan Israël en dan met name naar de staat Israël in relatie tot de Palestijnen. Wat hebben de leerhuizen op dit punt ontdekt? Maar je kan ook gewoon door gaan met het huiswerk en daarbij gretig verbinding blijven zoeken met actuele maatschappelijke vragen. Nodig jonge mensen uit die daarover iets te zeggen hebben en ga het gesprek met hen aan. In die gesprekken wordt het leerhuis steeds opnieuw geboren.

F. Het gebouw “De Valkenburcht”

p 4 oktober 1963 werd op Valkenheide een nieuw kerkgebouw in gebruik genomen dat ook dienst kon doen als cultureel centrum. Iedere morgen maakten zo’n 500 leerlingen met hun leiders en leraren er gebruik van voor de dagopening en ’s zondags werd er een kerkdienst gehouden voor de bewoners en

opwonenden. De kerkzaal kon op ingenieuze wijze veranderd worden in een toneelzaal, zodat er ook theaterstukken en concerten in konden plaatsvinden. De architect was Ir. J.B. baron van Asbeck uit Driebergen. Het gebouw heeft een prachtig front met een mozaïek over de gehele breedte van het bovenste ge deelte. Het mozaïek is ontworpen door de kunstschilder J.M. Meine Jansen uit Driebergen. De voorstelling bevat drie christelijke symbolen: het kruis, dominerend tussen dynamische vormen met links en rechts het Alpha- en Omega-teken, het begin en het einde. Het is uitgevoerd in 10 kleuren geglaasde handvorm lilliputsteentjes. In de het mozaïek zijn veertien ramen van verschillende grootte en op onregelmatige afstanden verwerkt. In het gehele gebouw zijn verder glas-in-betonramen aangebracht met non-figuratieve composities, maar er zijn ook christelijke symbolen toegepast, o.a. het kruis en het ichthusteken. Tot september 1995 heeft vonden de leerdiensten van het Leerhuis plaats in de grote kerkzaal beneden. Om dat de kosten daarvan te hoog werden en Valkenheide het gebouw rendabel wilde maken door het te verhuren verhuisde het Leerhuis naar de foyer op de bovenverdie ping. Vlak achter het mozaïek dus!

| 47

LE E R H U IS DE VALKE N B U RC HT 40 JAAR

Uitgave VERENIGING LEERHUIS DE VALKENBURCHT

Redactie RIEK VAN GREUNINGEN, ALI SCHAPENK, ELS TER BURG, HENK HESLINGA, JAN BAARTMAN

Foto’s ARCHIEF RIEK VAN GREUNINGEN, HUIB TIMMER, HANS BOOIJ

Omslagtekening PIER VELDMAN, 2014

Foto achterzijde HANS BOOIJ

| 48

Vormgeving PRE PRESS BURO BOOIJ, MAARSBERGEN

De redactie bedankt iedereen die op welke wijze dan ook een bijdrage heeft geleverd aan dit boekje.