Hardware.Info Magazine #6/2018 by hwigroup

NOISE-CANCELLING HOOFDTELEFOONS: 12 GETEST, WELKE IS DE BESTE?

KLASSE KASTEN

TURING TEST

12 LUXE PCKASTEN TEST

20 NVIDIA GEFORCE RTX 20X0 VIDEOKAARTEN GETEST

MESHING IT UP

9 MULTIROOM WIFI-SYSTEMEN OP DE TESTBANK

TIJD VOOR EEN SNEL SCHERM!

14 144HZ GAMING MONITOREN GETEST

DE BESTE PRINTERS 10 MULTIFUNCTIONALS VOOR STUDIE EN THUISKANTOOR

SUPER SMARTPHONES TEST: DE 12 VLAGGENSCHEPEN VAN 2018

WWW.HARDWARE.INFO

MAGAZINE

NL € 5,95 BE € 5,95

/2018

HARDWARE.INFO

Pure Power.

Pure Gold.

Met 80 PLUS® Gold-efficiëntie tilt Pure Power 11 zijn segment naar een hoger niveau. De 5-jarige fabrieksgarantie benadrukt de hoge kwaliteitsstandaard en een maximaal vermogen van 700 watt en optioneel kabelbeheer maken deze voedingen geschikt voor vrijwel elke taak. Verbeter je systeem met onze gouden bestseller en vertrouw op de beste combinatie van features, prestaties en kwaliteit, voor een prettige prijs. 80 PLUS Gold-efficiëntie (tot 92%) Twee krachtige 12V-rails ■ Geluidsgeoptimaliseerde 120mm be quiet!-fans ■ Multi-GPU-ondersteuning met maximaal vier PCIe-connectors ■ Ondersteunt alle gangbare veiligheidscircuits ■ ■

Meer informatie? Ga naar bequiet.com

Te koop bij: 4allshop.nl · alternate.nl · azerty.nl · cdromland.nl · informatique.nl 2

# 6 / 2018

Inhoud

VOORWOORD

o blik je vooruit op het nieuwe jaar, en zo is het alweer voorbij. In de altijd snel bewegende wereld van technologie en hardware vliegt de tijd zo mogelijk nog sneller dan in het toch al hectische normale leven. Je hebt dan ook alweer de laatste editie van Hardware.Info Magazine in handen, op tijd om voor de feestdagen nog de nodige inspiratie op te doen. De inmiddels traditionele gift guide, die je vindt aan het begin van dit blad, helpt daar een extra handje bij. Daarna maken we de balans op, om te beginnen van de wereld van processors en videokaarten. In 2018 zette de race tussen Intel en AMD zich namelijk onverminderd voort, en Nvidia wist voor de nodige reuring te zorgen met zijn RTX-videokaarten. Die hebben we dan ook met maar liefst 20 exemplaren getest in een enorme round-up, die je vanaf pagina 22 terugvindt. Voor dit nummer hebben we gelukkig meer klassieke hardware kunnen testen, zo lees je in dit blad ook over moederborden en behuizingen.

INHOUD Ruim baan voor ray-tracing! Het was dé videokaartintroductie van dit jaar, de RTX 20-serie van Nvidia. Wij verzamelden niet minder dan 20 modellen om te bepalen welke de beste koop is om ray-tracing in de praktijk te ervaren.

10 22 Bijzondere bordjes

Verder tref je op pagina 44 een vergelijkende test van 144Hzmonitoren, die inmiddels dermate voordelig zijn geworden dat we iedere gamer aanraden om zo’n scherm te kopen. Het verschil is enorm, en uit eigen ervaring kan ik melden dat zelfs de Windows desktop vloeiender overkomt met zo’n hoge verversingsfrequentie. Meer randapparatuur vind je in een grote round-up van printers, een productgroep die we al lang niet meer bezochten – maar met onze test van multifunctional beginnen we dat goed te maken. En ook van muizen tref je een koopgids op basis van bijna 60 geteste modellen aan in dit magazine. Zoals je inmiddels van ons gewend bent, slaan we ook weer de vleugels uit naar consumentenelektronica, met vergelijkende tests van noise-cancelling headphones en betaalbare televisies, terwijl je de juiste oplossing voor wifi overal in huis vindt in onze grote test van multiroom mesh-systemen. Zo bieden we hopelijk weer voor alle liefhebbers van technologie een mooi overzicht voor de winterdagen. Helaas ontbrak deze bomvolle editie de ruimte voor een column, maar vrees niet: de Hardware Goeroe staat in 2019 weer paraat met zijn onverbiddelijke oordeel! Koen Crijns Hoofdredacteur Hardware.Info

De markt zweert bij groot formaat ATX-behuizingen en moederborden, maar waarom eigenlijk? Als we eens kijken naar wat we hebben getest aan ITX- en µATX-borden, zien we genoeg mooie opties in het klein. Tijd voor een overzicht.

30 10 Bovenmodale behuizingen

Heb je wat meer te besteden aan een blitse behuizing, dan wil je natuurlijk wel een die er niet alleen mooi uitziet, maar ook goed koelt – en dat stil doet. Daarom testten we 12 modellen die letterlijk en figuurlijk boven het maaiveld uitsteken.

Vloeiende verversingsfrequenties

WEBID’S Meer weten over een artikel? Kijk dan of er een WebID bij staat. Als dat het geval is, voer het dan in met een URL zoals deze: http://nl.hardware.info/webid/### waarbij ### voor het WebID staat. Als je een tablet of smartphone hebt met een barcode lezer, kan je WebID’s direct bezoeken door ze te scannen met de camera van je mobiele device.

Elke gamer die het heeft ervaren weet: 144 Hz is écht een stuk prettiger dan 60 Hz. Met de huidige prijzen heb je geen excuus meer om niet over te stappen. Welk snel scherm het beste is, weet je na lazing van onze test van 14 exemplaren.

# 6 / 2018

44 10 3

HARDWARE.INFO

Het nieuwe Prowise Touchscreen De keuze voor de toekomst

65”

55”

75”

86”

*excl. btw

€1.500*

€1.850*

€2.350*

€2.850*

Het meest innovatieve en krachtigste Touchscreen voor een baanbrekende prijs 4K Ultra HD IPS Panel

20 touchpoints, inclusief twee pennen

Dolby Surround 2.1 soundbar

Vijf jaar lang automatische updates (OTA)

Vier wide area microfoons

Draadloos samenwerken via AirPlay

Moederbord met Android 8.0 Oreo

Beschikbaar in Central 2.0: Prowise Store

en vier high end processoren

incl. Microsoft Word, OneNote en Excel.

JAAR

DAGEN

VOLLEDIGE GARANTIE

Ervaar de unieke mogelijkheden Ga voor meer informatie of een vrijblijvende demo naar de website +31 (0) 495 49 71 10 | info@prowise.com | www.prowise.com

# 6 / 2018

Inhoud

Superieure smartphones Ze zijn dit jaar duurder dan ooit, dus de vraag welke smartphone de beste is, is relevanter dan ooit. Wij testten de topmodellen van alle grote merken én van een paar kleinere om die vraag te beantwoorden.

In dit blad: 6

December gift guide

Actueel: CPU’s en GPU’s

Gigabyte Z390 Aorus

Hardware.Info informeert consumenten en dealers in de Benelux, het Verenigd Koninkrijk en daarbuiten op een zo uitgebreid mogelijke manier over alle ontwikkelingen in de hardwarewereld.

Xtreme 22

Nvidia GeForce RTX

round-up

10 50

12 Luxe PC-behuizingen

getest

Printen, het blijft een noodzakelijk kwaad. Wie het zat is om op ongewenste momenten geconfronteerd te worden met verstopte en dure patronen kan beter omkijken naar een laser all-in-one. Wij testten er 9, én een bijzondere met inkt!

58 10

Stilte onderweg

80 10

De beste kleine

moederborden 36

Weg met inkt! Of toch niet?

Of je nu in de trein of in het vliegtuig zit, reizen wordt aangenamer als je het in rust kunt doen. Een noise-cancelling hoofdtelefoon met actieve ruisonderdrukking maakt dat mogelijk. We beluisterden maar liefst 12 modellen.

Veertien 24-inch 144Hz-

monitoren op de testbank

Op Hardware.Info Online

Alle high-end smartphones

(www.hardware.info) kun je altijd terecht

van 2018 getest

9 Laser en één inkt all-in-

ones test

De beste gamingmuizen:

59 exemplaren getest

Test: 12 Noise-cancelling

headphones 77

Xerox VersaLink C405

multifunctional test

4 Mid-range 4K TV’s test

Multiroom wifi: 9x mesh op

de testbank

Prowise Touchscreen test

voor de laatste nieuwtjes, reviews van nieuwe producten en de meest complete Prijsvergelijker. Hardware.Info Magazine verschijnt zes keer per jaar en bevat uitgebreide vergelijkingstests, diepgaande achtergrondartikelen en handige praktijkverhalen. Het enige blad in Nederland dat zich 100% Hardware kan noemen. NOISE- CANCE

LLING HOOFD TELEFO

TU RIN G TES T

KLA SSE KAS TEN 12 LUXE PCKAST EN TEST

20 NVID IA GEFO RCE RTX 20X0 VIDEO KAAR TEN GETE ST

TIJ D VO OR EEN SN EL SC HE RM ! 12 144H Z GAMI

NG MON ITOR EN

70 10

ONS: 12 GETEST , WELKE IS DE BESTE?

SUP ER SMA RTPH ONE

GETE ST

DE BEST E PRIN TER VOO R STUD IE EN THU ISKA NTO OR S

TEST: DE 12 VLAG GENS CHEP

WWW.HARDW

NEGE N MULT IROO M WIFI- SYST EMEN OP DE TESTB ANK

10 MULT IFUN CTION ALS VOOR STUD IE EN THUI SKAN TOOR

EN VAN 2018

ARE.INFO

MAGAZIN E

/2018

NL € 5,95 BE € 5,95

Betaalbaar kijken in 4K Natuurlijk, je kan prachtige televisies kopen voor 1000 of 2000 euro, of meer. Maar dat heeft niet iedereen ervoor over. We testten 4 aanzienlijk betaalbaardere modellen, die verrassend goed bleken te presteren.

In de uitzendingen van Hardware.Info TV, drie maal per week verzorgd door Hardware.Info, worden de nieuwste producten en ontwikkelingen besproken. Daarnaast hebben we geregeld interviews met belangrijke bedrijven. Kijk mee via www.hardware.info/tv.

# 6 / 2018

GIFT GUIDE

De leukste hardware voor de feestdagen

December gift guide

Met de feestdagen voor de deur is het weer tijd om vrienden, familie of natuurlijk jezelf eens flink te verwennen met cadeaus. Reden voor ons om volgens traditie samen met een groot aantal fabrikanten een lijstje met mooie suggesties samen te stellen.

oor de hardwareliefhebber is er natuurlijk geen mooier cadeau dan nieuwe tech. Of je nu iets koopt voor vrienden

of familie, of eens lekker voor jezelf gaat uitpakken met een eindejaarsuitkering of dertiende maand, elke laatste editie van Hardware.Info Magazine geven we onze

lezers de nodige inspiratie voor nieuwe aankopen en cadeaus om uit te pakken in de laatste maand van het jaar.

Sapphire Pulse Radeon RX 580 videokaart De Sapphire Pulse Radeon RX 580 met vierde generatie GCN-artitectuur wordt het kloppend hart van je gaming pc. De krachtige en standaard overgeklokte grafische processor met 2304 stream processors zorgt voor soepele 1080p gamingprestaties. De frames van je game pompt hij met superbe efficiëntie naar je monitor, zodat je een soepele weergave ervaart van elke game. Dankzij de 8 GB 2000 MHz geheugen kan je elke textuur inladen in de hoogste kwaliteit, zodat elk detail haarscherp in beeld komt. Zoals Sapphire zegt: the heart, the beat, the game. En zo is het maar net. Info: pulse.sapphiretech.com Gemiddelde winkelprijs: € 275

Seasonic Prime Titanium fanless voeding Rust en serene stilte, dat is wat velen van ons wel kunnen gebruiken na een hectisch jaar. Geen betere basis daarvoor dan deze Seasonic PRIME 600 Titanium fanless voeding, geconstrueerd rond het meest innovatieve circuitontwerp en met de beste kwaliteit componenten. Omdat hij geen ingebouwde fan heeft, werkt hij volledig geruisloos, ideaal als je het geluid van je pc wilt elimineren. Er is geen fanloze voeding die zoveel vermogen levert als deze, en de volledig modulair bekabeling zorgt ervoor dat je hem perfect kunt inbouwen in je behuizing, zonder onwenselijke kabelwirwar. Info: www.seasonic.com Gemiddelde winkelprijs: € 210

AOC C27G1 gaming monitor De AOC C27G1 zorgt voor een overrompelende gamingervaring, dankzij zijn 1800R-gebogen scherm. Dit randloze, contrastrijke VA-paneel van 27 inch met Full HD-resolutie biedt een 144 Hz-verversingsfrequentie, 1 ms MPRT en FreeSync, waarmee hij aan alle eisen voldoet van zowel competitieve gamers en pret-gamers. Het fraai vormgegeven scherm is voorzien van een volledig ergonomische standaard en 3-zijdig randloos ontwerp. De rode accenten zorgen voor een speelse indruk, zonder te overdrijven. Aansluiten kan op elk systeem, dankzij de aanwezigheid van zowel HDMI als DisplayPort-ingangen, en de monitor beschikt over een handige kabelgeleider. Info: www.aoc.com Gemiddelde winkelprijs: € 280

# 6 / 2018

Gift Guide

Aerocool AC220 gaming stoel Ja, deze stoel verlicht je bestaan – letterlijk. Hij biedt niet alleen een aangenaam zachte, ademende faux lederen bekleding en carbon afwerking, maar de aanpasbare RGB omlijsting van de AC220 zorgt ervoor dat de cockpit van je gaming battlestation er blitser dan ooit uit komt te zien. Uiteraard heeft de AC220 alles wat je van een gaming stoel mag verwachten: volledige verstelbaarheid van hoogte, rugleuning en armleuningen, vijf soepel rollende zwenkwieltjes en natuurlijk voldoet hij aan alle veiligheidseisen en relevante keurmerken. Zo houd je het wel de nodige uurtjes vol tijdens het gamen tijdens de vakantie – en werken erna! Info: www.aerocool.com.tw Gemiddelde winkelprijs: € 350

AVM FRITZ!Powerline 1260E FRITZ!Powerline 1260E bereikt een heel nieuwe soort snelheid: met Powerline worden gegevens met tot 1200 Mbit/s via het stroomnet verdeeld. Je kunt bovendien WiFi zowel op de 2,4 GHz-band met tot 400 Mbit/s gebruiken, als op de 5 GHz-band met tot 866 Mbit/s. Zo worden je pc, televisietoestel en andere elektronica voorzien van een razendsnelle gegevensverbinding via de stroomkabel, en smartphones, notebooks en andere mobiele apparaten surfen met topspeed in het WiFi-netwerk. Dit alles zonder dat je last hebt van obstakels als muren en plafonds, want Powerline omzeilt die dankzij de stabiele stroomnetverbinding. Info: nl.avm.de Gemiddelde winkelprijs: € 150 (kit)

Foscam R2D netwerkcamera Waar je ook bent, hou je huis in de gaten via haarscherpe Full HD 1080p beelden met uitstekende kleuren. Met deze pan-tilt camera kun je ieder hoekje en gaatje in beeld krijgen! Dankzij geavanceerde ingebouwde software heeft deze camera geen last van beeldvervorming, terwijl de WDR-technologie de beeldkwaliteit optimaliseert bij een breed scala aan lichtomstandigheden. Daardoor mis je niets, zowel niet in hele lichte als hele donkere gebieden. Bovendien

beschikt de R2D over bewegingsdetectie met infraroodsensoren, dankzij welke je ook in volledige duisternis nog bruikbare beelden krijgt. Uiteraard kan je de opgenomen data op tal van plekken bewaren, zowel in de camera als in de cloud Info: www.foscam.nl Gemiddelde winkelprijs: € 140

Corsair Elgato StreamDeck De Stream Deck geeft je als streamer met 15 lcd-toetsen meer controle dan ooit over je producties. Hiermee creëer je een heuse studio-ervaring, waarmee je met een simpele druk op de knop schakelt tussen scènes, media opstart, tweets verstuur en nog veel meer. Elk van de toetsen kan je aanpassen aan je persoonlijke voorkeur met custom iconen, maar je kan uiteraard ook kiezen uit het aanbod van honderden voorgedefinieerde exemplaren. Zo krijg je op elk moment de juiste visuele feedback wanneer je een commando uitvoert. Met Stream Deck optimaliseer je zo je productieproces en kan je je richten op wat er écht toe doet: je publiek. Info: www.corsair.com Gemiddelde winkelprijs: € 150

# 6 / 2018

GIFT GUIDE

Transcend DrivePro 230 dashcam Veiligheid onderweg voor alles, zeker in de auto. Toch wordt het steeds drukker en chaotischer op de weg. Met een dashcam weet je je verzekerd van een accurate weergave, wat er ook gebeurd. De Transcend DrivePro 230 is uitgerust met een Sony Exmor sensor voor beelden met een hoge resolutie, zelfs bij weinig licht. Deze dashcam van Transcend beschikt over een GPS-ontvanger, G-sensor, Li-Polymer batterij, een handige snapshot-knop en WiFi connectiviteit. Wordt geleverd inclusief Transcend 16GB High Endurance micro SD kaart. Daar kan je veilig mee thuiskomen! Info: www.informatique.nl Gemiddelde winkelprijs: € 130

Cherry MW8 Advanced muis De MW 8 ADVANCED is het nieuwe topmodel in Cherry’s portfolio van computermuizen, met een combinatie van tijdloos design en state-of-theart technologie. De PixArt-sensor met optische beeldregistratie werkt op alle oppervlakken, inclusief glas. De MW8 ADVANCED ondersteunt zowel Bluetooth als 2,4 GHz, wat het mogelijk maakt om de muis te koppelen met twee verschillende apparaten, zoals een notebook en een desktop-PC. Over opladen hoef je je ook geen zorgen te maken: de geïntegreerde accu gaat 70 dagen op één lading mee. De muis wordt geleverd met reistasje voor gebruik onderweg. Info: www.cherry.de Gemiddelde winkelprijs: € 75

be quiet! System Power 9 voeding Een stabiele pc-ervaring begint met een goede voeding. Dat die niet duur hoeft te zijn, bewijst de System Power 9 van be quiet!. Deze is speciaal ontworpen om aan te sluiten op de eisen van de prijsbewuste pc-bouwer. Hij werkt aangenaam stil dankzij de temperatuurgestuurde ventilator, en is bovendien 80 Plus Bronze gecertificeerd. Daarmee is een efficiënte werking gegarandeerd, en verbruikt je pc dus niet meer dan nodig. Dankzij

QNAP TS-253Be NAS-apparaat De QNAP TS-253Be heeft een eenvoudig fysiek design, dat goed past in kantooren thuisomgevingen. Hij beschikt over een PCIe-poort die de mogelijkheden kan uitbreiden: een QNAP QM2-uitbreidingskaart voor M.2 SSD caching/10GbE connectiviteit en ondersteuning voor Qtier auto-tiering technologie, of een compatibele draadloze kaart om de TS-253Be als draadloos toegangspunt te gebruiken. De TS-253Be ondersteunt tevens dubbelkanaals 4K H.264/H.265 verwerking om een soepele multimedia-kijkervaring te bieden op alle aangesloten apparaten. Daarnaast is een grote keuze aan productiviteits-tools beschikbaar voor de TS-253Be om de werkefficiëntie te verbeteren voor mediamakers en creatieve professionals, waarbij tevens de multimedia-ervaring verrijkt wordt. Info: www.qnap.com Gemiddelde winkelprijs: € 389

# 6 / 2018

twee gescheiden 12V rails en tot vier pci-e connectors biedt hij voldoende power, ook voor zware systemen. Verkrijgbaar in uitvoeringen van 400 tot 700 watt. Info: www.bequiet.com Gemiddelde winkelprijs: € 50 (400W)

Gift Guide

NZXT H500 behuizing De NZXT H500 heeft het kenmerkende ontwerp van de NZXT H Series behuizingen: de volledige stalen constructie is van binnen net zo elegant als van buiten. Dat zie je terug aan het kenmerkende kabelmanagementsysteem, waarmee het bouwen en upgraden van je systeem een fluitje van een cent wordt. Met deze basis bouw je eenvoudig een krachtige desktop met tal van opties voor opslag en koeling. De H500 wordt compleet geleverd met twee Aer F* fans, en dankzij het gehard glazen zijpaneel kan je je build perfect showen. Info: www.nzxt.com Gemiddelde winkelprijs: € 80

ASUS ZenBook UX433 notebook Creativiteit. Stijl. Innovatie. Dit zijn de kwaliteiten die de elegante nieuwe ZenBook 14 kenmerken. Alles in dit overal naartoe mee te nemen meesterwerk, ‘s werelds kleinste 14 inch laptop. De ZenBook 14 is ontworpen om je de vrijheid te geven om jouw creatieve kracht te ontdekken, inclusief het adembenemende randloze NanoEdge-scherm. Je zult niet alleen de enorme interne kracht en de aandacht voor details waarderen, zoals het exclusieve ErgoLift-scharnier en het NumberPad touchpad. Ook de tijdloze schoonheid van het ontwerp, met zijn sensationele Royal Blue of Icicle Silver afwerking, versterkt door het nieuwe Rose Gold sierpaneel. De ZenBook 14 wacht op jou: ben je klaar om jouw creativiteit de vrije loop te laten? Info: www.asus.com Gemiddelde winkelprijs: € 1150

Logitech G933 Artemis Spectrum gaming headset

Logitech.jpg

Van je favoriete kersthit tot uitgebreide gamesoundtracks: de Pro-G-drivers bieden heldere en nauwkeurige hoge tonen en de rijke, diepe bas die je van eersteklas hoofdtelefoons mag verwachten. Ervaar waanzinnige 7.1-surroundsound met Dolby Surround Sound, zodat je het rondsluipen van je vijanden en signalen over speciale vaardigheden duidelijk hoort. Met één headset voor al je apparaten neem je de G933 Artemis Spectrum eenvoudig mee van je gaming-opstelling naar je console en je mobiele apparaten. U kunt zelfs uw thuisentertainment op de draadloze mixadapter met USBverbinding aansluiten en draadloos luisteren naar tv-programma’s, muziek of films zonder anderen in huis te storen. Info: www.logitech.com Gemiddelde winkelprijs: € 150

Fractal Design Meshify C behuizing Heb jij een beest van een systeem? Dan hoort die thuis in een Fractal Design Meshify C, een behuizing met ongeëvenaarde koelprestaties en een agressieve, moderne vormgeving. De hoekige, asymmetrische vormgeving van het voorpaneel van de Meshify C zorgt voor een uniek voorkomen, terwijl de mesh-structuur superieure airflow garandeert. De open ATX layout maakt het mogelijk de interne ruimte optimaal te benutten, zonder dat de luchtdoorstroming wordt onderbroken. Alle belangrijke componenten hebben hier baat bij, waardoor warmteontwikkeling nooit een probleem vormt. De Meshify C is opmerkelijk compact, terwijl hij wel net zulke grote componenten kan huisvesten als een grote tower – inclusief een keur aan koelmogelijkheden. Info: www.fractal-design.com Gemiddelde winkelprijs: € 90

# 6 / 2018

GIFT GUIDE

Gigabyte GeForce RTX 2070 WindForce videokaart Gigabyte kiest voor een koeler met drie fans, de individuele ventilators zijn dit keer echter maar 80 mm groot, waardoor de totale lengte van de videokaart beperkt blijft tot 28 centimeter. De videokaart past ‘gewoon’ in twee uitbreidingssloten. Opvallend is dat de middelste ventilator in tegengestelde richting draait vergeleken met de andere twee – dit leidt tot minder turbulentie en een hogere statische druk. De Gigabyte WindForce is onze favoriet: hij is gemiddeld wat sneller en bovendien het stilste model uit de test. Een Great Value award is zonder meer op zijn plaats. Info: Gemiddelde winkelprijs: € 539

Iiyama G-Master GB2560HSU gaming monitor Of je nu een pro-gamer bent of niet, met de 24,5 inch Red Eagle GMASTER GB2560HSU kan jij jouw gaming skills naar een nieuw niveau brengen. De Red Eagle is uitgerust met FreeSync technologie, 144hz refresh rate en een supersnelle 1ms reactietijd voor bliksemsnelle beslissingen zonder ghosting of vegen in beeld. Met de Black Tuner kan je de helderheid van de donkere gebieden op het scherm aanpassen, waardoor niets ontsnapt nog aan jouw aandacht ontsnapt! De Red Eagle heeft standaard twee ingangspoorten (HDMI en DisplayPort), luidsprekers, een hoofdtelefoonaansluiting en een 2.0 USB hub. Welke games jij ook speelt: RTS, FPS, MMO of MOBA – met de Red Eagle sta jij aan de top van de gamerketen. Info: www.iiyama.com Gemiddelde winkelprijs: € 240

SanDisk Extreme portable SSD Wachten tot je je data hebt weggeschreven is nooit fijn, en een externe SSD is daarvoor dé oplossing. Deze ‘ruggedized’ SanDisk Extreme Portable SSD levert hogesnelheid datadoorvoer, met leessnelheden van 550 MB/s. Daardoor is hij perfect om rechtstreeks op te werken, bijvoorbeeld om je hogeresolutie foto’s en video’s te bewerken. Met zijn IP55 rating is hij bestand tegen regen, morsen en stof. Hij is leverbaar met een capaciteit tot maar liefst 2 TB, ideaal voor lange photoshoots, om je complete portfolio mee te nemen, of complete back-ups van je werk. Toch is hij compact genoeg om in de palm van je hand te passen! Info: www.sandisk.nl Gemiddelde winkelprijs: € 100 (250 GB)

PC Specialist Recoil II gaming notebook Met de 17,3” Recoil II wordt de beste nog beter, aldus PC Specialist. Deze gaming notebook pur sang onderscheidt zich met de bijzonder dunne randen rondom het beeldscherm, waardoor deze laptop niet alleen compacter is, maar je je ook helemaal kunt richting op de gamewereld. Aangedreven door 8e generatie Intel Core-processors en Nvidia GeForce 10-series videokaarten biedt deze notebook absolute topprestaties in een mobiele formfactor. Met zijn mechanische toetsenbord met N-key rollover is de interactie met je laptop van topniveau, waardoor je altijd als overwinnaar tevoorschijn komt, ook in de lastigste gamesituaties. Info: www.pcspecialist.nl Gemiddelde winkelprijs: € 1198 (vanaf)

# 6 / 2018

Gift Guide

# 6 / 2018

GIFT GUIDE

be quiet! Pure Power 11 CM voeding Met een 80 Plus Gold voeding weet je je verzekerd van een bijzonder efficiënte voeding. De be quiet! Pure Power 11 CM is zo’n voeding, die extreme betrouwbaarheid combineert met de meest complete functionaliteit in zijn klasse. Of je nu een heel stil systeem aan het bouwen bent of een bestaande PC wilt opwaarderen met een écht goede voeding, of zelfs een systeem met meerdere videokaarten wilt – jouw build heeft baat bij een goede voeding als deze. De be quiet! Pure Power 11 is beschikbaar van 400 tot 700 watt met modulaire kabels, en van 300 tot 700 watt met vaste kabels. Info: www.bequiet.com Gemiddelde winkelprijs: € 59 (400W CM)

Ebode IPCam60 netwerkcamera De Ebode IPCAM60 is een IP66 gecertificeerde, waterdichte Dome IP-camera, geschikt voor binnen en buitengebruik. Eenvoudige installatie wordt ondersteund door echte P2P-technologie. De IPCAM60 is een Pan Tilt Zoom camera en heeft 3x digitale en 4x optische zoom en bewegingsdetectiemeldingen met foto’s via e-mail. Ondersteunt ook IR-cut voor dag en nachtzicht, IR afstand tot 30 meter en tweeweg

audio-functie. Gratis iOS en Android app voor het bekijken van beelden op afstand en intelligente push-berichten. Zo houdt je je bezit altijd in de gaten en weet je je verzekerd van een oogje in het zeil, waar je ook bent ter wereld. Info: www.ebode-eu.com Gemiddelde winkelprijs: € 198

Plextor M9Pe SSD Plextor’s M9PE SSD serie is speciaal bedoeld voor veeleisende pcgamers die de best mogelijke laadtijden nodig hebben. Dankzij de geavanceerde 64-laags 3D NAND chips en de exclusieve controller met PlexNitro smart cache technologie biedt de M3PE ongekende lees- en schrijfsnelheden tot 3200/2100 MB/s, waardoor laadtijden in de praktijk tot 20% beter zijn dan bij normale SATA SSD’s. De M9PeY en M9PeG varianten beschikken bovendien over een efficiënt koellichaam om ook tijdens langere gamesessies altijd stabiele prestaties te kunnen garanderen. De M9Pe is beschikbaar in drie formfactors en biedt to 1TB aan opslagcapaciteit, zodat er voor elk gebruiksdoel een geschikte versie is. Info: www.goplextor.com Gemiddelde winkelprijs: vanaf 84€

Grixx draadloze in-ear hoofdtelefoon Met de Grixx lichtgewicht bluetooth in-ear koptelefoon kun je naar al jouw favoriete muziek luisteren zonder dat je beperkt wordt door de lengte van de kabel. De verbindingskabel tussen de twee in-ears bevat een functionele toets en microfoon waarmee je moeiteloos kunt wisselen tussen het luisteren naar muziek en het beantwoorden van telefoonoproepen. Ingebouwde magneetjes zorgen dat de twee koptelefoons aan elkaar vastklikken als je de koptelefoon niet gebruikt. De koptelefoon is geschikt voor gebruik met allerlei smartphones, tablets en andere apparatuur dankzij ondersteuning voor Bluetooth 4.2. Op één acculading kan je tot vier uur van muziek genieten, terwijl je de Grixx binnen twee uur weer helemaal oplaad. De headset wordt geleverd inclusief USB-oplaadkabel en 2 additionele maten oorcaps. Info: www.grixx.eu Gemiddelde winkelprijs: € n.n.b

# 6 / 2018

RIOTORO-technologie is een stap in de richting van steeds beter bataalbare Gift Guide gaming-hardware voor de consument. De producten van RIOTORO zijn: behuizingen, voedingen, toetsenborden,muizen, LED-RGB case fans en waterkoelers. www.riotoro.com

Worldâ&#x20AC;&#x2122;s 1st Convertible PC Case

CR 400

CR 1288 TG

Bij aankoop van Riotoro producten profiteer je tijdelijk van exclusieve korting op Kaspersky Internet Security

Enigma 650W

750W

Onyx 850W

Builder Edition

650W

FULLY MODULAR, COMPLETELY SILENT, ABSOLUTELY AFFORDABLE

750W

PRACTICAL REAL-WORLD PERFORMANCE

GHOSTWRITER

500W

600W

EXCEPTIONALLY SILENT EFFICIENCY

URUZ

AUROX PRISM M

echanica

1200W

l Keyboar

CLASSIC Membrane Keyboard WHITE

boar

l Key

anica

ech ITE M

Fan Kits

Single Fans

LIGHTNING

CLASSIC BLACK

Water Cooling BIFROST 240

CROSS-X CLASSIC

CROSS-X CLEAR

SINGLE COLOR LED FAN SINGLE COLOR LED FAN ) (RED, WHITE, BLUE) (RED, WHITE, BLUE, GREEN

RIOTORO produkten zijn o.a. beschikbaar via:

QUIET STORM

RGB FAN

www.azerty.nl

CROSS-X LIGHTNING

QUIET STORM

TWO FAN KIT

THREE FAN KIT

www.reichelt.nl

# 6 / 2018

www.mycom.nl

www.hardwarewebwinkel.nl

BIFROST 120TI

www.sicomputers.nl

www.reichelt.nl

GIFT GUIDE

Gelid Phantom Black CPU-koeler De Gelid Phantom Black is een waar kunstwerkje qua koeltechnologie. De unieke combinatie van zeven geoptimaliseerde heatpipes, twee tower-koellichamen en twee stille 120mm ventilatoren met slimme PWM-aansturing zorgt voor optimale koeling én een stille werking. De koeler maken gebruik van een sandwich-design, waarbij één ventilator aan de buitenkant is gemonteerd, en de ander tussen de twee koellichamen ingeklemd zit. Optioneel is het mogelijk om aan de andere kant van de koeler nog een derde ventilator te monteren. De Phantom Black kan processors met een TDP van meer dan 200 Watt aan, waarmee de koeler zelfs de snelste CPU’s gemakkelijk in bedwang weet te houden. Info: www.gelidsolutions.com Gemiddelde winkelprijs: € 44

Razer Mamba Wireless gaming muis De Razer Mama Wireless is de ultieme muis voor gamers die niet van stoppen weten. Op een acculading kan je namelijk tot 50 uur onafgebroken gamen, waarbij je de voordelen hebt van Razer’s 5G Advanced Optical Sensor met een resolutie tot 16.000 dpi. De Mama Wireless is voorzien van Razer Mechanical Mouse Switches die precieze feedback leveren en tot wel 50 miljoen kliks meegaan. Wil je geavanceerde functies? Ook dan is de Mamba voor jou. Met zeven programmeerbare knoppen en kan je tot vijf verschillende profielen maken in de meegeleverde Synapse 3 software. Deze profielen kan je vervolgen in het onboard geheugen van de muis opslaan, zodat je ze altijd beschikbaar hebt. Info: www.razer.com Gemiddelde winkelprijs: € 99

Sharkoon Skiller SGS1 gaming stoel Op zoek naar een vette gamestoel? De SKILLER SGS1 van Sharkoon heeft een strak design en nodigt je uit om te zitten. De comfortabele gaming seat is bedekt met zwart kunstleer en valt op door de designelementen. Dankzij zijn eenvoudige elegantie past de SGS1 moeiteloos in elke speelkamer, woonkamer of kantoor, maar onderscheidt hij zich visueel van traditionele kantooren werkstoelen. Dit is dus de perfecte stoel voor jou, of je nu een professionele gamer bent, video’s bewerkt of gewoonweg een stoel nodig hebt om te chillen, we’ve got you covered. Naast de rode editie zijn er ook varianten in zwart, blauw, groen en grijs! Info: bit.ly/HWIGiftGuide Gemiddelde winkelprijs: €

Seasonic Focus Plus Gold 55W voeding De engineers van Seasonic hebben een compleet nieuwe voedingenlijn ontworpen, gebaseerd op jarenlange research. Het resultaat is de Focus+ serie, welke een modern elektronisch ontwerp combineert met uitstekende prestaties en een scherpe prijs. De FOCUS+ voedingen zijn compact en geheel modulair, waardoor ze een zeer aantrekkelijke keuze zijn. Seasonic biedt de FOCUS+ aan met Gold en Platinum efficiency ratings, waardoor ze ook op dit vlak tot de absolute top behoren. Info: www.seasonic.com Gemiddelde winkelprijs: vanaf € 90

# 6 / 2018

Gift Guide

AVM FRITZ!WLAN Repeater 1160 Meer wifi binnen enkele seconden! De FRITZ!WLAN Repeater 1160 vergroot snel en eenvoudig de reikwijdte van jouw WiFi-netwerk. Dankzij dual-band WiFi AC + N is gegevensoverdracht met tot 866 Mbit/s in het 5 GHz-netwerk en 300 Mbit/s in het 2,4 GHz-netwerk tegelijk mogelijk. De indicatie met de “WLAN”-led helpt bij een snelle en optimale positionering in het thuisnetwerk, WPA2 en WPA zorgen voor maximale veiligheid en de inrichting is kinderspel met een eenvoudige druk op de knop. Info: nl.avm.de Gemiddelde winkelprijs: € 60

ThermalTake Level 20 GT behuizing ThermalTake introduceert met trots de nieuwe behuizing in de TT Premium series, de Level 20 waarmee het merk 20 jaar aanwezigheid in de pc-industrie viert. The Leven 20 GT is ThermalTake’s nieuwe premium full tower in de Level 20 serie. De kast biedt ruimte aan E-ATX moederborden, heeft vier tempered glass panelen met een afsluitbare, scharnierende deur. Uiteraard is er gedacht aan moderen I/O-poorten zoals usb type-C

en ook een draaibaar PCI-E slot systeem en een verwijderbare shroud voor het voedingscompartiment ontbreken niet. De Level 20 GT combineert de nieuwste innovaties met een ultramodern uiterlijk, waardoor het een unieke behuizing is. Info: www.ttpremium.eu Gemiddelde winkelprijs: € 185

Toshiba Canvio Premium Voor stijl en stabiliteit, op uw bureau of onderweg, is er de Canvio Premium. Deze biedt Toshiba’s beste harde schijf-technologie en tot 3TB opslag, in een prachtige aluminium verpakking met diamant gesneden randen. Of je nu een Mac, een pc, een mobiel apparaat of een geavanceerde desktop hebt: in alle aansluitingen en compatibiliteit is voorzien. Daarmee is de Canvio Premium het perfecte cadeau voor iedereen die functie én vorm op waarde schat. Ook verkrijgbaar als Canvio Premium for Mac. Info: www.toshiba-storage.com Gemiddelde winkelprijs: € 80

Scythe Ninja 5 CPU-koeler

De vijfde generatie van Scythe’s Ninja CPU koelers biedt een aantal interessante nieuwe features. De Ninja 5 beschik over Kaze Flex 120 PWM fans die aanzienlijk stiller zijn, zonder daarbij in te boeten aan de prestaties die gebruikers van de Ninja gewend zijn. Scythe is hierin geslaagd door twee fans in push-pull configuratie te monteren, met een draaisnelheid van slechts 800 rpm. De award-winnende Kaze Flex fans gebruiken sealed precision fluid dynamic bearings, goed voor een levensduur van 120.000 uur. Het koelbloek is ontworpen met maximale compatibiliteit in het achterhoofd, waardoor de koeler zelfs geschikt is voor LGA 2066 moederborden met 8 geheugenslots. De hoge kwaliteit van de koeler wordt onderstreept door het gebruik van zes verknikkelde koperen heatpipes, een vernikkelde koperen baseplate en een zwart geanodiseerde bovenkant. Het derde generatie Hyper Precistion Mounting System (H.P.M.S.) maakt montage veel eenvoudiger en garandeert compatibiliteit met een groot aantal Intel en AMD sockets. Info: www.scythe-eu.com Gemiddelde winkelprijs: € 55

# 6 / 2018

GIFT GUIDE

Trust Rexx gaming muis De GXT 144 Rexx gamingmuis verandert gaming voorgoed. Deze verticale, ergonomisch muis brengt je onderarm en pols in een natuurlijke positie. Hierdoor komen de spieren in je hand, pols en arm tot rust en wordt overbelasting tijdens lange gamingsessies voorkomen. Dankzij de perfecte grip heb je je tegenstanders in het spel volledig onder de duim! Sluit de muis aan en je kan gebruikmaken van een hoogwaardige optische gamingsensor met een dpi tot wel 10.000. Met

de geavanceerde software kun je de 6 programmeerbare knoppen aanpassen. Ontwerp de macro’s en wijs de knoppen aan acties toe, zodat je kostbare in-game tijd bespaart en je je reactiesnelheid verhoogt. Met de meegeleverde software kun je de RGB-ledverlichting van de Rexx volledig matchen met je andere gaming accessoires. Info: www.trust.com Gemiddelde winkelprijs: € 39

Ultimate Ears Megaboom 3 Met de nieuwe Ultimate Ears MEGABOOM 3 kun je waar je ook bent alle kerstsongs uit de speakers laten knallen. Deze draagbare, waterbestendige Bluetooth-speaker heeft een prachtig uitgebalanceerde, 360-graden-audio waarmee je muziek exact hoort zoals de artiest het heeft bedoeld. Of je nu op een kerstborrel of bij een chic kerstdiner bent, jij valt op met deze kleurrijke, draagbare en duurzame speaker. Tot en met 31 december ontvang je bij aanschaf van de speakers een gratis Ultimate Ears POWER UP charging dock. Deze wordt normaliter apart verkocht. Met de dock laad je de speakers eenvoudig draadloos op, waarbij de speakers rechtop blijven staan voor de perfecte geluidsbeleving. Info: www.ultimateears.com Gemiddelde winkelprijs: € 199

Corsair K70 RGB MK II gaming toetsenbord Het K70 RGB MK.2 Low Profile Rapidfire mechanische gaming toetsenboard bevat de nieuwe Cherry MX Speed Low Profile RGB switches die het comfort van low-profile, low-travel toetsen combineren met de prestaties van mechanische switches. Door het nieuwe slim-line design is de K70 slechts 29 mm hoog waardoor hij naadloos op elke moderne desktop past, terwijl het geanodiseerd aluminium frame voor de duurzaamheid zorgt die fanatieke gamers mogen verachten. De verlichting van de toetsen is dankzij het low-profile design helderder dan ooit tevoren, en met de krachtige iCUE software kan je lichteffecten synchroniseren tussen meerdere iCUE apparaten. De K70 RGB MK.2 Low Profile Rapidfire is bovendien voorzien van vele extra’s waaronder multimediatoetsen, verwisselbare FPS en MOBA toetsen en een verwisselbare soft-touch polssteun. Info: www.corsair.com Gemiddelde winkelprijs: € 179

# 6 / 2018

Gift Guide

# 6 / 2018 Intel, the Intel Logo, Intel Inside, Intel Core, and Core Inside are trademarks of Intel Corporation or its subsidiaries in the U.S. and/or other countries.

ACTUEEL

Vooruitblik op de componentenmarkt in 2019

Strijd der titanen 2018 was een bewogen jaar als het op hardware, en specifiek componenten aankomt. De concurrentie tussen de processorfabrikanten AMD en Intel nam enkel toe en Nvidia’s Turinggeneratie bleek een vernieuwende kijk op hoe games moeten worden gerenderd. Komend jaar lijkt eveneens het nodige vuurwerk te gaan brengen. Wij zochten uit wat je kan verwachten.

ieuwe chips die efficiënter werken en op hogere kloksnelheden draaien zijn al jarenlang een zekere zaak in de halfgeleiderindustrie. Dankzij de verbeteringen van productieprocede’s beschikken wij als hardwareliefhebbers telkens weer over snellere processors en videokaarten, die bovendien steeds slimmer met energie omspringen. 2019 zal wat dat betreft een belangrijker jaar worden dan 2018 was. Hoewel we van 16 en 14 nanometer overgestapt zijn naar iets dat ‘12’ nanometer heet, gaat het hier feitelijk over een procesoptimalisatie vergezeld van een dosis marketing. Gelogen zijn de verbeteringen meestal niet, maar een echte volgende stap zal gezet worden met een die shrink naar 7 nanometer. Eén van de eerste bedrijven die hier al gebruik van maakt is Apple, dat het proces toepast voor de A12-soc die in de nieuwste

Reinoud Dik

iPhones zit. Voor desktopgebruikers in de consumentenmarkt blijft het echter iets langer wachten. De overstap naar 7 nanometer biedt een aantal evidente voordelen. Zo kunnen de FinFET transistors hun werk op het kleinere productieprocedé een stuk efficiënter doen. Ook kunnen de chips kleiner worden gemaakt, wat de productiekosten verlaagt. Daarbij moet overigens wel gelijk worden opgemerkt dat de benodigde initiële investeringen voor 7 nm wel significant groter zijn dan bij de vorige productieprocedés het geval was. Eén partij die in 2019 niet meer mee zal doen in de race om het nieuwste en kleinste productieprocedé is Global Foundries. Na een lang ontwikkelingstraject heeft deze fabrikant besloten om het roer om te gooien en zich meer te gaan richten op de markt voor custom ontwerpen. De concurrentieslag met TSMC en Samsung werd

n AMD lijkt vooralsnog prima op schema te liggen met zijn plannen voor Zen 2.

# 6 / 2018

steeds moeilijker vol te houden en de vereiste investeringen voor een rendabel 7 nm-proces zouden niet op brengen zijn. Daarmee blijven er steeds minder partijen over die nog chips op het allernieuwste procedé kunnen maken, nog afgezien van Intels moeizame stap naar 10 nm.

Processors

Nu de Ryzen 2000-serie en de Coffee Lake R’s voor consumenten meer rekenkracht op mainstream platformen bieden dan ooit tevoren, is het verleidelijk om te denken dat er voorlopig wel weer genoeg power op AM4 en socket 1151 is. AMD en Intel denken hier uiteraard anders over, al is het alleen maar om te blijven concurreren in deze markt. De race om het grootste aantal cores van 2018 zal zich daarom ook in 2019 blijven voortzetten. Dat betekent vooral voor het high end desktop-segment meer cores; een

Geheugen

n AMD toont met de I/O-die op de Epyc ‘Rome’ processor een nieuwe manier om processoronderdelen met elkaar te verbinden.

ontwikkeling die de Threadrippers en Skylake-X processors in 2018 al hebben doorgemaakt. AMD kwam met de Ryzen Threadripper 2990WX op 32 cores en 64 threads uit, en de i9 7980XE en 9980XE tellen elk 18 cores en 36 threads. In 2019 zal vanuit AMD een nieuwe processor komen met maar liefst 64 cores en 128 threads. Deze cpu lijkt voorbestemd te zijn voor de Epyc-lijn waarmee AMD de servermarkt bedient, en gaat op dit moment door het leven onder de codenaam ‘Rome’. Het bijzondere aan AMD’s aankomende generatie Ryzen, Threadripper en Epycprocessors is dat de indeling van de aan elkaar gekoppelde chips op de schop is genomen. Om een nog groter aantal cores mogelijk te maken, waartussen de latency consistent kan blijven, zal de fabrikant bij de komende generatie een zogenaamde ‘I/O die’ gebruiken. Deze chip is als het ware een rotonde waarover het verkeer van en naar de overige onderdelen reist. De i/o die is als onderdeel van een aankomende Epyc-processor al getoond op het Next Horizon evenement, waarbij te zien was dat toekomstige processors dankzij deze oplossing nóg modulairder opgebouwd kunnen worden. De cpu core complexen (ccx’en) waar de daadwerkelijke rekenkernen van AMD’s processors in zitten, worden ook wel ‘chiplets’ genoemd en zijn rondom de i/o die te plaatsen. Naar verwachting zal AMD er voor kiezen om de nieuwe generatie ccx’en op basis van Zen 2 op 7 nanometer te produceren, maar zal de i/o die zelf nog op 14 nanometer worden gebakken bij Global Foundries en de geheugencontroller bevatten. Het lijkt erop dat dit wordt gedaan om de yields hoog te houden aangezien de i/o-chip een aanzienlijk

formaat heeft. Een ander voordeel is dat AMD zo kan voldoen aan de Wafer Supply Agreement, een overeenkomst die AMD verplicht om een minimum aantal wafers af te nemen bij deze foundry. En dit grote formaat is volgens de geruchten weer het gevolg van de keuze om het L3 cachegeheugen in deze chip op te nemen, wat de prestaties zou moeten verbeteren en vooral de latency van het cachegeheugen uitlezen zou moeten verlagen. AMD is echter niet de enige die met meer cores op de proppen komt, want ook Intel is volgens geruchten begonnen met het bij elkaar ‘plakken’ van cores, ondanks dat het bedrijf eerder nog kritiek uitte op deze methode. Bij Intel zou de methode tot nu toe bekend zijn als Multi-Chip Package, maar het is nog onbekend in hoeverre deze methode verschilt van AMD’s Infinity Fabric. De nieuwe datacenter-processor van Intel zal waarschijnlijk Cascade Lake SP als codenaam meekrijgen, en naar het schijnt over 48 cores en 96 threads beschikken. Bovendien zouden er twee processors in een ‘dual socket’ systeem gecombineerd kunnen worden, zoals wel vaker gebeurt in dit segment. Daarmee zou het totaal uitkomen op een indrukwekkende 96 cores en 192 threads. Een groot vraagteken bij dergelijke aantallen zit dan uiteraard in de kloksnelheden en het tdp. Met name het tdp van Cascade Lake SP zal een belangrijke specificatie worden waar de technologische vooruitgang van Intel aan valt af te lezen. De geruchten gaan dat deze processor nog altijd op het 14nm++ procedé gemaakt zal worden omdat het bedrijf zijn 10 nm-proces niet goed op de rails heeft gekregen. Dat zal de verkrijgbaarheid van de nieuwe chips niet ten goede komen, en we hebben in # 6 / 2018

de tweede helft van 2018 al een schaarste zien ontstaan die in elk segment van Intels portfolio de prijs deed opdrijven. Mocht het de blauwe cpu-fabrikant toch nog lukken om 10 nm te realiseren in 2019, dan zal de druk op de 14 nm productieband ook afnemen. De eerste resultaten van de nieuwe serverprocessors van zowel AMD als Intel op elk een dual socket systeem laten Cinebench-scores zien die erg dicht bij elkaar in de buurt komen, met dien verstande dat AMD in dit geval over 256 threads beschikt en Intel op 192 threads uitkomt. Hoewel deze gelekte scores uiteraard met een flinke korrel zout genomen moeten worden, kan een deel van deze uitkomsten verklaard worden door de hogere kloksnelheid van de Intel chips. Die zou namelijk 2,5 GHz bedragen voor de Cascade Lake SP, terwijl de Epyc Rome in het gelekte screenshot op 1,8 GHz gespecifieerd staat. Ongetwijfeld betreft het in beide gevallen nog een engineering sample, waarmee uiteindelijke kloksnelheden nog niet vastliggen. Voor de consumentenmarkt zijn de ogen met name gericht op Zen 2, dat de basis zal vormen voor de Ryzen 3000-serie processors. Deze zouden volgens de belofte van AMD nog steeds op moederborden met de AM4-socket te gebruiken moeten zijn. Als we de geruchten tot nu toe mogen geloven zal de ipc (instructies per klok) verhoogd zijn tot een niveau dat Intels Coffee Lake voorbij gaat. Als AMD daarbij de kloksnelheden van deze tweede generatie Zen op 7 nm ook nog weet op te voeren, zal Intel alleen nog maar verder onder druk komen te staan.

Grafische kaarten

Terwijl we bij processors een markt zien met sterk toegenomen concurrentie, liggen de zaken bij videokaarten momenteel nog een stuk anders. Voor de consumentenmarkt is Nvidia nog altijd de grote marktleider en staat het met de prestaties van zijn RTX 2080 Ti vlaggenschip op eenzame hoogte. Wie echter denkt dat de groene gigant in 2019 geen nieuwe producten meer heeft om aan te kondigen, kan best wel eens bedrogen uitkomen. Het 7 nanometer productieprocedé zal in de loop van 2019 ook beschikbaar komen voor de fabrikanten van grafische chips. Nvidia zal hier naar verwachting ook graag gebruik van maken, al is het maar om van de enorme Turing-chips op 12 nm kleinere en efficiëntere versies te maken. Voor de massa zal een opvolger van de populaire GTX 1060 echter spannender nieuws zijn. Of er in dat geval aanzienlijke wijzigingen zullen plaatsvinden in Nvidia’s architectuur is nog wel afwachten. Juist 19

ACTUEEL

n Nvidia heeft met Turing veel architecturale verbeteringen toegepast, maar het 7 nm-proces was nog niet gereed waardoor de chips op 12nm zijn gemaakt.

met de stap van Pascal naar Turing zijn er, afgezien van de toevoeging van RTen Tensor-cores, diverse verbeteringen doorgevoerd in de Streaming Multiprocessors om efficiënter te werken en meer prestaties te leveren. Het is onwaarschijnlijk dat Nvidia direct weer een dergelijke hoeveelheid verbeteringen kan bieden nadat het zoveel uit de kast heeft getrokken voor Turing. Wel zal het bedrijf de nadruk blijven leggen op ray tracing en alle bijbehorende visuele verbeteringen. Nvidia heeft zijn zinnen gezet op RTX, en in 2019 moet blijken of deze technologie echt zal aanslaan onder het gros van de pc-gamers. In 2018 is dat niet echt gelukt, voornamelijk vanwege de enorme impact die RTX in Battlefield V heeft op de prestaties. De Turing-kaarten haalden in dat spel met de traditionele rasterization-techniek behoorlijk indrukwekkende framerates, maar met RTX ingeschakeld zakten de framerates behoorlijk in. Echt veel heeft Nvidia ook weer niet te vrezen, omdat er vanuit het andere kamp vooralsnog geen geluiden zijn dat ray tracing snel toegepast kan worden. Bovendien zal zoals het er nu naar uit ziet geen high end videokaart van AMD uitkomen die een gevaar vormt voor de RTX 2080 en 2080 Ti. De volgende gpu-architectuur van AMD zou de codenaam Navi hebben meegekregen, en primair als grafische

chip voor de Playstation 5 en volgende Xbox zijn ontwikkeld. Wat dat betreft zien we dus een herhaling van de Polaris-architectuur die voor de Playstation 4 Pro en Xbox One X is gemaakt, en vervolgens ook op de RX 480 zijn intrede deed. De strategie van AMD om zich met Navi in eerste instantie op het mainstream segment te richten is - net als bij Polaris het geval was - een keuze om zekerheid te bewerkstelligen en geld in het laatje te brengen. Het financiële aspect zal dankzij het succes dat Zen de fabrikant heeft gebracht voor Navi iets minder zwaar meewegen dan bij Polaris. Toch is ook nu de keuze gemaakt om de prioriteit bij grafische rekenkracht voor het middensegment te leggen, om daarmee de markt van consoles in handen te blijven houden. Het voordeel dat AMD nu heeft is dat het zijn gpu’s in een enkele chip aan veel sterkere processorcores kan koppelen dan bij de weinig indrukwekkende Jaguar-cores van de afgelopen twee generaties consoles het geval was. Van Navi is tot dusver bekend dat deze zowel met gddr6- als hbm2geheugen overweg kan. Daarnaast zorgt het verschijnen van Navi in de nieuwe consoles er net als bij Polaris voor dat nieuwe games primair worden ontwikkeld voor AMD’s grafische architectuur. Hoe erg je hier als pc-gamer ook van kunt balen, feit blijft dat verreweg

n Navi zal op 7 nm gemaakt worden en naar verwachting in 2019 uitkomen. 20

# 6 / 2018

de meeste games vandaag de dag zijn ontworpen voor de consoles. Een voordeel hierbij is wel dat consoles tegenwoordig ook over processors met de x86-64 instructieset beschikken, waardoor de rampzalige pc-ports grotendeels tot het verleden behoren. De keuze van AMD om voor een betaalbare gpu te kiezen die in de komende consoles gebruikt wordt, betekent niet dat het bedrijf helemaal geen high-end videokaarten meer gaat uitbrengen. De geruchten gaan dat ondertussen een snellere en meer uit de kluiten gewassen Navi-chip in ontwikkeling is. Deze zou later worden uitgebracht, waarbij het ook niet zeker is of dit nog in 2019 zal plaatsvinden. Wat betreft het gehele landschap van videokaarten zien we dat als we 2019 binnenstappen er inmiddels een goed fundament van low-level api’s klaarligt. In 2018 heeft DirectX 12 slechts mondjesmaat adoptie gezien van ontwikkelaars, maar in enkele gevallen werd de prestatiewinst wel duidelijk – overtuigend voorop staat daarbij het spel Shadow of the Tomb Raider. De Vulkan-api heeft ook een belangrijke groei doorgemaakt naar versie 1.1, waarbij belangrijke extensies zijn opgenomen als integraal onderdeel van de api. Ook is de documentatie en het aantal beschikbare assisterende tools voor Vulkan gegroeid, wat het voor ontwikkelaars makkelijker en aantrekkelijker maakt om zich te verdiepen in de api.

Conclusie

In de aanloop naar 2019 valt er genoeg te speculeren over de ontwikkeling van hardware. Dat het productieprocedé op 7 nanometer flinke verbeteringen met zich mee zal brengen staat haast wel vast. We durven onze hand ook wel in het vuur te steken voor de stelling dat de race om het aantal cores zal blijven voortduren. Voor de consumentenmarkt is dit relatief oninteressant, maar de servermarkt maakt momenteel een stroomversnelling mee – zowel wat betreft cpu’s als gpu’s. Consumenten kunnen zich wel verheugen op snellere processors en videokaarten. Vooral het middensegment van gpu’s zal in 2019 naar een hoger niveau getild worden, nadat dit eind 2018 juist is blijven liggen ten opzichte van de high end videokaarten. Ook gaan we meer cpu-cores zien op de mainstream platformen, waarvan nog steeds de vraag blijft hoeveel meerwaarde je daar als gemiddelde consument of gamer aan hebt. Hoe de ontwikkelingen precies zullen gaan is uiteraard afwachten, maar het is wel des te meer reden om Hardware.Info goed in de gaten de houden voor de laatste nieuwtjes en reviews! K

TEST

Moederborden

Gigabyte Z390 Aorus Xtreme review

RADICAAL Z390 Intels recent geïntroduceerde Z390 chipset vormde als vanouds de basis voor een bescheiden stortvloed aan nieuwe moederborden, maar in elk geval één daarvan sprong er voldoende uit dat we hem hier apart bespreken: de Gigabyte Z390 Aorus Xtreme.

Gigabyte’s nieuwe topmodel is om meerdere redenen bijzonder, niet in de laatste plaats omdat dit de eerste keer is dat het merk zo nadrukkelijk een rol opeist in het segment van ultieme, extreme moederborden voor Intels socket 1151-platform, met bovendien uitgesproken succes.

EEN BESTE BASIS

Zeker bij het ontwerpen van een bijna 600 euro (!) kostend extreem moederbord, begin je met het leggen van een goede basis. Dat begint al bij de zeer uitgebreide stroomvoorziening, die bestaat uit acht verdubbelde fasen aangestuurd door een IR35201-controller voor de Vcore en nog eens twee losse fasen voor het socgedeelte van de processor (onder meer de igpu). Nu klinken die specificaties indrukwekkend en zien de toegepaste koelblokken er eveneens serieus uit, maar het resultaat is wat telt, en de uitkomst van onze VRMtest spreekt boekdelen: we maten na twintig minuten belasting een maximale temperatuur van 46 graden, met afstand de laagste temperatuur uit de test. Het is bijna alsof de VRM-componenten niet eens merkten dat we de naar 5 GHz overgeklokte Intel Core i9 9900K vol belastten!

KAF VAN HET KOREN

Wat onderscheidt een extreem moederbord als de Z390 Aorus Xtreme nou van goedkopere borden met de Intel Z390chipset, die je al vanaf zo’n 150 euro in huis haalt? Dat doet het bovenal door de keuze voor de best mogelijke implementatie van elk onderdeel van het bord. De Realtek ALC1220-codec voor audio is in het highend segment standaard, maar Gigabyte

ULTIMATE

Tomas Hochstenbach & Hasan Konuksever voegt daar op dit model een ESS Sabre-dac en audioversterkers van Texas Instruments aan toe – de combinatie van het geheel leidt tot het hoogste dynamisch bereik van alle geteste Z390-moederborden. Een ander voorbeeld is de netwerkvoorziening. Je hebt niet alleen de beschikking over twee netwerkpoorten, maar één van de twee is zelfs gekoppeld aan een Aquantia AQC111-controller die snelheden tot 10 Gbit ondersteunt. Het aantal routers met zo’n snelle bedrade verbinding is op dit moment nog op één hand te tellen, maar je kunt hem in ieder geval al gebruiken voor een snelle point-to-point verbinding. Ook voor de wifi heeft Gigabyte de modernste chip gekozen: de Intel Wireless-AC 9560 maakt snelheden tot 1730 Mbit/s mogelijk en ondersteunt bovendien bluetooth 5.0. Nu is de enorme hoeveelheid snelle usb-poorten (achterop zes keer ‘echte’ usb 3.1, dus gen2) niet heel uitzonderlijk in dit segment, maar dat twee daarvan ook nog eens ondersteuning bieden voor thunderbolt 3, is dat zeker wel. Deze interface is met zijn bandbreedte van 40 Gbit/s nog eens vier keer zo snel als usb 3.1. Bovendien ondersteunen deze poorten displayport 1.2 voor het aansluiten van monitoren en usbpd voor het snel opladen van bijvoorbeeld je telefoon.

printplaatje dat je aansluit op het bord en allerlei knopjes bevat om direct overklokinstellingen aan te passen. Bovendien zitten er gelijk zes fanheaders, power/reset-knoppen, een sloot voltagemeetpunten en een clearcmos button op.

EXTRA’S

CONCLUSIE

Met top-notch componenten en de meest luxe controllers heb je een high-end moederbord, maar de stap naar echt extreem wordt gezet door alle kleine extraatjes die niet per se heel veel functionaliteit toevoegen, maar het leven wel een stukje makkelijker maken. Bij de Z390 Aorus Xtreme krijg je bijvoorbeeld het OC Touch Panel, een # 6 / 2018

Zijn de standaard acht fanheaders, twee rgb-headers en twee addressable rgb-aansluitingen niet genoeg? Voor dat scenario levert Gigabyte de zogenaamde Aorus RGB Fan Commander mee: een kastje dat acht fanheaders en acht van beide typen rgb-headers toevoegt. Die kun je vervolgens weer allemaal aansturen via de software. Dat die niet zo gepolijst is als bij andere fabrikanten, wat overigens ook opgaat voor de bios, is wellicht de enige smet op het blazoen van de Z390 Aorus Xtreme.

De Gigabyte Z390 Aorus Xtreme doet zijn naam eer aan, en we belonen de uitstekende functionaliteit en prestaties dan ook met een Ultimate Product award. In onze uitgebreide vergelijkende test van Z390 moederborden op onze website kan je hem in de context van dit marksegment terugzien. Dat artikel vind je via WebID 1687. K

WebID 1687

PRAKTIJK TEST

20 videokaarten met RTX 20x0 GPU getest

Turing toernooi

Nvidia bracht met de Turing gpu niet alleen een nieuwe stap in prestaties naar de markt, maar ook een (voor games) geheel nieuwe renderingtechniek: ray tracing. Wel hebben kaarten met deze gpu een stevige prijs. Des te belangrijker om de juiste te kiezen: Hardware. Info testte er 20!

e nieuwe generatie gpu’s, geïntroduceerd in september van dit jaar, maakte voldoende discussie los omtrent zowel de prestatiewinst ten opzichte van de vorige serie, als over nut en noodzaak van technologieën dan wel marketing zoals RTX en DLSS. Het laatste woord over geen van die zaken zal de komende tijd gezegd zijn, maar één ding staat als een paal boven water: sinds lange tijd valt er weer wat nieuws te kiezen op het gebied van videokaarten, dus hoog tijd voor ons om uit te zoeken welke fabrikanten de beste GeForce RTX-implementaties bieden!

Videokaarten en voorraden In dit artikel krijg je een overzicht van de door ons geteste RTX-videokaarten die we hebben ontvangen van Asus, EVGA, Gigabyte, MSI en natuurlijk de Founders Editions die Nvidia zelf verkoopt. Op de komende pagina’s nemen we eerst de videokaarten door, waarna we de resultaten van de door ons uitgevoerde tests bespreken. Hoewel we voor alle videokaarten van deze vergelijking prijzen beschikbaar hebben, houdt de voorraad op moment van schrijven bij de meeste uitvoeringen niet over. Videokaarten op basis van de TU102-gpu (RTX 2080 Ti) zijn bijna nergens op voorraad, en hoewel het kleinere broertje, de TU104 (RTX 2080), beter verkrijgbaar is, zijn ook hier de voorraden betrekkelijk beperkt. Het is daarmee nog niet zo makkelijk om een

n De Asus RTX 2080 Ti Strix OC 22

RTX op de kop te tikken als een videokaart van de vorige generatie. Dat heeft ook zijn weerslag op de prijzen, iets om rekening mee te houden.

Asus Strix OC en Dual Van Asus hebben we vier videokaarten ontvangen: driemaal een Strix OC in de vorm van een RTX 2080 Ti, 2080 en 2070, en een Dual op basis van een RTX 2080. De Strix-modellen lijken in eerste instantie erg veel op de GTX 1080 Ti-Strix, maar als je er wat langer naar kijkt, worden de verschillen zichtbaar. De Strix OC op basis van de RTX is wat dikker geworden: 2,7 slots om precies te zijn. Samen met een kleine toename in de hoogte zorgt dit ervoor dat de nieuwe Strix’en een 20% groter koeloppervlak hebben. Om de warmte daarvan af te voeren, zijn er drie ventilators aanwezig met een aangepast ontwerp. De rotors zijn dichtgemaakt aan de uiteinden van de ventilatorbladen, waardoor er een ring rondom de buitenkant van de ventilator zit. Volgens Asus helpt dit de geluidsproductie te beperken en de lucht efficiënter tussen de koelvinnen door te duwen. In het midden van de ventilators is een sleeve bearing gebruikt, een luxe aanduiding voor een vloeistoflager. Volgens Asus produceert deze minder bijgeluiden dan een kogellager, maar dat type heeft doorgaans wel een langere levensduur. De RTX 2080 Strix OC heeft grotendeels hetzelfde uiterlijk als zijn grotere 2080 Ti-broer; de koeler geheel identiek. Het custom pcb steekt uiteraard iets anders in elkaar, met een TU104-gpu in plaats van de grotere TU102-chip die we op de RTX 2080 Ti tegenkomen. Ook heeft Asus zijn RTX 2080 Strix OC uitgerust met een iets meer bescheiden stroomvoorziening: in plaats van de 16+3 fasen vrm van de 2080 Ti zien we op de 2080 Strix OC # 6 / 2018

Reinoud Dik & Joost Verhelst

een 10+2-fasige opstelling. Aangezien het energieverbruik van de RTX 2080 lager is dan dat van de 2080 Ti, lijkt dit een voor de hand liggende maatregel. Op beide videokaarten komen we twee 4-pins pwm-headers en een rgb-aansluiting tegen. Met die connectors kun je extra casefans of een rgb-ledstrip aansluiten op je videokaart; de koeling van de fans wordt dan door de videokaart bestuurd, de verlichting kan je middels de Asus Aura-software bedienen. Vermeldenswaard ten slotte is dat Asus kiest voor een twweede hdmi-poort, ten koste van een displayport-uitgang, waar andere fabrikanten bij een enkele hdmi-connector blijven. De RTX 2080 en 2080 Ti Strix OC kosten gemiddeld respectievelijk 1049 en 1453 euro. De RTX 2070 Strix OC kost gemiddeld 730 euro. Dan is er ook nog de RTX 2080 Dual, die zoals de naam al doet vermoeden, twee ventilators heeft. De twee fans hebben niet de gesloten buitenrand die we bij de Strix’en wel hebben gezien, maar in plaats daarvan zijn de Wing-blades gebruikt die we op de vorige generatie kaarten veel vaker tegenkwamen. Zoals we gewend zijn van deze koelvoorziening stoppen de ventilators met draaien als de gpu-temperatuur 55 graden of lager bedraagt. De Dual is net als de Strix 2,7 slots dik en heeft een metalen backplate, waarop een zwart-wit diagonaal patroon is aangebracht. Deze backplate is wel wat meer gesloten dan op de Strix-versie. Of dit voor de koeling uitmaakt, moet nog gaan blijken, maar het geeft de Dual van de bovenkant wel een andere aanblik. Verder valt op dat de Dual een 6- en 8-pins peg-aansluiting heeft, waar de Strix met dezelfde gpu op tweemaal 8-pins uitkomt. Asus vermeldt trots dat ook de Dual onderdeel uitmaakt van het 144-uur validatieprogramma van de fabrikant. Daarin wordt elke videokaart die van de band afrolt getest in een reeks moderne games en benchmarks om de

Videokaarten

n Asus RTX 2080 Dual OC

stabiliteit te kunnen garanderen. De Asus RTX 2080 Dual kost gemiddeld 898 euro.

EVGA FTW Ultra Gaming EVGA voorzag ons van een enkele videokaart, de RTX 2080 TI FTW3 Ultra Gaming. Deze hele mond vol is het topmodel van de fabrikant, die op de TU102-gpu een koeler van behoorlijke omvang plaatst. De i/o-kant beslaat al drie slots (hoewel de kaart zelf 2,75 slots dik is), en de lengte komt uit op een volle 30 centimeter. Binnen deze afmetingen heeft EVGA een triple fan-opstelling gemaakt, waarbij de 92mm-ventilators gebruik maken van het zogenaamde hydro dynamic bearing, volgens EVGA voor het eerst op een videokaart toegepast. Dit type lager is zeer vergelijkbaar met de fluid dynamic bearing, de naam is enkel gekozen vanwege patenten. De iCX2-koeler is volgens de fabrikant tot 14 procent koeler en 19 procent stiller dan zijn voorganger, wat mede mogelijk moet zijn door bovengemiddeld nauwkeurige temperatuurmonitoring. Qua uiterlijk maakt EVGA met de RTX 2080 TI FTW3 Ultra Gaming een opvallende nieuwe stap, want de shroud over het koelblok heen is doorzichtig, en de ventilators hebben aan de bovenkant kleine uitstulpingen in de vorm van het EVGA-logo. Van een afstand oogt het alsof er een lading waterdruppels op de fans ligt. Het uiterlijk is verder aan te passen door meegeleverde covers over de shroud te plaatsen. Over smaak valt uiteraard niet te twisten, maar duidelijk wordt wel dat EVGA zich probeert te onderscheiden. Verder valt op dat de kaart een biosswitch heeft (OC en normal mode), een fan-connector en een rgb-connector aan de achterkant. De NVLink-connector is dan weer vrij bescheiden weggewerkt met een simpel dopje, en ook de tweemaal 8-pins connector doet niet direct vermoeden dat we hier met een dergelijke high end videokaart te maken hebben.

De meest luxe videokaart die Gigabyte ons leverde is de Aorus RTX 2080 Xtreme. De drie 100mm Windforce-ventilators daarop zijn aan de buitenrand voorzien van ledverlichting. Wanneer deze draaien, vallen de resulterende lichteffecten veel meer op dan die van de meeste rgb-verlichting die we tot nu toe hebben gezien. De rgb-verlichting zit bovendien ook op de zijkant en op de achterkant van de kaart, waar het Aorus-logo door de backplate heen schijnt. De stroomvoorziening van de Xtreme bestaat uit 14 fasen, waarvan er 12 beschikbaar zijn voor de gpu zelf. De fabrikant meldt dat daarop een kloksnelheid tot 1890 MHz behaald kan worden. Het geheugen komt daarbij op een effectieve snelheid van 14140 MT/s uit, wat voor een bandbreedte van 448 GB per seconde zorgt. De kaart krijgt zijn prik middels twee 8-pins connectors. Bijzonder zijn de video-aansluitingen: drie keer hdmi, drie keer displayport én usb-c – deze zijn niet volledig willekeurig te gebruiken, maar het merk biedt zo beduidend meer flexibiliteit voor liefhebbers van veel beeldschermen. De Gigabyte Aorus RTX 2080 Xtreme kost gemiddeld 937 euro. Onder de Aorus Xtreme gepositioneerd vinden we de Gaming OC-modellen, die wij in de vorm van een RTX 2080 Ti, 2080 en 2070 hebben getest. Deze videokaarten hebben naast een iets lager prijskaartje dan de Aorus Xtreme-varianten ook iets mindere specificaties. De Gaming OC-kaarten krijgen frisse lucht van een Windforce 3X-koeler, die bestaat uit drie 82mm-ventilators en, afhankelijk van het model, voorzien is van 4 tot 6 koperen heatpipes. Aan de fans valt op dat het middelste exemplaar in tegenovergestelde richting draait. Volgens de fabrikant draagt dit bij aan een betere airflow. De geheugenchips en de vrm worden gekoeld middels een extra metalen plaat. Achterop is een zwartkleurige backplate geplaatst. Voor de rgb-liefhebber heeft Gigabyte ook op dit model wat te bieden, want het Gigabytelogo bovenop is voorzien van leds waarvan je de verlichting kunt aanpassen met de RGB Fusionsoftware van de fabrikant. Deze verlichting is relatief

Gigabyte Aorus Xtreme, Windforce en Gaming OC Gigabyte stuurde maar liefst zes videokaarten op: de RTX 2080 Ti, 2080 en 2070 Gaming OC, de Aorus RTX 2080 en 2070 Xtreme en de RTX 2070 Windforce.

n Asus RTX 2070 Strix OC

# 6 / 2018

n De RTX 2080 Ti FTW3 Ultra Gaming van

EVGA

bescheiden in vergelijking met die van andere kaarten – helemaal vergeleken met de hiervoor besproken Aorus RTX 2080 Xtreme. Met een lengte van tussen de 28 en 29 centimeter zijn de RTX Gaming OC’s zeker niet de langste videokaarten van de RTX-generatie. Tevens steken ze maar een beetje – zelfs de 2080 Ti - uit boven de twee slots dikte. Toch blokkeren ze wel het derde slot daar direct onder; alleen bij de 2070-versie is dat niet zo. De prijs van de RTX 2080 Ti Gaming OC van Gigabyte komt uit op gemiddeld 1299 euro, voor de 2080 Gaming OC is dat 869 euro en de 2070 Gaming OC gaat momenteel voor 622 euro over de toonbank.

MSI Gaming X Trio, Gaming Z, Ventus en Duke OC Van MSI ontvingen wij zeven RTX-kaarten in vier varianten. De meest luxe lijn is de Gaming X Trio, waarvan een RTX 2080 en RTX 2080 Ti onze kant op kwam. MSI maakt met deze high end 2080 en 2080 Ti gebruik van een custom pcb. Dat we van doen hebben met een luxe model blijkt al direct uit de afmetingen van het Ti-model: de kaart is met 32,7 centimeter bijna zes (!) centimeter langer dan de Founders Edition. Ook in de breedte doet MSI er een schep bovenop: 14 centimeter tegenover 10 centimeter bij de RTX 2080 Ti FE. Wie een smalle kast heeft, zal er goed aan doen om de beschikbare ruimte op te meten alvorens deze reus te bestellen. Mocht het daartoe komen, dan is het goed om te weten dat de RTX 2080 Ti Gaming X Trio gemiddeld 1349 euro kost, en de 2080 Gaming X Trio op gemiddeld 909 euro uitkomt. De Gaming X Trio 2080 en 2080 Ti zijn allebei voorzien van een backplate, waarbij thermal pads gebruikt zijn om ook aan deze zijde warmte over te kunnen nemen vanaf het pcb. 23

TEST

n Gigabyte’s RTX 2080

De stroomvoorziening van de RTX 2080 Ti Gaming X Trio bestaat uit 14+3 fasen, waarvan de primaire fasen allemaal aan de gpu zijn gekoppeld. Net als alle modellen in deze test heeft deze MSI de ‘VirtualLink’ usb-c-aansluiting, die je kan gebruiken om een vr-headset met een enkele kabel te voorzien van beeld, energie én data. Naast deze bijzondere aansluiting vinden we een enkele hdmi 2.0bconnector en drie displayport 1.4-connectors. Een ander ‘monsteraspect’ van deze kaart zijn de drie peg-connectors: twee keer 8-pins en een 6-pins. Zelfs in het high-end segment komen we tegenwoordig maar weinig videokaarten tegen die over een dergelijke hoeveelheid aansluitingen beschikken. Volgens de specificaties is de kaart met deze aansluitingen in combinatie met het pci-express-slot in staat om continu 450 watt te trekken, wat voor de enthousiaste overklokker goed nieuws is. Het kleinere broertje in de Gaming X Triolijn van MSI’s Turingkaarten is de RTX 2080 Gaming X Trio. Hij lijkt als twee druppels water op de 2080 Ti-versie, en afgezien van één peg-connector minder zit er enkel een subtiel verschil tussen de twee op de backplate. Qua koeling gaat het dan om hetzelfde koelblok en de fans zijn ook identiek, net als de gekozen kleurstelling. Naast de twee Gaming X Trio-modellen ontvingen wij ook een Gaming Z, maar dan in de vorm van een RTX 2070. Deze videokaart is op papier de snelste RTX 2070, met een boostklok van 1830 MHz. Dat terwijl het uiterlijk wat minder opvallend oogt dan het hiervoor besproken model. Onder de shroud gaat echter nog steeds een flink koelblok schuil, maar het aantal ventilators komt op twee uit, eentje minder dan op de Gaming X Trio. Het geheel wordt Twin Frozr 7 genoemd en omvat onder meet de nieuwste generatie Torx 3.0fans met een dubbelle ballager en maar liefst zes heatpipes, waarvan één extra dikke. Over dikte gesproken, de RTX 2070 Gaming Z neemt drie slots in beslag in de praktijk, maar qua i/o blijft het beperkt tot twee. MSI kiest ook hier voor de standaard voorziening van driemaal displayport, een enkele hdmi-poort en uiteraard de usb-c connector. Lager in de keten van MSI zit de Ventus OC, de videokaart waarvan wij alleen een RTX 24

2080-sample hebben kunnen bemachtigen. De fabrikant zelf heeft het over een ‘vers nieuw’ ontwerp, en daar zullen de meeste mensen het wel mee eens zijn. Deze RTX is geheel vrij van draken of de rode kleur, en we komen juist een vrij strak zwartgrijs ontwerp tegen met enkele groene accenten. De ventilators van de Ventus OC ogen alsof de bladen flink zijn verbogen, maar de knik in het kunststof is toegevoegd om de geleverde luchtdruk te verhogen en beter gericht op het koelblok te krijgen. In het centrum van de ventilator komen we geen vernieuwingen tegen, want daar zijn de nog altijd betrouwbare dubbele kogellagers gebruikt. Het koelblok is opgebouwd uit 5 heatpipes die een maximale diameter van 6 mm hebben, en het koelblok is maakt tevens direct contact met de stroomvoorziening. Het grootste contactoppervlak zit echter bij de gpu zelf, waar een grote koperen base plate op de TU104gpu is geplaatst. Verdere koeling maakt MSI op de Ventus mogelijk door ook hier de backplate te verbinden met het pcb aan de bovenzijde middels thermal pads. De videokaart wordt overigens ook van de andere zijde verstevigd, want ook aan de andere zijde van de printplaat zit een metalen plaat, die ook warme lucht van de geheugenmodules moet afvoeren. Tenslotte zijn er nog de RTX 2080 en 2080 Ti Duke OC’s, welke iets duurder zijn dan de Ventus-lijn, maar iets goedkoper dan de Gaming X Trio’s. De RTX 2080 Duke OC kost namelijk gemiddeld 889 euro, en voor het 2080 Ti-model gaat voor gemiddeld 1299 euro over de toonbank. Voor dat geld krijg je wel net als bij de Trio’s drie ventilators met dubbele kogellagers, maar op de Duke is gekozen voor een meer zilverkleurig en zwart kleurenpatroon dan op de Gaming X Trio. Je leest het goed, MSI lijkt steeds meer af te stappen van de rode kleurstelling die het lange tijd heeft gevoerd op met name de Gaming X-serie. Dat gebrek aan kleur wordt goedgemaakt door rgb-ondersteuning, uiteraard ook op de Duke in de vorm van MSI’s Mystic Light. De hoeveelheid rgb is echter wel wat

EXCELLENT n De Gigabyte RTX 2070 Windforce

# 6 / 2018

meer bescheiden dan bij de Gaming X Trio’s het geval is, het betreft op de Duke enkel het drakenlogo op de zijkant van de videokaart. De 2080-versie van de Duke heeft een stroomvoorziening van meer bescheiden proporties dan de Gaming X Trio, en de kaart heeft de twee 8-pins peg-connector ingeruild voor een versie met 6 pinnen.

Testmethode Om de reeks RTX-kaarten te testen, maken we gebruik van ons vaste testsysteem, bestaande uit een Intel Core i9 7900X met alle cores op 4,5 GHz en 32 GB ddr4-werkgeheugen op 3200 MT/s. Dit alles draaien we op een Asus Strix X299-XE Gaming moederbord voorzien van de nieuwste bios-updates en op Windows 10 64-bit met de 1803 Update. Als synthetische benchmarks draaien we 3DMark’s Fire Strike en Timespy, en voor de games gebruiken we Assassin’s Creed: Origins, Battlefield 1, F1 2018, Far Cry 5, Grand Theft Auto V, Rise of the Tomb Raider en Total War: Warhammer. Uit de scores van al deze games bij elkaar berekenen we ook de Prestatiescores: per resolutie een gemiddelde van behaalde framerates in de geteste games. In de vergelijking van videokaarten nemen we eveneens de Founders Editions mee, die in de grafieken te herkennen zijn aan de groene balkjes. Alle RTX 2070-kaarten zijn blauw van kleur, de RTX 2080’s hebben een geel balkje en de RTX 2080 Ti-kaarten zijn rood gemarkeerd.

Prestatiescore Als we het gemiddelde van de framerates in alle geteste games voor de RTX-videokaart nemen, dan komen we uit op de Prestatiescore. We splitsen deze resultaten naar resolutie, en kijken bij de Turings naar wqhd en 4k. De Prestatiescore op wqhd laat zien dat er verhoudingsgewijs meer custom-modellen van de RTX 2070 bestaan die sneller zijn dan de Founders Edition dan bij de RTX 2080 het geval is. Van eerstgenoemde gpu is de Armor hekkensluiter, die samen met de Windforce iets onder de Founders Edition van de RTX 2070 uitkomt. Sneller dan Nvidia’s eigen model zijn vervolgens de Gaming OC van Gigabyte, de Gaming Z van MSI en de Strix OX van Asus. De verschillen zijn bij deze kaarten alsnog minimaal. Voor de RTX 2080 hebben we een groter aantal kaarten kunnen vergelijken, en daar valt juist op dat het gros qua prestaties onder de Founders Edition van die gpu uitkomt. Deze verschillen zijn daarbij overigens ook marginaal, en de Gaming X Trio van MSI en de Strix OC van Asus komen als enige boven de FE uit. Net als bij de RTX 2070 videokaarten komt ook bij de RTX 2080 Ti de Founders Edition

Videokaarten

EXCELLENT

n De MSI RTX 2080 Ti Gaming X Trio

in de middenmoot uit. In deze reeks videokaarten is de Gaming OC van Gigabyte de iets langzamere kaart, terwijl de MSI Gaming X Trio juist boven het maaiveld uitsteekt qua prestaties. Op 4k zijn de verhoudingen van de Prestatiescore niet heel anders. In de reeks RTX 2070-kaarten komen de Armor en Windforce opnieuw net iets onder de Founders Edition uit. De custom-modellen sneller dan Nvidia’s kaart verschillen qua volgorde ook niet, en het is daar opnieuw de Asus Strix OC die nipt sneller is dan MSI en Gigabyte. De RTX 2080-modellen komen in de Prestatiescore op 4k ook dicht bij elkaar uit. Hier zit de Ventus van MSI veel dichter op de Founders Edition dan op wqhd het geval was, en scoren de Gaming X Trio en Strix OC allebei 2 procent hoger dan de FE, terwijl de langzaamste RTX 2080 in de Prestatiescore 3 procent achterloopt op de Founders Edition. Bij de RTX 2080 Ti met bijbehorende versies is er in de 4k Prestatiescore een klein verschil tussen de snelste kaart en de rest. Opnieuw is dit de Gaming X Trio, die hier 4 procent hoger scoort dan de Founders Edition. Dit is de enige kaart die er enigszins uitspringt, want alle andere videokaart verschillen slecht één procent van Nvidia’s optie.

Geluidsproductie Onze tests voor geluidsproductie doen we zowel zonder actieve belasting (idle) als onder volle belasting (load). In idle is het tegenwoordig vrij normaal dat videokaarten hun ventilators laten stoppen met draaien, omdat de warmteontwikkeling dermate laag is dat het koelblok zelf deze warmte kan afvoeren, zonder extra luchtverplaatsing. Bij de idle-test zien we dat de Founders Editions overduidelijk geen passieve modus voor de ventilators hebben, en deze altijd blijven draaien. Dit is ook het geval voor de Strix OC-kaarten van Asus. Deze testen wij op de bios waarop deze kaarten standaard zijn ingesteld: Performance Mode. Erg veel last zal je er niet van hebben,

ULTIMATE

n De MSI RTX 2080 Gaming X Trio

maar doodstil zijn ze zonder belasting niet. Wie daar de voorkeur aan geeft, kan ook op deze kaarten simpelweg de bios-schakelaar omzetten naar de quiet mode. Ook voor de MSI RTX 2080 Ventus is een passieve werking in idle standaard niet ingesteld. Onder load is de grafiek een redelijke mengelmoes qua kleuren, wat betekent dat er niet één gpu is die per se de stilste is. Wel zien we dat het overwegend de RTX 2070’s zijn die minder geluid produceren, wat logisch is gezien er ook minder warmte afgevoerd hoeft te worden. Grote uitzondering daarop is de RTX 2070 Strix OC, die tussen de RTX 2080 en 2080 Ti Founders Editions invalt. Nogmaals, deze kaart is getest op de standaard geactiveerde performance bios, waardoor er altijd een lage temperatuur wordt verkozen boven een lage geluidsproductie. De stilste RTX 2080 Ti is de Duke OC van MSI, die bij belasting onder de 40 dB(A) blijft. MSI neemt met zijn Duke OC eveneens bij de RTX 2080 de eerste plaats in, al komt die nagenoeg gelijk uit met de Gaming X Trio. De stilste RTX 2070, en daarmee de stilste kaart in de gehele RTX roundup, is de WindForce van Gigabyte die slechts 36,7 dB(A) produceert.

Energieverbruik Als we kijken naar hoeveel energie de RTXkaarten onder belasting verbruiken, dan zien we een redelijk verspreid beeld. De minst zuinige RTX 2070 is de Gaming Z, die dankzij zijn opvallend hoge kloksnelheid erg dicht in de buurt van de zuinigste RTX 2080 komt. Overlap komen we eveneens tegen bij de RTX 2080 en 2080 Ti’s, waarvan het meest opvallende exemplaar

opnieuw van MSI afkomstig is. Deze RTX 2080 Gaming X Trio verstookt vrijwel evenveel als een Founders Edition van de RTX 2080 Ti, en dit is nog lang niet de zuinigste implementatie van de TU102-gpu. Die eer gaat uit naar de RTX 2080 Ti Strix OC van Asus, met een verbruik van nog geen 241 watt. Dat is zelfs minder dan 4 van de door ons geteste 2080’s.

Conclusie

Het is een opvallende conclusie van deze vergelijkingstest, maar wel een waar we aan zullen moeten gaan wennen: een aanzienlijk deel van de custom-modellen van de fabrikanten is niet sneller, maar langzamer dan de Nvidia Founders Edition. Doordat Nvidia’s referentiemodellen deze generatie voor het eerst standaard overgeklokt zijn, kun je modellen van andere fabrikanten kopen die wel gewoon op de standaardsnelheid werken en dus wat trager zijn. Daar staat tegenover dat de koelerimplementaties van de fabrikanten zonder uitzondering stiller zijn dan die van Nvidia.

RTX 2070

Bij de RTX 2070’s is de relatief goedkope Gigabyte Windforce onze favoriet. Deze videokaart is gemiddeld wat sneller dan de MSI Armor en bovendien het stilste model uit de test. Een Great Value award is zonder meer op zijn plaats. Asus en MSI wedijveren met elkaar wat prestaties betreft - op geen enkele resolutie is het gemiddelde verschil tussen de Strix en de Gaming Z groter dan een halve fps.

GREAT VALUE EXCELLENT

n MSI’s RTX 2080 Ventus OC

# 6 / 2018

nMSI RTX 2070 Gaming Z

TEST

EXCELLENT

Asus GeForce RTX 2070 Strix OC 8GB Gemiddelde prijs

Asus GeForce RTX 2080 Dual OC 8GB

Asus GeForce RTX 2080 Strix OC 8GB

Asus GeForce RTX 2080 Ti Strix OC 11GB

EVGA GeForce RTX 2080 Ti FTW3 Ultra Gaming 11GB

Gigabyte Aorus GeForce RTX 2080 Xtreme 8GB

Gigabyte GeForce RTX 2070 Gaming OC Black 8GB

GREAT VALUE

Gigabyte GeForce RTX 2070 WindForce 8GB

Gigabyte GeForce RTX 2080 Gaming OC 8GB

€ 719

€ 910

€ 999

€ 1.502

€ 1.450

€ 949

€ 622

€ 546

€ 859

Klokfrequentie GPU

1410 MHz

1515 MHz

1350 MHz

1515 MHz

1410 MHz

1830 MHz

Klokfrequentie turbo

1815 MHz

1710 MHz

1860 MHz

1650 MHz

1755 MHz

1890 MHz

1725 MHz

1620 MHz

1815 MHz

Aantal rekenkernen

2304

2944

4352

2944

2304

2944

Geheugengrootte

8192 MB

11264 MB

8192 MB

Geheugensnelheid

1750 MHz

1768 MHz

1750 MHz

NVLink-compatible

Aantal ventilatoren

Actief

PEG6+PEG8

2x PEG8

2x PEG8 + PEG6

2x PEG8

PEG6+PEG8

Lengte

30,5 cm

26,7 cm

30,0 cm

30,1 cm

29,0 cm

28,1 cm

28,7 cm

Breedte

13,1 cm

11,4 cm

11,7 cm

13,9 cm

13,4 cm

11,7 cm

11,6 cm

Type power connector(s) Aantal slots

Hoogte

4,9 cm

5,8 cm

5,5 cm

6,0 cm

4,1 cm

5,0 cm

DVI/HDMI/DP (aantal)

-/2/2

-/1/3

/2/2

-/2/2

-/1/3

-/3/3

-/1/3

Interne HDMI aansluitingen

USB-C uitgang

Testresultaten - Benchmarks Gebruikte driver versie

416.33

411.7

411.51

416.34

411.51

3DMark Firestrike

20168

21841

20046

25772

25745

22801

19990

18912

22319

3DMark Firestrike Extreme

10927

12471

12940

15862

16058

12968

10728

10201

12729

3DMark Timespy

9552

10815

11273

13557

13777

11294

9287

8876

10582

Assassins Creed Origins - 1920x1080 - Ultra

92 fps

100 fps

103 fps

112 fps

121 fps

98 fps

91 fps

89 fps

99 fps

Assassins Creed Origins - 2560x1440 - Ultra

73 fps

79 fps

82 fps

91 fps

94 fps

79 fps

72 fps

70 fps

78 fps

Assassins Creed Origins - 3840x2160 - Ultra

46 fps

51 fps

53 fps

62 fps

63 fps

50 fps

46 fps

45 fps

50 fps

Battlefield 1 (DX12) - 1920x1080 - Ultra

146 fps

164 fps

171 fps

168 fps

163 fps

143 fps

138 fps

162 fps

Battlefield 1 (DX12) - 2560x1440 - Ultra

113 fps

136 fps

135 fps

158 fps

159 fps

128 fps

110 fps

107 fps

132 fps

Battlefield 1 (DX12) - 3840x2160 - Ultra

65 fps

76 fps

81 fps

98 fps

96 fps

73 fps

64 fps

60 fps

76 fps

F1 2018 - 1920x1080 - Ultra

140 fps

160 fps

164 fps

189 fps

190 fps

166 fps

143 fps

139 fps

159 fps

F1 2018 - 2560x1440 - Ultra

112 fps

127 fps

130 fps

160 fps

130 fps

111 fps

106 fps

126 fps

F1 2018 - 3840x2160 - Ultra

64 fps

77 fps

80 fps

100 fps

81 fps

66 fps

63 fps

78 fps

Far Cry 5 - 1920x1080 - Ultra

114 fps

119 fps

123 fps

125 fps

122 fps

121 fps

112 fps

114 fps

120 fps

Far Cry 5 - 2560x1440 - Ultra

90 fps

104 fps

105 fps

119 fps

117 fps

106 fps

89 fps

86 fps

101 fps

Far Cry 5 - 3840x2160 - Ultra

48 fps

57 fps

58 fps

73 fps

58 fps

47 fps

45 fps

54 fps

GTA V - 1920x1080 - Ultra

96 fps

110 fps

107 fps

106 fps

100 fps

101 fps

94 fps

97 fps

104 fps

GTA V - 2560x1440 - Ultra

86 fps

95 fps

99 fps

105 fps

96 fps

94 fps

84 fps

83 fps

97 fps

GTA V - 3840x2160 - Ultra

48 fps

58 fps

59 fps

74 fps

71 fps

57 fps

48 fps

46 fps

58 fps

Rise of the Tomb Raider (DX12) 1920x1080 - Ultra

126 fps

154 fps

160 fps

181 fps

178 fps

154 fps

126 fps

120 fps

152 fps

Rise of the Tomb Raider (DX12) 2560x1440 - Ultra

84 fps

107 fps

133 fps

135 fps

104 fps

86 fps

82 fps

105 fps

Rise of the Tomb Raider (DX12) 3840x2160 - Ultra

47 fps

57 fps

73 fps

75 fps

51 fps

47 fps

44 fps

50 fps

Total War Warhammer II - 1920x1080 - Ultra

76 fps

75 fps

77 fps

76 fps

77 fps

74 fps

73 fps

75 fps

76 fps

Total War Warhammer II - 2560x1440 - Ultra

69 fps

73 fps

74 fps

75 fps

76 fps

73 fps

67 fps

66 fps

73 fps

Total War Warhammer II - 3840x2160 - Ultra

41 fps

48 fps

49 fps

63 fps

62 fps

47 fps

40 fps

38 fps

47 fps

Testresultaten - Verbruik / geluid / warmte Totaal energieverbruik - Idle

n.b.

11 W

18 W

17 W

12 W

11 W

18 W

Totaal energieverbruik - Load

n.b.

223 W

233 W

241 W

311 W

264 W

186 W

170 W

228 W

Geluidsproductie - Idle (10 cm.)

28 dB(A)

17 dB(A)

27 dB(A)

26 dB(A)

17 dB(A)

19 dB(A)

Geluidsproductie - Load (10 cm.)

51 dB(A)

46 dB(A)

45 dB(A)

47 dB(A)

46 dB(A)

48 dB(A)

40 dB(A)

37 dB(A)

43 dB(A)

Max. temperatuur (30 min. duurtest)

58 °C

75 °C

57 °C

61 °C

62 °C

73 °C

69 °C

65 °C

64 °C

Max. temperatuur bij 40 dB(A) - (30 min. duurtest)

75 °C

85 °C

60 °C

70 °C

69 °C

85 °C

69 °C

61 °C

67 °C

Stabiele klokfrequentie na 30 min. duurtest

1905 MHz

1860 MHz

1966 MHz

1809 MHz

1965 MHz

1950 MHz

1860 MHz

1740 MHz

1895 MHz

Stabiele klokfrequentie na 30 min. duurtest bij 40 dB(A)

1860 MHz

1815 MHz

1950 MHz

1780 MHz

1910 MHz

1935 MHz

1860 MHz

1770 MHz

1886 MHz

# 6 / 2018

EXCELLENT

Gigabyte GeForce RTX 2080 Ti Gaming OC 11GB

MSI GeForce RTX 2070 Armor 8GB

MSI GeForce RTX 2070 Gaming Z 8GB

EXCELLENT

MSI GeForce RTX 2080 Duke OC 8GB

MSI GeForce RTX 2080 Gaming X Trio 8GB

EXCELLENT

MSI GeForce RTX 2080 Ti Duke OC 11GB

ULTIMATE

MSI GeForce RTX 2080 Ti Gaming X Trio 11GB

Videokaarten

GREAT VALUE

MSI GeForce RTX 2080 Ventus OC 8GB

Nvidia GeForce RTX 2070 Founders Edition

Nvidia GeForce RTX 2080 Founders Edition

Nvidia GeForce RTX 2080 Ti Founders Edition

€ 1.299

€ 569

€ 664

€ 873

€ 892

€ 1.299

€ 1.349

€ 861

€ 629

€ 849

€ 1.259

1650 MHz

1410 MHz

1515 MHz

1350 MHz

1515 MHz

1410 MHz

1515 MHz

1350 MHz

1665 MHz

1620 MHz

1830 MHz

1845 MHz

1860 MHz

1665 MHz

1755 MHz

1800 MHz

1710 MHz

1800 MHz

1635 MHz

4352

2304

2944

4352

2944

2304

2944

4352

11264 MB

8192 MB

11264 MB

8192 MB

11264 MB

1750 MHz

1500 MHz

1750 MHz

Actief

2x PEG8

PEG6+PEG8

2x PEG8

2x PEG8 + PEG6

PEG6+PEG8

PEG8

PEG6+PEG8

2x PEG8

28,9 cm

30,9 cm

30,7 cm

31,5 cm

32,7 cm

31,5 cm

32,7 cm

26,8 cm

22,9 cm

27,0 cm

11,5 cm

15,5 cm

12,0 cm

14,0 cm

12,0 cm

14,0 cm

11,4 cm

11,3 cm

10,0 cm

5,0 cm

4,6 cm

5,6 cm

5,0 cm

5,6 cm

5,0 cm

3,9 cm

-/1/3

1/1/2

-/1/3

411.7

416.33

411.7

411.51

416.34

416.33

411.51

25274

19225

19637

21705

22627

22015

25855

22237

19767

22388

25110

15468

10317

10805

12472

12928

15902

16107

12697

10525

12745

14889

13232

8965

9521

11025

11207

13479

13933

11008

9061

10543

12903

113 fps

89 fps

91 fps

100 fps

102 fps

112 fps

115 fps

97 fps

91 fps

100 fps

115 fps

93 fps

70 fps

72 fps

80 fps

82 fps

92 fps

96 fps

80 fps

73 fps

80 fps

95 fps

63 fps

45 fps

46 fps

52 fps

53 fps

62 fps

65 fps

52 fps

46 fps

52 fps

63 fps

170 fps

139 fps

143 fps

160 fps

167 fps

168 fps

167 fps

165 fps

148 fps

164 fps

172 fps

158 fps

105 fps

115 fps

130 fps

134 fps

161 fps

162 fps

130 fps

114 fps

133 fps

160 fps

96 fps

60 fps

67 fps

75 fps

78 fps

94 fps

97 fps

78 fps

64 fps

80 fps

101 fps

183 fps

138 fps

143 fps

161 fps

163 fps

186 fps

192 fps

161 fps

141 fps

156 fps

192 fps

153 fps

109 fps

112 fps

128 fps

130 fps

159 fps

160 fps

126 fps

102 fps

125 fps

159 fps

95 fps

64 fps

67 fps

78 fps

80 fps

100 fps

103 fps

79 fps

64 fps

77 fps

99 fps

118 fps

111 fps

116 fps

118 fps

120 fps

127 fps

115 fps

114 fps

121 fps

127 fps

112 fps

84 fps

90 fps

103 fps

106 fps

117 fps

119 fps

103 fps

86 fps

104 fps

118 fps

69 fps

44 fps

48 fps

56 fps

59 fps

75 fps

57 fps

45 fps

56 fps

74 fps

103 fps

94 fps

95 fps

101 fps

102 fps

104 fps

109 fps

96 fps

95 fps

103 fps

100 fps

83 fps

86 fps

94 fps

96 fps

104 fps

103 fps

91 fps

85 fps

96 fps

103 fps

71 fps

46 fps

55 fps

58 fps

74 fps

75 fps

56 fps

47 fps

58 fps

71 fps

180 fps

117 fps

121 fps

156 fps

159 fps

182 fps

184 fps

155 fps

122 fps

156 fps

172 fps

132 fps

72 fps

84 fps

106 fps

108 fps

136 fps

139 fps

106 fps

82 fps

107 fps

129 fps

74 fps

41 fps

43 fps

58 fps

59 fps

75 fps

77 fps

58 fps

42 fps

57 fps

71 fps

74 fps

76 fps

75 fps

78 fps

74 fps

75 fps

74 fps

64 fps

67 fps

73 fps

74 fps

76 fps

72 fps

67 fps

73 fps

75 fps

60 fps

38 fps

40 fps

48 fps

49 fps

63 fps

65 fps

48 fps

39 fps

48 fps

58 fps

13 W

11 W

13 W

15 W

16 W

11 W

12 W

15 W

251 W

186 W

213 W

243 W

274 W

264 W

293 W

245 W

173 W

233 W

274 W

17 dB(A)

18 dB(A)

25 dB(A)

n.b.

42 dB(A)

41 dB(A)

44 dB(A)

39 dB(A)

44 dB(A)

41 dB(A)

39 dB(A)

43 dB(A)

44 dB(A)

n.b.

49 dB(A)

51 dB(A)

65 °C

67 °C

72 °C

66 °C

70 °C

65 °C

n.b.

73 °C

76 °C

70 °C

65 °C

70 °C

72 °C

67 °C

70 °C

74 °C

70 °C

n.b.

n.v.t.

1770 MHz

1785 MHz

1890 MHz

1905 MHz

1950 MHz

1830 MHz

1890 MHz

1920 MHz

n.b.

1879 MHz

1783 MHz

1755 MHz

1785 MHz

1890 MHz

1905 MHz

1950 MHz

1830 MHz

1877 MHz

1890 MHz

n.b.

n.v.t.

# 6 / 2018

TEST

Wel zijn ze allebei duidelijk vlotter dan de Founders Edition en zéker dan de twee goedkopere modellen. De Gigabyte Gaming OC volgt op korte afstand. De koeler van de Gigabyte en de MSI werkt efficiënter en is bovendien slim afgesteld, waardoor deze kaarten stiller hun werk doen. Bovendien werkt de zogenaamde 0dB-modus, waarbij de ventilators stilstaan zolang je niet aan het gamen bent, bij de Gigabyte en de MSI gewoon out-of-the-box. Bij Asus moet je daarvoor switchen naar een andere bios of het fanprofiel handmatig aanpassen via de software. Daar komt nog eens bij dat de Asus op het moment van schrijven 80 euro duurder is dan de MSI en zelfs ruim 100 euro prijziger dan de Gigabyte, wat we niet kunnen verantwoorden aan de hand van de testresultaten. Uiteindelijk gaan de Gigabyte RTX 2070 Gaming OC (relatief snel, stil en nog redelijk betaalbaar) en de MSI RTX 2070 Gaming Z (iets duurder, maar ook wat sneller) met een Excellent Choice award naar huis.

RTX 2080

Van de RTX 2080-kaarten hebben wij 8 stuks vergeleken. Van de goedkopere kaarten is de MSI Ventus OC de meest aansprekende optie. Deze videokaart presteert identiek aan de Founders Edition, is strak vormgegeven en de geluidsproductie is vrij beperkt. De letterlijk enkele euro’s die je bespaart door voor de Gaming OC van Gigabyte te gaan, leveren een iets zuinigere, marginaal stillere, maar ook langzamere kaart op. Wat ons betreft is dat het niet waard, en zo voorzien we alleen de MSI RTX 2080 Ventus OC van een Great Value award. De strijd tussen de luxere RTX 2080’s 28

gaat qua prestatie vooral tussen de Strix OC van Asus en de Gaming X Trio van MSI. Dat Asus met zijn RTX 2080 Strix OC dezelfde prestaties kan leveren terwijl er onder belasting maar liefst 40 watt minder benodigd is, is absoluut indrukwekkend. Het is jammer dat de prijs van de Strix zoveel hoger uitkomt, want hoewel MSI voor zijn topmodel al een stevige 892 euro vraagt, zit Asus daar nog eens 100 euro boven. Ga je volcontinu gamen, dan heb je die 100 euro er met de Asus na pakweg 15 maanden uit, wel iets om rekening mee te houden. In de geluidsproductie zien we helaas geen winst voor Asus met een lagere geluidsproductie, eerder het tegenovergestelde. Dat maakt dat MSI opnieuw een award krijgt, een Excellent Choice gaat naar de RTX 2080 Gaming X Trio.

RTX 2080 Ti

De meest luxe chip van de Turing-generatie bestaat vooralsnog uit de TU102, waar de fabrikanten een RTX 2080 Ti rondom bouwen. Wij hebben zes stuks vergeleken, en hoewel er in dit segment door de meeste kopers niet zal worden opgekeken van een paar tientjes meer of minder, komen de goedkoopste 2080 Ti (MSI Duke OC en Gigabyte Gaming OC) op gemiddeld 1299 euro uit. De duurste versie (Asus Strix OC) is met gemiddeld 1500 euro dan toch wel significant prijziger. Van de ‘goedkopere’ versies neemt de MSI Duke OC de leiding als het aankomt op prestaties (3 procent sneller) en lage geluidsproductie (5 dB(A) stiller), terwijl Gigabyte met het verbruik iets lager uitkomt. Gezien de voordelen voor MSI wat groter zijn, en het bovendien met afstand de stil# 6 / 2018

ste RTX 2080 Ti levert, krijgt de MSI Duke OC een Excellent Choice award. Ook voor de meest luxe kaarten kunnen we niet om MSI heen. De fabrikant zet met de Gaming X Trio gemiddeld 4 procent hogere prestaties dan de Founders Edition neer in 4k, wat geen enkele andere RTX-videokaart doet. Het bijzondere is dat de geluidsproductie daarbij ook nog zeer beperkt is én deze RTX 2080 Ti Gaming X Trio gemiddeld 1349 euro kost – nog altijd minder dan de andere luxe modellen van Asus en EVGA. Een Ultimate Product award voor de snelste RTX 2080 Ti is op zijn plaats. K

Videokaarten

# 6 / 2018

PRAKTIJK TEST

Wat is er allemaal te koop als je verder kijkt dan ATX?

Bijzondere bordjes

De ATX-formfactor bestaat al sinds 1995, maar zelfs in 2018 is dit nog altijd het moederbordformaat populairste. Dat is raar, want kleinere borden bieden net zoveel functionaliteit en maken compactere systemen mogelijk. Er valt genoeg te kiezen: tijd voor een reis langs de moderne MicroATX en Mini-ITX moederborden.

ie op zoek gaat naar een nieuw moederbord of een nieuwe behuizing heeft de meeste keus in het atx-segment. Dat is ook niet zo vreemd, want onderzoek na onderzoek (ook van Hardware.Info) wijst uit dat dit formaat het populairst is bij de liefhebbers die zelf systemen bouwen. Aan de andere kant is het ook opmerkelijk, want deze formfactor is inmiddels behoorlijk ouderwets en door het fikse formaat niet bijzonder handig. Je hebt een relatief grote kast nodig, die je grotendeels vult

n ASRock X299E-ITX/ac

Reinoud Dik met lucht: zoveel insteekkaarten gebruiken de meeste mensen niet. Er zijn zeker alternatieven in kleinere formaten, zowel in micro-atx als in het nog compactere mini-itx, maar we kunnen ons indenken dat je die in al het atx-geweld over het hoofd ziet. Daarom in deze editie aandacht voor een flink aantal kleinere, bijzondere bordjes die het afgelopen jaar door ons testlab zijn gegaan en positief opvielen. We bespreken ze achtereenvolgend alfabetisch per merk.

ASRock X299EITX/ac

We beginnen meteen met een heel bijzonder bordje, want de ASRock X299E-ITX/ac is een uniek moederbord, dat Socket 2066 beschikbaar maakt in het kleinste moederbordformaat. Geen andere moederbordfabrikant heeft een itx-moederbord met socket 2066 uitgebracht, en dat is ook ergens wel begrijpelijk. Gemiddeld kost dit bordje namelijk maar liefst 419 euro, en ASRock heeft enige compromissen moeten # 6 / 2018

sluiten om deze socket op dit formaat te plaatsen – waardoor enige voordelen van het platform die je op een groter formaat wél zou hebben, hier niet beschikbaar zijn. Zo haalt de ASRock X299E-ITX/ac in vergelijking met grotere X299-moederborden niet de allerhoogste prestaties, en worden de turbo-kloksnelheden minder lang vastgehouden dan op atxborden met betere koeling. Toch heeft ASRock heel wat inventieve oplossingen gevonden om zo’n groot socket op zo’n klein moederbord te kunnen plaatsen, én de nodige features te bieden. Zo zijn er geen normale dimm-geheugensloten geplaatst, maar is gekozen voor sodimms. Dankzij dat ‘laptopgeheugen’ heb je toch de vierkanaals geheugenaansturing op de X299E-ITX/ ac die het platform kenmerkt. Daarnaast biedt het drie m.2-sloten, mogelijk doordat één daarvan op een dochterbordje is geplaatst, dat haaks op het pcb staat om ruimte te besparen. Dat is ook gedaan met de connectors voor sata en usb 3.0, die aan de andere kant van de socket zijn gezet. Hierdoor bevat het bord toch nog de nodige connectiviteit. Aan de achterzijde van het moederbord tellen we vier reguliere usb 3.0-poorten en twee usb 3.1-aansluitingen, waarvan één typea en één type-c, aangestuurd dor een ASMedia-controller op een van de dochterbordjes. Vlak naast de usb 3.1-poorten bevindt zich de resetknop. Twee wifiantennes zijn aangesloten op een Intel Wireless-AC 8265 met een theoretische

Moederborden Moederborden

n ASRock X299E-ITX/ac

n ASRock X399M Taichi

maximumsnelheid van 867 Mbit/s. is. Ons antwoord op de vraag ‘moet je alsnog een brug te ver, maar ASRock laat Bovendien zijn er ook twee bedrade de ASRock X299E-ITX/ac aanschaffen?’, wel zien dat het op een maatje groter, op ethernetpoorten aanwezig. De eerste is dan ook: eigenlijk niet. Dat is echter te het nog altijd compacte micro-atx, wél is een losse Intel WG-I211AT chip, de weinig eer voor een moederbord waar kan. tweede gebruikt via een Intel WG-I219V zo veel vakmanschap in is verwerkt. De X399M Taichi is qua uiterlijk opvalPHY de ingebakken controller uit de ASRock heeft een werkelijk uniek product lend, omdat de TR4-socket al de helft chipset. Je kunt beide poorten samenneergezet dat perfect is uitgevoerd, van de hoogte van het bordje in beslag voegen door middel van ‘teaming’ of alleen gehinderd door de beperkingen neemt. Zo extreem als bij de X299E-ITX/ bijvoorbeeld één aansluiting gebruiken die voortkomen uit het formaat. Het ac is het qua verhoudingen niet, maar voor een point-to-point verbinding. Voor realiseren van een X299-moederbord dat levert wel voordelen op qua ruimaudio heeft ASRock een optische audioop itx-formaat is absoluut een ondertelijke indeling. We tellen namelijk drie uitgang aan de Realtek ALC1220 audioscheidende prestatie. De liefhebber die met metaal verstevigde pci-e sloten, die codec gekoppeld, die ondersteuning het doet ‘omdat het kan’, heeft hieraan alle drie ook daadwerkelijk simultaan op biedt voor DTS Connect. Daarmee kun je een uitstekende basis voor een extreem x16 kunnen draaien, waarmee de grote surroundspeakers digitaal aansluiten op krachtig, extreem compact systeem. hoeveelheid lanes van het Threadripperde s/pdif. De overige vijf connectors zijn platform goed benut wordt. reguliere analoge jackplugs, aangesloten Met het aantal geheugensloten doet ASRock X399M Taichi op een Realtek ALC1220-codec, die door- De liefdesbrief aan kleine moederborde X399M Taichi wel een klein stapje gaans garant staat voor een uitstekende terug ten opzichte van veel atx-modellen. den voor zware processors kunnen we geluidskwaliteit. Vier stuks is de helft van wat op X399 minstens zo enthousiast voortzetten Gezien al deze functionaliteit staat bui- met de gemiddeld 350 euro kostende met een atx-formaat gebruikelijk is, het ten kijf dat de ASRock X299E-ITX/ac een geheugen is nog wel altijd in X399M Taichi, evenhoogwaardig stukje ontwerp is in moequad channel-configuratie te eens van ASRock. Een derbordland. Waar de fabrikant door draaien, met maximaal 64 Threadripper socket simpel ruimtegebrek op heeft moeten GB op 3600 MHz. op itx-formaat besparen, is de stroomvoorziening. Het In de stroomvoorzieis vooraantal fasen is in vergelijking met andere ning is geen stap terug X299-moederborden aan de lage kant, gedaan, met in totaal elf en de heatsink op de vrm’s fasen gekoppeld aan de is wel erg bescheiden. Nu IR35201 pwm-controller heeft ASRock samen met en een heatpipe tussen Bitspower een monoblock de twee op de mosfets voor waterkoeling ontgeschroefde koelblokken. wikkeld, dat alle zorgen Het systeem verder koelen omtrent de warmteontwikkan dankzij vijf fan-aansluikeling wegneemt, maar tingen met pwm-ondersteudat blok is niet makkelijk ning. verkrijgbaar en kost als je Op het i/o van de AShem kunt vinden al gauw Rock X399M Taichi komen 170 euro en daar moet we een hele rits usb-aannog een hele custom loop sluitingen tegen. Acht type-a omheen. Hierdoor is een usb 3.0 connectors en twee usb X299 ITX-systeem eigenlijk 3.1-aansluitingen, bestaande uit n De ASRock X299E-ITX/ac kan gecombineerd worden met alleen te verantwoorden een waterkoeler van Bitspower, die helaas niet makkelijk zowel een type-c als een type-a als mini-itx een doel op zich verkrijgbaar is. connector. # 6 / 2018

TEST

n Asus RoG Maximus XI Gene

n ASRock X399M Taichi Voor netwerkconnectiviteit zijn er twee gigabit ethernetpoorten, aangestuurd door een Intel i211AT-chip. Teaming hiervan is mogelijk. Iets verderop zitten ook de antenne-aansluitingen voor de draadloze netwerkkaart, maar dat is helaas een instapexemplaar in de vorm van een Intel AC 3168, die de X399M Taichi beperkt tot een maximale theoretische snelheid van 433 Mbit per seconde, en ook op bluetooth versie 4.2 blijft hangen. De opslagmogelijkheden van de ASRock X399M Taichi bestaan uit acht sata3-aansluitingen met ondersteuning voor raid 0, 1 en 10. Daarnaast zijn er drie m.2-sloten te vinden, die alle op x4snelheid kunnen draaien voor een doorvoersnelheid van 32 Gb per seconde. Het eerste m.2-slot ondersteunt als enige ssd’s van het 22110-formaat, de twee andere bieden ruimte voor maximaal 2280. De ondersteuning voor de X399M Taichi heeft ASRock tot dusver goed voor elkaar, met bios-updates om ook

nieuwere Threadrippers zoals de 2990WX te kunnen gebruiken. Mocht het gebeuren dat je dit moederbord voor het eerst opstart met een nieuwere Threadripper en er is een nieuwere bios vereist om te kunnen werken, dan is er nog niks aan de hand. De bios flashback-optie van de X399M Taichi maakt het mogelijk om de nieuwste bios te flashen zonder dat daarvoor een cpu, gpu of zelfs werkgeheugen geïnstalleerd hoeft te zijn. Op het i/o zit een klein knopje waarmee een nieuwere bios vanaf een aangesloten usb-stick ingelezen kan worden. In de handleiding staat uitgebreid beschreven hoe dit in zijn werk gaat. Ook voor de overige specificaties hoeft de ASRock X399M Taichi zich niet te schamen. Een Realtek ALC1220 verzorgt het geluid, en kan zowel analoog als via s/pdif worden aangesloten. Daarnaast biedt het moederbord ook ondersteuning voor DTS Connect en zit er een losse audioversterker op het pcb.

nDe ASRock X470 Gaming-ITX/AC is voor AM4 een compacte high end optie. 32

# 6 / 2018

De X399M Taichi kan zowel CrossFire als sli draaien, en door het grote aantal beschikbare pci-e lanes zullen je videokaarten in ieder geval niet beperkt worden in hun prestaties. Concluderend kunnen we over de X399M Taichi van ASRock zeggen dat dit moederbordje ideaal is om een uiterst potente workstation mee te maken. Door zijn formaat is het dan echt een wolf in schaapskleren, want lang niet iedereen zal verwachten dat je in deze bescheiden afmetingen zelfs 32 cores kunt herbergen en drie m.2-ssd’s op volle toeren kunt laten ronken, naast al het moois dat je in de drie pci-e sloten kunt plaatsen.

ASRock X470 Gaming-ITX/AC

Op itx-formaat ondersteunt ASRock dan wel geen Threadripper, voor Ryzen (2) heeft het wel een uitstekende optie in de vorm van de X470 Gaming-ITX/AC. Uiteraard zit je dan te kijken naar een moederbordje met twee geheugensloten en ruimte voor slechts een enkele pci-e kaart, maar daarbuiten levert ASRock wel hoogwaardige specificaties. Voor gemiddeld 183 euro krijg je een itx-bordje dat ddr4 op maximaal 4000 MHz kan draaien en 32 GB kan gebruiken. Ook opslaggeheugen kan in hoeveelheid goed gebruikt worden met vier sata-aansluitingen en in snelheid met het m.2-slot op x4-snelheid. Op het i/o vinden we zowel een hdmi 2.0-connector als een displayport 1.2-aansluiting. Audio is hier ook goed voorzien, met een ALC1220 die bovendien een s/pdif-aansluiting heeft. Daarnaast zijn de netwerkvoorzieningen behoorlijk uitgebreid met een Intel AC 9260-chip, die wifi tot 1730 Mbit per seconde aankan en bluetooth 5.0 spreekt.

Moederborden

n Asus RoG Maximus XI Gene Ook is er nog een gigabit ethernetadapter op basis van Intel-techniek. Overklokken kan prima met dit bordje: de stroomvoorziening is afdoende voor een gemiddelde overklok op een hexaof octacore Ryzen. Verdere koeling zal in je compacte kast ook geen probleem worden, omdat de X470 Gaming-ITX/AC over drie fanaansluitingen beschikt die alle pwm ondersteunen.

euro. Met een micro-atx moederbord - en bijbehorende kast – kan je een systeem samenstellen dat geen noemenswaardige nadelen heeft ten opzichte van een volledige atx-systeem, inclusief de optie om twee videokaarten te gebruiken. Daarbij moeten we wel vermelden dat dat tegenwoordig een zelden gebruikte optie is, die in de praktijk voor gaming in elk geval weinig voordelen oplevert. Asus RoG Maximus XI Gene Toch zijn de extra pci-e sloten op µatx Een paar jaar geleden leek er aanmerke- welkom en een voordeel ten opzichte van lijk meer keuze te zijn op het micro-atx het enkele exemplaar dat mini-itx per formaat. Tegenwoordig lijkt het vooral definitie kan bieden. Ook zijn zaken als voorbehouden aan uitgeklede bordkoeling, kabelmanagement en formaat jes die door systeembouwers worden van andere componenten op micro-atx gebruikt. Echte high-end modellen laten een minder grote uitdaging dan bij minide moederbordfabrikanten over het itx. Als je een high end gamingsysteem algemeen links liggen, maar met de samenstelt op basis van de mini-itx formMaximus XI Gene maakt Asus daar een factor, kan je tegen beperkingen aangrote uitzondering op. Dit luxe micro-atx lopen van het formaat (vooral de dikte) moederbord kost dan ook gemiddeld 351 van de videokaart, de aanvoer van frisse

n Asus RoG Strix B450-I Gaming

lucht voor de fans, de maximale hoogte van de processorkoeler en de diepte van de voeding. Hoewel er érg slimme (of gewoon wat grotere) mini-itx kastjes zijn, blijft er bij micro-atx een stuk meer ademruimte over, terwijl je tegelijkertijd nog een zeer compact systeem kunt bouwen. Ga je voor micro-atx, dan heb je aan de Asus Maximus XI Gene een luxe basis. Deze Gene is de laatste in een roemruchte reeks, maar hij verschijnt wel na enige jaren stilte – de voorganger had nog de Z170-chipset als basis. De nieuwste versie biedt opvallend genoeg slechts twee geheugensloten, wat de maximale capaciteit van je werkgeheugen in theorie beperkt. Asus biedt wel ondersteuning voor double capacity modules met dubbele hoogte, die tot 32 GB per module gaan. Dat betekent dat je toch nog 64 GB aan dual-channel geheugen op deze Gene kunt plaatsen – mits je deze modules kunt vinden, wat op moment van schrijven lastig is. De vrijgekomen ruimte heeft Asus gebruikt voor m.2-sloten, zowel twee normale 2280’s met een koelblok als een dimm.2-slot waarbij een meegeleverde insteekkaart nog eens twee sloten mogelijk maakt. De opslagmogelijkheden bestaan verder nog uit vier sata-connectors die naar de zijkant wijzen voor beter kabelmanagement. Daar vinden we ook de usb-headers, voor zowel 3.0 als 3.1. Aan de kant van het i/o met geïntegreerd shield vinden we knoppen voor een bios-reset en opnieuw opstarten in de bios. Daaronder is een ps2-poort geplaatst voor de diehard gamer, en vinden we zowel usb 2.0 als 3.0-aansluitingen, een hdmi-poort, twee usb 3.1-poorten waarvan één type-c en één type-a, en

n Gigabyte B450 I Aorus Pro WiFi # 6 / 2018

TEST

aansluitingen voor de Intel AC 9560 netwerkkaart die tot 1,73 Gbps kan leveren en bluetooth 5 ondersteunt. Ten slotte zit er op de i/o nog een reeks analoge aansluitingen voor de ALC1220codec, samen met een s/pdifconnector. De i/o-cover loopt door als overkapping naar de stroomvoorziening, waarop een rgb-verlicht RoG-logo geplaatst is. Dit komen we ook op de pch tegen, en op de achterkant van het moederbord. Op deze micro-atx zijn twee pci express-sloten te vinden, waarvan de bovenste van het x4-formaat is met vier lanes en een open einde. Hierdoor is het onmogelijk om sli te draaien, mocht je dat willen â&#x20AC;&#x201C; dit kon wel op de eerdere Gene. Het slot eronder bevat de volle 16 lanes en is versterkt met een metalen omhulsel. Opvallend is de afwezige ondersteuning voor addressable rgb, iets waarvan Asus niet heel lang geleden nota bene zelf de voortrekker was. Onder de streep zijn we verheugd dat Asus de Gene na een aantal generaties van afwezigheid weer terug heeft gebracht, maar stiekem hadden we wat meer verwacht van de terugkeer van deze kleine legende. Wil je echter een serieus Coffee Lake-systeem bouwen om bijvoorbeeld mee te gamen, dan is de Gene met zijn specificaties en formfactor absoluut een waardige keuze voor een krachtig en qua afmetingen bescheiden systeem.

Asus RoG Strix B450-I Gaming Asus heeft ook voor AM4 interessante, compacte moederborden. Een klein Ryzen-systeem dat niet inlevert op de

n Gigabyte Z370N-WiFi prestaties heeft een goede basis in de RoG Strix B450-I Gaming. Dit itx-bordje heeft twee ddr4 geheugensloten en een maximale geheugencapaciteit van 32 GB, en gaat voor gemiddeld 170 euro over de toonbank. Het bevat een enkel pci-e x16-slot: meer pci-e uitbreidingssloten passen uiteraard niet op deze formfactor. Op het i/o komen we een voor itx niet verkeerd aantal van zes usb-aansluitingen tegen: tweemaal usb 3.1 en vier keer usb 3.0, alle met een type-a connector. De B450-I Gaming heeft daarnaast ook nog een usb 2.0 en een usb 3.0-header. De enkele video-aansluiting komt wat beperkt over, maar gelukkig is het wel hdmi versie 2.0, waardoor de 4k-resolutie aanleveren met 60 beelden per seconde geen probleem is.

n MSI B450M Mortar 34

# 6 / 2018

Asus heeft gekozen voor de luxere ALC1220 audio codec, die zich identificeert als S1220A. Ook hier wordt de interne Intel netwerkchip gebruikt, maar in dit geval vergezeld van een draadloze netwerkadapter van Realtek die tot 867 Mbit per seconde kan leveren. In de draadloze module is ook ondersteuning voor bluetooth 4.2 ingebouwd. Voor koeling bevat het itx-bordje drie fanaansluitingen, alle met pwm-aansturing. De koeling op de stroomvoorziening is met schroeven vastgezet en er is een baseclock generator aanwezig, wat voor overklokken een nuttige feature is.

Gigabyte B450 I Aorus Pro WiFi

Zoals de naam al doet vermoeden is de Gigabyte B450 I Aorus Pro WiFi een itx-moederbord, dat gemiddeld 136 euro kost. Zoals standaard op dit formaat zijn er twee geheugensloten aanwezig, die ddr4 op maximaal 4200 MHz kunnen laten werken. Ook bij deze Gigabyte itx is er een enkel pci-e x16-slot aanwezig, en een metalen cover zorgt voor versteviging van het kunststof slot. Op de B450 I Aorus Pro WiFi komen we vier sata-aansluitingen en een enkel m.2slot tegen, dat op maximaal x4-snelheid werkt. De m.2-ssd die je hierin gebruikt zal geen last krijgen van thermal throttling, aangezien Gigabyte er een koelblokje bijlevert, waar het Aorus-logo op prijkt. De i/o bestaat uit een opvallend aantal video-aansluitingen. Ten eerste zijn er twee hdmi 2.0-connectors met hdcp 2.2-ondersteuning, en dan is er ook nog een displayport 1.2-verbinding. Deze aansluitingen kunnen simultaan gebruikt worden, om in totaal drie schermen aan te sturen. Vervolgens komen we op de usbaansluitingen: zes stuks met type-a connector, waarvan twee usb 3.1 zijn en de overige vier op usb 3.0 uitkomen. Dan is er nog de Realtek ALC1220-chip die in het geluid voorziet, maar helaas DTS

Moederborden

Connect mist. Netwerkondersteuning heeft de B450 I Aorus Pro WiFi dankzij een Intel AC 9260, die wifi met een theoreMSI B450M Mortar tisch maximum van 1730 Mbit/s Dat een goed compact bordje niet levert en bluetooth 5.0 duur hoeft te zijn, laat MSI ondersteunt. Uiteraard n MSI B360M-Pro VDH zien met diverse modellen. is er ook nog een gigabit Zo kost de B450M Mortar zo’n ethernetadapter aanwezig voor bedrade honderd euro, en voor dat geld krijg je netwerken. vier geheugensloten die maximaal ddr4 Koelingsmogelijkheden bestaan uit op 4200 MHz aankunnen, twee pci-e x16een ietwat magere twee fan-headers, sloten waarvan de bovenste verstevigd is die gelukkig wel pwm ondersteunen. De en 16 lanes biedt (de onderste moet het fan-header voor de cpu zit overigens vrij metalen omhulsel missen draait op x4 ). dicht op de 8-pins powerconnector voor Ook zijn er nog twee x1-sloten aanwezig. de cpu, wat het mogelijk lastig maakt om De opslagmogelijkheden van de één van de twee kabels los te halen als B450M Mortar bestaan uit vier sata3beide aangesloten zijn. poorten en twee m.2-sloten. Qua m.2 hebben we het dan over een slot dat op Gigabyte Z370N-WiFi pci-e 3.0 met x4-snelheid werkt, en een tweede slot dat op de langzamere pci-e Voor gemiddeld 164 euro heeft Gigabyte 2.0 x4 uitkomt. ook op socket 1151 een fraaie itx-optie De B450M Mortar heeft aan videobeschikbaar. De Z370N-WiFi is nog aansluitingen zowel een hdmi 1.4-conredelijk betaalbaar, en kan dankzij de nector als een displayport 1.2-aansluiting beschikbare bios-updates ook gecombimeegekregen. Met de eerste aansluiting neerd worden met de nieuwere 8-core ben je op ultra hd-resolutie beperkt tot Intel Coffee Lakes. 30 Hz, bij de tweede is die uitdaging er De Z370-chipset maakt overklokken niet, en is maximaal 75 Hz. mogelijk, al is de stroomvoorziening op Op het i/o komen we ook nog een reeks de Z370N-WiFi niet de allerzwaarste in usb-poorten tegen. Er zijn twee usb zijn segment. Met zeven usb-aanslui3.1-aansluitingen (een type-a en een tingen op de i/o is de Z370N-WiFi niet type-c) en nog vier usb 3.0-poorten in mager uitgerust voor een itx-bord, maar de vorm van type-a aansluitingen. Er zijn het zijn allemaal wel usb 3.0’s, al zit er usb-headers voor tweemaal usb 2.0 en wel een enkele usb-c aansluiting bij. eenmaal usb 3.0. In de beperkte ruimte aan de i/o-kant Van de MSI B450M Mortar bestaat er heeft Gigabyte gekozen om slechts drie ook nog een zogenaamde Titanium-uitanaloge audio-aansluitingen te plaatsen, voering (zie afbeelding), die qua specifiwaardoor die geluidsuitvoer beperkt caties gelijk is, maar door zijn witte pcb blijft tot 5.1-kanaals. Een s/pdif-aanen witgrijze onderdelen een mooie basis sluiting ontbreekt eveneens door deze bezuiniging. Uiteraard is 7.1 wel mogelijk is voor een witte build – uiteraard in een behuizing met window. met de hdmi-aansluiting. Waar Gigabyte heeft bezuinigd op het aantal analoge audio-aansluitingen, pakt MSI B360M-Pro VDH het de vrijgemaakte ruimte voor twee Een ander voordelig MSI moederbordje ethernet-aansluitingen. Specifiek gaat dat goed uit onze tests kwam is de het dan om de WG-I211AT en WG-I219V, B360M Pro-VDH. Gemiddeld kost het beide chips met gigabitsnelheden. Als bord 79 euro, maar het is ook voor 15 draadloze adapter is er gekozen voor de euro minder op de kop te tikken. Op AC 8265, die wifi tot 867 Mbit per seconhet zeer bruine pcb valt al direct op dat de doet en bluetooth 4.2 ondersteunt. er aardig is bespaard door koeling op # 6 / 2018

de stroomvoorziening weg te laten. Overklokken is met de B360-chipset sowieso al niet mogelijk, maar was vanwege de afwezige koelblokken ook niet verstandig geweest. Wel hebben we hier te maken met een 7-fasige vrm, wat voor dit segment lang niet gek is. De vier geheugensloten bieden de mogelijkheid voor genoeg ram (in dual channel), wat in dit prijssegment ook een duidelijk voordeel is. Qua aansluitingen heeft de B360M ProVDH een verstevigd x16-slot en twee gewone x1-sloten. Opslagmogelijkheden heb je niet alleen met vier sata-aansluitingen, maar ook met een m.2-slot op dit budgetbord – inclusief ondersteuning voor Intel Optane. Op de voorkant komen we nog een usb 3.0-header en twee usb 2.0-headers tegen. Ook wat betreft fan headers is het relatief rustig gehouden met drie stuks, waarvan eentje boven het pci-e x16-slot en twee in de rechterbovenhoek. De audiochip is met de ALC887 wel duidelijk een instapper. Bij de i/o is eveneens niet al te groot uitgepakt om de kosten te drukken. We tellen zes usb-poorten, waarvan vier keer usb 3.0 met een enkele type-c connector en twee keer usb versie 2.0. Voor video-out is voor veelzijdigheid gekozen met vga, dvi én hdmi. Displayport is de enige aansluiting die we hier missen. De bedrade netwerkaansluiting is de Realtek 8111H, een gigabit-controller. Draadloze netwerkmogelijkheden komen we op de B360M Pro-VDH niet tegen.

Afsluitend

Met dit artikel hebben we hopelijk enige inspiratie weten te bieden voor iedereen die een systeem overweegt te gaan bouwen: er is meer op de wereld dan atx alleen. Ook op het gebied van behuizingen zijn er voldoende opties, inclusief vensters en verlichting voor mooie showcases. Hoewel het aantal beschikbare moederborden met de micro-atx en mini-itx formfactor weliswaar kleiner is dan bij het grotere formaat, zijn er tal van interessante opties voor een goede basis voor een compact systeem. Zelfs voor high end platforms zijn er aantrekkelijke bordjes, waardoor je ook je Threadripper of Skylake-X processor in een kleiner jasje kunt stoppen. Het goede nieuws is daarbij dat je niet in features en nauwelijks in mogelijkheden hoeft in te leveren ten opzichte van het grotere atx-formaat. Ook qua kosten vallen de meerprijzen, voor zover ze er al zijn, beslist niet tegen – sterker, er zijn ook voldoende betaalbare opties voor compacte systemen waarbij je op het budget moet letten.K 35

TEST

Ruime keuze in het topsegment boven 150 euro

Top onderkomens Dit jaar hebben we een kleine veertig

behuizingen getest, waarvan tien high-end modellen met een gemiddelde winkelprijs van 150 euro of meer. Tijd om de balans op de maken en uit te zoeken welke luxe kasten de beste van dit moment zijn.

Eric van Ballegoie & Youri Hu

ie de reviews van behuizingen op onze site leest, zal niet ontgaan zijn dat we af en toe verzuchten dat de meeste kasten intern erg op elkaar lijken. Met het verdwijnen van (ruimtes voor) optische drives in de laatste jaren en de gelijktijdige opkomst van de psu shroud – een afdekkap die de voeding en kooi voor twee of drie harddisks onderin de behuizing feitelijk in een afgesloten compartiment plaatst – bestaan de meeste kasten vanaf de zijkant bezien uit één grote, bijna vier-

kante ruimte die vooral heel leeg is. De consensus onder kastenbouwers lijkt dat dit de ideale indeling is en eigenlijk kunnen we daar weinig tegenin brengen. De open opzet boven de voeding en de 3,5” harddiskkooi maakt een ononderbroken airflow van de voorkant naar de achteren bovenkant mogelijk, terwijl het tegelijkertijd ruimte biedt aan het moederbord met insteekkaarten, casefans en naar keuze ook een of meerdere radiatoren voor waterkoeling. 2,5 inch SSD’s kan je doorgaans direct op de moederbordtray monteren, of naar keuze een plekje geven in een van de 3,5 inch posities onder de psu-shroud.

Functionele verschillen

ULTIMATE

n Be quiet! Dark Base Pro 900 rev. 2 36

Dat steeds meer moderne pc-behuizingen deze indeling gebruiken, wil niet zeggen dat ze daarmee allemaal gelijk zijn. De ruimte aan de achterkant van de moederbordtray dient doorgaans om kabels uit het zicht weg te werken, maar de ene behuizing biedt hiervoor veel meer ruimte dan de andere. Ook vinden we lang niet altijd handige kanalen, kabelgeleiders en binders terug. Hoewel deze vooral tijdens het assembleren van de pc een verschil kunnen maken, is het wel een onderscheidend punt op het gebied van gebruiksgemak. Belangrijker daarvoor is het formaat van de kast zelf. Zelfs in compacte ATXbehuizingen kan je tegenwoordig een zeer potent systeem met een full-size videokaart kwijt, maar als je er ook nog waterkoeling in wilt bouwen wordt het # 6 / 2018

passen, meten en soms zelf proppen. Grotere behuizingen bieden doorgaans extra ruimte boven het moederbord, zodat je daar gemakkelijk een (dikke) radiator kwijt kunt, zonder dat deze in de knoop komt met de geheugenmodules op het moederbord.

Waarom een duurdere behuizing?

Bij Hardware.Info testen we kasten op gestandaardiseerde wijze, waarbij we metingen verrichten met betrekking tot de geluidproductie/isolatie van de kast en de warmteafvoer. Kijken we puur naar deze testresultaten, dan zien we weliswaar dat veel van de high-end kasten die we hier bespreken erg goed scoren, maar dat er ook aanzienlijk goedkopere kasten zijn die in sommige tests heel goed voor de dag komen. Cooler Masters MasterBox MB500, een kast die gemiddeld 65 euro kost, laat bijvoorbeeld uitstekende resultaten zien bij onze warmtetest. De Fractal Design Focus G kan je voor nog geen 50 euro kopen, maar toch is die kast stiller dan de meeste modellen uit deze test. Uiteraard is het zaak om een goede mix tussen koeling en geluidsproductie te vinden: dat geldt voor alle prijsklassen. De meerwaarde van een duurdere behuizing zit hem dan ook vooral in het gebruikte materiaal, de inbouwmogelijkheden en gebruiksvriendelijkheid, het uiterlijk en de afwerking. Goedkopere kasten zijn vrijwel zonder uitzondering gebouwd rond een gepopnageld frame van dun staal, dat

Behuizingen

voorzien is van metalen zijpanelen die eveneens van dun staal zijn gemaakt. Het voorpaneel is meestal van dun plastic, geluiddempend materiaal ontbreekt in de goedkopere klasse eigenlijk altijd. Duurdere kasten hebben doorgaans een frame van steviger staal, in sommige gevallen voorzien van een uitneembare moederbordtray. Aluminiumframes komen we zelden tegen (en zijn ook niet per se wenselijk aangezien aluminium schroefgaten sneller slijten dan stalen), maar zij- en voorpanelen van dit lichte metaal zien we wel terug in het hogere segment, soms voorzien van dempingsmateriaal. De tijd dat gehard glazen zijpanelen alleen in duurdere behuizingen gebruikt worden ligt achter ons, ook bij kasten van ruim onder 100 euro is dit inmiddels gemeengoed. Wel zijn deze panelen bij duurdere kasten vaak fraaier afgewerkt en voorzien van handiger ophanging dan de standaard vier kartelschroeven dwars door het paneel heen.

De test

Voor deze vergelijkingstest hebben we behuizingen geselecteerd met een gemiddelde verkoopprijs vanaf 150 euro, waarbij we hebben gekeken naar welke producten in deze klasse het populairst zijn in onze prijsvergelijker. Een deel van de behuizingen in deze categorie hebben we het afgelopen jaar getest, waarvan een aantal zelfs pas uitkwam in de laatste weken voor het ter perse gaan van dit magazine. We hebben deze nieuwe modellen aangevuld met eerder geteste high-end behuizingen die nog altijd populair én verkrijgbaar zijn. Dat levert in totaal 20 kasten op, of 21 als je de de bijzondere Antec Torque ook meerekent. In dit artikel bespreken we alleen de nieuwste kasten; reviews van de overige modellen die in de tabel zijn opgenomen vind je op onze website terug. Een uitgebreidere tabel met meer specificaties is ook online te vinden op WebID 1685.

Testprocedure

We hanteren altijd dezelfde testprocedure om de koelprestaties van behuizingen te meten. De grootste warmtebronnen binnen een krachtige pc zijn de processor en grafische kaart, die in een high-end systeem samen gemakkelijk 300 tot 350 watt verbruiken, energie die vrijwel geheel in warmte wordt omgezet. Neem daarbij nog het verbruik van het moederbord, de harde schijf en een optische drive en de 400 watt komt al snel in zicht. Om een warmteafgifte van 400 watt stabiel en herhaalbaar te kunnen produceren hebben wij ervoor gekozen om te werken met twee controleerbare

warmtebronnen van elk 200 watt. De keuze is daarbij uiteindelijk gevallen op het gebruik van professionele 200W gloeilampen. Met een efficiency van minder dan 3% geeft een 200 watt gloeilamp effectief zo’n 195 watt aan warmte af, en op een zeer constante manier. Door één of beide lampen te laten branden simuleren we een systeem dat bijna 200, respectievelijk bijna 400 watt aan warmte afgeeft. Op een geprepareerd moederbord hebben we ook een temperatuursensor gemonteerd waarmee we de temperatuur binnen de kast meten. Na de temperatuur te laten stabiliseren meten we deze bij een belasting van 200 watt om een midrange systeem te simuleren en bij 400 watt om een high-end systeem na te bootsen. Beide scenario’s voeren we uit met de in de behuizing aanwezige casefans op 12 volt en op 7 volt. Alle gemeten temperaturen worden genormaliseerd op een omgevingstemperatuur van 20 graden. We testen behuizingen altijd met de meegeleverde koeling (ventilatoren), op de positie waar die standaard gemonteerd is. De geluidsproductie testen we in een geluidsdichte box, waarin alle geluid boven de 17 dB(A) gedetecteerd kan worden. Voor alle duidelijkheid: standaard omgevingsgeluid in een ‘stille’ ruimte is ongeveer 30 dB(A). In de behuizing plaatsen we een Scythe Mugen 2 CPU-koeler, een Scythe Gouriki 700W voeding en een oude Hitachi 80GB 7200 rpm harde schijf. We testen iedere kast zonder dat de casefans draaien, maar mét de CPU fan en de harddisk ingeschakeld, om zo het dempend vermogen vast te stellen. Daarnaast testen we de totale geluidsproductie met de casefans op lage draaisnelheid (7V) en hoge draaisnelheid (12V).

Be quiet! Dark Base Pro 900 rev. 2

een verbeterde versie van de originele Dark Base Pro 900, die uit 2016 stamt maar op moment van schrijven nog wel verkrijgbaar is. In beide gevallen hebben we te maken met een bijna 60 centimeter hoge full-size tower, voorzien van aluminium panelen, een Qi draadloze oplader, een uitgebreide fan hub, ledverlichting en een groot glazen linkerzijpaneel. Het is een zeer flexibel in te richten kast: vrijwel het gehele interieur kan je op de schop nemen, onder andere door het moederbord links in de behuizing te plaatsen. Dat de Dark Base Pro 900 alweer even meegaat zien we aan de indeling: er zijn twee posities voor 5,25” drives beschikbaar bovenin de kast, en er is geen psu shroud aanwezig. De nieuwe rev. 2 voegt wél zo’n shroud toe, waardoor deze nu net als de meeste andere behuizingen uit twee gescheiden compartimenten bestaat. De Dark Base Pro 900 rev. 2 biedt verder kleine verbeteringen als covers voor ongebruikte hdd-posities, waarvan er overigens maar liefst zeven (!) beschikbaar zijn, maar ook veertien posities voor 2,5 inch drives en ssd’s. Ook nieuw zijn de verbeterde 140 mm Silent Wings 3 fans, waarvan er standaard drie in de nieuwe versie zijn gemonteerd. Ze hebben een hogere draaisnelheid dan hun voorgangers voor betere koeling en worden aangestuurd door een ingebouwde 8-kanaals fancontroller, die ook dienst doet als ledcontroller voor de twee meegeleverde rgb-ledstrips. Qua prestaties gold voor de originele Dark Base Pro 900 dat deze weliswaar heel stil was, maar qua koeling te wensen overliet. De rev. 2 koelt dankzij zijn sneller draaiende ventilatoren een heel stuk beter, maar niet goed genoeg om in het testveld dat we hier bekijken boven de middenmoot uit te komen. Qua geluidsproductie doet de rev. 2 het zoals te verwachten was juist wat minder goed, maar wel beter dan gemiddeld.

Be quiet! Is goed vertegenwoordigd in het high-end segment, getuige ook het feit we maar liefst vier behuizingen van dit merk in de test hebben. Wel vertonen de Dark Base Pro 900 en 900 rev. 2 niet geheel verrassend de nodige verwantschap. De rev. 2 werd deze zomer uitgebracht als n Be quiet Silent Base 801 # 6 / 2018

Be quiet Silent Base 801

De nieuwste behuizing van Be quiet! in deze test is de nieuwe Silent Base 801. De Silent Base serie is

WebID 1685

TEST

EXCELLENT

n Cooler Master MasterCase H500M

zoals de naam al aangeeft vooral gericht op goede geluidsdemping voor een zo stil mogelijke werking. De nieuwe 801 is een grotere variant van de populaire 601. De behuizing heeft luchtinlaten die volgens Be quiet! speciaal ontworpen zijn om geluid te dempen; ook zit er 10 mm dik dempingsmateriaal op de metalen panelen van de kast. De meegeleverde Pure Wings 2 ventilatoren moet er samen met de ingebouwde fancontroller voor zorgen dat koeling en bijbehorende geluidsproductie precies af te stellen zijn op de eisen van de gebruiker. De Silent Base 801 is de goedkoopste kast uit te test - op het moment van schrijven is de gemiddelde prijs zelfs lager dan 150 euro – en als we het materiaal en de afwerking

ULTIMATE

n Cooler Master Cosmos C700M 38

n Cooler Master SL600M

n Corsair Obsidian 500D

inspecteren zien we dat eerlijk gezegd ook wel terug. Het frame en de zijpanelen zijn gemaakt van relatief dun staal, het voorpaneel is geheel van plastic gemaakt. De afwerking is echter netjes, van scheve naden en kieren is geen sprake. De prestaties van de Silent Base 801 laten een gemengd beeld zien. De geluidsproductie valt – gezien de aspiraties van de kast – eigenlijk tegen. Verder dan in de middenmoot van het testveld komt de kast niet. De koelprestaties variëren, wat vooral lijkt te komen doordat de Pure Wings 2 fans op volle draaisnelheid niet best presteren, terwijl ze het op lage draaisnelheid wél relatief goed doen.

laat de kast de beste scores noteren. Heel knap, vooral ook omdat het qua geluidsproductie een middenmoter is, en je dus zeker niet het idee hebt dat je een opstijgende Boeing in huis haalt.

Cooler Master MasterCase H500M

De MasterCase H500M is de nieuwste telg uit de iconische HAF (high air flow) serie van CoolerMaster. Na een valse herstart met de H500P vorig jaar, die helaas niet goed wist te koelen, is de H500M echt een airflow-monster. De forse en weinig subtiel vormgegeven kast heeft een voorpaneel dat vrijwel geheel uit geperforeerd metaal bestaat, waardoor de twee 20 cm intake fans maximaal kunnen ademen. Zowel het linker- als het rechterzijpaneel is uitgevoerd in gehard glas en ook aan de bovenzijde komen we dit materiaal tegen. Intern is de H500M zoals we anno 2018 verwachten: opgedeeld in twee compartimenten, met onderin een uit twee delen bestaande shroud, die een afgeschermde ruimte voor de voeding creëert. De kast biedt veel inbouwruimte voor waterkoeling. Koeling is sowieso waar het allemaal om draait, en daar slaagt de H500M dan ook uitstekend in. In al onze warmtetests # 6 / 2018

Cooler Master Cosmos C700M

Een andere klassieker die Cooler Master nieuw leven heeft ingeblazen is de Cosmos. In 2017 zag de Cosmos C700P het levenslicht, dit jaar werd de C700M aan het productgamma toegevoegd. Uiterlijk lijken beide op het eerste gezicht sterk op elkaar. Het zijn extreem grote, zwarte kasten voorzien van de kenmerkende ‘rails’ op de hoeken die aan de onderzijde ook dienstdoen als voeten voor de kast. Een nadere blik leert dat er direct aan de buitenkant al enige verschillen zichtbaar zijn. Het voorpaneel is smaller bij de nieuwe C700M en voorzien van extra luchtinlaten aan de zijkanten; ook het bovenpaneel is deels opengewerkt voor betere ventilatie. Beide panelen zijn nu bovendien van aluminium gemaakt in plaats van van kunststof, wat een chiquere look oplevert. De C700M is daarnaast voorzien van een een angled graphics card holder en wordt standaard geleverd met een 40 cm riser cable. Hiermee kan je de videokaart in een hoek plaatsen om deze maximaal te showen. De verlichting is nu geüpgraded naar addressable rgb, waardoor het mogelijk is om geavanceerde lichteffecten te programmeren. De C700 kasten bieden de mogelijkheid om het moederbord op meerdere manieren in de kast te monteren en bieden veel ruimte voor opslag en zaken als (custom) waterkoeling. De prestaties van de C700P zijn middelmatig, de nieuwere C700M doet het vooral qua koeling een

Behuizingen

Gezien de layout hadden we meer verwacht dan de redelijke prestaties die de SL600M in onze test laat noteren. Zowel qua koeling als geluidsproductie is de kast binnen het testveld een goede middenmoter, maar niet meer dan dat.

Corsair Obsidian 500D

n Fractal Design Define R6

stuk beter. Beide koop je dus vooral voor het uiterlijk, de hoogwaardige afwerking en in het geval van de C700M de fraaie ingebouwde verlichting. Naar de prijs moet je vooral niet kijken, want zeker bij de C700M is de gemiddelde winkelprijs van 380 euro verder lastig naar de prestaties te herleiden.

Cooler Master SL600M

De laatste en nieuwste behuizing van Cooler Master is de MasterCase SL600M, een behuizing met een bijzondere opzet. Anders dan bij de meeste behuizingen die lucht van voor naar achteren door de kast proberen te geleiden, heeft de SL600M juist een gesloten voor- en achterkant, en twee grote 200 mm intakefans onderin de kast die lucht recht omhoog blazen. Deze verticale luchtstoom is in de basis de slimste oplossing, want de warme lucht die door de videokaart en processor wordt afgegeven wil door convectie sowieso opstijgen. Toch zien we dit model weinig terug, al is het zeker niet uniek – SilverStone was vele jaren geleden al pionier met deze indeling. De reden voor de zeldzaamheid is dat de atx-specificaties tegenwerken. Zo heeft Cooler Master om een ononderbroken luchtstroom te verkrijgen de voeding verplaatst van onderin de behuizing naar een verticale positie bovenin, aan de voorkant van de kast. De behuizing wordt ook geleverd met een bracket en een riser cable om de videokaart verticaal voor het zijpaneel te monteren. Bij de SL600M is dat niet alleen gedaan vanwege het uiterlijk, maar zorgt het er ook voor dat de luchtstroom mooi om de kaart heen kan.

De Obsidian 500D werd begin dit jaar geïntroduceerd als nieuw high-end model, gebouwd op een stevig metalen frame, dat behangen is met dikke aluminium panelen en gehard glas. Het 2 mm dikke aluminium bovenpaneel komt aan de zijkanten ongeveer een halve centimeter omhoog, terwijl het voorpaneel aan de zijkanten juist iets naar binnen krult. De glazen zijpanelen zijn aan de voorzijde van de kast voorzien van 4 mm dikke aluminiumstroken, die het voorpaneel optisch omarmen. De glazen zijpanelen hangen elk met twee scharnieren aan de achterzijde van de behuizing, waardoor het feitelijk deurtjes zijn die aan de voorkant met magneetjes vastgehouden worden. De koelprestaties van de 500D zijn met de twee meegeleverde casefans al prima en de kast biedt veel ruimte voor meer casefans en/of waterkoeling, dus op dat punt zit het wel snor. Helaas kunnen we de Obsidian 500D niet stil noemen; door de vele openingen is van geluiddemping weinig sprake. Stel je prijs op stilte, dan is deze kast dus niet voor jou.

Fractal Design Define R6

Fractal Design kwam dit najaar met de Define R6 als opvolger van de nog altijd zeer populaire R5. De nieuwe behuizing heeft dezelfde speerpunten als zijn voorganger: solide bouwkwaliteit, flexibiliteit en stille werking. De Define R6 lijkt er van een afstandje als twee druppels water op: een hoekige doos met een (met een deurtje) gesloten aluminium voorpaneel, die aan de zijkanten voorzien is van sleuven waardoor de kast frisse lucht kan aanzuigen. Ook het paneel met de knoppen en front-aansluitingen aan de bovenkant van de kast lijkt direct van de R5 overgenomen. Het grootste uiterlijke verschil met de R5 is dat de R6 leverbaar is met een tempered glass zijpaneel, al is er ook een versie met een normaal metalen zijpaneel beschikbaar. Aan de binnenkant heeft Fractal de Define R6 gemoderniseerd. De toren die ruimte biedt aan maximaal elf 3,5 inch drives kan geheel verwijderd worden als je daar geen prijs op stelt, en de shroud die de voeding afdekt is geheel volgens de huidige trends. De kast wordt geleverd met drie 14 cm ventilatoren en biedt veel ruimte voor meerdere waterkoeling # 6 / 2018

loops. De meegeleverde fancontroller kan maximaal negen fans aansturen, maar doet dit via één pwm-uitgang op het moederbord. Qua prestaties doet de R6 het redelijk goed. De kast is zowel qua koelprestaties als qua geluidsproductie geen absolute uitblinker, maar kan op beide punten prima voor de dag komen. Overigens heeft Fractal ook een uitvoering zonder hardeschijfkooi of deurtje, maar met het populaire ‘lege’ binnenwerk – deze vind je voor een vergelijkbaar bedrag als de R6 in de schappen onder de naam Define S2.

Phanteks Enthoo Elite

De grootste, zwaarste en duurste kast die we onder handen hebben genomen is de Enthoo Elite van Phanteks. Deze 75 centimeter hoge behuizing weegt niet minder dan 28,2 kilogram en gaat voor gemiddeld 989 euro over de toonbank. Voor dat geld krijg je gelukkig wel de crème de la crème. De kast is opgebouwd uit 4 mm dikke aluminiumpanelen, heeft uitgebreide RGB-verlichting, een RGB-controller, vijf 140 mm fans, twee PWM-hubs, tal van verwisselen verwijderbare panelen om de kast helemaal naar eigen inzicht en voorkeur in te delen, met bijvoorbeeld ruimte voor maximaal dertien 3,5 inch harddisks, twee posities voor waterpompen en tal van mogelijkheden om radiatoren te monteren. De afwerking van de kast is bovendien subliem. Waar je veel andere high-end kasten kan vergelijken met goed afwerkte Audi’s, is de Ethoo Elite het equivalent van een Bentley qua formaat, luxe en een aandacht voor

ULTIMATE

nPhanteks Enthoo Elite 39

TEST

# 6 / 2018

Behuizingen

deze grote kast niet direct de weg langs de temperatuursensor weet te vinden.

Phanteks Enthoo Evolv X RGB

EXCELLENT n Phanteks Enthoo Evolv X RGB

details. Het bijzonderste aan de Enthoo Elite is dat je er behalve een volledig (e)atx-systeem ook nog een tweede itx-computer in kwijt kunt, compleet met eigen voeding en een tweede set front-aansluitingen. Dat laatste is slechts voor een kleine doelgroep interessant, maar bijvoorbeeld voor gamestreamers die graag een aparte pc gebruiken voor hun streams kan het een uitkomst zijn, zij het een hele dure. Bij onze tests komt de Enthoo Elite opvallend genoeg niet heel goed uit de bus. De koelprestaties vallen wat tegen, wat mogelijk komt omdat de lucht in

De Enthoo Evolv X is de nieuwste highend behuizing van Phanteks, waarbij getracht is zoveel mogelijk functionaliteit en flexibiliteit in te bouwen in een zo compact mogelijke behuizing. Deze volgt de oorsponkelijke Evolv op, met in de basis een vergelijkbaar uiterlijk, dat wel op tal van punten verfijnd is. De gehoekte lijnen van het geborsteld aluminium panelen laten direct zien dat we met een Phanteks kast van doen hebben, terwijl de scharnierend opgehangen zijpanelen een mooie upgrade zijn ten opzichte van de geschroefde panelen van de eerste Evolv. De opbouw van de kast is volgens het beproefde 2-compartimenten principe, maar Phanteks biedt gezien de beschaafde hoogte van 51 cm veel inbouwmogelijkheden. Zo kan je voorin een radiator tot 420 mm kwijt, terwijl bovenin een 360 mm model past. Standaard wordt bevestigingsmateriaal meegeleverd voor zes 2,5 inch en vier 3,5 inch drives, maar dat is uit te breiden naar respectievelijk negen en tien stuks. Achter het moederbord zijn meerdere kabelbinders aangebracht voor kabelmanagement en uiteraard ontbreekt ook addressable rgb-verlichting niet. De prestaties van de Evolv X RGB zijn bovendien erg goed: qua koeling is het een van de betere modellen uit de test, terwijl het geluidsniveau ook heel behoorlijk is.

Conclusie

Een blik op het testveld bevestigt dat high-end kasten zich onderscheiden van goedkopere modellen door hun luxere materiaalkeuze, betere afwerking, inbouwmogelijkheden en extra’s als fancontrollers en rgb-verlichting. Qua koelprestaties en geluidsproductie hoef je niet per se diep in de buidel te tasten, zo blijkt als we de testresultaten naast die van goedkopere kasten leggen. Dat gezegd hebbende is er zeker wat voor te zeggen om een luxe kast te kopen. Buiten de betere afwerking die je in het hogere segment krijgt is ook en in- en uitbouwen van apparatuur vaak makkelijker dan bij goedkope modellen. Onze favoriete high-end behuizingen uit 2018 zijn de Be quiet! Dark Base Pro 900 rev. 2, Cooler Master Cosmos C700M en de Phanteks Enthoo Elite, niet omdat dit per definitie de best presterende kasten zijn, maar vooral vanwege hun hoge afwerkingsniveau en uitgebreide inbouwmogelijkheden. Deze drie modellen krijgen daarom onze Ultimate Product onderscheiding. Ben je juist op zoek naar ultieme prestaties op het gebied van koeling, dan kan je niet om de Cooler Master MasterCase H500M heen. Deze kast combineert veel inbouwruimte met de beste koeling en een redelijk geluidsniveau, goed voor onze Excellent Choice award. Ook de Phanteks Enthoo Evolv X RGB krijgt die Excellent Choice award. Deze relatief compacte kast combineert een high-end afwerking met ruime inbouwmogelijkheden en prima allround prestaties. K

Transformers, robots in disguise… De meest opvallende kast die ons testlab het afgelopen jaar heeft aangedaan is zonder twijfel de Antec Torque. Deze open air case lijkt regelrecht uit een Transformers-film te zijn weggelopen. Het rood en zwart geanodiseerde skelet met scherpe hoeken en uitstekende punten wordt aan beide zijkanten geflankeerd door gehard glazen zijpanelen, maar verder is de kast vooral heel erg open. Een duidelijk frame heeft de Torque ook niet, het zijn de veertien aluminium panelen die samen een exoskelet vormen waarbinnen je een pc kunt bouwen. Reacties op de Torque bleken bij ons op de redactie zeer wisselend. Meerdere mensen vonden hem erg gaaf, maar ook ‘spuuglelijk’ hebben we als omschrijving voorbij horen komen. Je treft de Torque niet aan in de tabel of de grafieken, omdat we de kast niet aan onze standaard testmethode hebben onderworpen. Casefans worden namelijk niet meegeleverd, zodat we qua airflow geen metingen konden doen, en het geheel open karakter maakt ook het meten van de geluiddempende werking een vrij zinloze exercitie. Wil je toch graag meer weten over deze 380 euro kostende kast? Kijk dan via WebID 1683 naar een uitgebreide video review.

WebID 1683

n Antec Torque

# 6 / 2018

TEST

ULTIMATE

EXCELLENT

ULTIMATE ULTIMATE

Be quiet! Dark Base 700

Be quiet! Dark Base Pro 900

Be quiet! Dark Base Pro 900 rev. 2

Be quiet! Silent Base 801 Window

Cooler Master Cosmos C700M

Cooler Master Cosmos C700P

Cooler Master MasterCase H500M Window

Cooler Master MasterCase Maker 5

Cooler Master MasterCase SL600M

€ 167

€ 204

€ 235

€ 136

€ 379

€ 275

€ 180

€ 169

€ 199

24,8 x 55,7 x 51,8 cm

24,7 x 57,2 x 58,3 cm

24,9 x 58,5 x 58,5 cm

28,1 x 54,3 x 55,4 cm

30,4 x 65,5 x 64,9 cm

30,5 x 63,9 x 65 cm

24,8 x 54,4 x 54,6 cm

23,5 x 52,1 x 55,2 cm

24,1 x 54,3 x 57 cm

Gewicht

8,88 kg

15,03 kg

15,2 kg

12,33 kg

22,8 kg

22,2 kg

13,54 kg

12 kg

13,4 kg

Venster

Geluidsdempende matten aan binnenzijde

2,5 inch intern totaal

3,5 inch intern totaal

Gemiddelde prijs Specificaties Afmeting - B x H x D

Inbouwmogelijkheden

Aantal insteekkaarten

Maximale lengte videokaart

44,5 cm

47 cm

43,2 cm

49,5 cm

52 cm

47 cm

41,5 cm

31,9 cm

Maximale hoogte CPU-koeler

19 cm

18,6 cm

18,5 cm

18,2 cm

21,2 cm

19,8 cm

19,5 cm

18,5 cm

18,9 cm

12x12 cm posities

14x14 cm posities

Meegeleverde casefans

2 fans

3 fans

4 fans

3 fans

2 fans

Type fanaansluiting

4-pins (PWM)

3-pins

4-pins (PWM)

3-pins

4-pins (PWM)

6/5/2/2/2

6/5/3/3/2

3/3/2/2/2

6/5/3/2/2

5/5/3/2/2

5/5/2/2/2

5/3/2/2/2

4/4/2/2/0

4/4/2/2/2

Fan-controller

Verlichting

Kast zonder schroevendraaier te openen

Drives met rails of slede te bevestigen

Koeling

Ruimte voor 120 / 140 / 240 / 280 / 360 mm radiator Openingen voor custom waterkoeling

Gebruiksvriendelijkheid

Geluidsdemping voor harddisks

Schroefloze bevestiging insteekkaarten

Uitneembare kooi voor harddisks

Bovenpaneel

Voorpaneel

Bovenpaneel

Voorpaneel

Bovenpaneel

Voorpaneel

Frontaansluitingen - USB 2.0

Frontaansluitingen - USB 3.0

USB Type-C

Frontaansluitingen - HDMI

200 watt - Casefans 7 volt

23,1 °C

30,1 °C

25,1 °C

25,3 °C

27,4 °C

28,1 °C

21 °C

31,1 °C

25,5 °C

200 watt - Casefans 12 volt

21,9 °C

27,8 °C

21,5 °C

28,8 °C

22,7 °C

26,2 °C

20 °C

26,9 °C

23,9 °C

400 watt - Casefans 7 volt

26,4 °C

38,7 °C

32,2 °C

31,4 °C

32 °C

35,4 °C

23 °C

37,5 °C

32,2 °C

400 watt - Casefans 12 volt

23,6 °C

35,2 °C

26,7 °C

38,9 °C

26,2 °C

33,9 °C

21,1 °C

36 °C

29,4 °C

Voeding, HDD

34,1 dB(A)

29 dB(A)

24,6 dB(A)

35,7 dB(A)

27,6 dB(A)

30,8 dB(A)

27,4 dB(A)

29,4 dB(A)

Voeding, HDD, casefans/CPU-fan 7V

36,4 dB(A)

30 dB(A)

32,2 dB(A)

32,3 dB(A)

37,5 dB(A)

30,5 dB(A)

32,8 dB(A)

30 dB(A)

34,2 dB(A)

Voeding, HDD, casefans/CPU-fan 12V

46,9 dB(A)

37,3 dB(A)

41,3 dB(A)

41,2 dB(A)

41,8 dB(A)

37,7 dB(A)

43,2 dB(A)

40,7 dB(A)

44,2 dB(A)

Frontaansluitingen Frontaansluitingen positie

Temperatuur

Geluidstest

# 6 / 2018

Behuizingen

ULTIMATE

EXCELLENT

Corsair Crystal Series 570X

Corsair Obsidian 500D

EVGA DG-77

Fractal Design Define R6 Window

Fractal Design Define S2 Tempered Glass

In Win 805C

Lian Li Alpha 550X Black

NZXT H700i

Phanteks Enthoo Elite Window

Phanteks Enthoo Evolv ATX TG

Excellent Phanteks Enthoo Evolv X RGB Window

€ 184

€ 149

€ 167

€ 149

€ 151

€ 156

€ 166

€ 185

€ 989

€ 173

€ 200

24 x 48 x 51,4 cm

23,3 x 50,4 x 50,5 cm

22,4 x 50 x 47,5 cm

23,4 x 54,7 x 46,5 cm

23,3 x 54,7 x 46,4 cm

21,4 x 46,5 x 47,4 cm

24,1 x 48,5 x 54,4 cm

23,1 x 50 x 51,9 cm

26,6 x 62,1 x 74,8 cm

24,8 x 50,4 x 49,8 cm

23,9 x 50,3 x 51,9 cm

11,11 kg

10,55 kg

10,39 kg

12,46 kg

11,4 kg

7,18 kg

14,42 kg

12,25 kg

28,2 kg

11,9 kg

13,5 kg

40,5 cm

42,5 cm

43,7 cm

49,5 cm

45,3 cm

38,8 cm

44,2 cm

43,6 cm

52,7 cm

42 cm

41,1 cm

17 cm

17,3 cm

17 cm

18,5 cm

18,4 cm

15,6 cm

16,9 cm

18,1 cm

20 cm

19 cm

18,2 cm

3 fans

2 fans

4 fans

3 fans

1 fans

4 fans

5 fans

3 fans

3-pins

3-pins/ molex

3-pins

4/3/2/2/1

4/2/2/2/1

5/4/2/2/1

6/6/3/3/2

6/5/2/2/2

4/2/1/1/0

5/4/2/2/2

5/5/2/2/1

15/11/5/5/5

4/4/2/2/1

5/5/2/2/2

Bovenpaneel

Voorpaneel

Bovenpaneel

Voorpaneel

22.7 °C

21,5 °C

23 °C

30,5 °C

27,8 °C

25,8 °C

29,2 °C

23,4 °C

27,6 °C

23,6 °C

20,8 °C

21,7 °C

27,4 °C

25 °C

25,5 °C

27,3 °C

20,9 °C

21,6 °C

26,1 °C

21,8 °C

21.3 °C

24,1 °C

26,5 °C

42,2 °C

36,1 °C

35,5 °C

40,5 °C

27,2 °C

32,8 °C

28,2 °C

25.4 °C

22,2 °C

23,5 °C

37,2 °C

31,7 °C

31,3 °C

36,2 °C

23,1 °C

23,8 °C

30,2 °C

23,9 °C

22.8 °C

35,2 dB(A)

37,7 dB(A)

32,5 dB(A)

31,3 dB(A)

30,9 dB(A)

29 dB(A)

34,1 dB(A)

40,1 dB(A)

35,7 dB(A)

28,8 dB(A)

28.2 dB(A)

36,6 dB(A)

37,9 dB(A)

40 dB(A)

32,2 dB(A)

32,3 dB(A)

40,7 dB(A)

37,1 dB(A)

33,6 dB(A)

32.8 dB(A)

45,5 dB(A)

41,0 dB(A)

49,6 dB(A)

38,7 dB(A)

46,6 dB(A)

41,1 dB(A)

44,1 dB(A)

45,2 dB(A)

44,9 dB(A)

43.5 dB(A)

# 6 / 2018

50,1 dB(A)

GAMING: TEST TEST

14 24-inch 144Hz-monitoren op de testbank

Snel en betaalbaar

De meerwaarde van een hogere verversingsfrequentie voor games met snel bewegende beelden is lastig in getallen uit te drukken, maar direct zichtbaar wanneer je achter een 144Hz-beeldscherm plaatsneemt. We testten 14 betaalbare modellen. David van Dantzig & Felicio Kerssenberg

onitoren met een hoge verversingsfrequentie zijn inmiddels alles behalve nieuw meer. De eerste modellen arriveerden zo rond 2010 op de markt en niet veel later in ons testlab. Hoewel veel sinds die tijd hetzelfde is gebleven, is er ook veel veranderd. Niet in de laatste plaats de prijs, die fors is gezakt. Daarmee is een beeldscherm dat 144 beelden per seconde kan weergeven eigenlijk voor iedereen wel bereikbaar geworden, terwijl ook videokaarten die voldoende frames per seconde kunnen genereren niet meer de hoofdprijs kosten. Tijd voor een inventarisatie van wat de markt te bieden heeft op dit vlak.

Twee panelen?

Hoewel er in de loop der jaren een keur aan zogenaamde 144Hz-monitoren (die 120Hz-exemplaren al vrij snel opvolgden) beschikbaar is gekomen, hebben deze lange tijd dezelfde basis gehad, namelijk diverse generaties van hetzelfde 24-inch tn-paneel van AU Optronics. Hierop waren roemruchte modellen als de Asus VG248 en de AOC G2460 gebaseerd, en ook tal van varianten en opvolgers van deze en andere fabrikanten. De verschillen zitten, naast de constructie van de behuizing, vooral in de gebruikte scaler en bovenal in de afregeling door de fabrikant. Pakweg twee jaar geleden kwam daar een alternatief bij van dezelfde paneelfabrikant, een 24,5-inch panel. Wederom met tn

Responstijden en overshoot Wanneer we het over gaming monitoren hebben, gaat het in de eerste plaats over responstijden: de tijd die een pixel nodig heeft om van de ene kleur naar de andere te veranderen. Die tijd hangt sterk af van tussen welke kleuren die transitie moet gaan, en daarbij is de helderheid een belangrijke component. Doorgaans is een relatief kleine verandering lastig, want daar kan een scherm minder ‘valsspelen’. Door namelijk overdrive – een verzamelnaam die we hanteren voor verschillende technieken met hetzelfde doel – toe te passen, kan een monitor een pixel wat agressiever aansturen. Daarbij schiet hij eerst voorbij het beoogde doel qua helderheid, waarna hij terugvalt naar de gewenste waarde. Onder de streep gaat dat vaak sneller dan direct op het doel aan te sturen. De keerzijde is zogeheten overshoot: wanneer die een significant percentage van de totale responstijd bedraagt, wordt die storend zichtbaar als een witte rand rond contrasterende bewegende beelddelen. Aan de andere kant, te langzaam reagerende pixels zorgen voor een nazweem: het vorige beeld is nog deels zichtbaar terwijl het volgende al getoond wordt. Deze ghosting is wat gamers ten koste van alles willen vermijden. De vraag is wat storender is: agressieve overshoot-artefacten, of ghosting. Dat hangt weer af van de gemeten waardes. Eén ding is zeker, de door fabrikanten gecommuniceerde responstijd komt nimmer overeen met de realiteit. Die is gebaseerd op een volstrekt arbritraire meting die zo gunstig mogelijk uitpakt voor het product, maar weinig met de praktijk van een game te maken heeft. Aanduidingen als ‘1 ms’ kan je dan ook maar beter negeren. als techniek, maar met beduidend andere karakteristieken qua kleurechtheid en kijkhoeken. Dit paneel is zichtbaar beter, maar ook iets duurder en – zo blijkt ook uit onze tests – marginaal minder snel. Nog altijd meer dan voldoende vlot om 144 keer per seconde een nieuw beeld te tonen, maar toch, met iets meer overshoot bij overdrive, of net wat langere responstijden. Bovendien was het wat duurder, wat zich uit in de prijzen van de hierop gebaseerde schermen. Aanvankelijk zagen we dit paneel zelfs in 240Hz-monitoren, maar dat is vooralsnog

een nichemarkt gebleven, die voor de doorsnee gamer niet heel veel voordeel biedt. De fabrikanten positioneren deze schermen dan ook vooral als ‘esports’-modellen. Wellicht om die reden is het niet verrassend dat het ‘oude’ paneel nog altijd zijn weg vindt naar tal van beeldschermen, waaronder modellen die we inmiddels als gouwe ouwen mogen bestempelen. Zo zijn de genoemde schermen van Asus en AOC nog altijd te koop, zij het in licht aangepaste vorm. Waar er even sprake van was dat het oudere paneel uit de handel zou worden

GREAT VALUE

n Acer KG241 44

n Acer Predator

n AOC C24

# 6 / 2018

Monitoren Televisies

Motion blur en meer Bij de selectie van een goede gaming monitor zou je op meer moeten letten dan responstijd alleen. Feitelijk is een responstijd van 6,94 ms of minder voldoende om 144 beelden per seconde te tonen. Reken maar uit: 1000/144. Echter, daarmee is er nog geen volledig vloeiend beeld. Wanneer onze ogen over het beeld bewegen, ervaren we namelijk beweging tijdens de overgang van het ene naar het volgende frame als een moment van onscherpte: motion blur. Dat komt omdat het ene beeld naadloos aansluit op het voorafgaande. Om die reden passen sommige fabrikanten anti-motion blur technieken toe, die doorgaans neerkomen op het inlassen van een moment ‘zwart beeld’ tussen de frames. Deze black frame insertion kan op meerdere manieren - door een fysiek zwart beeld weer te geven, of door het backlight even uit te zetten. Dit werkt sowieso alleen bij hogere frequenties, want anders ervaar je dit als storend knipperen. Van de monitoren in dit testveld is een kleine aantal voorzien van een anti-motion blur techniek, maar die komt het beste uit de verf bij Samsung, dat gebruik maakt van een scanning backlight, dat in vier afzonderlijke zones kan uit- en weer inschakelen tijdens het tonen van de beelden. Naast anti-motion blur is ook de kleurweergave naar onze mening van cruciaal belang voor een goede ervaring – te grote afwijkingen van kleuren en grijstinten resulteren in een minder fraai plaatje. Niet alleen zien de games er dan niet uit zoals de makers bedoeld hebben, ook wanneer je niet aan het spelen bent kan dit storend zijn. genomen, zijn op moment van schrijven de hierop gebaseerde snelle schermen nog altijd prima verkrijgbaar.

VA in opkomst

Tn was lange tijd de enige optie wanneer je een hoge verversingsfrequentie wenste, met als gevolg dat zaken als kleurechtheid en kijkhoeken op de tweede plaats kwamen. Op hogere resoluties zagen we de afgelopen jaren wel 144Hz-opties op basis van ips-technologie op de markt komen (of eigenlijk ahva, de variant van AU Optronics, dat behoorlijk dominant is met hoge verversingsfrequenties), maar die beeldschermen combineerden hun snelheid niet alleen met betere kleurweergave en kijkhoeken en een hogere qhd-resolutie, maar ook met een wel heel stevig prijskaartje. Twee jaar geleden echter mengde Samsung zich weer in de gamingmarkt, met de CFG70-serie, en daarvoor koos het Koreaanse bedrijf heel eigenzinnig voor een eigen paneel op basis van va-techniek. Weliswaar waren deze aanvankelijk ook niet goedkoop, maar de prijs daalde al vrij snel tot de pakweg 350 euro die lange tijd gangbaar was voor een 24-inch 144Hz-monitor. Dankzij de va-transistors bieden schermen op deze basis een aanzienlijk beter contrast dan mogelijk is bij tn en ips, terwijl de res-

ponstijden zo’n beetje het midden houden tussen die van het snelle tn en het toch duidelijk tragere ips. Potentieel een gulden middenweg dus, zij het wel dat de kijkhoeken bij va een zwak punt zijn – wellicht mede de reden dat Samsung stevig inzette op ‘curved’ oftewel een gebogen paneel, waarbij ook de hoeken wat naar de kijker toe komen en de nadelen van helderheidsverlies onder een kijkhoek minder zichtbaar zijn. Samsung heeft navolging gekregen; in het 32-inch segment is va zelfs de dominante techniek, en treffen we zowel Acer, AOC, Asus, BenQ, LG als MSI aan naast Samsung zelf. Op kleinere formaten loopt het minder hard, maar zowel AOC als MSI bieden betaalbare 24-inch 144Hz-monitoren met een gebogen va-paneel. Daarbij is opvallend dat dit aanvankelijk als luxere type monitor inmiddels een prijsbreker is bij de Chinese en Taiwanese fabrikanten.

Prijsdalingen en testveld

Dat brengt ons op de directe aanleiding om deze vergelijking op te zetten: tegenwoordig kan je voor minder dan 200 euro een 144Hzbeeldscherm kopen, waar dat niet heel lange geleden zoals gezegd nog zo’n 350 euro was. Nu gaat niet elk merk even hard mee in de prijzenoorlog, maar de gamer op zoek naar een snel scherm hoeft niet meer

EXCELLENT

n AOC 2590PX

heel diep in de buidel te tasten. Voor dit artikel verzamelden we 14 modellen van negen fabrikanten, waarvan het merendeel minder dan 300 euro kost. Acer is vertegenwoordigd met twee modellen, AOC met drie, evenals Asus, terwijl we van HP, Iiyama, Lenovo, LG, MSI en Samsung alle één exemplaar mee konden nemen. Opvallende afwezige is BenQ, toch een pionier op het gebied van gamingmonitoren, maar dat heeft een simpele reden: het bedrijf zet tegenwoordig 100% in op ‘esports’ en stuurt geen review samples meer op van hiervoor bestemde beeldschermen. Een ander merk dat we missen is Dell, maar dat heeft op 24-inch alleen een qhd-model in het assortiment, dat dan ook beduidend duurder is en daarmee om twee redenen niet in het testveld past. Voor deze test vroegen we ook een paar klassiekers aan, de Acer GN246HLB, de AOC G2460PF, en de Asus VG248QE. Deze zijn al lange tijd op de markt, maar dermate populair dat we vonden dat ze niet mochten ontbreken in de vergelijking. Van de meeste van de geteste modellen kan je op onze site een uitgebreide aparte review vinden, om welke reden we in dit artikel inzoomen op de belangrijkste overeenkomsten en verschillen. Nieuw in dit artikel zijn de Asus MG248QR (een revisie van een model dat we wel al eens apart testten), de VG258Q van hetzelfde merk, de HP 25x en de MSI Optix MAG241CR. Qua prijzen (uitgaande van gemiddeldes op basis van de Hardware.Info Prijsvergelijker) zien we dat het uiteenloopt van pakweg 200 euro voor de AOC C24G1 tot rond de 300 euro voor de Samsung C24FG70/FG73 (beide modellen zijn feitelijk identiek, alleen heeft de FG73 een eenvoudiger, minder diepe voet en een iets lagere prijs).

Responstijden

Bij het beoordelen van de responstijden telt één ding boven alles: dat de pixelrespons die we meten lager is dan 6,94 ms (zie kader). Daarbij kijken we naar vier afzonderlijke transities. Twee zogenaamde rise-tijden, van donker naar licht, bij zowel zwart naar wit als 20% grijs naar 80% grijs, en twee fall-tijden de andere kant op. Voor alle monitoren in de test zijn laatstgenoemde de kleinste uitdaging: de pixels doven snel genoeg. De rise is echter n AOC G2460

n Asus MG248

# 6 / 2018

GAMING: TEST TEST

een grotere uitdaging, met name bij de donker- naar lichtgrijs overgang. Wanneer we de optimale overdrive-instelling vinden (de hoogste snelheid in combinatie met de laagste overshoot), zijn er twee modellen die te

langzaam zijn bij de grijs-grijs overgang. Dat zijn de Acer KG241P en de AOC G2460PF, die uitkomen op respectievelijk 12,1 ms en 10,2 ms. Bij deze schermen moet je rekening houden met enige ghosting bij hoge verver-

singsfrequenties. Daarnaast zien we dat de AOC C24G1, de AOC G2460PF en de MSI Optix MAG241CR moeite hebben met de zwartwit overgang, die respectievelijk 9,5 ms, 11,9 ms en 10,3 ms duren. Voor de modellen op

GREAT VALUE

Acer KG241Pbmidpx

Acer Predator GN246HLBbid

AOC C24G1

EXCELLENT

AOC G2460PF

AOC G2590PX

Asus MG248QR

Gemiddelde prijs

€ 229

€ 231

€ 203

€ 230

€ 250

€ 304

Schermdiagonaal

24 inch

24,5 inch

24 inch

1500 R

144 Hz

Type TFT-panel Gebogen (kromming) Maximale verversingsfrequentie AMD FreeSync

AMD FreeSync min. freq.

48 Hz

35 Hz

30 Hz

AMD FreeSync max. freq.

144 Hz

Asus Extreme Low Motion Blur

Anti motion blur HDR10

DVI ingang

Ja (1)

Ja (2)

Ja (1)

Ja (2)

Ja (1)

HDMI ingang (aantal) DisplayPort ingang

3,5 mm audio uit/in

-/-

Ja / -

Ja / Ja

USB hub / speakers

- / Ja

-/-

Ja / Ja

- / Ja

In hoogte verstelbaar / portretstand

-/-

Ja / -

Ja / Ja

Ja / -

Ja / Ja

Vesa 100mm

4,3 kg

3,4 kg

4,5 kg

6,2 kg

4,2 kg

5,2 kg

Beugelbevestiging Gewicht Testresultaten Reactietijd overdrive optimaal (0%-100%)

5,1 ms

2,9 ms

9,5 ms

11,9 ms

3,3 ms

3 ms

Reactietijd overdrive optimaal (100%-0%)

1,6 ms

1,1 ms

3,5 ms

0,8 ms

1,1 ms

1 ms

Reactietijd overdrive optimaal (20%-80%)

12,1 ms

2,6 ms

3,5 ms

10,2 ms

6,4 ms

3,1 ms

Reactietijd overdrive optimaal (80%-20%)

2,9 ms

0,8 ms

2,8 ms

1,8 ms

1,7 ms

1 ms

Overshoot overdrive optimaal

15%

31%

30%

13%

Undershoot overdrive optimaal

Naam stand overdrive optimaal

Extreme

Strong

Medium

16 ms

1,9 ms

18,7 ms

3,4 ms

2,2 ms

10,2 ms

2,5 ms

Input lag i.v.m. CRT Input lag laag (boven) Input lag gemiddeld (midden)

9,5 ms

22,3 ms

10,7 ms

9,4 ms

13,9 ms

9,8 ms

Input lag hoog (onder)

16,9 ms

26,3 ms

18,2 ms

16,8 ms

17,5 ms

17,3 ms

Helderheid minimaal wit

41,8 cd/m²

126,9 cd/m²

45,8 cd/m²

162,0 cd/m²

58,5 cd/m²

41,9 cd/m²

Helderheid maximaal wit

382,9 cd/m²

410,4 cd/m²

268,8 cd/m²

383,8 cd/m²

461,4 cd/m²

393,7 cd/m²

Helderheid maximaal zwart

0,40 cd/m²

0,38 cd/m²

0,08 cd/m²

0,48 cd/m²

0,52 cd/m²

0,33 cd/m²

Contrast checkerboard 150 cd/m²

852:1

1024:1

3196:1

761:1

974:1

1054:1

Uniformiteit - laagste t.o.v. hoogste wit

84%

83%

87%

82%

Uniformiteit - gemiddelde t.o.v. hoogste wit

92%

89%

91%

90%

92%

90%

Uniformiteit - laagste t.o.v. hoogste zwart

66%

85%

81%

75%

72%

63%

Uniformiteit - gemiddelde t.o.v. hoogste zwart

78%

91%

88%

80%

79%

Kijkhoeken - 45° hor. gem. rest. helderheid

36%

39%

28%

37%

54%

44%

Kijkhoeken - 45° hor. gem. kleurafw. ΔE 2000

21,0

18,0

20,3

21,0

14,3

17,4

Kijkhoeken - 45° vert. gem. rest. helderheid

16%

18%

22%

16%

28%

11%

Kijkhoeken - 45° vert. gem. kleurafw. ΔE 2000 Kleurtemperatuur wit

34,2

29,7

23,8

35,3

25,9

36,8

6464 K

6396 K

7178 K

6396 K

6694 K

7318 K

Dekking sRGB

99%

98%

97%

99%

Gem. kleurafwijking ΔE 2000

4,0

3,6

2,3

7,3

2,8

3,3

Gem. grijsafwijking ΔE 2000

4,2

3,8

7,9

4,1

8,6

Gemiddeld gamma

1,9

2,5

2,1

1,7

2,2

1,9

Energieverbruik (max. bij 150 cd/m²)

17,8 W

19,1 W

17,3 W

23,4 W

14,2 W

19,3 W

Energieverbruik (max. bij hoogste helderheid)

31,5 W

33,8 W

22,6 W

38,1 W

24,1 W

31,6 W

Monitoren Televisies

basis van va-techniek is deze transitie vaak een grotere uitdaging, dat ook het (oudere) tn-model er bij maximale overdrive last van heeft is opmerkelijker. De snelste 20%-80% overgang noteren

EXCELLENT

Asus VG248QE

Asus VG258Q

we bij de Acer GN246HLB, met 2,6 ms. Dat gaat wel gepaard met een fikse overshoot van 30%, maar die is alsnog van relatief korte duur gezien de snelheid van de totale transitie. Asus treft echter naar onze mening

EXCELLENT

HP 25x

in de MG248QR een betere balans, met 3,1 ms bij 13% overshoot. De Lenovo Y25 doet het vrijwel net zo goed met 16% overshoot bij dezelfde responstijd. De MG248QR doet tegelijkertijd echter de 0%-100% overgang

EXCELLENT

Iiyama G-Master GB2560HSU

Lenovo Legion Y25f-10

LG 24GM79G-B

MSI Optix MAG241CR

Samsung C24FG70/FG73

€ 272

€ 303

€ 255

€ 244

€ 249

€ 246

€ 317

€ 335

24 inch

24,5 inch

24 inch

23,5 inch

1500 R

1800 R

144 Hz

40 Hz

48 Hz

40 Hz

30 Hz

56 Hz

48 Hz

70 Hz

144 Hz

Asus Extreme Low Motion Blur

LG 1ms Motion Blur Reduction

Motion Blur Reduction Technology

Ja (1)

Ja (2)

Ja / Ja

Ja / -

- / Ja

-/-

Ja / Ja

Ja / -

Ja / Ja

Ja / -

-/-

Ja / Ja

Ja / -

Ja / Ja

Vesa 100mm

Vesa 75mm

5,4 kg

5,0 kg

5,8 kg

5,6 kg

5,4 kg

6,0 kg

5,1 kg

5,2 kg

3,1 ms

3,6 ms

2,8 ms

6 ms

4,5 ms

10,3 ms

6,5 ms

1,1 ms

1,3 ms

1,0 ms

1,1 ms

1 ms

1,3 ms

3,7 ms

3,5 ms

3,9 ms

4,7 ms

3,1 ms

3,7 ms

3,1 ms

5,2 ms

4,1 ms

4,2 ms

1,4 ms

1,3 ms

0,8 ms

2,4 ms

0,8 ms

2 ms

3,6 ms

3,5 ms

24%

16%

18%

n.b.

Level 5

Extreme

Normal

Fast

n.b.

2,1 ms

9,4 ms

8,7 ms

10,1 ms

27,6 ms

2,2 ms

2,9 ms

n.b.

9,4 ms

13,5 ms

12,9 ms

14,7 ms

30,3 ms

9,7 ms

10,2 ms

n.b.

16,7 ms

17,5 ms

17,7 ms

19,4 ms

32,7 ms

17 ms

17,4 ms

n.b.

80,1 cd/m²

47,1 cd/m²

69,2 cd/m²

79,4 cd/m²

26,4 cd/m²

111,7 cd/m²

54,7 cd/m²

43,2 cd/m²

413,6 cd/m²

443,7 cd/m²

449,5 cd/m²

448,3 cd/m²

428,5 cd/m²

372,4 cd/m²

280,0 cd/m²

364,3 cd/m²

0,43 cd/m²

0,49 cd/m²

0,64 cd/m²

0,50 cd/m²

0,49 cd/m²

0,36 cd/m²

0,09 cd/m²

0,14 cd/m²

869:1

829:1

774:1

888:1

793:1

1004:1

2855:1

2498:1

84%

85%

80%

84%

87%

85%

87%

89%

90%

92%

93%

94%

90%

92%

93%

62%

78%

74%

65%

75%

83%

70%

80%

79%

86%

87%

82%

89%

90%

75%

85%

36%

46%

45%

48%

45%

42%

28%

27%

20,4

17,9

17,7

15,6

17,0

17,4

19,8

23,5

18%

27%

29%

27%

20%

22%

34,2

27,0

27,7

25,7

24,9

29,2

22,2

25,3

6126 K

6514 K

6361 K

6694 K

6809 K

5962 K

7885 K

6206 K

99%

97%

98%

91%

100%

3,1

2,7

3,3

2,1

2,3

4,7

4,0

2,8

4,5

2,2

1,6

1,8

2,7

8,2

6,1

2,3

1,9

2,1

2,2

2,5

2,3

2,2

19,2 W

15,0 W

13,3 W

12,4 W

15,2 W

22,2 W

17,9 W

22,1 W

32,3 W

26,3 W

22,6 W

22,1 W

23,9 W

33,9 W

24,5 W

34,2 W

GAMING: TEST TEST

EXCELLENT

n Asus VG248QE

n Asus VG258Q

in 3,3 ms, waar de Y25 daar 6 ms voor nodig heeft. Verder valt de Iiyama G-Master GB2560HSU positief op met 3,7 ms en 2,8 ms voor de rise-metingen, bij 6% overshoot, evenals de Asus VG258Q met 4,7 ms en 3,6 ms bij slechts 3% overshoot, de LG 24GM79G met 5,2 ms en 4,5 ms bij 3% overshoot en de AOC G2590PX met 6,4 ms en 3,3 ms bij 3% overshoot. Ook diverse andere schermen doen het prima, maar hebben net wat langere responstijden of wat meer overshoot. Van de modellen op basis van va-techniek overtuigt de Samsung C24FG70/FG73 hier het meest, met 3,5 ms voor 20%-80% en 6,5 ms voor 0%-10% - voldoende snel voor 144 beelden per seconde, en dat is nog voordat we de anti-motion blur (die metingen onmogelijk maakt) activeren. Deze zorgt wel voor een duidelijk soepeler bewegend beeld.

Input lag

Bij gaming monitoren verwachten we geen input lag, oftewel vertraging tussen het aankomen van het signaal bij de monitor en het moment dat beeld verschijnt, althans niet meer dan de paar milliseconden dat dit altijd duurt. Toch zien we een aantal schermen die dit bij een of beide van onze input lag metingen vertoont – het is het meest aanwezig bij de Acer GN246HLB, effectief 16ms en dat is meer dan twee frames waarmee het getoonde beeld achterloop bij de spelsituatie. In de meeste games zal het effect amper of niet merkbaar zijn, maar bij zeer snelle shooters en door kritische gebruikers wordt dit als storend ervaren. Verder zien we marginale – te laag om te merken, voldoende om te meten – input lag bij de AOC G2590PX, de Asus VG258Q, de HP 25x en de

Gamen in het donker

Als je graag in het duister gamet, moet de helderheid van een beeldscherm voldoende terug te schroeven zijn. Dat is bij de schermen in de test niet altijd mogelijk. De Acer GN246HLB gaat niet lager dan 127 nits, de AOC G2460PF zelfs niet lager dan 162 nits – dat is een helderheid die bij de meeste omstandigheden voldoende is, maar veel te fel in het donker. Ook de LG 24GM79 blijft ruim boven de 100 cd/m² steken. De Acer KG241P, Asus MG248QR en Samsung C24FG70/FG73 onderscheiden zich juist positief met een minimale helderheid van iets meer dan 40 cd/m².

Iiyama GB2560HSU. Bij de Lenovo Y25 zien we inconsistente resultaten – input lag lijkt soms wel, soms niet op te treden. In onze directe vergelijking met een crt-monitor konden we dit niet definitief bevestigen.

Beeldkwaliteit

Bij de beeldkwaliteit kijken we naar tal van aspecten, waaronder helderheid, contrast, uniformiteit en kleurechtheid. Een aantal modellen onderscheidt zich positief. De AOC C24G1 loopt qua snelheid wat achter, maar heeft wel prima kleurweergave en uniformiteit, en met afstand het hoogste contrast. Ook de G2590PX van dit merk doet het goed op het vlak van uniformiteit en kleurweergave. Een uitstekende uniformiteit en kleurafstelling zien we ook bij de Asus VG258Q, de HP 25x en ook de Iiyama GB2560HSU komt hier goed uit de bus. Door de bank genomen is de Samsung C24FG70/FG73 echter de beste, met niet alleen zeer goede kleurechtheid en uniformiteit, maar ook een groter kleurbereik en een veel hoger contrast dan de eerdergenoemde schermen op tn-basis.

Conclusie

Als we alle factoren bij elkaar optellen, is er een groot aantal aanraders. Kijken we eerst

naar de prijs, dan kunnen we niet heen om de AOC C24G1. Ook al blijven de responstijden wat achter, zolang je niet de allersnelste games gaat spelen volstaat hij wel en biedt hij een zeer hoog contrast, zeer goede uniformiteit en kleurweergave. Een Great Value award is dan ook op zijn plaats. Wil je geen compromissen qua responstijden, dan moet je wat meer investeren. De d rie modellen die er dan all-round uitspringen zijn de AOC G2590PX, de HP 25x en de Iiyama GB2560HSU – alle gebaseerd op het nieuwere 24,5 inch paneel. Ze hebben naast ruimschoots voldoende snelle responstijden opvallend goede kleurweergave, uniformiteit en helderheid. Alle drie ontvangen een Excellent Choice award. Die is er ook voor de circa 50 euro duurdere Asus VG258Q, die betere responstijden en een vorm van anti motion-blur biedt voor de meerprijs. Voor nog eens 50 à 80 euro meer – afhankelijk of je de FG73 of de FG70 neemt – heb je de beste 24-inch 144 Hz gaming monitor in deze test. De Samsung C24FG70/FG73 biedt naar onze mening de beste combinatie van snelheid en beeldkwaliteit, met uitstekend contrast, uniformiteit, kleurechtheid, en de meest effectieve anti-motion blur. Hier betaal je wel voor, om welke reden de Ultimate Product award de enige juiste is. K

ULTIMATE

EXCELLENT

n Iyama G Master

n MSI Optix

n HP 25X

n LG 24GM

n Samsung C24FG

# 6 / 2018

n Lenovo Legion Y25

Monitoren Televisies

TEST TEST GAMING:

Twaalf topmodel smartphones van 2018 vergeleken

Top-notch Wat betreft smartphones viel er in 2018 zeker wat te kiezen. Wij verzamelden twaalf vlaggenschepen van tien fabrikanten om de balans op te maken: wat was de beste smartphone van 2018?

David de Jong & Arami Yemane

WebID 1669

WebID 1671

WebID 1673

Ook vermeldenswaard zijn de RoG Phoe selectie voor dit jaar was uitdagend. Hoewel onze uitne van Asus (899 euro) en de Razer Phone eindelijke keuze zonder meer 2 (850 euro), die qua prijs zeker in de vereen indrukwekkende line-up gelijking zouden passen, maar voor een vormt, zijn er ook nog wel wat andere zeer specifieke doelgroep zijn gemaakt. toestellen te bedenken die én behoorlijk Meer over deze gaming-smartphones lees aan de prijs zijn én in 2018 het levenslicht je op onze website in uitgebreide afzonzagen. Zo verscheen de OnePlus 6 halverderlijke reviews (WebID 1671 voor de Asus wege het jaar op de markt, een toestel dat RoG Phone, WebID 1673 voor de Razer recent werd opgevolgd door de 6T, die Phone 2) – maar niet in deze round-up. we als het huidige vlaggenschip verkozen Tenslotte schitteren de Pixel 3 en Pixel voor deze vergelijking. 3 XL ook door afwezigheid. De derde Apple bracht onlangs de iPhone Xr op generatie Google telefoons zijn zonder de markt, die afhankelijk van de geheumeer high-end, maar op het moment van genconfiguratie 850 euro (64GB) dan wel schrijven niet in Nederland te koop. Zo1000 euro (256GB) kost. Prijzen die niet doende zijn we helaas genoodzaakt deze zouden misstaan op een willekeurig Antwee vlaggenschepen buiten beschouwing droid topmodel, maar desondanks is de te laten. Mocht dit op een later moment Xr volgens Apple de ‘betaalbare iPhone’ veranderen, dan zullen we online dit hiaat en zijn de niet lang ervoor gelanceerde iPgraag corrigeren. hone Xs en iPhone Xs Max de huidige top Voor dit artikel selecteerden we toestellen, met nog aanzienlijk hogere topmodellen van tien fabrikanprijzen: de Xs (512GB) ten, die in het afgelopen jaar kost een slordige op de markt zijn gekomen. 1450 euro, waar Aan het einde van dit arde Xs Max (512GB) tikel vind je zoals je van ruim 1650 euro moet ons gewend bent een opbrengen. Wij nemen tabel met een selecgezien de grote overtie aan specificaties eenkomsten tussen beide en testresultaenkel de Xs Max mee. ten. Wil je het Een vergelijkbare afweging naadje van maken we bij de Galaxy 9-serie de kous van Samsung, waarvan we de weten en Note 9 en S9 opnamen en de S9+ alle bein de kast lieten liggen: de S9 en schikS9+ zijn functioneel vrijwel identiek, bare en als het kleinere toestel vonden we data van de de S9 dan ook onderscheidender ten twaalf toestellen in een opzichte van de andere high-end lijn van groot overzicht conhet merk. n Sony Xperia XZ3

# 6 / 2018

sumeren dan verwijzen we je door naar WebID 1669.

Up(to)date De theorie achter een vlaggenschip is op papier bedrieglijk simpel: van alles het beste en het mooiste, strik eromheen en verkopen maar! De praktijk van de hoogste klasse blijkt weerbarstiger, zeker op het gebied van het operating system en de bijbehorende security patches en system updates. Apple heeft met zijn eigen ecosysteem het voordeel dat het geheel zelf bepaalt wanneer toestellen uitkomen en hoe lang ze ondersteund worden, en hoeft bovendien geen softwarematige vertaalslag te maken. De Xs Max is zodoende dan ook keurig voorzien van de recentste versie van iOS, 12.1. In de Android-wereld ligt het iets anders. Google heeft met zijn Pixel-toestellen in principe dezelfde voordelen wat betreft Android als Apple met iOS. Fabrikanten die Android One toestellen uitbrengen zijn wel van Google afhankelijk wat betreft de tijdsbepaling van updates, maar kunnen deze zonder tijdsverlies implementeren. Helaas is Android One in het high-endsegment nog een zeldzaamheid, enkel Nokia – dat louter Android One toestellen uitbrengt – heeft met de 8 Sirocco een echt high-end Android One model in het assortiment. Andere fabrikanten die Android gebruiken zijn niet alleen volledig van Google afhankelijk voor patches en updates, maar moeten deze bovendien nog vertalen naar de eigen schil die ze over Android leggen. Daar zijn uiteraard de nodige kosten mee gemoeid, maar het zorgt er bovenal voor dat er een vertraging zit tussen de tijd dat

Smartphones

ULTIMATE

van 5 augustus 2018 en de LG G7 ThinQ spande de kroon met een patch van 1 juli 2018.

Design

n Samsung Galaxy Note 9

Google een update of patch uitbrengt en het moment dat de fabrikant deze aan zijn eindgebruikers kan aanbieden. Bovendien is het in een dergelijke afhankelijke positie lastiger voor fabrikanten om een sluitende roadmap te maken voor de software die de aankomende vlaggenschepen zullen mee krijgen. Zo kan het dus voorkomen dat toestellen bij verschijnen niet de nieuwste versie van Android draaien.

De laatste jaren is de designtrend bij high-end smartphones opmerkelijk uniform geworden. De huidige deelnemers combineren zonder uitzondering twee glasplaten, bijeengehouden door een metalen frame met in meer of mindere mate afgeronde hoeken en randen. Daarbij heeft de overgrote meerderheid een notch, een hap uit de bovenzijde van het display waarin de frontcamera verwerkt is en waarnaast het scherm doorloopt. Even vergelijkbaar is de beeldverhouding, die het afgelopen jaar verschoof van 16:9 naar 18,5:9 of 19,5:9. Enkel de Nokia 8 Sirocco heeft nog een ouderwets 16:9-scherm. De bij benadering omgerekend 2:1 verhouding gaat hand in hand met dunne bezels, waardoor we steeds dichterbij een design komen waar de voorzijde geheel uit een scherm bestaat. Oppo gaat zelfs zo ver dat het de camera’s van de Find X heeft verwerkt in een paneel dat uit de bovenzijde van het toestel schuift, ten einde nóg meer van de voorzijde uit scherm te laten bestaan. We zien dan ook bij bijna alle toestellen die überhaupt nog een reguliere vingerafdrukscanner hebben, dat deze aan de achterzijde is gepositioneerd. Enkel de P20 Pro heeft deze nog aan de voorzijde. De Huawei Mate 20 Pro en OnePlus 6T laten met hun in het scherm geïntegreerde scanner zien wat in 2019 ongetwijfeld de standaard zal zijn. Apple gaat zijn eigen weg en heeft al sinds enige tijd afscheid genomen van een vingerafdrukscanner, ten faveure van een irisscanner. Oppo maakt ten slotte gebruik van gezichtsherkenning met zijn omhoogschuivende cameramodule, die je zodoende vlak voor elke ontgrendeling even lijkt te begroeten.

Van de toestellen in deze vergelijking waren op de peildatum begin november 2018 enkel de Huawei Mate 20 Pro, OnePlus 6T en de Sony XZ3 voorzien van Android 9 Pie. Van de overgebleven toestellen gebruikten de Huawei P20 Pro, Oppo Find X, Samsung Galaxy Note 9 en de Nokia 8 Sirocco Android 8.1, de laatste versie van Android Oreo. De Asus Zenfone 5Z, HTC U12+, LG G7 ThinQ en Samsung Galaxy S9 draaiden nog op de eerste versie van Oreo en zijn zodoende echt aan een update toe. Uiteindelijk ligt gezien het prijsniveau een update naar Android 9 Pie voor al deze toestellen voor de hand, maar wanneer dit precies zal plaatsvinden blijft afwachten. Updates zijn leuk, maar misschien nog wel belangrijker zijn de securitypatches die gaten in de beveiliging van Android dichten, waar kwaadwillende partijen gebruik van kunnen maken. Ook hier zien we weer de nodige verschillen tussen de toestellen. Op dezelfde peildatum had de 6T de meest recente patch: 1 november 2018. Op de voet gevolgd door de 5Z (5 oktober 2018) en Mate 20 Pro, P20 Pro, 8 Sirocco, Note 9, S9 en XZ3 (alle 1 oktober 2018). De HTC U12+ moest het op het moment van schrijven nog doen met een beveiligingspatch van 1 september 2018, de Oppo Find X met een n Oppo Find X

# 6 / 2018

Tot slot valt op dat het gros van de toestellen een IP-classificatie heeft, waarmee resistentie voor water en stof tot een bepaald niveau gegarandeerd wordt. Enkel de 5Z, 6T en Find X ontberen een dergelijke rating, waar we zeker bij de laatste niet verbaasd over zijn gezien de uitschuivende cameramodule. De andere negen deelnemers hebben allemaal een IP67 of IP68 rating, waarmee in ieder geval onderdompeling tot een meter onder water voor 30 minuten gegarandeerd geen schade zal veroorzaken. Deze toestellen kan je dus gerust afspoelen onder de kraan en zullen een duikvlucht in de wc – wat betreft het contact met water – ook overleven.

Beeldscherm Wie de displays van de twaalf toestellen uit deze vergelijking bekijkt, ziet duidelijk dat zich in het high-end segment twee trends aftekenen. In de eerste plaats zijn, op de 5Z, U12+ en G7 na, alle toestellen voorzien van een oled-display. Daarnaast zien we dat de standaard voor de schermdiagonaal in de hoogste klasse op minimaal 6 inch is komen te liggen. Enkel de Nokia 8 Sirocco en Samsung Galaxy S9 hebben een diagonaal van respectievelijk 5,5 en 5,8 inch, waar de rest 6 inch en meer laten noteren, met als uitschieter de Find X met 6,5 inch. Aan deze trend liggen meerdere redenen ten grondslag. Een belangrijke is dat de langere schermverhouding al snel leidt tot grotere diagonalen – waarbij we moeten opmerken dat een 16:9 toestel met 6,4 inch scherm beduidend groter is dan een 18:9 toestel met dezelfde diagonaal. Daarnaast slagen de fabrikanten erin steeds meer scherm in de behuizing te krijgen zonder dat de externe maten toenemen, dit mede dankzij de besproken dunnere bezels en kleinere notches. We zien dan ook bij alle deelnemers relatieve schermratio’s van meer dan 80%, waar de Find X en Mate 20 Pro zelfs 87 en 88% laten noteren. Verder is het vermeldenswaard dat qhd-resoluties (1440p) in opkomst zijn in dit segment: zeven van de deelnemers hebben zo’n display, de rest moet het nog met (wide) full hd doen. De meerwaarde van qhd is beperkt (en het zorgt voor een hoger stroomverbruik), maar neemt toe naarmate het schermoppervlak groter wordt. Als we met behulp van onze meetapparatuur en SpectraCal CalMAN 2018 analysesoftware kijken naar de kwaliteit van

TEST TEST GAMING:

ook een ander beeld. Hier komt enkel de iPhone Xs Max onder de grens van 3, vijf toestellen blijven tussen de 3 en 5 steken en zes toestellen scoren tussen de 5 en de 7,5 – de laagste waarde komt op het conto van de OnePlus 6T. EXCELLENT

n OnePlus 6T

Ten slotte bekijken we nog de kleurtemperatuur en gamma. Voor de eerste meting zien we bij voorkeur een waarde zo dicht mogelijk bij de 6500 K voor een mooi neutrale kleurweergave, voor de tweede een gemiddelde rond de 2,2 voor behoud van details in zowel donkere als lichte schermdelen. Qua kleurtemperatuur zitten de Xs Max (6604 K), U12+ (6545 K), Note 9 (6430 K), S9 (6732 K) en P20 Pro (6824 K) keurig dichtbij de streefwaarde. De andere deelnemers zitten daar wat verder boven, met als uitschieters de XZ3 en 8 Sirocco, die respectievelijk 7760 K en 7781 K laten noteren. De afwijking van het gamma varieert van een kleine 0,1 voor de G7 tot een te hoge waarde van 0,45 van de U12+.

de displays, dan zien we dat de overeenkomsten in formaat en gebruikt materiaal in de prestaties niet terugkomen: daar zijn genoeg verschillen te zien. Om simpel te beginnen, de piekhelderheid, van belang Onder de streep stellen we vast dat de voor gebruik buiten overdag, blijft in maar displays van de iPhone Xs Max, Huawei één toestel echt achter; de U12+ noteert P20 Pro en de Samsung Galaxy S9 en op dit onderdeel slechts 295 cd/m². Met Note 9 het beste uit de test komen. Aan een dergelijk lage waarde is het display de andere kant van het spectrum valt het bij direct zonlicht niet goed af te lezen. De scherm van de 8 Sirocco juist wat tegen, Find X en 8 Sirocco scoren ruim boven de zowel op zichzelf als in vergelijking met de 400 cd/m², terwijl de rest 500 cd/m² en ho- concurrentie die het aantoonbaar beter ger laten noteren. De absolute uitschieter doet. Ook de U12+ beoordelen we door is LG’s G7, die maar liefst 946 cd/m² weet zijn beperkte helderheid en hoge gammaop te brengen. Uiteraard hebben alle toeafwijking als matig in dit opzicht. stellen met een oled-scherm dankzij een zwartwaarde van 0 cd/m² een oneindig Connectiviteit & geheugen hoog contrast. Waar we aan het begin van 2018 nog zeer Bij de afstelling van schermen kijken tevreden waren met 4 GB aan RAM en 64 we in eerste instantie naar de kleuren GB aan opslagcapaciteit, treffen we grijsafwijking. We interpredeze combinatie inmiddels ook teren afwijkingen op regelmatig aan bij toestellen uit basis van de volgende de 250 tot 400 euro-klasse. In uitgangspunten: waardit deelnemersveld zie je dan des van 0 tot 3 zijn voor ook dat de lat duidelijk hoger de meeste menselijke is komen te liggen. ULTIMATE ogen niet zichtbaar en dus Aan de top van de pirauitstekend; 3 tot 5 beschoumide treffen we de Oppo wen we als mogelijk zichtbaar Find X aan, die maar maar nog steeds goed en boliefst 256 GB aan opven de 5 als duidelijk zichtbaar slag combineert met en onwenselijk. Bij de kleurafwij8 GB aan werkgekingsmetingen scoren maar liefst heugen. De iPhone acht toestellen onder de 3 en van Xs Max biedt de vier resterende deelnemers zitten weliswaar 512 er drie daar dichtbij. Enkel de Nokia 8 GB aan opslag, Sirocco wijkt met een waarde van 4,3 maar koppelt behoorlijk af, maar blijft nog altijd onder dit aan ‘slechts’ 4 5. Kalibreren voor neutraal wit is lastiger, en bij de grijsafwijking zien we dan n Huawei Mate 20 Pro

# 6 / 2018

GB RAM, terwijl de OnePlus 6T juist weer kan bogen op 8GB RAM met 128GB aan opslag. Alhoewel wij ze in een andere variant testten, biedt OnePlus de 6T ook aan met 8GB/256GB en Samsung de Note 9 zelfs met 8GB/512GB. De Note 9, Nokia 8 Sirocco, Huawei P20 Pro bieden alle een combinatie van 6GB/128GB, de Asus Zenfone 5Z koppelt op zijn beurt 6 GB werkgeheugen aan 64 GB opslag. Ten slotte hebben we dan nog drie toestellen waarbij we de voormalige gouden standaard van 4GB/64GB aantreffen: de LG G7 ThinQ, Sony Xperia XZ3 en Samsungs Galaxy S9. Of meer werkgeheugen ook tot betere prestaties leidt zullen we straks zien, maar wat betreft opslag is het deels natuurlijk ook afhankelijk van de persoon of 64 GB genoeg is of niet. Bovendien beschikken alle deelnemers met deze capaciteit over de mogelijkheid om een micro-sd kaart te plaatsen. De Find X, 6T, 8 Sirocco, P20 Pro en iPhone Xs Max bieden deze optie niet, daar zit je dus vast aan de capaciteit van de interne opslag. Wat betreft de connectiviteit is het verhaal (gelukkig) niet zo spannend: alle toestellen ondersteunen de 802.11ac wifi standaard en bluetooth 5.0. Enkel bij nfc zien we dat de Find X uit de pas loopt, het toestel ondersteunt deze techniek niet. Draadloos opladen is ook niet voor elk toestel weggelegd, de 6T, Find X, P20 Pro, U12+ en 5Z ondersteunen dit ondanks hun glazen behuizing niet. Ten slotte is het feit dat praktisch iedere fabrikant nu ook bij high-end toestellen de dual sim variant in Nederland voert, het vermelden waard. Uit dit deelnemersveld is enkel de 8 Sirocco een single sim toestel. Gebruikers van een iPhone Xs Max zijn voor de tweede sim aangewezen op een eSim, maar dit systeem wordt vooralsnog niet ondersteund door Nederlandse providers.

Prestaties SoC en GPU Uit dit deelnemersveld zijn de Oppo Find X, OnePlus 6T, Asus Zenfone 5Z, LG G7 ThinQ, Sony Xperia XZ3 en HTC U12+ voorzien van Qualcomms meest recente top-soc: de Snapdragon 845 in combinatie met de Adreno 630 gpu. Enkel de Nokia 8 Sirocco heeft nog het voormalige topmodel Snapdragon 835 en de Adreno 540 aan boord. De Aziatische techreuzen Samsung en Huawei maken naast smartphones ook soc’s in eigen beheer, waarmee ze hun toptoestellen dan ook uitrusten – al gebruikt Samsung voor sommige niet-Europese markten eveneens chipsets van Qual-

Smartphones

GREAT VALUE

n Asus Zenfone 5Z

comm. We treffen in de Huawei P20 Pro zodoende de HiSilicon Kirin 970 en ARM Mali-G72 MP12, in de Mate 20 Pro de HiSilicon Kirin 980 samen met de ARM Mali-G76 MP10 en in zowel de Samsung Galaxy Note 9 als S9 de Exynos 9 Octa 9810 en ARM Mali-G72 MP18. Apple maakt ten slotte gebruik van eveneens in eigen beheer vervaardigde hardware: de A12 Bionic. In Geekbench blijkt direct dat dit Apple geen windeieren legt: zowel onder Single als Multi weet de A12 de concurrentie op een straatlengte afstand te houden. Onder Single – waar de individuele processors worden getest – presteren de Exynos cores van Samsung en de Kirin 980 van Huawei als respectievelijk tweede en derde na Apple. De 8 Sirocco (Snapdragon 835), P20 Pro (Kirin 970) en G7 (Snapdragon 845) vinden we onderaan de lijst terug. Onder Multi – waarin we de prestaties van de soc als geheel meten - is het na de A12 duidelijk de Kirin 980 uit de Mate 20 Pro die de beste prestaties levert. Gevolgd door de Note 9, Zenfone 5Z, OnePlus 6T, Xperia XZ3 en Galaxy S9. De lage middenmoters zijn de Find X, G7 en U12+ en helemaal onderaan treffen we de P20 Pro en 8 Sirocco. De andere systeembenchmark die we gebruiken is PCMark, die uit zes individuele onderdelen bestaat. Kijk voor de deelresultaten gerust even in de in de vergelijkingstabel achter WebID 1669. We beperken ons hier met te vermelden dat de Oppo Find X en OnePlus 6T onder de streep het meest opvallen in positieve zin, terwijl de resultaten van de Exynos 9 uit de Note 9 en S9 juist opvallend achterblijven. Dan over naar de grafische presta-

ties, die we meten met de GFXBench en 3DMark benchmark. Bij die laatste zijn het vooral de Xs Max, Find X, 6T, XZ3 en Zenfone 5Z die hoge ogen gooien. De S9 en P20 Pro weten op dit onderdeel juist weinig indruk te maken. Wel moeten we hierbij melden dat de verschillen in de meeste gevallen niet enorm groot zijn. Dit geldt deels ook voor de resultaten van GFXBench, waar met name de Xs Max en de Mate 20 Pro weten te imponeren, gevolgd door de 5Z, XZ3, Find X en 6T. Een duidelijke winnaar van dit onderdeel is lastig aan te wijzen. Apple’s A12 presteert steevast top, maar doet in twee van de vier benchmarks niet mee. Van de Android-toestellen zijn het de Oppo Find X, OnePlus 6T en Huawei Mate 20 Pro die we het vaakst in top van het speelveld tegenkomen.

Accu en laden Het belang van een goede accu is tegenwoordig nauwelijks te overschatten, zeker nu het scherm vaker aan dan uit lijkt te staan. De minimale standaard waar een moderne smartphone accu aan moet voldoen is dat deze ook bij intensief gebruik een hele dag mee moet kunnen gaan. Daarbij moet de accu in korte tijd zodanig opgeladen kunnen worden dat je weer even vooruit kan, alvorens weer een stopcontact op te moeten zoeken. Fabrikanten hebben bij high-end toestellen wat dit betreft twee grote uitdagingen. In de eerste plaats hebben dergelijke toestellen altijd een dikke soc aan boord voor de broodnodige prestaties. Natuurlijk wordt er alles aan gedaan om de high-end soc’s van Qualcomm, Huawei en Samsung zo zuinig mogelijk te laten werken, maar de hoogste prestaties zijn minstens zo belangrijk. Daarbij worden in high-end toestellen meestal accu’s gestoken met een relatief beperkte capaciteit, want daarmee is een dunner en dus luxer ogend toestel mogelijk. Goedkopere toestellen zijn dan ook vaker voorzien van accu’s met een hogere capaciteit, tot ruim boven de 5000 mAh. Ter vergelijking: de Huawei Mate 20 Pro kan bogen op een accu met een capaciteit van 4200 mAh, op de voet gevolgd door de Samsung Galaxy Note 9 en P20 Pro die beide 4000 mAh laten noteren. De rest van de deelnemers zitten ruim onder 4000 mAh, met als uitschieters de iPhone

# 6 / 2018

Xs Max met 3174 mAh en LG G7 ThinQ en Samsung Galaxy S9 die beide ‘slechts’ 3000 mAh bevatten. Dat gezegd hebbende is de capaciteit van een accu niet de enige factor die bepaalt hoelang een telefoon met een enkele acculading voort kan. Toch zien we in dit geval bij de belangrijkste accutest die we doen – de PCMark Work 2.0 accutest – dat de Mate 20 Pro (589 minuten) en Note 9 (538 minuten) het testveld domineren. Niet ver daarachter weet de OnePlus 6T met 513 minuten eveneens te overtuigen. Waar aan de ander kant van het spectrum de Find X (411 minuten), G7 (408 minuten), XZ3 (399 minuten) en S9 (393 minuten) het toch zo’n 3 uur minder lang volhouden dan de Mate 20 Pro. De iPhone Xs Max kan deze test niet draaien en ontbreekt zodoende in de ranglijst. Bij de video afspeeltest zien we grotendeels dezelfde smartphones in topposities terug, waar in dit geval de Find X eveneens positief opvalt. Bij de browsetest is het juist de Asus Zenfone 5Z die opvallend hoog weet eindigen. Als we tenslotte kijken naar de laadtesten, zien we dat er één toestel duidelijk uitspringt: de Oppo Find X. Voorzien van een 50 W voeding, een dubbel uitgevoerde accu en zogeheten VOOC Flash Charge snellaadtechniek is dit toestel ongeëvenaard snel opgeladen. Na een half uur is de accu van 0% naar 92% volgetankt en helemaal vol kost slechts 40 minuten. Ter vergelijking: de 6T en S9 – die samen de nummer 2 positie delen – hebben 104 minuten nodig om hun accu geheel op te laden. Ook opvallend is de P20 Pro, die zijn forse accu in 136 minuten weet op te laden. Aan de andere kant van de medaille zien we dat met name de Xs Max (208 minuten), U12+ (191 minuten) en de XZ3 183

n Apple iPhone Xs Max

TEST TEST GAMING:

(minuten) relatief veel tijd nodig hebben om hun accu met de bijgeleverde lader volledig op te laden.

Fotograferen bij nacht

n Huawei Mate 20 Pro

n Huawei Mate 20 Pro (nachtmodus)

n Apple iPhone Xs Max

n Huawei P20 Pro

n Huawei P20 Pro (nachtmodus)

n Asus Zenfone 5Z

n OnePlus 6T

n OnePlus 6T (nachtmodus)

n HTC U12+

n LG G7 ThinQ

n Nokia 8 Sirocco

n Oppo Find X

n Samsung Galaxy Note 9

n Samsung Galaxy S9

n Sony XZ3

# 6 / 2018

Smartphones

Camera Eén van de belangrijkste manieren waarop high-end smartphones zich kunnen onderscheiden van goedkopere toestellen én van elkaar is met de camera. Tot op de dag van vandaag is dit de feature die bij uitstek het verschil laat zien tussen de top en de rest. Veruit de meeste deelnemers hebben een enkele selfiecamera aan de voorkant en een dubbele hoofdcamera aan de achterzijde. Uitzonderingen zijn de Xperia XZ3 van Sony en Samsungs Galaxy S9, die aan beide kanten een enkele camera hebben. De HTC U12+ combineert juist zowel aan de voor- als achterzijde een dubbele cameraopstelling en de Huawei’s bieden naast de enkele frontcamera, aan de achterzijde maar liefst drie camera’s. Qua resolutie komen we behoorlijke verschillen tegen. Zo heeft de Nokia 8 een 5 megapixel frontcamera, waar de Find X van Oppo maar liefst 25 megapixels biedt en de P20 Pro en Mate Pro van Huawei 24 megapixels. De meeste andere deelnemers zitten daar met 8 megapixels tussenin. Aan de achterkant is het niet veel anders, we zien hoofdcamera’s met waardes tussen de 12 en 20 megapixels, met als uitschieters beide Huawei’s met 40 megapixels. De tweede camera wordt of als telelens gebruikt, waarmee zonder kwaliteitsverlies kan worden ingezoomd of juist als groothoek waarmee je meer kan vastleggen. Alle deelnemers ondersteunen high dynamic range (hdr) fotografie, waarmee meer details in de lichtste en donkerste delen van de foto kunnen worden vastgelegd. Ook de ondersteuning voor optical image stabilization (ois) is wijdverspreid, met als enige uitzondering Sony. dat de XZ3 van electronic image stabilization (eis) heeft voorzien. Zoals jullie van ons gewend zijn voeren we altijd een vergelijkende cameratest uit waarbij we vier scenario’s langslopen. Zo nemen we in onze verdonkerde fotostudio met de deur slechts op een kier zowel een foto met als zonder flitser, om de prestaties bij weinig licht te inventariseren. Zonder flits zijn de foto’s van de S9 en Note 9 erg goed en ook de XZ3 laat een heel aardig plaatje zien. Grote winnaar is echter de Mate 20 Pro, die een duidelijk nog lichtgevoeliger sensor heeft dan de Samsungs. De U12+, G7, Find X en 8 Sirocco laten daarentegen zien een beperktere sensor aan boord te hebben – de foto’s hiervan vertonen aanzienlijk meer ruis.

Met gebruik van de flitser zien we deels andere toestellen excelleren. Hier zijn we het meest te spreken over de resultaten van de Xs Max en P20 Pro, maar bovenal die van de Note 9. Deze toestellen weten de beste combinatie van een natuurlijk kleurweergave, beeldscherpte en weinig ruis te bieden. Aan de andere kant zien we dat bijvoorbeeld dat de 5Z en Find X een wel erg koud plaatje afleveren, terwijl de Sirocco grossiert in beeldruis. Vervolgens nemen we ook nog een foto in een uithoek van ons kantoor, waar naast voldoende kunstlicht ook een grote raampartij aanwezig is. Onder dit scenario zijn we vooral te spreken over de beelden van de Xs Max, XZ3, S9, Note 9 en Mate 20 Pro, die een hoog contrast laten zien en de kleuren natuurlijk weten weer te geven. Dan nemen we de toestellen ook nog mee naar buiten, om de kwaliteit bij voldoende licht te kunnen beoordelen. Hier zien we dat vooral de lichtgevoeligheid het onderscheid bepaalt. De 5Z, G7, 8 Sirocco en Find X hebben in vergelijking met de andere toestellen een minder groot dynamisch bereik. De kleurweergave verschilt hier eveneens van toestel tot toestel, maar dan hebben we het over overzienbare variaties, welke je het meest waardeert zal ook van je persoonlijke voorkeur afhangen.

als de Xs Max, S9, G7 en XZ3, maar weten vooral in de felverlichte delen minder details te tonen. De beelden van de 5Z, U12+, 8 Sirocco en Find X weten op dit onderdeel niet mee te komen met de rest van deelnemers.

Prijzen Het zal niemand ontgaan zijn dat er de laatste jaren een behoorlijke opschaling heeft plaatsgevonden in de prijsniveaus van highend smartphones. Dat terwijl toestellen in zowel het budget als mid-range segment eigenlijk alleen maar goedkoper zijn geworden in relatie tot wat ze bieden. Geheugenconfiguraties van 4GB/64GB, 802.11ac wifi en vingerafdrukscanners zijn in meer of mindere mate tegenwoordig ook in de klasse tussen de 250 en 400 euro gemeengoed geworden. Aan de top van de markt gelden echter andere wetmatigheden en de prijzen zijn hoe je het ook bekijkt met gezwinde spoed omhooggeschoten. Schoolvoorbeeld hierin is natuurlijk Apple, dat inmiddels toestellen verkoopt die gemiddeld ruim 1600 euro moeten opbrengen. Dat is ongeveer twee keer zo duur als een willekeurig Android vlaggenschip dat bij introductie vandaag de dag gemiddeld zo’n 800 euro moet kosten.

Uitzonderingen zijn er zeker ook. Zo kostte de OnePlus 6T (6GB/128GB) bij introductie 569 euro, maar je kan er dan ook rustig vanuit gaan dat daar niet veel meer vanaf zal In dit artikel kunnen we door ruimtegegaan. Eveneens opvallend stabiel is de Asus brek je niet alle foto’s laten zien. We laten Zenfone 5Z, die een klein half jaar na zijn hier wel vijftien uitsneden zien van de introductie nog steeds 499 euro kost. resultaten van een extra foto in een don Er zijn ook fabrikanten die ervoor kiezen kere omgeving met enkele felle lichtbronom eerst de hoofdprijs te vragen en daarna nen, omdat dit bij uitstek het onderdeel is in meer of mindere mate te gaan zakken in waarop de camera’s van high-end smartprijs. Zo moest de S9 bij introductie nog 849 phones zich zouden moeten onderscheieuro kosten, inmiddels acht maanden later den. kan je het toestel ook rond de 600 euro vin Hier zien we dat de Huawei Mate 20 den. Ook de Nokia 8 Sirocco is in ongeveer Pro – het recentste vlaggenschip van dit hetzelfde tijdsbestek van 749 euro onder merk – zowel zonder als met de 600 euro gedoken. Het is echter LG’s G7 Nachtmodus een ThinQ dat op dit onderdeel de kroon spant, indrukwekmet een lanceringsprijs van 849 euro waar kende foto inmiddels nog maar zo’n 470 euro van weet voort te over is. brengen met Iets hoger in de boom zitten de weinig ruis en HTC U12+ en de Huawei P20 Pro, veel details in zowel ULTIMATE die van respectievelijk 799 en donkere als lichte de899 euro bij introductie nu len. De Note 9 (zonder voor rond de 700 en 750 nachtmodus), P20 Pro en euro verkrijgbaar zijn. 6T (beide met nachtmodus) Aan de bovenkant benaderen de hoge standaard van de curve zien van de Mate 20 Pro, maar weten we weinig verdeze niet te evenaren. De P20 Pro rassend de recentere en 6T zitten er ook zonder nachtmotoestellen terug, zoals de XZ3 (800 dus weer dicht tegenaan, net n Samsung Galaxy S9 euro), Note 9 (900 euro) en de

# 6 / 2018

TEST TEST GAMING:

Oppo Find X en Huawei Mate 20 Pro die beide ongeveer 1000 euro moeten kosten.

Conclusie Nu we de twaalf high-end smartphones die het aangezicht van 2018 bepaalden naast elkaar hebben gezet, is het tijd om de balans op te maken. Opvallend is dat ze qua uiterlijk behoorlijk

op elkaar lijken, met dezelfde mix van glas, dunne randen, metalen frames en grotere of kleinere notches. Daarbij is de in-screen scanner die we bij de 6T en Mate 20 Pro zagen ongetwijfeld een voorproefje van wat in 2019 de standaard zal zijn. Dé grote vernieuwing van komend jaar moet de intrede van smartphones met vouwbare schermen

zijn. Van de toestellen die we hier bekeken zijn er vijf die er wat ons betreft positief uitspringen. De Asus Zenfone 5Z is qua camera niet geweldig, maar weet op de andere onderdelen prima mee te komen en heeft onder de motorkap niets minder dan een Snapdragon 845 zitten. Gezien de aankoopprijs van 499 euro kennen

GREAT VALUE

Gemiddelde prijs Afmetingen (LxBxD) Gewicht

ULTIMATE

Apple

Asus

HTC

Huawei

iPhone Xs Max

ZenFone 5Z

U12+

Mate 20 Pro

P20 Pro

€ 1.659

€ 499

€ 749

€ 999

€ 758

157,5x77,4x7,7 mm

153x75,7x7,9 mm

156,6x73,9x8,7 mm

157,8x72,3x8,6 mm

155x74,3x9,8 mm

208 gram

155 gram

188 gram

186,8 gram

180 gram

Apple iOS 12

Google Android 8.0

Google Android 9.0

Google Android 8.0

Beveiligingspatch op 07-11-2018

5 oktober 2018

1 september 2018

1 oktober 2018

Android One

4GB/512GB

6GB/64GB

6GB/128GB

Ja (eSim)

IP68

IP67

IP68

IP67

Besturingssysteem

Specificaties Geheugenconfiguratie Dual SIM 3,5mm jack IP-classificatie Vingerafdruklezer Processor / SoC

Apple A12 Bionic

Qualcomm

HiSilicon Kirin 980

HiSilicon Kirin 970

Snapdragon 845

Totaal cores / cluster 1/2/3

6/2/4/-

8/4/4/-

8/2/2/4

8/4/4/-

GPU

Onbekend

Adreno 630

ARM Mali-G76 MP10

ARM Mali-G72 MP12

Geheugenkaartlezer

Draadloos opladen

Irisscanner

Beeldscherm Schermtype

Super Amoled

IPS

Amoled

Schermdiagonaal

6,5 inch

6,2 inch

6,0 inch

6,39 inch

6,1 inch

Schermresolutie

2688x1242

2246x1080

2880x1440

3120x1440

2240x1080

Pixeldichtheid

456 ppi

402 ppi

537 ppi

538 ppi

408 ppi

Relatieve schermgrootte

84,40%

83,60%

80,30%

87,90%

81,90%

Camera Cameraresolutie (achter) 1/2/3

12 MP / 12 MP

12 MP / 8 MP

12 MP / 16 MP

40 MP / 20 MP / 8 MP

40 MP / 20 MP

Cameraresolutie (voor) 1/2

7 MP

8 MP

8 MP / 8 MP

24 MP

Accutype

Li-Ion

Li-Po

Li-Ion

Type onbekend

Quick Charge 3.0

SuperCharge

Type onbekend

Snellaad-techniek Testresultaten accu Accucapaciteit

3174 mAh

3300 mAh

3500 mAh

4200 mAh

4000 mAh

- / 1014 min.

480 min. / 696 min.

- / 608 min.

589 min. / 1071 min.

488 min. / -

569 min. / 478 min.

608 min. / 559 min.

457 min. / 444 min.

625 min. / 536 min.

756 min. / 594 min.

208 min. / 16%

138 min. / 43%

191 min. / 32%

91 min. / 68%

136 min. / 47%

Geekbench 4.1 - Multi

11545

8988

7663

9848

6759

Geekbench 4.1 - Single

4838

2435

2336

3325

1913

24,4 fps

32,2 fps

24,7 fps

18 fps

20,3 fps

PCMark Work 2.0 / Videotest Web browse test WiFi / 4G Laadtest - volledig vol / % na 30 min. Testresultaten benchmarks

3DMark Sling Shot Extreme (GT1) 3DMark Sling Shot Extreme (GT2)

12,1 fps

17,4 fps

12,3 fps

13 fps

9,7 fps

3DMark Sling Shot Extreme Unlimited (GT1)

43,56 fps

35,4 fps

29,3 fps

28 fps

22,2 fps

3DMark Sling Shot Extreme Unlimited (GT2)

16,05 fps

19,6 fps

14,5 fps

13 fps

9,5 fps 713 cd/m²

Testresultaten beeldscherm Piekhelderheid wit

691 cd/m²

499 cd/m²

295 cd/m²

600 cd/m²

Helderheid zwart

0,33 cd/m²

0,17 cd/m²

Contrast

∞

1506:1

1266:1

∞

Gemiddelde kleur- / grijsafwijking Gamma / afwijking van 2,2 Kleurtemperatuur

1,5 / 2,3

2,2 / 5,3

2,8 / 4,7

2,5 / 6,1

1,3 / 3,3

2,36 / 0,16

1,88 / 0,32

1,75 / 0,45

2,56 / 0,36

2,35 / 0,15

6604 K

7500 K

6545 K

7225 K

6824 K

# 6 / 2018

we het toestel dan ook een Great Value award toe. De OnePlus 6T en Samsung Galaxy S9 zijn net wat duurder, maar bieden ook wat meer op het vlak van de camera en zijn verder eveneens uitstekende allrounders, die we allebei dan ook een Excellent Choice award toebedelen. Dan hebben we nog de Galaxy Note 9, die vooral op het vlak van de camera

en het pennetje een echte meerwaarde biedt en de Huawei Mate 20 Pro, die prachtige foto’s weet te maken. Vooral bij nacht fotograferen levert met de Mate 20 Pro indrukwekkend goede foto’s op. Beide gooien bovendien met hun respectieve accu’s hoge ogen. Ze ontvangen dan ook een Ultimate Product award. Om het jaar af te sluiten dan ten slotte nog drie

eervolle vermeldingen, te beginnen met de Huawei P20 Pro en Sony Xperia XZ3. Beide zijn prima toestellen, maar moeten qua prijs-prestatieverhouding de onderscheiden concurrentie net voor laten gaan. Apple’s iPhone Xs Max is zeker ook een uitstekend toestel, maar zo exorbitant geprijsd dat we het houden bij een vermelding. K

EXCELLENT

ULTIMATE

Nokia

OnePlus

Oppo

Samsung

Sony

G7 ThinQ

8 Sirocco

Find X

Galaxy Note 9

Galaxy S9

Xperia XZ3

€ 469

667.65

€ 589

€ 999

€ 921

€ 619

€ 799

153,2x71,9x8,6 mm

140,9x73x7,5 mm

157,5x74,8x8,2 mm

156,7x74,2x9,4 mm

161,9x76,4x8,8 mm

147,6x68,8x8,9 mm

158x73x9,9 mm

162 gram

179,9 gram

190,5 gram

189,9 gram

201 gram

161 gram

193 gram

Google Android 8.0

Google Android 8.1

Google Android 9.0

Google Android 8.1

Google Android 8.0

Google Android 9.0

1 juli 2018

1 oktober 2018

1 november 2018

5 augustus 2018

1 oktober 2018

4GB/64GB

6GB/128GB

8GB/128GB

8GB/256GB

6GB/128GB

4GB/64GB

IP68

IP67

IP68

Qualcomm

Samsung Exynos 9

Qualcomm

Snapdragon 845

Snapdragon 835

Snapdragon 845

Octa 9810

Snapdragon 845

8/4/4/-

Adreno 630

Adreno 540

Adreno 630

ARM Mali-G72 MP18 ARM Mali-G72 MP18

8/4/4/Adreno 630

IPS

OLED

Amoled

Super Amoled

OLED

6,1 inch

5,5 inch

6,41 inch

6,42 inch

6,4 inch

5,8 inch

6 inch

3120x1440

2560x1440

2340x1080

2960x1440

2880x1440

563 ppi

534 ppi

402 ppi

401 ppi

514 ppi

568 ppi

537 ppi

82,60%

81,10%

85,80%

87%

83,40%

83,5%

80,50%

16 MP / 16 MP

12 MP / 12 MP

16 MP / 20 MP

20 MP / 16 MP

12 MP / 12 MP

12 MP

19 MP

8 MP

5 MP

16 MP

25 MP

8 MP

13 MP

Li-Po

Li-Ion

Li-Po

Li-Ion

Quick Charge 3.0

Quick Charge 4.0

Dash Charge

VOOC Flash Charge

Quick Charge 2.0

Type onbekend

3700 mAh

3730 mAh

4000 mAh

3000 mAh

3250 mAh

3000 mAh

3330 mAh

408 min. / 619 min.

466 min. / 949 min.

513 min. / 1129 min. 411 min. / 1060 min. 538 min. / 1345 min.

393 min. / 950 min.

399 min. / 665 min.

545 min. / 452 min.

555 min. / 510 min.

569 min. / 490 min.

566 min. / 514 min.

673 min. / 514 min.

491 min. / 437 min.

508 min. / 424 min.

152 min. / 35%

138 min. / 26%

99 min. / 48%

40 min. / 92%

137 min. / 53%

104 min. / 49%

183 min. / 23%

7801

6697

8925

7962

9093

8761

8793

1673

1938

2387

2306

3784

3727

2380

29 fps

24,40 fps

39 fps

32 fps

24,10 fps

21,8 fps

30,6 fps

16,3 fps

13,10 fps

17 fps

12,10 fps

11,6 fps

16,3 fps

31,6 fps

27,70 fps

37 fps

35 fps

29,40 fps

26,2 fps

35,8 fps

18,9 fps

14,60 fps

20 fps

11,80 fps

11,4 fps

18,8 fps

946 cd/m²

447 cd/m²

513 cd/m²

430 cd/m²

612 cd/m²

838 cd/m²

554 cd/m²

∞

0,41 cd/m² 1480:1

∞

3 / 4,9

4,3 / 6,4

3,5 / 7,5

2,5 / 5,9

2 / 3,8

1,5 / 4,4

3,4 / 6

2,1 / 0,1

2,51 / 0,31

2,55 / 0,35

2,35 / 0,15

2,09 / 0,11

2,41 / 0,21

2,34 / 0,14

7442 K

7781 K

7683 K

7435 K

6430 K

6732 K

7760 K

# 6 / 2018

PRAKTIJK TEST

Tien all-in-ones rond de 300 euro vergeleken

Multifunctionele veelprinters Print je meer dan gemiddeld, bijvoorbeeld omdat je huis tegelijk je kantoor is, dan kun je maar beter investeren in een printer die dat kan bijbenen. We vergelijken tien multifunctionals van rond de 300 euro voor thuiskantoren en kleinzakelijke gebruikers.

rinters zijn inmiddels meer een noodzakelijk kwaad dan het belangrijke apparaat dat ze ooit waren, zeker in de thuisomgeving. Veel correspondentie gaat tegenwoordig via de mail en ook contracten en bankzaken doen we vaak digitaal. Bovendien kleven aan inkjetprinters de bekende nadelen van dure inkt en uitdrogende printkoppen bij infrequent gebruik. Toch valt er veel te zeggen voor een goede all-in-one. Voor school en studie is papier nog vaak een vereiste, en ook voor het digitaliseren van belangrijke documenten of het versturen van ondertekende overeenkomsten is een scanner nuttig. Zeker voor zelfstandigen die van hun huis ook hun kantoor hebben gemaakt en in de (klein)zakelijke omgeving zijn multifunctionals onmisbaar gereedschap. Een instapmodel laser all-in-one vormt een mooie oplossing voor de grotere thuisgebruiker en de kleinere zakelijke omgeving. Door de lasertechniek hoef je je geen zorgen te maken over de nadelen van inkt, en deze machines zijn ingericht om meer afdrukjes te maken dan een consumentenmodel, wat we ook weer terugzien aan een over het algemeen steviger opbouw. Door de lasertechnologie rollen afdrukjes er bovendien snel uit, met gestoken scherpe tekst. De tonercartridges gaan soms duizenden printjes mee. Daar heb je dus lang geen omkijken naar. Vorig jaar bekeken we al instapmodellen lasermultifunctionals die alleen in zwartwit kunnen afdrukken, machines van rond de 150 euro. Ditmaal verhogen we de inzet: we willen ook kunnen printen in kleur. Daarbij past een hogere aanschafprijs van ongeveer 300 euro. We hebben alle bekende printerfabrikanten aangeschreven en ontvingen zodoende tien modellen van zeven fabrikanten ter test. Xerox kon ons helaas niet tijdig een apparaat doen toekomen. De printerdivisie van Samsung 58

Friso Weijers

is eind vorig jaar overgenomen door HP, waardoor die modellen inmiddels uitlopend zijn, en evenmin konden worden geleverd. De afgelopen jaren zijn laser all-inones een stuk goedkoper geworden. Ook binnen dit segment hoef je dus niet langer genoegen hoeft te nemen met een uitgekleed apparaat. Diverse all-in-ones beschikken over een modern kleuren aanraakscherm, terwijl ook smartphone-apps, clouddiensten en Wifi-connectiviteit vaker terugkomen. Een feature als automatisch dubbelzijdig afdrukken, kopiëren én scannen, eerder voorbehouden aan duurdere machines, is nu ook in dit segment bereikbaar geworden. Druk je écht veel af, dan loont het nog steeds de moeite te investeren in een (nog) duurder apparaat. We zien ook in dit segment al een aardig verschil in afdrukkosten en snelheid, waarbij de duurste printers de goedkoopste en snelste printjes afleveren en vice versa. Ga je een segment hoger, dan liggen de snelheden hoger en de kosten over het algemeen nog lager. Luxere printers hebben vaak ook een grotere papierla. Bij deze modellen stopt het bij 250 vel per cassette, waardoor je een pak papier steeds moet halveren.

Brother DCPL3550CDW

De recent geïntroduceerde Brother DCP-L3550 is een compacte printer met een moderne vormgeving. Bij het

scannen pakt het beperkte formaat minder goed uit. Als je wil voorkomen dat de automatic document feeder (adf) gescande velletjes pardoes van de printer jast, moet je een fragiel klepje uitklappen dat uitsteekt voorbij het einde van de behuizing. Dat is bij de andere multifunctionals niet nodig. Je bedient de DCP-L3550W hoofdzakelijk via een kleurentouchscreen met een doelmatige interface. De wat loszittende cijfertoetsen ernaast lijken bedoeld voor een fax, maar daarover beschikt dit model dan weer niet. Opvallend is ook het gebrek aan een usb-poort aan de voorkant. Nfc heeft de printer dan weer wel, om hem gemakkelijk in combinatie met de smartphoneapp te kunnen gebruiken. Brother heeft ook enkele ‘apps’ beschikbaar gesteld voor de printer zelf, waarmee je bijvoorbeeld scans met optical character recognition (ocr) kunt maken via een online-dienst. Net als de Oki MC363nw maakt de DCP-L3550W gebruik van led- in plaats van lasertechnologie. Dat kan naast een compactere printer ook een snellere afdruk opleveren, maar bij de DCP-L3550W zien we dat niet terug. Het apparaat heeft gemiddeld net wat langer nodig voor afdruktaken, vooral als je de duplexunit gebruikt. Ook het stroomverbruik is niet lager dan bij lasermodellen. De kwaliteit van tekst is wat minder goed dan bij de printers van Oki, Ricoh, HP en Canon. Foto-afdrukken zijn wat grofkorrelig en vertonen een groenzweem, waardoor afgebeelde personen een bleke indruk maken. Jammer genoeg zijn de printkosten niet bepaald laag. n Brother DCP-L3550CDW

# 6 / 2018

Printers Printers/ /All-in-ones All-in-ones Televisies

EXCELLENT

n Canon i-Sensys MF633CDW

n Canon i-Sensys MF635Cx

n Epson Workforce Pro WF-C5790

Met 4,2 cent voor een zwartwitprintje en 17,9 cent voor een kleurendruk levert de Brother na de HP M181fw de duurste afdrukken van het testveld.

een feature die we bij andere merken pas voor tientallen euro’s meer terugzien. De MF635Cx onderscheidt zich verder van de goedkopere broer door de aanwezigheid van een fax, terwijl je middels de ‘Toepassingenbibliotheek’ via de webinterface zelf gedefinieerde taken kunt toevoegen aan het touchscreen. Helaas kan dat niet via de printer zelf: je moet de ‘Externe UI’ gebruiken, zoals Canon het noemt. Beide printers hebben wifi en nfc aan boord; moderne gemakken als smartphone-apps en webdiensten zijn eveneens aanwezig. De afdrukkwaliteit van het tweetal is uitstekend, met scherpe tekst en een fraaie gradatie in afbeeldingen, beter dan de andere geteste lasermodellen, waarbij kleuren bovendien natuurgetrouw worden gereproduceerd. Scans hadden wel wat scherper gemogen, al heeft geen van alle modellen een fantastische scanner aan boord. De snelheden zijn over gehele linie nipt ondergemiddeld, of we nu kijken naar printen, scannen of kopiëren. Wie veel afdrukjes maakt wordt bij deze twee eerder beperkt door de kleine papierlade met een capaciteit van 150 vel, waar er in de meeste andere modellen 250 vel past. Helaas is geen extra cassette met meer capaciteit beschikbaar. De lage aanschafprijs van de multi-

functionals doet het ergste vermoeden voor wat betreft de printkosten, maar die vrees blijkt onterecht: 3 eurocent voor een zwartwitprintje en 15 cent voor een kleurendruk. Daarmee zit het tweetal precies in de middenmoot van deze bespreking. Wellicht door het grote scherm noteren ze een relatief hoog stroomverbruik in idle, maar in standby zijn de twee juist weer het zuinigst.

Canon i-Sensys MF633CDW en MF635Cx

Canon stuurde ons twee strak ogende multifunctionals in de vorm van de MF633CDW en MF635Cx. Knoppen zitten er vrijwel niet op: de bediening verloopt via een kantelbaar touchscreen met een diagonaal van 5 inch, groter dan bij alle andere modellen in de test. De modern ogende interface is logisch ingedeeld en werkt fijn, al had het scherm iets responsiever mogen zijn. Standaard wordt bij iedere geslaagde aanraking een audiosignaal afgespeeld. Gelukkig kun je dat gepiep ook uitzetten. Waar de twee modellen van HP verschillen op het vlak van de bediening, printfuncties en gebruikte cartridges, zit er minder onderscheid tussen de MF635Cx en de MF633CDW. De laatste is met gemiddeld 255 euro de goedkoopste all-in-one in deze test, zonder dat er grote besparingen blijken op het vlak van de featureset. Ook de vijftig euro duurdere MF635Cx is gelet op de specificaties betaalbaar. Dat model kan dubbelzijdig scannen en kopiëren,

HP LaserJet Pro Color M181fw en M281fdw

De twee LaserJets van HP lijken wel wat op luxe consumentenprinters. Dat komt niet alleen door het wat meer glimmende plastic, maar ook door de afmetingen. Staande naast de kantoortorens van Oki, Ricoh en Kyocera oogt het tweetal behoorlijk bescheiden. Vooral bij de M181fw zou je haast denken een inkjet-multifunctional te hebben aangeschaft. Met gemiddeld 269 euro is de M181fw tevens de op een na goedkoopste printer in deze test. Dat zie je terug aan het bedieningspaneel. Beschikt de 70 euro duurdere M281fdw over een klein kleuren aanraakscherm, het goedkopere apparaat heeft een monochroom paneeltje zonder touch. De bedieningsknopjes zijn erg klein en beschikken bovendien niet over achtergrondverlichting

Kyocera Ecosys M5526cdw: Duurder in aanschaf, maar goedkopere afdrukken Zoals in de inleiding al aan de orde kwam, ben je vaak nog goedkoper uit als je een segment hoger winkelt. Een goed voorbeeld is de Kyocera Ecosys M5526cdw, die de fabrikant ons opstuurde naast het goedkopere model. Je betaalt voor deze printer 442 euro, maar als je veel print verdien je het verschil met de 300-euro klasse zo terug. In deze multifunctional passen extra grote cartridges met een capaciteit van 3000 of 4000 printjes. Je betaalt zodoende maar 1,6 cent voor een zwartwitprintje, een kleurendruk kost nog geen dubbeltje. Alleen de inkjetprinter van Epson is nog goedkoper. In tegenstelling tot het goedkopere model beschikt de Ecosys M5526cdw wel over een 4,3 inch aanraakscherm. De UI is soms net wat anders van opzet dan andere apparaten. Scannen doet

het apparaat bijvoorbeeld met een druk op ‘Verzenden’, maar als je naar een usb-stick wil scannen, moet je weer elders zijn. Gelukkig biedt de interface behoorlijk veel opties en mogelijkheden tot het maken van eigen sneltoetsen – en uiteraard kun je ook deze printer bedienen middels de smartphone-app. Behalve de kosten en het bedieningspaneel verschilt de M5526cdw verder in weinig van de goedkopere broer. Afdrukkwaliteit en snelheid zijn bijvoorbeeld identiek, evenals de behuizing. Deze printer kan wel automatisch dubbelzijdig kopiëren en scannen. Daarin is hij het snelste van het testveld. Jammer genoeg verschilt ook de garantieperiode niet van het goedkopere apparaat.

# 6 / 2018

PRAKTIJK TEST

n HP LaserJet Pro Color M181fw

n HP LaserJet Pro Color M281fdw

of geïntegreerde statuslampjes. Gelukkig kan de M181fw net als de duurdere broer beschikken over wifi en de HP Smart print-app, waarmee je de printer met je smartphone bedient. Behalve het bedieningspaneel heeft HP bij de M181fw op veel meer punten bespaard: een kleinere papierlade van 150 in plaats van 250 vel, plus een adf met plek voor 35 originelen in plaats van 50, zoals bij de rest van het testveld. Ook een duplexunit voor dubbelzijdig afdrukken ontbreekt als enige van het testveld. Waar de M281fdw geschikt is voor cartridges met hoge capaciteit, moet je het met de M181fw doen met kleinere exemplaren. De kleurencartridges gaan slechts 900 afdrukken mee. Een printje maken is zodoende ook een dure grap: je betaalt liefst 23,3 cent voor één kleurenafdruk, duidelijk meer dan bij de concurrentie. De printkosten van de M281fdw vallen daarentegen gemiddeld uit; kleurenafdrukken zijn met 14,2 cent zelfs vrij betaalbaar. Ook qua snelheid gooit de M181fw geen hoge ogen, vooral niet als er langere documenten moeten worden afgedrukt of kopietjes moeten worden gemaakt. Tien pagina’s tekst komen er pas na 51 seconden uit, bijna dubbel zo lang als bij het snelste apparaat. De M281fdw is uit een ander hout gesneden: we zien printsnelheden boven het gemiddelde. Met kopiëren behoort het apparaat zelfs

tot de snelst geteste modellen. Hoewel de twee tekst mooi scherp reproduceren, met een goede zwarting, maken afbeeldingen geen beste indruk. Zeker bij de M181fw vertonen die een lelijke geelgroene kleurzweem, waarbij beide modellen extra verscherping toepassen en het gamma flink opvoeren. Dat is niet bevorderlijk voor een realistische reproductie. Jammer is tot slot, dat HP beide printers maar 1 jaar fabrieksgarantie geeft, samen met Kyocera korter dan andere merken.

n Kyocera Ecosys M5521cdw 60

n Kyocera Ecosys M5526cdw

Kyocera Ecosys M5521cdw

Je zou de Ecosys M5521cdw van Kyocera kunnen omschrijven als stille gigant. Met zijn 49,5 centimeter torent hij boven de rest van het testveld uit, maar hoewel de vergelijkbaar gedimensioneerde machines van Oki en Ricoh zijn uitgerust met lawaaiige fans, maakt het ‘Ecosys’-model minder geluid. Ook in andere opzichten is Kyocera goed voor het milieu, want de printer schakelt zichzelf binnen een mum van tijd in stand-by, zelfs als je bezig bent om iets in de adf te laden. Misschien was iets minder ‘Eco’ daar toch op zijn plek geweest. De M5521cdw beschikt over een monochroom lcd-schermpje en een nogal druk bedieningspaneel, dat overloopt van de knopjes. Wanneer je de logica eenmaal begrijpt valt er goed mee te werken, maar # 6 / 2018

het knoppenspel van de Oki – ook niet voorzien van een touchscreen – is wat ons betreft handiger qua indeling. Gelukkig heeft Kyocera prima software voor pc alsmede een goede smartphone-app, mocht je er geen wijs uit worden. De afdrukkwaliteit van de printer is grotendeels goed, op één punt na. Tekst heeft weliswaar een uitstekende zwarting, maar oogt ietwat onscherp. Dat is vreemd, want afbeeldingen zijn fraai gedetailleerd, met een goede kleurweergave. De printsnelheid is bovengemiddeld en kopiëren gaat razendsnel, mede door de rappe adf. Het snelle scanproces levert wel duidelijk minder scherpe kopietjes op. De kosten van een zwart-wit printje zijn nipt ondergemiddeld, een kleurenafdruk is juist net wat duurder. Als je bij aanschaf nog wat dieper in de buidel kunt tasten, kun je uit kostenoogpunt echter beter de M5526cdw aanschaffen (zie kader).

Oki MC363dnw

Oki’s MC363dnw behoort tot de entry-level lijn van multifunctionals van de Japanse fabrikant. In de woorden van Oki gaat het om een ‘compact apparaat’, maar in vergelijk met de concurrentie is hij toch behoorlijk fors. Als we kijken naar de stevige constructie begrijpen we wel waar het gewicht van 29 kg hem in gaat zitten. Net als bij de Ricoh SP C261SFNW torent het scangedeelte relatief hoog uit boven de rest van de machine. Het bedieningspaneel van de MC363dnw maakt met zijn vele knoppen en monochrome display een zakelijke indruk. Geholpen door de logische indeling en duidelijke toetsverlichting die informatie geeft over de actieve functie, vind je niettemin snel je weg. Het scherm is bovendien vrij groot, zodat er relatief veel informatie op past. De MC363dnw beschikt over wifi en kan worden gebruikt in combinatie met een nogal basale smartphone-app – de printers van Canon

n Oki MC363dnw

Printers / All-in-ones Televisies

Epson WorkForce Pro WF-C5790DWF: inkjet-alternatief in lasermarkt In dit segment leveren de meeste fabrikanten alleen laser- of led-printers, behalve Epson. Dat bestempelt zijn inkjetmultifunctionals zelfs brutaalweg als ‘beter dan laser’. Tijd voor een praktijktest. Het merk stuurde ons wederom de WF-C5790, die we eerder dit jaar al eens bespraken. Wat betreft de featureset is het een compleet apparaat. Zo zien we een modern bedieningspaneel met aanraakscherm, wifi en nfc, printen via smartphone-apps en diverse webdiensten. Handig is verder de adf, die originelen automatisch dubbelzijdig kan inscannen. Dat gebeurt bij dit apparaat door het papier tweemaal door de scanner te halen, dus echt snel gaat het niet. Op het vlak van afdrukkwaliteit kan de WF-C5790 niet helemaal overtuigen. Zo valt de scherpte en de zwarting van tekst tegen, terwijl de kleurweergave nogal flets is. De gradatie in afbeeldingen is wel mooi vloeiend. Zoals typisch voor een inkjetprinter

n Ricoh SP C261SFNw

en HP zijn wat dat betreft beter toegerust. Oki propageert de zelfontwikkelde led-techniek als alternatief voor laser en blijkens de testresultaten kan de MC363dnw de beloofde voordelen, een hogere snelheid tegen een lager energieverbruik, inderdaad waarmaken. Zo ligt ons testdocument in 22 seconden klaar, sneller dan alle andere modellen. De adf is wat minder rap en hoewel het apparaat automatisch dubbelzijdig kan scannen en kopiëren, moet het papier daarvoor tweemaal de scanner passeren. Aan het werk wordt gemiddeld 180 W verstookt – nog steeds veel in vergelijking met een inkjetmodel, maar een stuk minder dan de laserprinters in deze test. De afdrukkwaliteit van tekstdocumenten is zeer goed, die van afbeeldingen gemiddeld, waarbij printjes verder opvallen doordat ze meer glimmen dan bij de concurrentie.

Ricoh SP C261SFNw

De SP C261SFNw heeft een iets andere opbouw dan de concurrentie. Zo ‘zweeft’ de scanner als het ware boven het printgedeelte, net als bij Oki. In tegenstelling tot bij alle andere printers in deze test komen

trekt de inkt wat in het papier, waar de laserprinters een meer glossy afdruk produceren. Het zorgt er ook voor dat de afdrukken niet zo waterbestendig zijn. De kwaliteit mag niet de beste zijn, snel is de WF-C5790 wel. Met zijn brede ‘PrecisionCore’ printkop komt een document van 10 pagina’s er binnen 30 seconden uit. Ook enkele printjes gaan rap, omdat het apparaat niet eerst hoeft op te warmen. De printkosten zijn daarbij erg laag. In combinatie met de grootste cartridges kost een zwart-wit printje 1,4 cent, terwijl je voor een kleurenafdruk 6,4 cent betaalt. Dat is stukken goedkoper dan de meeste laserprinters in deze test, al moet je daarvoor wel blijven doorprinten om geen kostbare inkt te hoeven verspillen aan het reinigen van de printkop. Tijdens het afdrukken is het apparaat bovendien vele malen zuiniger, al is het idle-verbruik niet bijzonder laag.

de velletjes van voren naar achteren uit de printer. Het andersom gemonteerde printgedeelte werkt in praktijk eigenlijk wel handig: zo hoef je de velletjes papier bijvoorbeeld niet vanonder de scanner vandaan te graaien. Met 30 kg is de Ricoh nipt het zwaarste apparaat uit de test. De constructie van de machine maakt een zeer degelijke indruk. Ondanks de forse afmetingen passen in de standaard papierlade niet meer dan de 250 vel die ook in de meeste andere machines gaan, maar bij Ricoh kun je een lade van 500 vel bijbestellen. Het bedieningspaneel beschikt over een vrij groot 4,3 inch kleuren-aanraakscherm. De interface herinnert met zijn blokkerige tekst en ouderwetse iconen aan computers van rond de millenniumwisseling, maar wat de interface aan opsmuk mist wint hij aan snelheid. Kijken we naar de printkwaliteit, dan blijkt de SP C261SFNw vooral goed in tekst, die mooi scherp op papier verschijnt. Afbeeldingen maken wat minder indruk, maar voldoen voor het gebruiksdoel. Helaas moeten we op al onze printjes en kopieën wel behoorlijk lang wachten. De Ricoh is in diverse tests veruit de traagste machine, waarbij het meer dan een minuut duurt vooraleer ons testdocument eindelijk in de uitvoerbak ligt. Hoewel het apparaat beide kanten van een origineel tegelijk kan inscannen, is het bij dubbelzijdig kopiëren zodoende trager dan de machine van Oki, die dubbelzijdige documenten tweemaal door de scanner moet halen. Net als bij de machine van Oki wordt geen scanprogramma voor individuele gebruikers meegeleverd; wel is tegen een meerprijs een uitgebreid beheerprogramma beschikbaar voor wie zijn hele kantoor wil digitaliseren.

Conclusie

Ben je nog steeds een veelprinter, ook nu # 6 / 2018

het papierloze werken al jaren in zwang is, dan kun je maar het best investeren in een goed stuk gereedschap. Met een instapmodel lasermultifunctional uit het 300-euro segment heb je een apparaat dat veel mogelijkheden biedt, maar ook op het vlak van afdruksnelheid en -kosten beter scoort dan een goedkoper model. Het leuke aan dit segment is dat je tevens kunt kiezen uit modellen met een hele verschillende benadering – van de printers van Canon en HP die op luxe consumentenmodellen lijken, tot de instap kantoormachines van Kyocera, Ricoh en Oki, met bijbehorende extra robuustheid en beheerfuncties. Als we alle plussen en minnen van de geteste printers tegen elkaar afwegen, komt een aantal modellen als aanraders naar voren. Het tweetal van Canon onderscheidt zich door een lage aanschafprijs gecombineerd met een uitgebreide featureset, moderne besturing en een uitstekende afdrukkwaliteit. Een Excellent Choice award is voor zowel de i-Sensys MF633CDW als de luxere MF635Cx op zijn plek. Minpunt van beide Canon-multifunctionals is de kleine papierlade, terwijl ook de afdrukkosten niet tot de laagste behoren. Heel veel goedkoper wordt het in dit segment echter niet, tenzij je uitwijkt naar inkjet, met de bijkomende voor- en nadelen van dien. Vind je een inktprinter geen bezwaar en kun je ook leven met de wat minder goede afdrukkwaliteit, dan heb je aan de Epson WorkForce Pro WF-C5790 potentieel een goede koop. Wie toch zijn zinnen gezet heeft op laser en de goedkoopste afdrukken wil hebben, raden we aan een segment hoger te winkelen. Je komt dan uit bij een model als de Kyocera Ecosys M5526cdw, een robuuste en rappe machine die dankzij zijn grote cartridges goed geschikt is voor wie veel afdrukken maakt.K

WebID 1663

PRAKTIJK TEST

EXCELLENT

Brother DCP-L3550CDW

Canon i-Sensys MF633CDW

Canon i-Sensys MF635Cx

Epson WorkForce Pro WFC5790DWF

Gemiddelde prijs

€ 329

€ 255

€ 299

€ 314

Prijs per afdruk (zwart/wit, obv fabrikantopgave/ ISO, 5% dk)

4,2 ct.

3,0 ct.

1,4 ct.

Prijs per afdruk (kleur, obv fabrikantopgave/ISO, 20% dk)

17,9 ct.

15,0 ct.

6,0 ct.

Scanner / Fax Diagonaal LCD-scherm / Kleurenscherm / Aanraakscherm USB / LAN / Cardreader

Ja / -

Ja / Ja

3,7 inch / Ja / Ja

5 inch / Ja / Ja

4,3 inch / Ja / Ja

- / Ja / -

Ja / Ja / -

WiFi / WiFi Direct / NFC

802.11n / Ja / Ja

802.11n / Ja / -

802.11n / Ja / Ja

Afmetingen (B x D x H)

41 x 47,5 x 41,4 cm

45,1 x 45 x 40 cm

42,5 x 53,5 x 35,7 cm

Gewicht Fabrieksgarantie

23,2 kg

22 kg

18,7 kg

2 jaar

3 jaar

1 jaar

LED

Laser

Inkjet

250 vel / -

150 vel / -

250 vel / 80 vel

Printer specificaties Type printer Duplex unit (automatisch dubbelzijdig printen) Capaciteit papierlade 1 / papierlade 2 Scanner specificaties Type scanner

Flatbed (CIS)

1200 x 2400 dpi

600 x 600 dpi

1200 x 2400 dpi

Ja (50 vel)

Scansnelheid USB - A4 kleur 200 dpi

7 sec.

11 sec.

6 sec.

Scansnelheid - ADF 12 vellen (3x testdocument)

40 sec.

60 sec.

45 sec.

Printsnelheid - 1 pagina koude start (vanaf opdracht)

16 sec.

13 sec.

10 sec.

Printsnelheid - 1 pagina tekst - Normaal (vanaf opdracht)

14 sec.

13 sec.

7 sec.

Printsnelheid - 10 pagina’s tekst - Normaal (vanaf opdracht)

45 sec.

43 sec.

29 sec.

Printsnelheid - 10 pagina’s duplex - Normaal (vanaf opdracht)

98 sec.

65 sec.

44 sec.

Testdocument (vanaf opdracht)

32 sec.

27 sec.

19 sec.

Kopieersnelheid A4 - 10 pagina’s Z/W

45 sec.

42 sec.

35 sec.

Kopieersnelheid A4 - 10 pagina’s Z/W tweezijdig>tweezijdig

n.v.t.

66 sec.

76 sec.

27 sec.

34 sec.

25 sec.

Scanresolutie (HxV) Sheetfeeder (capaciteit) Duplex unit (automatisch dubbelzijdig scannen/ kopiëren) Scansnelheid

Printsnelheid

Kopieersnelheid

Kopieersnelheid A4 - Kleur (x5) Stroomverbruik Stroomverbruik (uit)

0,0 W

0,1 W

Stroomverbruik (stand-by)

2,6 W

0,5 W

1,4 W

Stroomverbruik (actief)

430 W

320 W

23,4 W

Stroomverbruik (piek)

649 W

656 W

26,2 W

Stroomverbruik (idle)

7,6 W

11,7 W

9,6 W

# 6 / 2018

Printers / All-in-ones Televisies

HP LaserJet Pro Color M181fw

HP LaserJet Pro Color M281fdw

Kyocera Ecosys M5521cdw

Kyocera Ecosys M5526cdw

Oki MC363dnw

Ricoh SP C261SFNW

€ 269

€ 337

€ 284

€ 442

€ 381

€ 357

4,6 ct.

2,8 ct.

2,6 ct.

1,6 ct.

2,2 ct.

2,9 ct.

23,3 ct.

14,2 ct.

16,2 ct.

9,8 ct.

15,9 ct.

16,7 ct.

Ja / Ja

2,3 inch / - / -

2,7 inch / Ja / Ja

2,4 inch / - / -

4,3 inch / Ja / Ja

3,5 inch / - / -

4,3 inch / Ja / Ja

Ja / Ja / -

Ja / Ja / Ja

Ja / Ja / -

802.11n / Ja / -

802.11n / Ja / Ja

42 x 38 x 34,1 cm

42 x 42,2 x 33,4 cm

41,7 x 42,9 x 49,5 cm

42,7 x 50,9 x 44,4 cm

42 x 49,3 x 47,3 cm

16,3 kg

18,7 kg

26 kg

29 kg

30 kg

1 jaar

3 jaar

2 jaar

Laser

LED

Laser

150 vel / -

250 vel / -

250 vel / 50 vel

250 vel / 100 vel

251 vel / -

Flatbed (CIS)

1200 x 1200 dpi

600 x 600 dpi

1200 x 1200 dpi

Ja (35 vel)

Ja (50 vel)

12 sec.

9 sec.

8 sec.

10 sec.

20 sec.

91 sec.

35 sec.

32 sec.

37 sec.

86 sec.

13 sec.

11 sec.

19 sec.

23 sec.

39 sec.

12 sec.

9 sec.

11 sec.

7 sec.

17 sec.

51 sec.

37 sec.

34 sec.

28 sec.

43 sec.

n.v.t.

57 sec.

58 sec.

49 sec.

73 sec.

31 sec.

26 sec.

27 sec.

22 sec.

74 sec.

63 sec.

38 sec.

34 sec.

35 sec.

46 sec.

n.v.t.

55 sec.

68 sec.

75 sec.

51 sec.

26 sec.

36 sec.

22 sec.

46 sec.

0,0 W

0,1 W

0,2 W

2,5 W

0,9 W

305 W

340 W

405 W

190 W

510 W

828 W

714 W

740 W

745 W

977 W

894 W

8,9 W

9,4 W

10 W

12,6 W

10,3 W

16,1 W

# 6 / 2018

TEST

De beste gamingmuizen van 2018

In de roos gemikt

Sinds onze grote round-up vorig jaar hebben we de nodige nieuwe muizen getest. Wat anno 2018 de beste keuze is voor elk budget, lees je in dit artikel! Tomas Hochstenbach & Jesse de Lange

e verbaasden ons in de zomer van 2017 al over het enorme aantal fabrikanten dat zich richtte op de verkoop van randapparatuur. Onze roundup telde toen vijftien merken, maar het afgelopen jaar heeft die trend doorgezet en zodoende hebben we inmiddels niet minder dan 59 gamingmuizen van 18 verschillende fabrikanten getest, die stuk voor stuk nog altijd te koop zijn. De keuze is dus reuze, maar lang niet elke muis weet onze grondige tests met vlag en wimpel te doorstaan. Gezien het enorme aantal geteste producten, bespreken we in dit artikel alleen de muizen die nieuw zijn sinds onze vorige grote test. Uiteraard vergelijken we die wel met de eerder geteste modellen, want een nieuw product hoeft niet per se beter te zijn dan een ‘oudgediende’. Wil je echter tot in detail weten wat we van de 37 eerder geteste muizen vonden, en meer achtergrondinformatie over wat een gamingmuis nou precies onderscheidt van ‘normale’ exemplaren, lees dan de round-up van vorig jaar nog eens terug op WebID 1665.

Asus TUF Gaming M5 & RoG Gladius II Origin

WebID 1665

We beginnen met Asus – de kleine Sica en de forse, draadloze Spatha uit de vorige test worden nog altijd verkocht, maar de fabrikant leverde ook twee nieuwe modellen aan. Wie het bedrijf een beetje volgt, weet wellicht dat Asus zijn TUF-merknaam sinds enige tijd gebruikt voor budget gaminghardware. De TUF Gaming M5 is de eerste muis die onder die vlag valt. Qua afmetingen en vorm vertoont de TUF Gaming M5 (gem. 54 euro) de nodige gelijkenissen met de RoG Sica, waarmee hij zich vooral zal lenen voor wie kleine handen heeft of een clawgrip gebruikt. Het logootje voorop is in alle kleuren van de regenboog in te stellen via de Armoury

II-software, waarmee je ook de functies van de knoppen kan aanpassen. Naast de primaire knoppen heeft de TUF Gaming M5 twee toetsen op de zijkant en een dpischakelaar. De optische 6200dpi-sensor betreft een PixArt PAW3327, die we nog niet eerder zijn tegengekomen, maar eigenlijk op alle vlakken prima scoort. Daarnaast heeft Asus een nieuwe variant van zijn Gladius-muis, namelijk de Gladius II Origin. De belangrijkste wijziging ten opzichte van de originele Gladius II is opvallend genoeg dat een knop is weggelaten – volgens de fabrikant kon lang niet iedereen de sniperknop op de zijkant waarderen, die we op de Origin dan ook niet meer terugvinden. Verder is het nog altijd dezelfde muis van gemiddeld formaat, met uitbundige rgb-verlichting rondom de onderkant en de vrij unieke feature om zelf de Omron-switches onder de primaire muisknoppen te verwisselen. De optische PMW3360-sensor biedt maximaal 12.000 dpi en presteert uitmuntend in onze tests. Noemenswaardig is ten slotte dat je er twee kabels bij krijgt: een kort kabeltje voor gebruik bij een laptop en een lange, sleeved kabel voor bij je desktop.

Cooler Master MasterMouse CM310, MM520 & MM530

In het afgelopen jaar heeft Cooler Master zijn volledige muizen line-up op de schop genomen, dus hebben we alle nieuwe “MasterMice” getest. We beginnen met het goedkoopste model, de n Asus TUF Gaming M5 CM310 # 6 / 2018

(gem. 30 euro). Dit relatief compacte, vrijwel symmetrische muisje is voor zowel links- als rechtshandigen geschikt, maar de vorige/volgende-knoppen zitten slechts aan één kant. De PixArt A3325sensor doet het vrij aardig, alleen op de plastic mat meten we acceleratie. Voor de CM310 bestaat geen software en zodoende kun je geen custom dpi of profielen instellen. Ook is de lift-off distance met 4,4 mm erg hoog. Opvallend genoeg voelt de muis aanmerkelijk steviger aan dan zijn duurdere broertjes. Voor gemiddeld 45 euro haal je de MasterMouse MM520 en MM530 in huis. Beide muizen zijn gebaseerd op een optische Pixart 3360-sensor, die blijkens onze test uitstekend presteert. Het grote verschil tussen de twee modellen is dat de MM520 is geoptimaliseerd voor de zogenaamde ‘clawgrip’, wat het duidelijkst wordt door de aanwezigheid van een uitstulping aan de rechterzijde, waar je (het topje van) je ringvinger op kunt laten rusten. De MM520 is daarmee de spiritueel opvolger van de Spawn-muis, terwijl de MM530 met zijn generiekere, op de schuine rechterzijde na vrijwel symmetrische vorm de Mizar van weleer opvolgt. Zoals gezegd zijn de prestaties in orde, maar we hebben onze vraagtekens bij de bouwkwaliteit – zo kun je de vorige/volgende-knoppen actueren door de plastic zijkant van de muizen in te drukken, ruim een centimeter onder de plek waar de knoppen daadwerkelijk zitten.

Corsair Dark Core RGB

We moesten de nodige tijd wachten op de eerste draadloze gamingmuis van Corsair, maar toen de Dark Core

Koptelefoons Headsets Gamingmuizen

Asusgladius.jpg CM310.jpg

n Cooler Master MasterMouse CM310 n Cooler Master MasterMouse MM520

n Asus Gladius II Origin

RGB SE begin dit jaar op de markt kwam, maakte hij wel gelijk een goede indruk. De PixArt PMW3367-sensor presteert simpelweg uitstekend en zowel qua functionaliteit als aanpasbaarheid kan de Dark Core RGB SE prima mee in het topsegment. Deze Dark Core RGB, zonder SE, is exact dezelfde muis, maar dan zonder de ondersteuning voor draadloos laden via Qi. Daarover waren we minder enthousiast, aangezien Corsairs oplossing vereist dat je de muis bewegingsloos op één plek moet laten liggen tijdens het laden. Wil je die functionaliteit niet gebruiken (opladen via usb kan ook gewoon), dan bespaar je jezelf met deze non-SE versie toch weer een tientje.

Gigabyte Aorus M3 & Aorus M5

In de vorige grote test namen we al een muis van Gigabyte mee, maar de afgelopen tijd heeft deze fabrikant alle gaminghardware ondergebracht bij zijn Aorusmerk. De Aorus M3 (gem. 39 euro) heeft heel veel weg van de XM300 Xtreme die we destijds testten – hij heeft praktisch dezelfde vorm en bovendien exact dezelfde sensor, een Pixart SDNS-3988. De lift-off distance is echter erg hoog en op de plastic mat heeft de Aorus M3 last van acceleratie, waardoor het wat ons betreft niet meer zo’n aanrader is. De Aorus M5 (gem. 56 euro) is een heel ander beestje. De toegepaste PixArt 3389-sensor behoort tot de top en op de testresultaten hebben we dan ook niks aan te merken. Qua rgb is dit een van de uitbundigste muizen uit de test – twee stroken aan de zijkant, het logo en het scrollwiel zijn verlicht met addressable rgb. Verder voelt de muis stevig aan, heeft hij een fysieke dpi-indicator en kun je de Aorus M5 kalibreren op je eigen muismat. De meegeleverde gewichtjes en reserveset muisvoetjes kunnen we waarderen.

HP Omen Reactor

HP timmert al enige tijd aan de weg met

als dpi-presets, pollingrate en lift-off distance aanpassen, maar helaas kan er maar één profiel in de muis zelf worden opgeslagen.

Kingston HyperX Pulsefire Core, Pulsefire FPS Pro & Pulsefire Surge

ULTIMATE

n Corsair Dark Core RGB

zijn Omen-gamingmerk, maar de Omen Reactor (gem. 69 euro) is de eerste highend muis van deze fabrikant. HP heeft er gelijk iets bijzonders van gemaakt: hoewel het rechtshandige ontwerp met duimsteun doet denken aan dat van de Logitech G502, is het deel van de behuizing waar je handpalm op rust in hoogte verstelbaar door middel van een veertje. Wel zit er daardoor wat speling in. Opvallend is verder de metalen sleeving van de usb-kabel, die daardoor wat zwaarder is en niet kan vouwen. Hoewel HP niet wil specificeren welke optische sensor het gebruikt, doen de maximale dpi van 16.000 en de uitstekende testresultaten vermoeden dat het om een PixArt-sensor gaat. Via de Omen Command Center-software kun je zaken

n Cooler Master MasterMouse MM530

# 6 / 2018

Toen we de vorige round-up publiceerden, was Kingston net begonnen met het aanbieden van randapparatuur onder zijn gamingmerk HyperX. We namen destijds de HyperX Pulsefire FPS-muis mee, maar inmiddels heeft Kingston zijn Pulsefiregamma uitgebouwd tot vier modellen. De drie nieuwelingen zijn de Pulsefire Core (gem. 40 euro), de Pulsefire FPS Pro (gem. 60 euro) en de Pulsefire Surge (gem. 70 euro). De Pulsefire FPS Pro gebruikt nagenoeg dezelfde body als de originele FPS, maar is voorzien van een nieuwere Pixart 3389-sensor. Waar de sensorprestaties van de eerste Pulsefire FPS nog niet helemaal feilloos waren, presteert de FPS Pro wel op topniveau. Het formaat maakt hem geschikt voor wie wat forsere handen heeft. Nieuw is bovendien dat je er software bij krijgt – HyperX NGenuity noemt men dat – maar dat deze na installatie 1,2 GB aan schijfruimte inneemt, snappen we niet helemaal. Het tweede nieuwe model is de betaalbare Core, die vooral veel waar

n Gigabyte Aorus M3

TEST

EXCELLENT

GREAT VALUE

n Gigabyte Aorus M5

n HP Omen Reactor

n Kingston Pulsefire FPS Pro

voor je geld moet bieden. Hij heeft een PixArt 3327-sensor die verrassend goed presteert: de lift-off distance is laag, de gemeten snelheden zijn ver boven wat je tijdens het gamen ooit zal halen en van acceleratie is geen sprake. De vorige/volgende-knoppen zitten alleen links, maar verder is de Pulsefire Core symmetrisch vormgegeven. Je kan dezelfde software gebruiken als bij de FPS Pro, maar de muis heeft slechts plaats voor één opgeslagen profiel en de verlichting is beperkt tot het logo voorop. Ten slotte nog het nieuwe topmodel, de Pulsefire Surge. In deze muis zit dezelfde Pixart 3389-sensor als in de FPS Pro, qua prestaties is er dan ook geen verschil te ontdekken. De body is dit keer echter symmetrisch en de rgb-verlichting veel nadrukkelijker aanwezig, met een addressable strip die langs alle vier de kanten van de muis loopt.

voor Logitech-begrippen zijn dit muizen die vooral de prijsbewuste koper moeten aanspreken. Beide knaagdieren zijn relatief klein van stuk en zowel door rechts- als linkshandigen te gebruiken. De Avago AM010-sensor van de G203 Prodigy is geen hoogvlieger en heeft wat moeite met de fijne stoffen muismat, maar op de ruwere stoffen mat en het harde plastic exemplaar zien we daar niets van terug. Het geheugen van de muis is beperkt tot één profiel. De G305 Lightspeed is Logitech’s draadloze instapper en combineert de Herosensor met de Lightspeed-techniek, die we eerder bij de G603 en G703 tegenkwamen. Zowel de sensor als de draadloze verbinding zijn daarmee buitengewoon zuinig, wat geen overbodige luxe is, gezien de muis op een enkele AA-batterij werkt. Voor een draadloze muis blijft het gewicht daarmee echter lekker laag. Hoewel de snelheden die we halen met de G305 Lightspeed prima zijn, laat de sensor op beide stoffen muismatten toch enige acceleratie zien. Helaas kun je de muis niet kalibreren aan de hand van je muismat, zoals bij veel high-end muizen van deze fabrikant wel kan.

De Clutch GM60 (gem. 85 euro) is één van de meest luxe muizen van MSI. Het is een vrij fors en bovendien erg zwaar model dat je qua hoogte en breedte kunt aanpassen door de boven- en zijkanten te verwisselen. Voor beide zijkanten heb je de keuze tussen een plat afdekplaatje en een variant met een steun voor je duim of vingers. De door MSI gebruikte Avago PMW3330-sensor weet prima prestaties af te leveren – de lift-off distance is prima, doch niet bijzonder, maar we meten nergens acceleratie en de topsnelheden zijn uitstekend. Hoewel het niet de uitgebreidste is die we ooit gezien hebben, voldoet het meegeleverde softwarepakket om zaken als macro’s en natuurlijk de rgbverlichting in te stellen.

Logitech G203 Prodigy & G305 Lightspeed

Logitech heeft dit jaar diverse nieuwe muizen geïntroduceerd, waaronder een nieuwe variant van zijn populaire G502 met de nieuwe Hero-sensor. Die kon de fabrikant helaas niet voor de sluitingsdatum van deze test aanleveren, maar dat lukte bij twee andere modellen wel, namelijk de G203 Prodigy (gem. 41 euro) en G305 Lightspeed (gem. 60 euro). Zeker

MSI Clutch GM60

Net als Asus en Gigabyte biedt ook deze traditionele componentenfabrikant tegenwoordig randapparatuur aan.

Razer Basilisk Chroma

Traditioneel een grote speller in de muizenmarkt is Razer, maar helaas gaf de fabrikant ons te kennen dat zijn hardloper, de Deathadder, geen focusproduct is voor Europa en we zodoende geen sample konden krijgen. Wel konden we een Basilisk Chroma (gem. 69 euro) testen. In deze op shooterspelers gerichte gamingmuis past men de Pixart PMW3367-sensor toe, die ook in deze muis voor uitstekende prestaties zorgt. Leuke extra’s zijn dat je de weerstand van het scrollwieltje kunt aanpassen en de dpi-knop kunt vervangen door een plastic afdekplaatje, mocht je daar geen prijs op stellen. De nodige rgb mag uiteraard niet ontbreken.

Riotoro Uruz Z5 Classic, Uruz Z5 Lightning & Aurox

n Kingston Pulsefire Core

n Kingston Pulsefire Surge

# 6 / 2018

Riotoro is een nog relatief onbekend merk dat is opgericht door een aantal ex-medewerkers van Corsair. In eerste instantie richtte het zijn pijlen vooral op opkomende economieën, maar sinds kort heeft het bedrijf ook een vertegenwoordiger in Nederland. De Uruz Z5 Classic (gem. 30 euro) en Z5

Koptelefoons Headsets

n Logitech G203 Prodigy

n Logitech G305 Lightspeed

Lightning (ook gem. 30 euro) zijn vrijwel dezelfde muis, maar dan met een andere cover op de bovenkant. Bij de Lightning schijnt de verlichting door streepjes die over de gehele cover lopen, de Classic is wat ingetogener met verlichte logo’s. Er zit een optische sensor in die tot 4000 dpi gaat, maar om welke sensor het precies gaat, valt niet te achterhalen. Je krijgt er software bij om de rgblampjes in te stellen en de functie van te knoppen te wijzigen, maar die is niet foutloos. Zo werden wij bij het toewijzen van de knoppen begroet door menu’s met zowel een zwarte achtergrond als zwarte letters – dat werkt natuurlijk niet. Op 800 dpi zijn de behaalde snelheden vrij goed en is er geen sprake van acceleratie, maar op maximale dpi meten we serieuze positieve acceleratie en zakken de snelheden in naar amper 1,6 meter per seconde. De lift-off distance is tegelijkertijd aan de hoge kant. De Aurox is met een gemiddelde prijs van 46 euro wat duurder, dus onze verwachtingen zijn ook hoger. Ditmaal specificeert Riotoro de gebruikte sensor wel – dat is een Pixart PMW3367. De resultaten zijn dit keer dan ook stukken beter, alleen op de stoffen mat met een grove structuur zien we wat negatieve acceleratie bij de maximale dpi-setting. Het glimmende, witte plastic geeft de muis echter een wat goedkope uitstraling, al is de afwerking wel van een hoger niveau

dan bij de Uruz Z5. Onze eerste ervaringen met de muizen van Riotoro eindigden echter in mineur, aangezien zowel de Uruz Z5 Lightning als de Aurox na enkele dagen stopten met werken. Alle knoppen (linker- en rechtermuisknop, maar ook het scrollwiel en de dpi-schakelaar) reageerden simpelweg niet meer, alleen de cursor kon nog bewogen worden. Een reset via de meegeleverde software mocht niet baten. Toen dit tijdens de test met de Uruz Z5 Lightning gebeurde deden we het nog af als een incident, maar nu na enkele dagen ook de Aurox het begaf, kunnen we de muizen moeilijk nog aanraden.

n Riotoro Uruz Z5 Classic

n Riotoro Uruz Z5 Lightning

Sharkoon Skiller SGM2

De goedkoopste nieuw geteste muis is afkomstig van Sharkoon: deze Skiller SGM2 kost gemiddeld nog geen 20 euro! Het is een relatief forse, ergonomisch gevormde muis met een rand rgb-verlichting die van linksvoor, via de achterzijde, naar rechtsvoor loopt. Er is geen software beschikbaar, dus je moet het doen met de vier standaard dpi-settings: 400, 1200, 3200 en 6400. Aangezien geen enkele van die waardes echt dicht bij onze standaard 800dpitest zit, hadden we de Skiller SGM2 in eerste instantie alleen met maximale dpi getest. De resultaten waren zeer slecht: we maten forse acceleratie en snelheden die met moeite de 1,5 meter per seconde

# 6 / 2018

n MSI Clutch GM60

voorbijkwamen. Sommige goedkope muizen hebben specifiek moeite met de hoogste dpi-settings, aangezien de gebruikte sensoren vaak bij lange na niet geschikt zijn om zo accuraat te werken. Ook met de sensor ingesteld op 1200 dpi waren de resultaten echter erbarmelijk, met snelheden die nog altijd niet in de buurt kwamen van de 2 meter per seconde. Goedkoop blijkt dus helaas duurkoop.

Steelseries Rival 110

Ten opzichte van onze vorige round-up heeft Steelseries vrijwel zijn complete gamma vernieuwd, maar helaas wilde de fabrikant alleen de instapper Rival 110 (gem. 39 euro) opsturen. Die muis bevat een 7200dpi-sensor en heeft een symmetrisch ontwerp, al zitten de vorige/ volgende-knoppen alleen aan de linkerkant. Hij is niet al te lang, maar wel aan de brede kant. Gezien het prijspunt doet de Rival 110 het vrij aardig, al is de lift-off distance aan de hoge kant, wat hem niet geschikt maakt voor wie zijn muis vaak optilt. Ook meten we negatieve acceleratie wanneer we deze budgetmuis van Steelseries op het plastic muisoppervlak testen.

Conclusie

Het produceren van deze vergelijkingstest was een heel avontuur. Van muizen die helemaal de weg kwijtraken tijdens onze acceleratie- en snelheidstests tot knaagdieren die er op een gegeven moment

n Razer Basilisk Chroma

TEST

Asusrogsica.jpg // VALUE

GREAT VALUE

WebID 1667

n Riotoro Aurox

n Steelseries Rival 110

n Asus RoG Sica

helemaal mee ophouden: dat heel veel fabrikanten tegenwoordig muizen verkopen, betekent zeker niet dat ze allemaal goede muizen maken! Nu we bijna zestig courante modellen hebben getest, kunnen we echter wel uitstekend advies geven over welke muis je het beste kan kopen. Alle muizen onder de 30 euro scoorden in op z’n minst één van de tests een dikke onvoldoende, waardoor we je alleen maar kunnen aanraden om die in de winkel te laten liggen. Voor 35 à 40 euro zijn er echter wel enkele modellen die onze goedkeuring kunnen dragen. De eerste daarvan is de Asus RoG Sica (gem. 34 euro), die toen hij een paar jaar terug op de markt kwam nog bijna het dubbele koste. Het is een nichebeestje voor wie kleine handen heeft of een clawgrip hanteert, maar hij presteert wel goed en krijgt zodoende een Great Value award. Die is er ook voor de Kingston HyperX Pulsefire Core (gem. 40 euro), de betaalbaarste muis met een universelere vorm die onze tests met vlag en wimpel doorstaat. Geef je een paar tientjes meer uit, dan krijg je daar ook meer voor terug. Soms nog net wat betere sensorprestaties, maar vooral ook extra features: optioneel plaatsbare gewichtjes, uitgebreidere software en uitbundige rgb-verlichting bijvoorbeeld. De Gigabyte Aorus M5 (gem.

56 euro) imponeert ons met een combinatie van uitstekende prestaties en veel mogelijkheden, zeker als je de vraagprijs in acht neemt. De Logitech G403 Prodigy (gem. 63 euro) is wat duurder maar zal je eerder aanspreken als je een wat meer no-nonsense muis zoekt. Daarbij is de software van Logitech vrijwel onovertroffen. Beide muizen gaan met een Excellent Choice award naar huis. Die is er ook voor de Logitech G603 Lightspeed (gem. 70 euro), een muis die dezelfde uitmuntende prestaties combineert met een lag-vrije draadloze verbinding. Hij werkt (bijzonder lang!) op een simpel setje AA-batterijen en daarom beschik je niet over verlichting, maar vind je dat niet belangrijk, dan heb je er een uitstekende draadloze gamingmuis aan. Wil je wel wat luxe aan je draadloze

muis, dan heeft Corsair een interessante optie. De Dark Core RGB is de eerste draadloze gamingmuis van de Amerikaanse fabrikant, maar die lange voorbereidingstijd betaalt zich uit in een uitgebreid en zeer goed presterend invoerapparaat. De herprogrammeerbare sniperknop moet je liggen, maar de vernieuwde software is van hoog niveau en de ergonomische vorm is prettig voor palmgrippers. Van het draadloos oplaadsysteem van de wat duurdere ‘Special Edition’ worden we niet onverdeeld enthousiast, maar de reguliere uitvoering van de Dark Core RGB gaat met een Ultimate Product award naar huis. Eveneens ontvanger van de Ultimate Product award is de Logitech G903 Lightspeed, waarop wel een goed werkend systeem voor draadloos bijladen tijdens gebruik voorhanden is. Daar moet je wel nog een 100 euro kostende PowerPlaymuismat bij kopen, maar ook zonder dat je die functie gebruikt is het een uitstekende draadloze gamingmuis. Hij voelt nog net wat degelijker aan dan de Corsair, is ook geschikt voor linkshandigen en heeft diverse extra knoppen die je zelf kan mappen. Wat ons betreft is de Logitech G903 Lightspeed de meest begeerlijke gamingmuis van dit moment. K

n Riotoro Aurox

EXCELLENT

ULTIMATE

EXCELLENT

n Logitech G403 Prodigy

n Logitech G603 Lightspeed

# 6 / 2018

n Logitech G903 Lightspeed

Koptelefoons Headsets

PROLITE XUB2792UHSU

MEER RUIMTE NODIG?

PROLITE XUB2792UHSU Besteed jij veel tijd aan het wisselen tussen meerdere applicaties en vensters? Blijft niet hangen in Full HD. Kies de ProLite XUB2792UHSU en maak kennis met 4K resolutie en ervaar vier keer meer beeldinformatie en werkruimte op je scherm.

27’’

www.iiyama.nl # 6 / 2018

TEST

Veertien draadloze noise cancelling koptelefoons vergeleken

Weg met wild geraas Word je onderweg getergd door rumoer, dan ben je mogelijk geholpen met een koptelefoon voorzien van actieve ruisonderdrukking. Steeds meer merken hebben een dergelijke reisgenoot in de line-up. We bespreken veertien draadloze over-ear modellen van tien fabrikanten.

a je vaak op reis en verstoort het lawaai om je heen je rust? Met een koptelefoon met ingebouwde ruisreductie, oftewel noise cancelling, kan je het geluid om je heen onderdrukken. Zo’n koptelefoon neemt het omgevingsgeluid op, keert de fase van het signaal om en speelt het vervolgens af over de speakers. Met andere woorden: de pieken in het omgevingsgeluid worden omgezet in dalen in het afgespeelde geluidssignaal. De twee golven schakelen elkaar als het ware uit, en het nettoresultaat is dat er minder geluid overblijft. Het principe klinkt simpel, maar het bieden van effectieve ruisreductie is een lastige taak, zeker als er tegelijk ook nog muziek moet worden afgespeeld. Hoewel noise cancelling koptelefoons de afgelopen twintig jaar enorm veel beter zijn geworden, kan de geluidskwaliteit van een ‘gewone’ koptelefoon voor hetzelfde bedrag beter zijn. Niet alleen omdat alle extra hardware meerkosten met zich meebrengt, ook omdat de techniek uiteindelijk invloed heeft op de weergave door de koptelefoon. Bovendien is noise cancelling geen oplossing voor alle soorten van lawaai. De techniek werkt vooral goed om voorspelbaar laagfrequent rumoer te dempen – geluiden met een frequentie tot ongeveer 400 Hz - bijvoorbeeld lawaai van een vliegtuigmotor of airconditioning. Onregelmatige, onvoorspelbare geluidsbronnen, zoals luide gesprekken, zijn veel lastiger te compenseren.

Testveld en testprocedure

WebID 1675

We hebben voor deze test veertien over-ear draadloze noise cancelling koptelefoons verzameld. Het testveld valt uiteen in twee groepen: zeven modellen die gemiddeld minder dan 200 euro kosten, en evenzoveel exemplaren die rond de 300 tot iets onder de 400 euro moeten opbrengen. De modellen zijn afkomstig van traditionele koptelefoonfabrikanten als Bose, Sony en

Friso Weijers en Niels van der Waa

Sennheiser, maar ook spelers als Fresh ’n Beats Studio3 Rebel, Skullcandy en Edifier, die nog niet Beats is eigendom van Apple en dat merk zo lang op deze markt actief zijn. Bowers & je snel genoeg als je de Studio3 in gebruik Wilkins en Denon konden ons helaas geen neemt – althans, als je zelf een iOS-appatestmodel leveren voor deze bespreking, raat hebt. Pairen verloopt dan door hem terwijl de nieuwe N700NC van AKG niet simpelweg naast het toestel te houden. Dat tijdig binnenkwam. is mogelijk door Apple’s W1-chip. We testen hoofdtelefoons en headsets Het herkenbare en minimalistische demet behulp van een hoogwaardige microsign van de Studio3 is qua ergonomie geen foon, gemonteerd in een ‘testhoofd’ van onverdeeld succes. Zo zijn de oorschelpen piepschuim, in een geluidsdichte omgeving. maar beperkt verstelbaar ten opzichte van We spelen een aantal voorgedefinieerde to- de hoofdband en drukt de koptelefoon nen af via de hoofdtelefoon en analyseren nogal stevig op je oren. Bovendien hebben de weergave met behulp van gespecialide oorkussens zowel een kleine als ondiepe seerde software. Op basis daarvan kunnen opening, zodat je oren snel de binnenkant we de frequentieresponscurve en harmoraken. Een snelle manier om de linker- en nische vervorming in beeld brengen. Voor rechteroorschelp te vinden ontbreekt, de het meten van de geluidsdemping hebben bediening verloopt via de linker oorwe in ons testhoofd op de plek van de oren schelp. Onder het Beats-logo en de ruimte een professionele microfoon geplaatst. Een daaromheen zitten drie fysieke knoppen externe geluidsbron lieten we vervolgens verscholen voor afspeelfuncties en het tonen van 20 Hz tot 20.000 Hz genereren, volume; onder iOS kun je ook Siri ermee waarna we maten hoe goed de koptelefoon oproepen. De feedback van de knopjes had het geluid kon dempen. wat lichter mogen zijn. Helaas beschikt de In de tabel bij dit artikel vind je voor Studio3 in tegenstelling tot andere apparaiedere koptelefoon de meetresultaten van ten rond dit prijspunt niet over een app. de frequentierespons en de hoeveelheid De Studio3 beschikt niet over de beste vervorming over het hele frequentieberuisreductie. We meten -12 dB aan demreik. Daarnaast hebben we de hoeveelping in het laagste deel van het frequentieheid demping genoteerd met en zonder spectrum, minder dan sommige koptelenoise cancelling actief. Die noteren we in foons die de helft kosten. Het geluid van decibels: hoe groter de negatieve de Studio3 wordt (uiteraard) gekenmerkt dB-waarde, hoe beter de door een stevige bas. Detail en exdemping. Vergeet niet dat tensie van de bas tot in het laagste decibel een logaritdeel van het frequentiespecmische schaal is: -3 trum zijn echter minder goed dB betekent dus al dan bij verschillende concureen halvering van renten – het is eerder het de geluidssterkte. middelste deel van de bas Naast de metingen dat overheerst. Hoge tonen hebben we uiterverdwijnen een beetje naar aard alle modelde achtergrond, waardoor len in de praktijk de koptelefoon wat gesloten uitgeprobeerd, om klinkt. Daar heeft de separatie een indruk te krijgen tussen instrumenten ook van het draagcomfort, onder te lijden. de bediening en de klank. n Beats Studio3 # 6 / 2018

Koptelefoons

Bluetooth-codec’s: van SBC tot LDAC

EXCELLENT

n Bose QuietComfort 35 II

Bose QuietComfort 35 II

De Bose QuietComfort-reeks is ongetwijfeld de bekendste serie noise cancelling koptelefoons op de markt. De populariteit laat zich onder meer verklaren door het steevast goede draagcomfort. Dat is ook bij de QC 35 II nog steeds uitstekend voor elkaar, ondanks het relatief hoge gewicht van 310 gram – wellicht veroorzaakt door de metalen oorschelpen. De hoogwaardig aanvoelende koptelefoon drukt nauwelijks op de oren en heeft brede, comfortabele oorkussens en een dito afgewerkte hoofdband. We meten 15 dB aan demping onder de 600 Hz, en 19 dB daarboven. Een uitstekend resultaat en bijna even goed als de WH-1000XM3, maar die dempt lage tonen nog net wat beter. De QC35 II is wat betreft geluidsweergave neutraler dan Sony’s concurrent. Het hogere gedeelte van de frequentierespons vertoont echter meer pieken en dalen dan bij de WH-1000XM3. De detailweergave is in beide gevallen uitstekend, hoewel de Bose qua codecondersteuning beperkt is tot AAC. Dat is overigens niet onoverkomelijk, jammer is wel de relatief korte accuduur van twintig uur. De bediening verloopt bij Bose via fysieke knoppen, in plaats van een aanraakgevoelig vak. Nieuw is de ‘Actieknop’ op de linker oorschelp, die je de Google Assistant of Alexa laat gebruiken, als je de knop daarvoor instelt middels de Bose Connectapp. De app kan verder worden gebruikt om nieuwe firmware over te brengen of de koptelefoon te vinden als je hem kwijt bent, maar een equalizer ontbreekt opvallend genoeg.

Edifier W860NB

De producten van het Chinese Edifier worden over het algemeen gekenmerkt door een betaalbare prijs en daarop is de W860NB geen uitzondering: je koopt hem voor 180 euro. Ondanks het lage

De geteste koptelefoons maken alle gebruik van een bluetooth-verbinding, die een beperkte bandbreedte biedt. Het audiosignaal richting je koptelefoon wordt daarom in real-time gecomprimeerd. Standaard wordt de SBC-codec (Low Complexity Sub-band Coding) gebruikt, bepaald niet de meest geavanceerde compressiemethode. Gelukkig zijn er diverse andere codec-opties beschikbaar. Advanced Audio Coding of AAC kennen we van het gelijknamige bestandsformaat, maar kan ook worden toegepast via bluetooth. Door een efficiëntere compressietechniek is de geluidskwaliteit beter. Ook de aptX-codec kan de datastroom met minder hoorbaar verlies verkleinen. AptX wordt door relatief veel apparaten ondersteund: negen van de veertien koptelefoons in deze test kunnen ermee overweg.

Het door Sony ontwikkelde LDAC biedt van alle bluetooth-codecs de beste audiokwaliteit. Niet alleen is het compressie-algoritme geavanceerder, ook ondersteunt LDAC flink hogere bitrates van maximaal 990 Kbps. Een goede verbinding verandert natuurlijk niks aan een slecht klinkende koptelefoon. Bovendien moet naast je koptelefoon ook je bronapparaat de codec ondersteunen. Anders wordt automatisch teruggeschakeld naar SBC. Android-apparaten met versie 8 Oreo of nieuwer hebben in principe alle bovengenoemde codec’s aan boord; iOS-apparaten ondersteunen daarentegen naast SBC niks anders dan AAC. Recente Macbooks en iMacs hebben verwarrend genoeg wel weer aptX-support. Voor een Windows-pc is er haast geen peil op te trekken welke codec wordt ondersteund.

prijspunt wordt de W860NB geleverd in bovendien niet al te veel bijgeluiden als een mooie, harde draagtas. Die is wel vrij gesis op. volumineus en dat had niet gehoeven, want de oorschelpen kunnen zowel draaien als Fresh ’n Rebel Clam ANC scharnieren om de opgevouwen omvang De Fresh ’n Rebel Clam ANC, met zijn 149 te beperken. Ook de featureset van de euro gemiddeld een van de goedkoopste koptelefoon zelf is compleet: nfc, aptXkoptelefoons in de bespreking, ziet eruit ondersteuning en een prima accuduur van alsof hij zojuist in een verfbad is gevallen. 25 uur met noise cancelling ingeschakeld, Het hele apparaat heeft precies dezelfde, en liefst 45 uur zonder. groenblauwe kleur. De simpele, plastic constructie voelt redelijk degelijk aan, al had er De constructie van de geheel plastic in de bevestiging voor de oorschelpen wat behuizing van de W860NB voelt voor het meer weerstand mogen zitten – nu draaien grootste deel degelijk aan, maar in de ze wel erg gemakkelijk. bevestiging van de draagarmen aan de De Clam behoort zeker niet tot de minst oorschelpen zit wat speling. Het draagcomfort is gemiddeld; de oorkussens zijn prettig klemmende koptelefoons in deze bespreking, maar door de brede oorkussens zacht en diep, maar wel vrij smal. De aanwordt de druk vrij gelijkmatig verdeeld. raakgevoelige rechter oorschelp reageert Door de uniforme kleur van de Clam responsief. In tegenstelling tot sommige herken je niet zo snel welke oorschelp aan andere koptelefoons is er echter geen welke kant behoort te zitten – zelfs niet aan auditieve feedback die je vertelt dat de koptelefoon een commando heeft herkend. de locatie van de statusled, want om een of andere reden heeft Fresh ’n Rebel er Net als de eerder besproken Edifier ook een op de andere oorschelp geplaatst. H880-koptelefoon heeft ook de W860NB Gelukkig geven de fysieke knopjes een een warme klank, al is de bas van dit noise indicatie van de oriëntatie. Vreemd genoeg cancelling model gelukkig wat kun je de muziek daarmee alleen pauzeren minder ver aangezet. De en weer starten; naar de volgende track hoge tonen blijven wel gaan is niet mogelijk. behoorlijk achter, Het geluid valt helaas tegen: in waardoor de de frequentierespons zien we klank wat aan een paar forse afwijkingen. De de doffe kant is. middentonen overheersen, wat Overtuigend is betekent dat vocalen te ver naar vooral de noise voren komen en het geheel nogcancelling, een al hol klinkt. Hoge tonen klinken van de betere ongebalanceerd met een soms te in het testveld. schrille, dan te warme klank. Qua Passief worden demping noteert de Clam welislage tonen met de waar een opmerkelijk hoge 16 dB W860NB nauweaan ruisreductie voor lage tonen, maar lijks gedempt, maar dat veroorzaakt elders juist weer meer met ruisonderdrukruis. Je kunt tenminste wel lang doen op king aan is de demping Edifier W860NB één acculading: Fresh ’n Rebel belooft 30 uitstekend. Daarbij treden n # 6 / 2018

TEST

n Fresh ’n Rebel Clam ANC

n JBL E65BTNC

uur speeltijd met noise cancelling actief.

n Plantronics Voyager 8200UC

een minimalistische indruk maken, zijn ‘Mute’ staat terwijl je aan het woord bent of de Plantronics Backbeat Pro 2 en Voyade muziek stilzetten als je de koptelefoon JBL E65BTNC ger 8200 UC juist vrij druk vormgegeven. afzet. Met de Backbeat Pro 2 heb je maar De JBL E65BTNC lijkt in veel opzichten op Hoewel de twee koptelefoons een heel weinig aan de app – instellingen aanpasde Fresh ’n Rebel Clam hierboven, al is de verschillende prijs hebben – de eerste kost sen is er niet bij en iets als een equalizer accuduur daar helaas niet een van. Volgens gemiddeld 187 euro, waar de tweede 288 ontbreekt ook. JBL kan hij slechts 15 uur werken met De geluidsweergave van beide kopteeuro moet opbrengen – lijken ze afgezien ruisreductie ingeschakeld. De gebruikte lefoons is erg goed, met een duidelijke van het kleurenschema als twee druppels plastics voelen op een of andere manier separatie van instrumenten, een vrij wijds water op elkaar wat goedkoper aan dan bij de Clam, al is Voor de behuizing, die voor het grootgeluidsbeeld, en een prima detailniveau. de stevigheid van de constructie niettemin ste deel van plastic is gemaakt, zijn vele De Backbeat Pro 2 biedt de meest gebalanprima. verschillende texturen en afwerkingen geceerde klank van alle modellen onder de Het draagcomfort valt helaas tegen. bruikt. Het is een design waar je van moet 200 euro. De Voyager 8200 UC is voor het De koptelefoon klemt onaangenaam en houden en datzelfde geldt voor de nogal ty- grootste deel van het frequentiebereik nog bovendien kunnen de oorschelpen minder pische kleurstellingen die Plantronics heeft neutraler, waarbij de bas wel erg ver wordt ver scharnieren. Daardoor sloten de oorgekozen. De koptelefoons zitten prima en versterkt. Waar het bij de schelpen bij ons niet goed aan en ontstond klemmen niet te veel, al zijn de oorschelandere koptelefoons vaak er een drukpunt aan de bovenkant van de pen wat ondiep, waardoor je oren de fout gaat bij de weergave oren. Ook de bedieningsknopjes kunnen binnenkant raken. Jammer genoeg van hoge tonen, bieden niet echt bekoren. Ze zijn wat minder fijn zijn beide koptelefoons niet uitgerust de Backbeat Pro 2 en de afgewerkt dan op andere modellen, waarbij met scharnieren om de oorschelpen Voyager 8200 UC een de afspeelknop niet voldoende uitsteekt te laten opklappen. Dat maakt ze mooi sprankelende ten opzichte van de zijdelings geplaatste tamelijk omvangrijk om mee te neweergave. Helaas valt de volumeknoppen. De knop voor het in- en men, waarbij Plantronics ook ruisonderdrukking van uitschakelen van de ruisreductie zit op een voor het duurdere model het tweetal tegen: hoewel onlogische plaats, vooraan de onderkant geen harde draagtas weinig bijgeluiden van de rechter oorschelp. meelevert. optreden, wordt er ook Wat betreft de geluidskwaliteit lijkt de Op de oorschelpen relatief weinig rumoer E65BTNC ook op de Clam. Net als bij die treffen we een druk geblokkeerd. Vreemd koptelefoon zijn de middentonen oververknoppenspel. De twee is verder dat alleen het tegenwoordigd, zodat het geluid een holle modellen zijn namegoedkopere model ook bijklank krijgt. Deze JBL heeft dan nog wel lijk expliciet bedacht als AAC ondersteunt – de Voyaeen wat vollere basweergave. Het slechtst zakelijke headset voor het ger 8200 UC biedt enkel aptX. scoort de E65BTNC echter bij de weergave aannemen van telefoonge- n Sennheiser HD 4.50 BTNC van de hoge tonen. Die was ook bij sprekken. Daarvoor Sennheiser HD 4.50 de Clam al niet best, maar bij dit hebben ze tevens de mogelijkBTNC, Momentum 2.0 Over-Ear model is de weergave nog minheid met zowel je smartphone Wireless en PXC 550 der goed. De grote afwijkingen als pc tegelijk verbonden Sennheiser stuurde ons voor deze test zijn des te spijtiger omdat de te blijven. De prettig licht maar liefst drie modellen: de goedkopere E65BTNC wél een prima ruisaanvoelende knoppen zijn HD 4.50 BTNC, alsmede de Momentum 2.0 GREAT VALUE reductie biedt. In het laagste net als bij de Beats Studio 3 Over-Ear Wireless en PXC 550, die beide deel van het frequentiespecverwerkt onder het logo, de in het hogere segment meedoen. Alle drie trum behaalt de koptelefoon ring daaromheen laat je het voelen degelijk aan. Ook de bediening is 14 dB aan demping, zonder volume wijzigen. Via Plangoed op orde. Bij de HD 4.50 BTNC en Modat dat ten koste gaat van tronics’ app kun je met de mentum verloopt die via een reeks knopjes veel extra ruis. Voyager 8200 een aantal op de oorschelp, waarbij we ook een haninstellingen aanpassen die dige schuifknop aantreffen die je niet alleen Plantronics Backbeat te maken hebben met de naar voren of naar achteren kunt bewegen Pro 2 en Voyager 8200 ingebouwde sensoren van om van track te wisselen, maar ook kunt UC dat model. Zo kan de headindrukken om de muziek te pauzeren. Waar de meeste andere kopset je automatisch een seintje De PXC 550, die we overigens al eens telefoons in deze vergelijking n Plantronics Backbeat Pro 2 geven als de microfoon op eerder bespraken, heeft wat meer high-end 72

# 6 / 2018

Koptelefoons

Enjoy

R2D

Life Foscam FHD 1080P Wi-Fi Camera R2D · 2 MegaPixel Video Resolutie

· PIR voor nauwkeurige bewegingsdetectie · Grote diagonale kijkhoek van 110°

· Tot 128GB Micro SD kaart voor opslag van beelden · Met Foscam Cloud Service

Foscam familie

www.foscam.com / www.foscam.nl # 6 / 2018

TEST

n Sennheiser Momentum 2.0 Over Ear

Wireless

snufjes aan boord, al behoort een brede codec-ondersteuning daar helaas niet toe – net als de andere twee blijft die beperkt tot aptX. Je bedient de PXC 550 middels een aanraakgevoelig vlak op een van de opvallend gevormde oorschelpen, waarmee je net als bij bijvoorbeeld de modellen van Sony en Teufel afspelen en volume regelt via veegbewegingen. Via de Captune-app kun je met dit model een aantal handige functies regelen. Zo kan de koptelefoon automatisch herkennen wanneer je hem afzet

om de muziek te pauzeren. Ook nuttig: Sennheiser heeft een schakelaar verwerkt in het scharnier, zodat de koptelefoon zichzelf automatisch uitzet als je hem inklapt. Dat is maar goed ook, want met noise cancelling ingeschakeld kan het accessoire volgens Sennheiser maar 20 uur mee op één acculading – alleen de HD 4.50 BTNC heeft met 19 uur een kortere looptijd. De HD 4.50 BTNC ziet eruit als een simpeler versie van de PXC 550. De luxe ogende metalen accenten aan de zijkanten ontbreken, maar dat maakt ‘m wel lekker licht en de constructie voelt evengoed degelijk aan. De twee koptelefoons klemmen vrij sterk op het hoofd, waarbij de smalle hoofdband bij de HD 4.50 BTNC is voorzien van een wel erg dun kussentje. De binnenkant van de oorschelpen is vrij diep, maar ook smal, zeker bij de puntig toelopende oorschelpen van de PXC 550. Het geluid van de PXC 550 kan overtuigen. De frequentierespons is mooi gebalanceerd en de klank gedetailleerd. De Sony WH-1000XM3, Plantronics Voyager 8200 UC en Bose QC35 II klinken wat ons betreft nog

net iets beter; die bieden een ietwat breder geluidsbeeld met wat meer gelaagdheid. Fans van een diepe basweergave moeten het ook elders zoeken dan bij de PXC 550. Ook qua ruisreductie scoort de PXC 550 niet onverdienstelijk, maar weer zijn de koptelefoons van Sony en Bose net wat beter. De goedkopere HD 4.50 BTNC heeft een rommeligere frequentierespons, wat leidt tot een ietwat holle klank door een piek in het middengebied. We meten in dat deel van de frequentierespons overigens ook een opvallend hoge vervorming. De extensie in het laag valt tegen en ook de hoge tonen blijven achter, hoewel de respons op zich een stuk gelijkmatiger is dan sommige concurrenten rond dit prijspunt. De ruisreductie is niet zo krachtig, al veroorzaakt het ruisreductiesysteem gelukkig ook niet al te veel bijgeluiden. De Momentum 2.0 Wireless oogt een stuk uitgesprokener dan de andere twee. Het fraai afgewerkte accessoire bestaat uit een mix van metaal en keurig afgestikt leer, wat luxe aandoet. De oorschelpen kunnen in tegenstelling tot bij de eerste generatie

GREAT VALUE

EXCELLENT

Beats

Bose

Edifier

Fresh ‘n Rebel

JBL

Plantronics

Sennheiser

Studio3

QuietComfort

W860NB

Clam ANC

E65BTNC

BackBeat Pro 2

Voyager 8200

HD 4.50 BTNC

35 II

Gemiddelde prijs

€ 299

€ 355

€ 180

€ 149

€ 187

€ 288

€ 169

17,7 x 16,6 x

18 x 17 x

21,5 x 18,5 x

19,5 x 16,5 x

21,5 x 16,5 x

21 x 18,5 x

19,3 x 18 x

21 x 18,5 x

7,6 cm

8,1 cm

7,5 cm

8,5 cm

8 cm

7,5 cm

8,5 cm

7,5 cm

5,3 x 4,1 x 1,7 cm

6,1 x 3,7 x 1,7 cm

6,3 x 3,2 x 2,1 cm

5,8 x 3,7 x 2 cm

5,5 x 3,8 x 2 cm

6,3 x 3,7 x 1,5 cm

6,1 x 3,6 x 1,6 cm

6,2 x 3,1 x 2,1 cm

Specificaties Afmetingen (HxBxD)

Opening binnenkant oorkussens (HxBxD) Gewicht Bluetooth-versie / Draadloze codecs / NFC

260 gram

310 gram

284 gram

250 gram

258 gram

292 gram

301 gram

237 gram

4.2 / AAC / -

4.1 / AAC / Ja

4.1 / aptX / Ja

4.2 / aptX HD / -

4.1 / - / -

4.0 / AAC, aptX / -

4.1 / aptX / Ja

4.0 / aptX / Ja

(Apple W1) Bedrade verbindingen

Micro-USB

USB Type C

Micro-USB

(opladen) + 3,5

Ja / Hard

- / Zacht

Smartphone-app

Android + iOS

Opgegeven frequentiebereik

20 Hz - 20 KHz

18 Hz - 22 KHz

Vliegtuigadapter / Draagtas

Opgegeven accuduur (ANC uit)

22 uur (40 uur)

20 uur (onb.)

25 uur (45 uur)

30 uur (35 uur)

15 uur (24 uur)

24 uur (onb.)

19 uur (25 uur)

Type microfoon

Loskoppelbaar

In oorschelp

Loskoppelbaar

In oorschelp

Meetresultaten geluidsdemping Gemiddelde demping 200-600 Hz (NC uit)

-12 dB (-5 dB)

-15 dB (-7 dB)

-15 dB (-3 dB)

-16 dB (-9 dB)

-14 dB (-5 dB)

-10 dB (-4 dB)

-11 dB (-4 dB)

Gemiddelde demping 600-2000 Hz (NC uit)

-14 dB (-15 dB)

-19 dB (-25 dB)

-19 dB (-19 dB)

-13 dB (-15 dB)

-18 dB (-19 dB)

-18 dB (-17 dB)

-20 dB (-19 dB)

-19 dB (-20 dB)

Gemiddelde demping 2000-20000 Hz (NC

-19 dB (-19 dB)

-17 dB (-19 dB)

-18 dB (-18 dB)

-19 dB (-19 dB)

-20 dB (-20 dB)

-18 dB (-18 dB)

20-16000Hz standaardafwijking

4,69 dB

5,19 dB

8,93 dB

17,55 dB

7,2 dB

7,26 dB

6,18 dB

7,72 dB

20-200Hz standaardafwijking

4,29 dB

2,48 dB

1,53 dB

25,77 dB

2,12 dB

3,40 dB

5,43 dB

3,61 dB

200-4000Hz standaardafwijking

3,20 dB

3,73 dB

8,27 dB

8,32 dB

5,23 dB

5,78 dB

1,29 dB

6,01 dB

4000-16000hz standaardafwijking

3,02 dB

5,75 dB

6,50 dB

4,66 dB

4,54 dB

3,65 dB

3,34 dB

4,61 dB

20-16000Hz THD+N gemiddeld

0,60%

0,59%

0,71%

0,53%

0,80%

0,63%

1,05%

1,59%

20-16000Hz THD+N hoogst

2,61%

1,99%

4,90%

1,79%

4,40%

1,34%

9,85%

9,76%

uit) Meetresultaten geluidskwaliteit

# 6 / 2018

Koptelefoons

EXCELLENT

n Sennheiser PXC 550

n Sony WH-1000XM3

n Skullcandy Venue ANC

Momentum opklappen. Jammer dat de meegeleverde draagtas net als bij de PXC 550 een zacht exemplaar is, wat minder bescherming geeft tegen stoten. De Momentum 2.0 Wireless biedt een warme klank met een wat aanwezige bas, die bovendien tot in het laagste deel van het frequentiespectrum blijft doorgaan. De lagere middentonen overheersen net als bij de HD 4.50 BTNC wel wat; hoge tonen hadden wat sprankelender gekund. Detail en geluidsbeeld zijn verder goed. Wel een duidelijke tegenvaller is de ruisreductie.

Met slechts 8 dB aan reductie tussen 200 en 600 Hz en 7 dB tussen 600 en 2000 Hz, biedt de Momentum 2.0 Over-Ear Wireless veruit de slechtste demping van het gehele testveld – die, zoals de verhoogde waarde in het middengebied al doet vermoeden, gepaard gaat met vrij veel bijkomende ruis.

Skullcandy Venue ANC

De Skullcandy Venue ANC maakt niet zo’n beste eerste indruk. De lichte plastic behuizing kraakt een beetje als je de oorschelpen eens stevig beetpakt en bij het uittrekken

GREAT VALUE

EXCELLENT

Sennheiser

Skullcandy

Sony

Teufel

Momentum

PXC 550

Venue ANC

WH-1000XM3

WH-H900N

Real Blue NC

€ 299

€ 289

€ 180

€ 379

€ 198

€ 150

23 x 18 x

19,6 x 15 x

20 x 18,5 x

22,5 x 17 x

18 x 15,6 x

22 x 18,2 x

7,4 cm

8 cm

7,5 cm

8 cm

7,6 cm

5,9 x 3,1 x 1,7 cm

6,2 x 3,3 x 2,2 cm

5,4 x 3,3 x 2 cm

6,1 x 3,2 x 2,1 cm

6,3 x 3,8 x 2,2 cm

6,0 x 4,3 x 2,1 cm

259 gram

244 gram

232 gram

254 gram

290 gram

261 gram

4.0 / aptX / Ja

4.2 / aptX / Ja

5.0 / - / -

4.2 / AAC, aptX

4.1 / AAC, aptX

4.0 / - / -

HD, LDAC / Ja

2.0 Over-Ear Wireless

Micro-USB (au-

Micro-USB

USB Type C

Micro-USB

dio en opladen)

(opladen) + 3,5

+ 2,5 mm

Ja / Zacht

Ja / Hard

- / Hard

Ja / Hard

Ja / Zacht

Android + iOS

16 Hz - 23 KHz

17 Hz - 23 KHz

20 Hz - 20 KHz

4 Hz - 40 KHz

5 Hz - 40 KHz

20 Hz - 20 KHz

22 uur (onb.)

20 uur (onb.)

24 uur (onb.)

30 uur (38 uur)

28 uur

23 uur (23 uur)

In oorschelp

In koord

In oorschelp

Loskoppelbaar

In oorschelp

-8 dB (-4 dB)

-13 dB (-5 dB)

-14 dB (-4 dB)

-17 dB (-4 dB)

-14 dB (-4 dB)

-10 dB (-5 dB)

-7 dB (-16 dB)

-20 dB (-22 dB)

-15 dB (-11 dB)

-19 dB (-22 dB)

-16 dB (-21 dB)

-17 dB (-19 dB)

-17 dB (-18 dB)

-19 dB (-19 dB)

-19 dB (-18 dB)

-19 dB (-20 dB)

-19 dB (-19 dB)

-20 dB (-19 dB)

6,54 dB

3,81 dB

6,81 dB

7,39 dB

8,25 dB

6,81 dB

1,51 dB

3,1 dB

4,20 dB

1,88 dB

1,72 dB

1,84 dB

5,12 dB

1,68 dB

5,21 dB

5,95 dB

8,67 dB

5,15 dB

3,75 dB

3,56 dB

3,18 dB

3,54 dB

5,06 dB

3,69 dB

0,51%

0,55%

1,10%

0,79%

0,83%

0,68%

1,22%

1,66%

5,77%

2,54%

5,02%

1,64%

# 6 / 2018

van de hoofdband wordt de naad tussen het plastic en het onderliggende kussentje zichtbaar wijder. Gelukkig levert Skullcandy een harde draagtas mee, wat we niet altijd zien in dit segment, al had hij gerust een stukje kleiner kunnen zijn – de oorschelpen kunnen immers scharnieren. Het draagcomfort is al met al redelijk, al hebben de oorschelpen een vrij kleine opening. De bediening middels de rubberachtig afgewerkte knopjes verloopt prima. Skullcandy heeft wel wat bespaard op de feedback: er klinkt alleen een stem als je het ding aan of uitzet, of de pairing start, maar niet voor de andere commando’s. In de luistertest is de indruk ondergemiddeld. Net als bij een aantal andere koptelefoons in deze test overheerst het middengebied, waardoor vocalen te veel naar voren komen in de mix. De bas verdwijnt naar de achtergrond, zodat het geheel een beetje dunnetjes klinkt. Bovendien mist de bas detail en extensie. Hoge tonen worden evenals bij veel concurrenten ietwat ongelijkmatig weergegeven, waardoor er soms een wat schrille bijklank ontstaat. Het gebrek aan detail speelt ook in dit deel van het frequentiespectrum. De ruisreductie is tot slot voor een model in deze prijsklasse gemiddeld, met een redelijk goede reductie van lage tonen gekoppeld aan wat meer ruis in het middengebied.

Sony WH-1000XM3 en WHH900N (h.ear on 2 Wireless)

Sony is de laatste jaren uitgegroeid tot een van de belangrijkste concurrenten van Bose in de markt voor luxere draadloze noise cancelling koptelefoons. Bespraken we ongeveer anderhalf jaar geleden de WH-1000X, inmiddels is de fabrikant alweer aangeland bij de derde versie. Voor de WH-1000XM3 heeft Sony het draagcomfort aangepakt. De nieuwe koptelefoon klemt minder op de oren, wat in combinatie met de zachte oorkussens en de brede hoofdband een fijne ervaring oplevert. Bovendien is het accessoire lekker licht. Opvallend, gezien de lange beloofde accuduur. Hoewel de constructie van de WH1000XM3 geheel bestaat uit plastic, voelt 75

TEST

Méér ruis door noise cancelling?!

GREAT VALUE

nSony WH-H900N

de koptelefoon luxe en stevig aan. Dat mag overigens ook wel, want met 379 euro is dit het duurste model in de vergelijking. De bediening verloopt hetzelfde als bij de voorgangers: op de aanraakgevoelige rechter oorschelp moet je swipen en tikken om de afspeelfuncties en het volume te bedienen. Dat werkt vrij aardig, mede dankzij de feedback van een piepje bij een beweging. De klank van de WH-1000XM3 is duidelijk wat warmer dan die van de Bose QC35 II, de bas is een stukje verder aangezet dan neutraal. Ook de hoge tonen zijn wat extra aanwezig. Die V-vormige frequentierespons leent zich goed voor moderne muziek. Bovendien klinken de hoge tonen iets beter dan bij het model van Bose - die soms wat schril kan klinken – waarbij ook het detailniveau uitstekend is, een van de beste in de test. Datzelfde geldt zeker voor de ruisreductie: met 17 dB reductie van lage tonen, met bovendien minder ruis in hogere frequenties dan bij Bose, produceert de WH-1000XM3 de beste demping van het gehele testveld. De WH-H900N lijkt qua ontwerp op zijn duurdere broer. Het plastic voelt wat goedkoper aan en is wat minder mooi afgerond, maar voor een bedrag van 180 euro is het een fijn afgewerkte hoofdtelefoon die eveneens comfortabel zit. Opvallend is dat de WH-H900N niet alleen overweg kan met dezelfde app als de WH-1000XM3, maar dat ook bijna dezelfde instellingen beschikbaar zijn, waaronder het configureren van de ruisreductie, een equalizer en een virtuele surroundsound-mogelijkheid. De meeste koptelefoons in dit prijssegment beschikken überhaupt niet over een app. Ook de codecondersteuning is net als bij het duurdere familielid zeer uitgebreid: van LDAC tot AAC en aptX. De aanraakgevoelige bediening is eveneens behouden. In de luistertest blijkt de WH-H900N een van de beter klinkende koptelefoons in dit prijssegment. Ook hier zien we een V-vormige frequentierespons, met goed aangezette bassen en sprankelende hoge tonen. Ook als je de noise cancelling inschakelt, klinken die hoge tonen bovendien mooier dan bij 76

nTeufel Real Blue NC

veel concurrenten, waarbij detailniveau en separatie tussen instrumenten in dit segment zeer tevreden stemmen. De WHH900N combineert dat bovendien met een prima ruisreductie – 14 dB demping in lage tonen waarbij iets meer ruis optreedt dan bij de WH-1000XM3, maar genoeg voor een plek bovenin in het basissegment.

Teufel Real Blue NC

Teufels Real Blue NC is met 150 euro een van de goedkoopste koptelefoons in deze bespreking. Normaal gesproken kost hij overigens wat meer, maar de Duitse fabrikant waarbij je het model exclusief kan bestellen, hanteert momenteel een korting. Ondanks de lage prijs is een mooie harde draagtas inbegrepen, die wel wat groter is dan strikt noodzakelijk – de koptelefoon zit er niet ingeklapt in. Aan de buitenkant van de stevig aanvoelende koptelefoon zien we weer de kenmerkende ‘T’ op beide oorschelpen, waar aan de rechterkant ook een aanraakgevoelig vlak in is verwerkt. Door veegbewegingen kun je volume en afspeelfuncties bedienen. Vreemd genoeg klinkt alleen een piepje als feedback bij het aanpassen van het volume, niet wanneer de koptelefoon succesvol een andere input heeft geregistreerd. Hoewel de oorschelpen vrij klein zijn, is de opening van het oorkussens aan de binnenkant vrij groot – en ook lekker diep. De Real Blue NC is een van de beter klinkende koptelefoons in het basissegment, samen met de Backbeat Pro 2 van Plantronics. Het model mag een relatief strakke frequentierespons in het middengebied hebben – geen gaps, zoals Teufel op de productpagina belooft – in de hoge tonen zien we toch wel wat dips. Daardoor klinken die over het algemeen net wat warmer dan de bedoeling is, al is de weergave alsnog beter dan bij de concurrentie in dit segment. Helaas combineert de Real Blue NC het goede geluid met tegenvallende geluidsdemping: het overhalen van de schakelaar op de linkeroorschelp veroorzaakt maar 10 dB demping in lage tonen, gecombineerd met redelijk wat ruis daarboven. # 6 / 2018

Wellicht valt je bij het lezen van de tabel op dat de hoeveelheid demping met noise cancelling in het bereik boven de 600 Hz vaak lager is dan zonder noise cancelling. Dat komt doordat noise cancelling paradoxaal genoeg ruis met zich meebrengt: de elektronica die ruis reduceert, maakt zelf ook weer geluid. Is de omgeving echt stil, dan hoor je dat terug als een subtiel gesis.

Conclusie

Na het bekijken en beluisteren van veertien draadloze noise cancelling hoofdtelefoons hebben we een goed beeld van wat er tegenwoordig zoal op dit vlak mogelijk is. Vooral in het basissegment blijkt een goede geluidsweergave helaas maar al te vaak ten koste te gaan van goede geluidsdemping – en vice versa. Je moet je dus rekenschap geven van waar je de hoofdtelefoon veel gaat gebruiken: voor vliegreizen gelden andere eisen dan om bijvoorbeeld kantoorgeluiden buiten te sluiten. Voor het laatstgenoemde gebruiksdoel weet de Sony WH-H900N de balans wat ons betreft veruit het beste te treffen. De koptelefoon behoort tot de beter klinkende modellen, waarbij ook de ruisreductie prima is voor dit bedrag. Bovendien zit de koptelefoon comfortabel, voelt de constructie goed aan en is de featureset zeer compleet, met een moderne bediening, aanpassingen via een app en uitgebreide codec-ondersteuning. Een Great Value award is meer dan verdiend. Die geven we echter ook aan de Plantronics Backbeat Pro 2, die weliswaar niet de allerbeste geluidsonderdrukking in dit prijssegment biedt, maar wel de beste geluidsweergave en nuttige functionaliteit om de hoofdtelefoon met twee apparaten tegelijk te gebruiken; voor op kantoor is het daarmee een uitstekend alternatief. In het hogere segment – zo vanaf 280 euro – zien we eveneens twee aanraders. Als eerste gaat Sony er wederom met de buit van door, maar wel nipt. De nieuwe WH-1000XM3 biedt van alle geteste modellen de beste ruisreductie. Het comfort is uitstekend en qua functionaliteit is er niks te klagen. Ook de klank stemt tevreden; ook al is het uiteindelijk niet de best klinkende koptelefoon in deze test, de WH1000XM3 is wel de beste allrounder. De Bose QC35 II volgt hem echter op de voet, met een iets neutralere geluidsweergave en iets mindere lange accuduur, maar ook een iets lagere prijs. Beide belonen we derhalve met een Excellent Choice award. K

PRO: TEST

Printers

Xerox VersaLink C405 DN: multifunctional met apps

TUSSEN SMARTPHONE EN PRINTER Smartphones met apps zijn de gewoonste zaak van de wereld. “Waarom heb je ze dan niet op een multifunctional?”, moet Xerox hebben gedacht. Zodoende kun je via ConnectKey ook op de nieuwe VersaLink C405 DN van het bedrijf apps installeren. Dat vraagt om een uitgebreidere blik.

erox is misschien wel een van de bekendste merken ter wereld. Niet alleen maakte het kopiëren populair, ook ontwierp het ooit een van de eerste grafische interfaces ter wereld. Het bedrijf is dan ook niet louter gefocust op kopiëren en scannen, maar ook op documentmanagement – een mooi woord voor de informatiestromen die je in bedrijven terugvindt. Dat komt tot uitdrukking in de nieuwe VersaLink C405 DN, een 750 euro kostend werkpaard bedoeld voor middelgrote kantoren. Xerox praat op haar informatiepagina niet direct over het feit dat het een multifunctional is, maar noemt het een ‘werkplekassistent’. Je bedient deze hulp op kantoor niet via een cryptisch paneel met tientallen toetsen, maar een fors 5 inch aanraakscherm met herkenbare iconen. Via de intuïtieve interface vind je snel je weg met de printer.

n Het scherm van de VersaLink C405 is haast een tablet.

CONNECTKEY

Middels het scherm wordt ook duidelijk dat het apparaat meer is dan een standaard invoer- en uitvoerapparaat. Hiermee bereik je de ConnectKey-apps, die op de machine draaien. Hiermee kan je bijvoorbeeld printen en scannen vanaf een Dropbox, OneDrive en Google Drive. Ga je naar de Xerox AppGalery, de ‘appstore’ van het apparaat, dan kun je nog veel meer mogelijkheden toevoegen, zoals Xerox Translate. Daarmee kun je een gescand document direct vertaald laten afdrukken. Feilloos is de machinevertaling natuurlijk niet, zo bleek toen we een Nederlandse tekst naar traditioneel Chinees lieten vertalen en controleren door een persoon die deze taal machtig is. Toch leverde dat wel een leesbare

Friso Weijers tekst op, al werkte de vertaling van de naam van hoofdredacteur Koen Crijns – ‘glimlach in het park’ – ons ook wel op de lachspieren. Heb je functionaliteit nodig die niet in de appstore staat, dan is het in principe niet heel moeilijk om zelf een eigen app te maken. In het portal dat het bedrijf voor ontwikkelaars beschikbaar heeft, kun je in een paar stappen met bouwblokken ConnectKey apps maken om het apparaat naadloos in te passen in de processen en software die een bedrijf gebruikt. Zo kun je bijvoorbeeld scans van declaraties direct in de salarisverwerkingssoftware zetten, of als je een broodjesbar hebt, formulieren van bestellingen direct digitaliseren in je software.

FUNCTIONALITEIT

De vormgeving van de VersaLink C405 DN is verder vooral vertrouwd: een flink apparaat met bovenaan een praktische sheetfeeder en onderaan een papierbak voor 550 vel. Handig, want genoeg printers waarbij je moet schipperen met halve pakken papier omdat de lade niet groot genoeg is. Hoewel de VersaLink C405 DN een van de nieuwste modellen uit het productgamma van Xerox is, missen we een draadloze netwerkaansluiting. Wil je toch wifi, dan moet je daarvoor een 65 euro kostende optionele module plaatsen. Ethernet en usb zijn uiteraard wel aanwezig, evenals NFC, zodat je een Android-toestel snel kunt pairen met de printer. Modern als deze multifunctional is, is hij ook nog voorzien van een fax.

TESTRESULTATEN

De afdrukkwaliteit van de VersaLink C405 DN is zeer goed, zeker als het om tekst gaat. Letters komen er gestoken scherp uit en hoewel kleurenafdrukken standaard wat te rood zijn, kun je dat eenvoudig verhelpen middels de ingebouwde Automatische kleurcorrectie. Sommige inkjetprinters mogen mooiere fotoafdrukken bieden, maar dit apparaat is nog steeds goed geschikt voor bijvoorbeeld proefafdrukjes voor de productie van het Hardware.Info Magazine. Xerox ‘werkplekassistent’ laat je in vergelijking soms wel wat lan# 6 / 2018

n De papierbak biedt plaats aan 550 vel.

ger wachten op een afdruk of kopie. Hoewel het apparaat bij een afdruk van ons testdocument al in 12 seconden klaar is, duurt het 80 seconden voordat onze duplexafdruk van 10 pagina’s in de uitvoerlade ligt. Dat is trager dan de concurrentie in dit prijssegment. Ook voor een A4 foto neemt het apparaat de tijd: 26 seconden, meer dan dubbel zo lang als de concurrentie. Het piekverbruik tijdens het afdrukken is gemiddeld, maar in idle gebruikt de machine net wat meer stroom. Dat zal wellicht te maken hebben met het grote beeldscherm. Ook de prijs per afdruk is niet heel erg laag. Bij aanschaf van de grootste tonercartridges betaal je per zwart-wit afdruk 2,4 cent per pagina, terwijl een kleurenafdruk 12,3 cent kost – dit uitgaande van de adviesprijzen van de grootste cartridges, inclusief de andere verbruiksartikelen als fuser en beeldeenheid, maar exclusief stroomverbruik en papier. Er zijn concurrenten in dit segment die dichtbij de 1 cent per afdruk komen voor een zwartwit printje.

CONCLUSIE

De VersaLink biedt alle functionaliteit die je mag verwachten van een apparaat in deze klasse, en dankzij de ConnectKey apps kan je die ook nog fors uitbreiden. Over de interface zijn we zeer te spreken. Kanttekeningen zijn er ook: wie op zoek is naar de snelste of goedkoopste multifunctional voor op kantoor, kan het beter elders zoeken, en ook het gemis aan wifi is gezien de prijs een minpunt. Als je niet op een dubbeltje kijkt, koop je met deze Xerox wel een zeer veelzijdige machine met uitstekende afdrukkwaliteit, die zich onderscheidt met de mogelijkheid functies middels apps toe te voegen. K

WebID 1653

PRAKTIJK TEST

Vier ultra hd-televisies tot 700 euro getest

Betaalbaar op de eerste rang

Het is inmiddels een kleine traditie geworden, aan het eind van het jaar doen we een vergelijkende test van betaalbare ultra hd-televisies. Die houden we in ere met een test van vier nieuwe ultra hd-modellen van 49 en 50 inch, met een winkelprijs ruim onder de 700 euro. Eric van Ballegoie

WebID 1691

elevisiefabrikanten sturen ons altijd graag hun nieuwe high-end televisies op en de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat wij als journalisten graag aan de slag gaan met die paradepaardjes voorzien van soundbars, de fraaiste designs en natuurlijk schitterende oled-panelen of oogverblindend heldere lcd-schermen. Al dat moois kent wel zijn prijs, en lang niet iedereen kan of wil (ruim) meer dan duizend euro spenderen aan een televisie. Een blik in de data achter onze prijsvergelijker leert dat de meest bekeken televisies een veel bescheidenere prijs van ongeveer 600 tot 700 euro hebben. Hoewel grote beeldmaten steeds meer in opkomst zijn, is het gros van de verkochte televisies nog altijd 50-inch of kleiner. Voor dit artikel richten we ons dan ook op dit mainstream-segment, en vroegen we de Grote Vijf om een ultra hd-televisie aan te leveren van 49 of 50 inch, met een winkelprijs van niet meer dan 800 euro. Sony kon helaas geen model leveren, maar LG, Panasonic, Philips en Samsung stuurden ons alle een model toe dat in de praktijk voor ruim minder dan 700 euro over de toonbank gaat. Sterker nog, drie van de vier televisies zijn op het moment van schrijven bij de goedkoopste winkels te koop voor minder dan 500 euro, en de gemiddelde verkoopprijzen variëren van ongeveer 540 euro voor de tv die Philips

ons stuurde, tot 650 euro voor de Panasonic.

Wat koop je voor 600 euro?

De meest voor de hand liggende vraag is: wat je krijg voor dit bedrag, en bovenal: wat krijg je minder dan bij de topmodellen? In het geval van LG, Panasonic en Philips is het grootste verschil de gebruikte schermtechnologie. Al deze merken gebruiken oled voor hun topmodellen, terwijl we in dit segment alleen lcd tegenkomen. Samsung gebruikt voor haar high-end ‘qled’-televisies wel gewoon lcd-panelen, zij het voorzien van een quantum dot filter dat een groter kleurbereik mogelijk maakt in combinatie met blauwe led-backlights. Het goedkopere segment dat wij hier bekijken is gebaseerd op eenvoudigere backlighttechnologie. Alle vier de modellen die wij testten maken, voor zover wij kunnen achterhalen, gebruik van normale witte leds, wat feitelijk blauwe leds met een gele fosforcoating zijn. Deze technologie is goedkoop, maar biedt niet het grote kleurbereik dat wel mogelijk is met oled, of duurdere led-technologieën zoals quantum dots of rood-groene foscorcoatings. Deze midrange modellen moeten het dus stellen zonder de perfecte zwartweergave, het oneindige contrast en de bijna oneindige kijkhoeken van oled, en bieden ook een kleiner kleurbereik dan dat van oleden high-end lcd-televisies. Dat kleinere # 6 / 2018

kleurbereik is overigens geen probleem zolang je niet naar hdr-beeldmateriaal kijkt. De geteste televisies dekken het standaard Rec.709 kleurbereik dat door normale tv-uitzendingen, blu-ray en spelcomputers gebruikt wordt vrijwel geheel af. Pas als je naar hdr-beelden gaat kijken die van de grotere DCI-P3 kleurruimte gebruikmaken, komen bij deze televisies eerder beperkingen in beeld, omdat ze de extra kleurverzadiging die hierbij mogelijk is niet kunnen weergeven. Lcd-televisies in dit prijssegment moeten het bovendien stellen zonder local dimming. Duurdere lcd-toestellen kunnen de backlight soms in meerdere segmenten dimmen, om zo het contrast gericht te verbeteren. Local dimming is echter geen onverdeelde zegen; zeker als er maar weinig zones zijn, levert het duidelijk zichtbare lichtere en donkerdere plekken op. Afwezige local dimming is wat ons betreft dus niet per definitie een echt gemis. Afgezien van de duurste lcd-televisies die over meer dan 100 zones beschikken, vinden wij het over het algemeen beter om deze functie uit te schakelen.

Beeldverwerking, smart tv en geluid

Ook qua aansturing zijn er verschillen met de topmodellen, en dan hebben we het dus over de toegepaste processor, beeldverwerking en het smart tv-systeem.

Televisies

Voor alle merken geldt dat zij hun beste beeldverwerking alleen in de duurste televisies stoppen. Is dat een nadeel? Dat ligt er een beetje aan. Wij zetten zaken als beeldinterpolatie, dynamische kleur- scherpte en contrastverbetering en ruisonderdrukking het liefst uit en als jij dat ook doet, mis je bij deze goedkopere modellen vrijwel niets. Vind je die features wél fijn, dan leveren deze televisies op die punten mindere prestaties dan de duurdere modellen, al zijn de verschillen in onze optiek niet wereldschokkend. Deze televisies maken alle gebruik van een 50Hz paneel, zodat 100 Hz beeldinterpolatie bij 50 Hz bronmateriaal niet mogelijk is, en ook zaken als black frame insertion moeten we daardoor missen. Nogmaals, wij vinden dat dergelijke beeldverbeteringen doorgaans meer problemen opleveren dan ze oplossen, maar dat is een kwestie van persoonlijke voorkeur. De televisies van LG, Panasonic en Samsung gebruiken hetzelfde smart tv-platform gebruiken als hun duurdere merkgenoten, in het geval van LG dus webOS, bij Panasonic het tot ‘My Homescreen’ omgedoopte Firefox OS en bij Samsung Tizen. In alle gevallen ligt de beschikbare processorkacht wel lager dan bij de topmodellen, waardoor de interface (iets) minder snel reageert en apps langer nodig hebben om op te starten. Philips past bij haar goedkopere televisies zelfs een compleet ander ‘Saphi’ smart tv systeem toe dan bij haar high-end toestellen, die Android TV gebruiken. Ook spraakbesturing en spraakgestuurd zoeken zijn functies waarover deze goedkopere modellen niet beschikken. Geen van de tv’s in deze test wordt dan ook geleverd met een afstandsbediening die voorzien is van een

microfoon. Ook qua geluid is het bij deze televisies allemaal net even wat minder dan bij de topmodellen. Hoewel platte televisies zelden echt goed klinken en de verschillen tussen middenklassers en sommige highend modellen beperkt zijn, moeten de tv’s die we hier testen het wel allemaal zonder woofer stellen en wordt het geluid in alle gevallen naar beneden afgestraald. Zoals gezegd, lang niet alle high-end televisies doen het zoveel beter, maar er zijn uitzonderingen die wél een stuk beter klinken.

Testprocedure

We hebben alle televisies bekeken en beluisterd met normaal videomateriaal van onder andere (4K) blu-ray en Netflix. Daarnaast hebben we met een Leo Bodnar 1080p en 4K input lag tester gemeten wat de vertraging is waarmee beelden worden weergegeven, belangrijk voor fervente gamers. Uiteraard hebben we ook een groot aantal schermmetingen uitgevoerd in zowel sdr als hdr. Daarvoor maken we gebruik van SpectraCal CalMAN 2018 software en een SpectraCal VideoForce Pro signaalgenerator in combinatie met een XRite i1 Pro spectrofotometer en i1 Display Pro colorimeter. We meten de prestaties van televisies zonder deze eerst te kalibreren. Wel kiezen we voor de beeldmodus die de meest nauwkeurige beeldweergave oplevert. In de regel is dat de film-, movieof expertmodus. De meetgegevens laten zien in hoeverre de grijsen kleurweergave afwijkt van het gewenste beeld, waarbij de afwijking als een Delta E-waarde (dE 2000) wordt aangeduid. Een hogere waarde betekent een grotere afwijking. In de praktijk zijn afwijkingen van 3 en kleiner voor het blote oog niet waarneembaar, en alle scores

GREAT VALUE

n LG 50UK6470

# 6 / 2018

onder 5 kunnen als ‘goed’ bestempeld worden. Delta E-waarden van 10 en hoger zijn onwenselijk. Bij de hdr-test gebruiken we vanaf nu niet langer dE 2000 als eenheid om grijsen kleurfouten weer te geven, maar maken we gebruik van de nieuwe dE ICtCp berekeningen. Deze sluit beter aan bij het grotere kleuren helderheidsbereik van hdr-signalen en geeft meer weging aan fouten bij lagere helderheden. Voor de waardering geldt grofweg hetzelfde als bij dE 2000: scores van 3 of lager zijn als zeer goed te bestempelen, tot 5 als goed en boven 10 als ongewenst. Alle testresultaten vind je terug in de tabel aan het eind van dit artikel.

LG 50UK6470

LG stuurde de 50UK7470 op, een instapper uit de uhd-serie voor 2018. Het geteste 50 inch model is op het moment van schrijven te koop vanaf 500 euro, en de gemiddelde winkelprijs is 576 euro. De TV heeft een 1,7 cm dikke kunststof rand rond het scherm, die aan de binnenkant glimmend is afgewerkt, en aan de buitenzijde een lichte nerf heeft waardoor deze op geborsteld aluminium lijkt. Het scherm staat op een niet-draaibare hals, die rust op een grote gebogen voet. De achterkant van de tv is basaal afgewerkt en door het gebruik van een direct led backlight met drie verticale ledstrips direct achter het scherm, is de tv voor huidige begrippen ook relatief dik met zijn 8,8 cm. Het eerste dat opvalt als we de televisie opstellen, is dat de plastic voet en hals nogal wat flex hebben, waardoor de televisie wat wiebelt als je hem aanraakt. In de praktijk zal het geen probleem zijn, maar je ziet wel dat LG hier wat bespaard heeft. Het tweede dat ons opviel is het type scherm dat gebruikt wordt in deze televisie. LG staat enerzijds bekend om oled, en anderzijds om ips-gebaseerde lcd-schermen. Deze tv beschikt echter over een va-paneel, dat een andere pixelstructuur gebruikt. Het voornaamste voordeel van va-technologie is dat het aanzienlijk betere zwartwaarden mogelijk maakt, het nadeel is dat de kijkhoek ten opzichte van ips kleiner is. Hoe het ook zij, de 50UK6570 is voorzien van een va-paneel en zoals de testresultaten verderop laten zien gaat dat inderdaad gepaard met prima zwartweergave. Meer over die testresultaten verderop, eerst de tv zelf. Qua aansluitingen krijgen we driemaal hdmi, component/composiet, ethernet, tweemaal usb en antenneaansluitingen voor de ingebouwde kabel- en satelliettuners. De meegeleverde afstandsbediening is een normaal infraroodmodel. De gyroscopische ‘magic remote’ die we 79

PRAKTIJK TEST

uitzet. Voor gamers is de UK6470 een prima keuze, in de game-modus meten we in 4k slechts 11 ms input lag, in 1080p meten we 17,5 ms.

Panasonic TX-49FXW645

n Panasonic TX-49FXW645

kennen van duurdere modellen wordt niet meegeleverd, maar is eventueel wel los te kopen. De tv maakt gebruik van LG’s webOS, maar op deze UK6470 draait dat een stuk minder soepel dan op de duurdere toestellen van LG. Vooral het opstarten van menu’s en apps duurt aanzienlijk langer, en ook de navigatie binnen apps is minder vloeiend. Heel slecht is de gebruikservaring overigens niet, maar juist omdat webOS op LG’s high-end televisies watervlug is, valt het verschil met deze tv ons direct op. Qua apps en interface zit het wel snor met webOS. De tv beschikt over populaire apps als Youtube, Netflix, Amazon Prime, Videoland, Pathé Thuis, NPO start, NOS nieuws, RTL XL en Spotify. De geluidskwaliteit van LG’s UK6470 is redelijk, maar niet geweldig. De nadruk ligt op de middentonen, wat de verstaanbaarheid van spraak ten goede komt, maar waardoor de tv wat minder sprankelend klinkt dan sommige andere modellen. Het geluid is bovendien ook vrij direct, je hoort duidelijk waar het vandaan komt, wat wederom een voordeel is voor de verstaanbaarheid van spraak. Qua basweergave scoort geen enkele platte tv heel goed, maar van de vier geteste modellen behoort de UK6470 samen met de tv van Philips tot de hekkensluiters op dit gebied. Over de beeldkwaliteit zijn we zeer tevreden. Wij testten de tv in de ‘bioscoop’ modus waarbij de maximale helderheid in sdr-modus uitkomt op bijna 230 cd/m², bij een zwartwaarde van 0,05 cd/m². Dat levert een prima contrastwaarde op van 4520:1. Ook de grijsen kleurweergave van de tv zijn bijzonder goed. De gemiddelde delta E-afwijkingen voor grijs en kleur komen respectievelijk uit op 1,4 en 2,1, ruim onder de zichtbare grens van 80

3 dus. De televisie volgt de gewenste gamma curve van 2,2 ook heel netjes, waardoor wij feitelijk niets aan te merken hebben op de sdr beeldweergave. Ook de hdr-weergave van de tv is heel behoorlijk, al is de maximale helderheid erg laag. In de ‘HDR bioscoop’ modus meten wij 277 cd/m², wat voor een échte hdr-weergave te weinig is. Ook het kleurbereik is met 77% van DCI-P3 ruim kleiner dan we voor hdr zouden willen. Daar staat tegenover dat ook in hdr-modus de grijsen kleurfouten zeer beperkt zijn, zodat hdr-materiaal er weliswaar niet spectaculair, maar wel correct qua kleurbalans

n Philips 50PUS6703 # 6 / 2018

De tweede tv uit de test is afkomstig van Panasonic. De TX-49FXW645 is de duurste van het stel, zowel de laagste als de gemiddelde verkoopprijs van dit model ligt op het moment van schrijven op 649 euro. Voor dat geld krijg je een fraai ogende tv met een 1,3 cm brede zwart kunststof rand rond het scherm, dat op twee kleine v-vormige voetjes gemonteerd is. Net als het model van LG is de tv relatief dik, we meten ook hier iets meer dan 8 cm op het dikste punt. De 49FXW645 is de enige televisie in de test met een ips-paneel, wat dus betekent dat de televisie betere kijkhoeken biedt dan de concurrenten. De helderheid van het scherm neemt ook als je deze onder een hoek bekijkt minder af, en van de voor va-karakteristieke kleurverandering die optreedt als je van opzij kijkt, is ook geen sprake. Dat maakt deze Panasonic meteen het meest geschikte model voor toepassing in huiskamers waar in een brede kring om het scherm naar de tv gekeken wordt. De aansluitmogelijkheden van de 49FXW645 zijn vergelijkbaar met die van de andere televisies in deze test. We treffen achterop driemaal hdmi, tweemaal usb, ethernet, composiet/component video en aansluitingen voor de digitale tuners aan. Panasonic gebruikt als smart tv platform hetzelfde ‘My Homescreen’

Televisies

n Samsung UE49NU7100

systeem dat het ook op zijn high-end tv’s toepast. Qua werking merken we weinig verschil met die duurdere modellen. De interface met bollen onderin het scherm werkt eenvoudig en snel, en qua content zit het met onder andere Youtube, Netflix, Amazon Prime, Pathé Thuis, NPO, NL Ziet en KIJK wel goed. De geluidskwaliteit van de tv is prima. De televisie produceert – voor een platte tv – redelijk wat bas en de hoog-weergave is fijn sprankelend. Nadeel is dat het middengebied waar spraak zich bevindt hierdoor standaard iets ondersneeuwt bij gebruik van de standaardpreset, maar gelukkig kan je dat aanpassen. Op de beeldkwaliteit van de tv hebben we weinig aan te merken, op één punt na en dat is de zwartweergave. Dat is natuurlijk inherent aan de gebruikte ipstechnologie, maar bij de standaard al niet hoge helderheid van 126 cd/m² in de ‘True Cinema’ beeldstand komt de zwartwaarde uit op een zeer matige 0,26 cd/m², wat resulteert in een contrast van slechts 485:1. In een kamer met veel omgevingslicht zal je daar geen last van hebben, maar in het donker valt duidelijk op dat zwart bij deze televisie donkergrijs is. De grijsen kleurweergave zelf zijn gewoon prima, met gemiddelde delta E-waarden van 3,7 en 2,3. De kleurtemperatuur is in de filmstand wel wat hoog, waardoor het beeld iets blauwig is. Panasonic heeft bij deze midrange tv echter niet bespaard op de instelmogelijkheden, dus als je wilt kan je het beeld naar hartenlust bijregelen. In hdr-modus laat de 49FXW645 met 316 cd/m² de hoogste helderheid van alle geteste schermen noteren, al moeten we er meteen bij zeggen dat de onderlinge verschillen klein zijn. Juist omdat het contrast van deze televisie tegenvalt, is het in de praktijk de minste geschikte kandidaat om hdr-materiaal op te bekijken. Dat

gezegd hebbende zijn de kleurafwijkingen in hdr-modus net als bij het scherm van LG heel laag, en daarmee dus heel goed. Voor gamers is de Panasonic een prima keuze, met 11,6 en 10,4 ms in 1080p en 4k laat deze tv de laagste input lag van alle geteste modellen zien.

Philips 50PUS6703

TP Vision, het bedrijf achter Philips TV, stuurde ons de 50PUS6703 toe, een 50 inch grote televisie die bij de goedkoopste shop in onze prijsvergelijker te vinden is voor 469 euro, terwijl de gemiddelde winkelprijs op 537 euro uitkomt. Qua uiterlijk kan de Philips ons wel bekoren. De circa 1,3 cm brede schermrand is weliswaar van kunststof, maar heeft een titaniumlook. De tv staat op twee platte metalen voetjes die eigenwijs onder het scherm vandaan steken. Zoals we van Philips gewend zijn is de televisie verder voorzien van Ambilight, waarbij de driezijdige variant bij deze televisie gebruik maakt van rijen leds links, rechts en langs de bovenrand aan de achterzijde van het scherm. Ambilight maakt het mogelijk om de ‘sfeer’ van het beeld ook op de muur achter het scherm te projecteren, maar je kan ook een vaste kleur instellen die dan als gloed rondom het scherm zichtbaar is. Qua aansluitingen biedt Philips hetzelfde als de concurrentie: driemaal hdmi, tweemaal usb, een gecombineerde composietcomponent ingang en tuners voor dvb-c, dvb-t en dvb-s dus. De televisie maakt gebruik van Philips ‘Saphi’ smart tv-systeem, wat feitelijk een nieuwe versie is van de software die we onder verschillende namen eerder gezien hebben en zo’n tien jaar geleden gelanceerd werd als Net TV. De nieuwe interface van Saphi is een duidelijke stap voorwaarts, met een kleine balk onderin het scherm waarachter de huidige # 6 / 2018

beeldbron zichtbaar blijft, net zoals we dat gewend zijn van de smart tv-systemen van LG, Panasonic en Samsung. Qua app-ondersteuning loopt dit instapplatform van Philips wel wat achter op de concurrentie. Veelgebruikte apps als Youtube, Netflix en Amazon Prime zijn uiteraard beschikbaar, maar lokale apps voor uitzending gemist ontbreken. De geluidskwaliteit van de tv is prima, als je ten minste geen prijs stelt op basweergave, want die is feitelijk afwezig. Spraak is echter goed verstaanbaar en hoewel het hoog wat minder sprankelt dan bij de televisies van Panasonic en Samsung, hebben we ook hier niet te klagen. De beeldweergave van de Philips 50PUS6703 is prima in sdr-modus. Bij gebruik van de standaard en dynamische presets wordt er volgens Philips-traditie vrij veel processing op het beeld losgelaten. Schakelen we over naar de ‘films’ stand, dan krijgen we een keurig onbewerkt plaatje te zien, met uitstekende gemiddelde delta E-waarden van 2,0 en 2,3 voor de gemiddelden bij de grijsen kleurtests. De maximale helderheid in de filmstand is 207 cd/m², wat bij een zwartwaarde van 0,048 cd/m² zorgt voor een prima contrast van 4292:1. Bij hdr-weergave is de televisie minder in zijn element. De gemeten maximale helderheid van circa 235 cd/m² is de laagste van alle geteste modellen, maar de opvallendste tekortkoming zit hem in de manier waarop de televisie de pq-curve – het equivalent van gamma bij hdr – volgt. Het beeld is namelijk veel te donker in de schaduwen middentonen, om vervolgens vrij snel heel helder te worden. Dat komt de ervaring van het contrast ten goede, maar maakt dat je zeker in een helder verlichte ruimte nauwelijks iets aan schaduwdetail kunt ontwaren. De input lag van de tv is zowel in 1080p als 4k game-modus ongeveer 25 ms. Dat is duidelijk meer dan wat we bij LG en Panasonic zien, maar nog altijd zeer acceptabel.

Samsung UE49NU7100

De vierde en laatste televisie die we testen is Samsungs 49NU7100, een model dat in de line-up onder de qled-modellen met quantum dot blacklights geplaatst is, maar uiteraard ook aanzienlijk minder kost. De 49-inch versie wij bekijken is op het moment van schrijven te koop vanaf 429, de laagste vanaf-prijs van alle geteste modellen. De gemiddelde prijs ligt overigens op 599 euro. Voor dat geld krijg je een fraai ogende televisie met een 1,2 cm brede, antracietkleurige schermrand en twee ranke v-vormige voetjes die het geheel op de 81

PRAKTIJK TEST

grond laten rusten. Net zoals we van Samsungs duurdere televisies gewend zijn, is ook de achterzijde netjes vormgegeven en voorzien van een motief dat lijkt op geborsteld aluminium. Samsung maakt gebruik van hetzelfde Tizen smart tv-systeem dat we ook bij de duurdere televisies terugzien. Zowel qua snelheid als mogelijkheden merken we eigenlijk weinig verschil. Alle belangrijke

apps zijn aanwezig en de snelheid van de navigatie en het gebruik van apps is gewoon prima. De geluidskwaliteit van de NU7100 is erg goed. De tv weet een verrassend volle basweergave te produceren en combineert dat met sprankelend hoog en prima verstaanbaarheid van spraak. Op dit punt scoort Samsung duidelijk de hoogste ogen van alle geteste modellen.

In sdr-modus is de beeldkwaliteit van de tv gewoon goed, maar wel wat minder dan de concurrentie. Samsung gebruik standaard de iets afwijkende BT.1886 gamma-curve, en als we daar rekening mee houden komt de gemiddelde delta E-afwijking voor het grijsverloop uit op een keurige 1,3. Prima dus. Minder netjes is de kleurweergave. Om voor ons onduidelijke redenen worden vooral groen en

GREAT VALUE

Gemiddelde prijs

LG 50UK6470

Panasonic TX-49FXW654

€ 576

€ 649

Beeldeigenschappen Beelddiagonaal

50 inch

49 inch

HD specificatie

Ultra HD

TV resolutie

3840x2160

Type scherm

LCD

Direct LED

Edge LED

HDR: HLG ondersteuning

HDR: HDR 10 ondersteuning

HDR: Dolby Vision ondersteuning

CI slot

HDMI

Hoofdtelefoon aansluiting

USB

WLAN

113 x 66 x 8,8 cm

111 x 64 x 8,1 cm

Zwart

webOS

My Homescreen

Input lag 1080p - Film Modus

124,8 ms

112,6 ms

Input lag 1080p - Game Modus

17,5 ms

11,6 ms

Input lag 2160p - Film Mode

132 ms

111,6 ms

Input lag 2160p - Game Mode

11 ms

10,4 ms

Bioscoop

True Cinema

Type LED-backlight

Aansluitingen

Fysieke eigenschappen Afmeting - B x H x D Kleur Smart TV systeem Input lag

Tests - Beeldkwaliteit SDR Geteste beeldpreset Kleurtemperatuur witpunt

6957

7692

Max, helderheid

227,4 cd/m²

126,3 cd/m²

Min, helderheid

0,0503 cd/m²

0,255 cd/m²

4520 : 1

495 : 1

Contrast Gem, dE grayscale tracking

1,5

3,7

Gemiddeld Gamma

2,17

2,39

Gem, dE primaire / secondaire kleuren

2,1

2,3

Gemiddeld Delta E colorchecker

1,5

2,7

Tests - Beeldkwaliteit HDR Max helderheid - HDR modus (5% window)

277 cd/m²

284 cd/m²

Gemiddeld dE ICtCp grayscale tracking (w/o Lum)

3,98

1,67

Gemiddeld dE ICtCp grayscale tracking (w Lum)

5,55

6,19

Gemiddeld dE ICtCp color checker (w/o Lum)

3,23

4,07

Gemiddeld dE ICtCp color checker (w Lum)

6,24

8,08

77,30%

73,50%

Dekking DCI P3 kleurruimte 82

# 6 / 2018

Televisies

cyaan wat helderder weergegeven dan we zouden verwachten, en hoewel de kleurverzadiging juist heel netjes is, zorgt dit voor een gemiddelde delta E van 7,7 over het gemiddelde van de primaire en secundaire kleuren. Dat is nog steeds geen slechte score, maar in een testveld waar alle modellen het goed tot zeer goed doen, is Samsung op dit punt wel de hekkensluiter.

In hdr-modus zien we bovendien vrijwel hetzelfde beeld als bij de Philips tv. Op zich prima grijsen kleurscores, ware het niet dat schaduwen en middentonen relatief veel te donker worden weergegeven, waardoor het beeld in zijn geheel erg donker oogt.

Conclusie

Goed nieuws: ben je op zoek naar een

Philips 50PUS6703

Samsung UE49NU7100

€ 537

€ 599

50 inch

49 inch

Ultra HD

3840x2160

LCD

Edge LED

113 x 66 x 6,7 cm

110 x 64 x 6 cm

Titanium

Antraciet

Philips App Gallery

Tizen

127,3 ms

91,5 ms

26,5 ms

20,1 ms

125,1 ms

91 ms

24,2 ms

20,1 ms

Films

Film

6140

6828

206,9 cd/m²

272,9 cd/m²

0,0482 cd/m²

0,08 cd/m²

4292 : 1

3411 : 1

1,3

2,33

2,42

2,3

7,7

2,4

3,8

221 cd/m²

237 cd/m²

4,58

2,7

29,11

3,95

2,99

50,06

38,22

79,30%

72,70% # 6 / 2018

betaalbare ultra hd-televisie met een beeldmaat van 49 of 50 inch, dan heb je aan geen van de geteste modellen een slechte koop. In sdr-modus presteren de televisies allemaal zeer goed tot ronduit uitstekend, wat aangeeft dat je anno 2018 voor nauwkeurige kleurweergave geen high-end televisie meer hoeft te kopen. Wil je optimaal genieten van hdr, dan wordt het een ander verhaal. Alle geteste televisies kunnen hdr-signalen weergeven en zeker de modellen van LG en Panasonic doen dit ook zeer netjes, maar door de lage maximale helderheid van alle geteste toestellen, ontbreekt het sprankelende effect dat hdr wél biedt bij duurdere lcd en oled televisies. Wij zouden deze televisies liever bestempelen als ‘compatible met hdr’ dan als echte hdr-modellen. De televisies van LG, Philips en Samsung gebruiken een va-paneel en bieden daarmee een goede zwartweergave, waardoor ze ook prima bruikbaar zijn in donkere ruimtes. De Panasonic FXW645 weet met zijn ips-paneel helaas geen goede zwartweergave te realiseren, maar heeft wel de beste kijkhoek van alle modellen. Het is dus kiezen of delen. Qua geluid gaat onze voorkeur uit naar de NU7100 van Samsung, al zijn de verschillen niet bijzonder groot en adviseren wij een soundbar of een goed audiosysteem in combinatie met een platte tv. Onder de streep zal het dus vooral een kwestie van persoonlijke voorkeur zijn dat de doorslag zal geven. Puur op beeldkwaliteit bezien gaat onze voorkeur uit naar de LG 50UK6470, maar qua bouwkwaliteit is deze tv juist de minste van het stel. Philips biedt met Ambilight een unieke feature, terwijl Samsungs tv de beste geluidskwaliteit heeft en Panasonic de beste kijkhoeken en zeer uitgebreide instelmogelijkheden. Toch geeft de allround beeldkwaliteit van LG’s 50UK6470 voor ons de doorslag, om welke reden we deze tv bekronen met onze Great Value Award. K

TV tests in 2019: geef je mening! Bij Hardware.Info testen we jaarlijks ruim 1500 producten, waaronder tot nu toe ook een beperkt aantal televisies. In 2019 gaan we het aantal tv-tests drastisch opvoeren. Door meer modellen te testen willen we een beter overzicht van de markt krijgen, en jullie op die manier nog beter van dienst zijn met objectieve testresultaten en onderbouwd advies. Meer weten? Houdt Hardware. Info dan scherp in de gaten!

PRAKTIJK TEST

Negen multiroom wifi-systemen getest

Another Fine Mesh In de wereld van netwerken was het toverwoord van 2017 zonder twijfel ‘mesh’. Inmiddels sluiten we bijna 2018 af en kunnen we concluderen dat de mesh-trein ook het afgelopen jaar is doorgeraasd. Wij testten negen nieuwe multiroom wifi-systemen.

WebID 1655

WebID 1657

n de eerste editie van Hardware. Info Magazine van dit jaar besteedden we uitgebreid aandacht aan acht multiroom wifi-systemen, die een trend zouden zetten in het jaar dat zou volgen. Mesh bleek niet enkel een hot item in 2017, maar ook interessant genoeg om verder ontwikkeld te worden door bijna alle grote spelers op de routermarkt. We zagen dan ook in de loop van 2018 diverse nieuwe systemen verschijnen. Nu het jaar bijna teneinde is en je de laatste editie van 2018 in handen hebt, is dit een uitgelezen moment om de balans op te maken. In ons eerdere artikel over multiroom wifi-systemen, dat je via WebID 1655 kan vinden, waren het Orbi RBK50-systeem van Netgear, Velop van Linksys en de Deco M5 van TP-Link de grote winnaars, die er met respectievelijk een Excellent Choice award (Orbi en Velop) en een Great Value (Deco) vandoor gingen. In dit artikel ligt de focus op de negen nieuwe systemen die sinds het vorige artikel zijn verschenen. Deze nieuwe mesh-oplossingen zullen we hier uitgebreid afzonderlijk bespreken, terwijl we in de tabel aan het einde van het artikel ook de eerder geteste, besproken en nog verkrijgbare systemen meenemen.

Testmethode

Alle geteste multiroom wifi-systemen 84

bieden naast de mesh-functionaliteit met meerdere nodes natuurlijk ook de gewone routertoepassing – afhankelijk van het systeem is een node bestemd voor die functie, maar ook komt het voor dat de stations inwisselbaar zijn: dan kan elke ‘node’ fungeren als router. We testen elk systeem dan ook zowel als volwaardig multiroom wifi-systeem als standalone router. Vanwege de beperkte ruimte in dit artikel concentreren we ons hier puur op de mesh-functionaliteit. Wil je ook weten hoe het met de router-functie zit, dan kan je via WebID 1657 een uitgebreide vergelijkingstabel met alle specificaties en testresultaten vinden – inclusief courante prijzen via onze Prijsvergelijker. Voor het testen van multiroom wifisystemen gebruiken we dezelfde drie laptops met een Intel Wireless-AC 7260 netwerkadapter, die we ook voor de routertests gebruiken. De indeling van de testopstelling is deels hetzelfde: de router-node, of liever gezegd node 1, staat op dezelfde plek als de standalone routers die we testen. Ook de 3 meter laptop blijft gewoon staan. Vlak naast node 2 plaatsen we een laptop, die daarmee op ongeveer 7 meter afstand van node 1 en laptop 1 staat, met een dikke betonnen muur ertussen. De derde node en laptop plaatsen we in een kast in de gang op ongeveer 10 meter van node 2 en laptop 2. Even de stelling # 6 / 2018

David de Jong & Denny Verwoert

van Pythagoras toepassen en we weten dat de afstand tussen node 1 en node 3 hemelsbreed ongeveer 12 meter is. Let wel, tussen beide zit niet alleen een dikke betonnen muur, maar ook een stalen liftkooi en een normale deur. Met name de stalen liftkooi is een serieus obstakel voor wifi-signalen. Om in kaart te brengen of, en zo ja in hoeverre, mesh-systemen zorgen voor een snelle en betrouwbare verbinding tot in de periferie van een netwerkomgeving doen we een aantal tests met het vertrouwde TCP High Performance script uit IxChariot. We testen daarbij de snelheid tussen de node en de dichtstbijzijnde laptop én die tussen elke node en de twee verder weg liggende laptops. Dit doen we bovendien in beide richtingen en zodoende komen we dan uit op 12 tests. Om ervoor te zorgen dat bij elke test de juiste node verbinding maakt met de juiste laptop, gebruiken we WirelessMon. Hiermee kan je op basis van mac-adres het correcte accespoint selecteren. Om een zo accuraat mogelijk beeld te geven van de prestaties van elk mesh-systeem voeren we alle tests - net als bij gewone routers - uit op drie verschillende tijdstippen, op drie verschillende dagen. Van deze drie resultaten nemen we het gemiddelde en dat zijn de testresultaten die je kan terugvinden in de vergelijkingstabel.

Multiroom wifi-systemen Televisies

Met en zonder ruggengraat Bij mesh-systemen treffen we ruwweg drie varianten aan, die ook qua prijs sterk verschillen. Er zijn systemen mét en zonder eigen ‘backhaul’, oftewel een onderlinge verbinding tussen de nodes die puur en alleen wordt gebruikt voor communicatie tussen de nodes. In jargon spreken we over een dedicated backhaul (met een vaste radioverbinding voor onderlinge communicatie) en een dynamische backhaul (waarbij het systeem kiest welke van twee 5GHz radio’s

gebruikt wordt voor onderlinge communicatie). Indien er geen backhaul aanwezig is, moet een radio gebruikt worden voor zowel communicatie met clients (laptops en smartphones bijvoorbeeld), als voor het doorspelen van de data naar een volgende node of de router. Dat is in principe minder efficiënt, al hangt veel ook af van hoe slim het systeem zijn verbindingen inzet – zoals ook blijkt uit de testresultaten.

n Asus Lyra Trio

Asus Lyra trio

Asus heeft op het moment van schrijven niet minder dan drie mesh-oplossingen in het assortiment: Lyra, het AC2200systeem dat we eerder bespraken, Lyra Mini en Lyra Trio, dat we hier zullen bespreken. Lyra trio is een dual-band systeem uit de AC1750 klasse, met een theoretische snelheid van 450 Mbit/s op 2,4 GHz en 1300 Mbit/s op 5 GHz die mede dienstdoet als een dynamische backhaul. Je vindt de kit van drie voor een gemiddelde prijs van 319 euro in onze Prijsvergelijker. De heersende trend bij multiroom wifi-systemen is duidelijk gericht op huiskamerwaardige producten met een neutrale witte kleur en simpele vormen en de eerder besproken Lyra set van Asus was daarop geen uitzondering. Bij Lyra Trio heeft het echter besloten de discusvorm te laten varen ten faveure van een soort strijkijzer design met blauwe kleuraccenten. Aan de onderzijde van de inwisselbare units vinden we een pairen een reset-knop. Aan de achterzijde een wan- en lan-poort, alsmede een voedingsaansluiting. Asus is een van de fabrikanten die zijn gebruikers zowel een volwaardige webals app interface biedt. De app is onder de naam ASUS Lyra in beide stores te vinden en heeft in tegenstelling tot de web interface ondersteuning voor de Neder-

landse taal aan boord. Zoals we gewend zijn van Asus biedt de web interface zeer uitgebreide mogelijkheden om alles precies zoals je zelf wilt in te stellen. De app biedt een beperkter areaal aan opties, maar dat zal voor de meeste mesh-gebruikers meer dan genoeg zijn. Ten slotte is de aanwezigheid van AiProtection nog het vermelden waard. Dit geïntegreerde beveiligingspakket is gebaseerd op de Deep Packet Inspection Engine van Trend Micro en vereist geen apart abonnement. De prestaties van Lyra trio zijn op zichzelf niet verkeerd, maar weten in vergelijking met de rest van het testveld ook niet te imponeren. Met een gemiddelde snelheid van 126 Mbit/s in de mesh-test zit de set keurig in de middenmoot. Daarbij weet Lyra Trio op de relatief lastige afstand (Laptop 3 - Node 1/Lan-Wlan) met 108 Mbit/s zelfs een keer de snelste verbinding van alle deelnemers te realiseren. Onder de streep is dit wapenfeit echter niet genoeg om echt onderscheidend te zijn.

AVM

Het Duitse AVM pakt mesh iets anders aan dan de meeste andere routerfabrikanten. In plaats van een of meerdere vaste kits aan te bieden benadert het mesh meer als een techniek, die door diverse producten uit het assortiment wordt ondersteund. Zo kan je zelf dus # 6 / 2018

een set samenstellen. Wij kozen voor een combinatie van een Fritz!Box 7590, Fritz!Repeater 1750E en Fritz!Powerline 1260E, maar er zijn diverse andere mogelijkheden om mesh te maken met AVM-producten. Kijk voor meer informatie naar WebID 1659. Aangezien AVM diverse producten in het assortiment heeft die mesh ondersteunen kan je gewoon gebruik maken van de welbekende webinterface, alsmede de MyFritz!App (iOS) of MyFritz!App2 (Android) die ook voor niet-mesh producten beschikbaar zijn. Beide bieden de nodige opties om alles naar eigen inzicht in te stellen en ook de ondersteuning voor de Nederlandse taal weten we te waarderen. De mesh kit van AVM zoals wij hem samenstelden weet onder de streep best aardige prestaties te bereiken als we kijken naar de gemiddelde snelheid, die uitkomt op 134 Mbit/s. De kit eindigt hiermee aan de bovenkant van de middenmoot. In hoge individuele posities vertaalt het zich echter niet; het systeem weet slechts één bronzen plak te bemachtigen. We maken daaruit op dat de prestaties van dit samengestelde multiroom wifisysteem behoorlijk consistent zijn, maar echt imponeren doen ze niet. Toch biedt AVM naar onze mening een interessante optie, louter omdat je bestaande apparatuur in een mesh-netwerk kunt

WebID 1659

PRAKTIJK TEST

plaatjes aan te kunnen brengen. Hoewel de primaire besturing van de Covr 1203 via de web-interface plaatsvindt, is er ook een app beschikbaar: D-Link Wi-Fi (iOS & Android). De web-interface biedt in dit geval niet veel meer opties dan de app. Tevens ondersteunen beide de Nederlandse taal. Wanneer er updates beschikbaar zijn krijg je als gebruiker een melding, de installatie moet vervolgens nog handmatig beves-

n AVM Custom Mesh kit

laten samenwerken. De ‘toegangsprijs’ is daarmee potentieel aantrekkelijk, mits je al enige recentere AVM-apparatuur in huis hebt.

D-Link Covr 1203

Van D-Link kregen we twee multiroom wifi-systemen in handen, waaronder de Covr 1203, een AC1200 dual-band systeem dat een theoretische snelheid van 300 Mbit/s op 2,4 GHz en 866 Mbit/s op 5 GHz biedt. Een dedicated backhaul ontbreekt. Wij testen de kit met drie units, die je voor een gemiddelde prijs van 229 euro in onze Prijsvergelijker kunt vinden. Er is ook een een 2-pack (Covr-1202) beschikbaar, die 163 euro kost. De nodes van de Covr1203 zijn behoorlijk compact, driehoekig van vorm met afgeronde hoeken. De basis is wit maar aan de bovenzijde is een gelijk gevormd roségouden paneel waarin ‘COVR’ oplicht.

n D-Link Covr 2202

n D-Link Covr 1203

Hoewel de units er identiek uitzien, zijn ze niet inwisselbaar: D-Link labelt ze daartoe aan de onderzijde als Point A, B en C. De nodes hebben twee gigabit ethernetpoorten en een usb-c aansluiting voor de voeding. Ook het reset-gaatje en een pairing-knop ontbreken niet. Tenslotte zien we ook nog een fysieke knop waarmee je het goudkleurige plaatje aan de bovenzijde kan losmaken. Volgens DLink is dit bedoeld om anders gekleurde

n Linksys Velop dual-band AC1300

# 6 / 2018

tigd worden. Met een gemiddelde prijs van 229 euro is de Covr 1203 de goedkoopste set uit deze vergelijking. Jammer genoeg zien we dat ook duidelijk terug in de prestaties. Met een gemiddelde snelheid van 96 Mbit/s en dientengevolge geen podiumplekken stellen we vast dat de betaalbare prijs in dit geval overschaduwd wordt door matige prestaties.

Multiroom wifi-systemen Televisies

duurste systeem uit de test. Sterker nog: slechts twee andere deelnemers zijn nóg goedkoper, maar beide presteren significant beter.

Netgear Orbi RBK23

n Netgear Orbi RBK23

D-Link Covr 2202

De tweede set die we van D-Link kregen opgestuurd is de COVR-2202. In tegenstelling tot de kleine broer heeft dit systeem wel een dedicated backhaul. Dit is dan ook een set uit de AC2200 klasse, met een theoretische snelheid van 400 Mbit/s op 2,4 GHz, en tweemaal 867 Mbit/s op 5 GHz – waarvan één dus de backhaul is. De COVR 2202 vind je voor een gemiddelde prijs van 320 euro in de Prijsvergelijker. Wat betreft het design zien we dat DLink hier weliswaar de driehoekige vorm met afgeronde hoeken heeft behouden, maar dan niet plat maar in een soort torenvorm – een beetje zoals we die ook kennen van Velop. Aan de onderzijde treffen we een uitsparing waarachter twee gigabit ethernet-poorten, een powertoets en een voedingsaansluiting zitten. Aan de zijde is ruimte voor een pairing-toets. Ook in dit geval zien de units er hetzelfde uit, maar zijn ze niet inwisselbaar. Onhandig genoeg staat de aanduiding Point A enkel bij het basisstation; bij de andere unit staat geen verdere aanduiding. In tegenstelling tot de kleine broer, spreken de prestaties van de Covr 2202 aanzienlijk meer tot de verbeelding. Dit multiroom wifi-systeem dat uit twee units bestaat noteert een gemiddelde snelheid van 145 Mbit/s waarmee het een prima vijfde plek op de ranglijst inneemt. Als we naar de prestaties op individuele onderdelen kijken is het beeld zelfs nog wat rooskleuriger. De 2202 weet hier zesmaal in de top 3 te eindigen met drie gouden en evenzoveel zilveren medailles.

AC1300 versie testten. De kit bestaat uit drie units die je voor een gemiddelde prijs van 289 euro in de Prijsvergelijker aantreft. Voor dat bedrag krijg je een multiroom wifi-systeem met een theoretische snelheid van 400 Mbit/s op 2,4 GHz en 867 Mbit/s op 5 GHz. Een dedicated backhaul ontbreekt. De drie units zien er exact hetzelfde uit en zijn dan ook inwisselbaar voor elkaar. Ze lijken behoorlijk op de torens van het tri-band Velop systeem, maar dan wat compacter en enkel aan de bovenzijde van ventilatiegaatjes voorzien. Aan de achterzijde treffen we behalve de voeding twee ethernetaansluitingen. Een aparte wan-poort is er niet. Aan de onderzijde is er bovendien nog voorzien in een fysieke aan/uit-schakelaar en een resetknop. Voor het beheer van het Velop systeem biedt Linksys zijn gebruikers zowel de Linksys app (iOS & Android) als de bekende webinterface die het ook bij reguliere routers gebruikt. De app ziet er eigentijds uit en biedt net als de webinterface de nodige instellingen die je naar eigen inzicht kan aanpassen. Beide ondersteunen daarbij de Nederlandse taal. Wanneer updates beschikbaar zijn ontvang je een melding waarbij je zelf nog moet bevestigen dat je deze wilt installeren. Wat betreft de prestaties zijn we niet direct enthousiast over dit nieuwe Velopsysteem. De gemiddelde snelheid komt uit op 92 Mbit/s waarmee het niet geheel toevallig geen podiumplekken weet te veroveren. Natuurlijk is dit ook niet het

De Orbi die we deze editie van Netgear ontvingen is een stukje bescheidener dan zijn grote broer die we eerder testen en onderscheidden met een Excellent Choice award. De Orbi RBK23 die we deze keer testen heeft weliswaar hetzelfde design, maar is zichtbaar kleiner van stuk. Ook de hardware is wat bescheidener, de RBK23 set is er een uit de AC2200 klasse. Dat vertaalt zich in een maximale doorvoersnelheid van 400 Mbit/s op 2,4 GHz en 866 Mbit/s op 5 GHz voor dataoverdracht plus een dedicated backhaul van eveneens 866 Mbit/s. Het systeem bestaat uit drie units, een router en twee satellieten. De units zijn zowel los verkrijgbaar als in een set van drie die gemiddeld 336 euro kost, maar in de praktijk uitstekend vindbaar is voor 289 euro. De units zijn weliswaar niet inwisselbaar, maar zien er praktisch hetzelfde uit: een wit, vaasvormig design met een led-ring aan de bovenzijde. Aan de achterzijde zien we naast een pair-knop, powertoets en voeding, twee gigabit ethernet-poorten en een resetgaatje. Bij de router node is één van de twee ethernetpoorten specifiek als wan-poort aangeduid en is de bovenzijde niet wit maar licht blauw gekleurd. Netgear biedt gebruikers naast de Orbi app (iOS & Android) de bekende web interface die we al sinds jaar en dag van de Amerikaanse fabrikant kennen. De interface biedt zoals we gewend zijn ondersteuning voor de Nederlandse taal, de app echter niet. Daarbij vereist de app een registratie voor gebruik. Deze registratie heb je ook nodig wanneer je het updateproces geheel geautomatiseerd wilt laten plaatsvinden, zonder is de beschikbaarheid van updates natuurlijk altijd handmatig op te vragen.

EXCELLENT

Linksys Velop dual-band AC1300

Eerder testen we al het tri-band Velop systeem van Linksys. Inmiddels zijn er ook twee zeer vergelijkbare dual-band systemen beschikbaar waarvan wij de

n TP-Link Deco M9 Plus

# 6 / 2018

PRAKTIJK TEST

De prestaties van de RBK23 lijken behoorlijk overeen te komen met de gemiddelde prijs van 335 euro. De gemiddelde snelheid komt uit op 112 Mbit/s, waarmee het de sub-300 euro systemen

Gemiddelde prijs

duidelijk voor blijft. Het uitblijven van podiumplaatsen op de individuele onderdelen is echter een feit. Uiteindelijk moeten we concluderen dat naast de absolute prestaties ook de prijs-prestatieverhou-

ding hier niet tot de top van het testveld behoort.

TP-Link Deco M9 Plus

TP-Link heeft als marktleider meerdere

Asus

AVM

D-Link

EnGenius

Google

Lyra 3-pack

Lyra Trio

Custom kit

Covr 2202

Covr 1203

EnMesh

Home Wifi

EMR3000

System Triple

€ 349

€ 319

n.v.t.

Triple Pack

Pack

€ 320

€ 229

€ 299

€ 349

Basistation (node 1) Wifi-standaard

Tri-band

Dual-band

Tri-band

Dual-band

802.11ac

AC2200

AC1750

AC2600

AC2200

AC1200

Totale WiFi-snelheid

1267 Mbit/s

1750 Mbit/s

2533 Mbit/s

1266 Mbit/s

1166 Mbit/s

1167 Mbit/s

WiFi-snelheid 2,4 GHz

400 Mbit/s

450 Mbit/s

800 Mbit/s

400 Mbit/s

300 Mbit/s

WiFi-snelheid 5 GHz

867 Mbit/s

1300 Mbit/s

1733 Mbit/s

866 Mbit/s

867 Mbit/s

Aantal antennes

DFS

MIMO

MU-MIMO

MIMO

Gereserveerd

Dynamisch

Gereserveerd

Dynamisch

5 GHz

5GHz

5 GHz

5GHz

AC-versie

MIMO-type Dedicated Ethernet backhaul aanwezig Dedicated Wi-Fi Backhaul standaard Wi-Fi Backhaul snelheid

867 Mbit/s

1300 Mbit/s

866 Mbit/s

1166 Mbit/s

Hoogte

5 cm

7,8 cm

4,7 cm

19,8 cm

5,1 cm

4,7 cm

7 cm

Breedte

15 cm

13,5 cm

25,1 cm

10 cm

10,9 cm

12 cm

10,2 cm

Diepte

15 cm

12,3 cm

18,3 cm

9,4 cm

11,7 cm

12 cm

10,2 cm

324 gram

198 gram

536 gram

688 gram

251 gram

239 gram

330 gram

Ethernet WAN-aansluiting

WAN alleen over LAN-aansluiting

WPS (Wi-Fi Protected Setup) onder-

USB 2.0

USB 3.0

Gewicht

steuning

Interface Hoofdbediening

App

Web interface

App

Secundaire bediening

Web interface

App

Web interface

Geen

Update mogelijkheden

Melding

Volledig auto-

Melding

Volledig auto-

matisch

Nederlandstalige GUI optie

Stroomverbruik basisstation (node 1) Stroomverbruik idle

6,8 W

4,1 W

9,8 W

6,3 W

4,3 W

2,5 W

Stroomverbruik zenden drie

11 W

7,3 W

13,3 W

7,2 W

4,7 W

4,9 W

n.v.t.

Laptop 1 - node 1 (lan-wlan)

278 Mbit/s

279 Mbit/s

352 Mbit/s

206 Mbit/s

272 Mbit/s

291 Mbit/s

373 Mbit/s

Laptop 2 - node 1 (lan-wlan)

175 Mbit/s

218 Mbit/s

139 Mbit/s

163 Mbit/s

84 Mbit/s

121 Mbit/s

Laptop 2- node 2 (lan-wlan)

94 Mbit/s

85 Mbit/s

131 Mbit/s

242 Mbit/s

96 Mbit/s

86 Mbit/s

90 Mbit/s

Laptop 3 - node 1 (lan-wlan)

65 Mbit/s

108 Mbit/s

35 Mbit/s

42 Mbit/s

41 Mbit/s

27 Mbit/s

26 Mbit/s

Laptop 3 - node 2 (lan-wlan)

89 Mbit/s

82 Mbit/s

97 Mbit/s

154 Mbit/s

60 Mbit/s

72 Mbit/s

53 Mbit/s

Laptop 3 - node 3 (lan-wlan)

66 Mbit/s

104 Mbit/s

111 Mbit/s

48 Mbit/s

59 Mbit/s

63 Mbit/s

Laptop 1 - node 1 (wlan-lan)

334 Mbit/s

300 Mbit/s

260 Mbit/s

217 Mbit/s

225 Mbit/s

222 Mbit/s

365 Mbit/s

Laptop 2 - node 1 (wlan-lan)

61 Mbit/s

108 Mbit/s

138 Mbit/s

84 Mbit/s

54 Mbit/s

76 Mbit/s

125 Mbit/s

Laptop 2- node 2 (wlan-lan)

124 Mbit/s

83 Mbit/s

118 Mbit/s

204 Mbit/s

88 Mbit/s

76 Mbit/s

73 Mbit/s

Laptop 3 - node 1 (wlan-lan)

11 Mbit/s

18 Mbit/s

12 Mbit/s

7 Mbit/s

12 Mbit/s

8 Mbit/s

Laptop 3 - node 2 (wlan-lan)

42 Mbit/s

72 Mbit/s

94 Mbit/s

126 Mbit/s

59 Mbit/s

62 Mbit/s

63 Mbit/s

Laptop 3 - node 3 (wlan-lan)

40 Mbit/s

50 Mbit/s

109 Mbit/s

42 Mbit/s

49 Mbit/s

51 Mbit/s

laptops tegelijkertijd Extra nodes Aantal Lan-aansluitingen extra nodes Nodes inwisselbaar voor basisstation Mesh testconfiguratie 2018

# 6 / 2018

Multiroom wifi-systemen Televisies

mesh-systemen op de markt gebracht. In de vorige editie bespraken we de Deco M5, die voor zijn uitstekende prijs-prestatieverhouding een Great Value award kreeg. Het topmodel van de TP-Link is

de Deco M9 Plus, een systeem uit de AC2200-klasse met een dynamische backhaul van 1734 Mbit/s op 5 GHz en 400 Mbit/s op 2,4 GHz. Een dynamische backhaul betekent dat slimme software

EXCELLENT

zelf de beschikbare 1734 Mbit/s op twee 5 GHz banden inzet en verdeelt tussen dataoverdracht en communicatie tussen nodes onderling. Wij testten de Deco M9 Plus al eerder –

EXCELLENT

GREAT VALUE

Linksys

Netgear

TP-Link

Ubiquiti

ZyXEL

Velop tri-band

Velop dual-

Orbi RBK23

Orbi RBK50

Deco M5

Deco M9 Plus

Deco P7

AmpliFi HD

Multy X

AC2200

band AC1300

System

WSQ50 Pack

€ 386

€ 283

Of Two € 335

€ 581

€ 247

€ 398

€ 299

€ 349

€ 359

Tri-band

Dual-band

Tri-band

Dual-band

Tri-band

Dual-band

802.11ac

AC2200

AC1300

AC2200

AC2900

AC1300

AC2200

AC1300

AC2200

2134 Mbit/s

1267 Mbit/s

2132 Mbit/s

3050 Mbit/s

1267 Mbit/s

2134 Mbit/s

1267 Mbit/s

1750 Mbit/s

2133 Mbit/s

400 Mbit/s

450 Mbit/s

400 Mbit/s

450 Mbit/s

400 Mbit/s

867 Mbit/s

866 Mbit/s

867 Mbit/s

1734 Mbit/s

867 Mbit/s

1300 Mbit/s

1733 Mbit/s

MU-MIMO

MIMO

MU-MIMO

MIMO

Dynamisch 5

Dynamisch

Gereserveerd

Dynamisch

Powerline

Gereserveerd

GHz

5GHz

5 GHz

867 Mbit/s

866 Mbit/s

1733 Mbit/s

5GHz 867 Mbit/s

5 GHz

18,5 cm

7 cm

17 cm

22,9 cm

3,6 cm

4,2 cm

3 cm

24,5 cm

6 cm

7,8 cm

14 cm

14,2 cm

16,5 cm

12 cm

14,6 cm

12,5 cm

5,5 cm

23,5 cm

7,8 cm

14 cm

490 gram

6,3 cm

7 cm

12 cm

14,6 cm

12,5 cm

4 cm

18 cm

470 gram

900 gram

220 gram

433 gram

216 gram

251 gram

880 gram

App

Web interface

App

Web interface

App

Web interface

Geen

Web interface

Geen

Volledig auto-

Melding

Opvraagbaar

Melding

Volledig auto-

Melding

Volledig auto-

matisch Ja

matisch

5,1 W

4,7 W

7,8 W

4,8 W

6,5 W

7,7 W

7,5 W

6,3 W

9,4 W

8,5 W

9,7 W

8,8 W

16,4 W

7,9 W

305 Mbit/s

198 Mbit/s

207 Mbit/s

380 Mbit/s

403 Mbit/s

406 Mbit/s

328 Mbit/s

207 Mbit/s

236 Mbit/s

156 Mbit/s

110 Mbit/s

263 Mbit/s

244 Mbit/s

254 Mbit/s

188 Mbit/s

179 Mbit/s

228 Mbit/s

120 Mbit/s

173 Mbit/s

206 Mbit/s

124 Mbit/s

223 Mbit/s

110 Mbit/s

158 Mbit/s

74 Mbit/s

25 Mbit/s

59 Mbit/s

67 Mbit/s

53 Mbit/s

75 Mbit/s

39 Mbit/s

63 Mbit/s

136 Mbit/s

74 Mbit/s

140 Mbit/s

148 Mbit/s

98 Mbit/s

229 Mbit/s

73 Mbit/s

149 Mbit/s

91 Mbit/s

64 Mbit/s

115 Mbit/s

148 Mbit/s

96 Mbit/s

191 Mbit/s

73 Mbit/s

344 Mbit/s

199 Mbit/s

205 Mbit/s

313 Mbit/s

347 Mbit/s

359 Mbit/s

350 Mbit/s

177 Mbit/s

74 Mbit/s

45 Mbit/s

26 Mbit/s

146 Mbit/s

110 Mbit/s

64 Mbit/s

180 Mbit/s

66 Mbit/s

226 Mbit/s

94 Mbit/s

154 Mbit/s

168 Mbit/s

132 Mbit/s

194 Mbit/s

95 Mbit/s

179 Mbit/s

25 Mbit/s

14 Mbit/s

7 Mbit/s

13 Mbit/s

14 Mbit/s

30 Mbit/s

19 Mbit/s

66 Mbit/s

177 Mbit/s

56 Mbit/s

32 Mbit/s

97 Mbit/s

68 Mbit/s

88 Mbit/s

70 Mbit/s

105 Mbit/s

91 Mbit/s

59 Mbit/s

111 Mbit/s

147 Mbit/s

94 Mbit/s

128 Mbit/s

75 Mbit/s

# 6 / 2018

PRAKTIJK TEST

TP-Link Deco P7

n TP-Link Deco P7

EXCELLENT

n Over de Linksys Velop dual-band AC1300 zijn we niet heel enthousiast, het triband AC2200 systeem blijft een uitstekende keuze.

WebID 1661

zie voor de volledige review WebID 1661 – maar nemen hem voor de volledigheid ook mee in deze vergelijkende test. De set van drie inwisselbare nodes die wij testten kost weliswaar gemiddeld 398 euro, maar is zonder al te veel speurwerk ook voor 369 euro vindbaar. De bediening van alle mesh-producten uit het assortiment van TP-Link gaat geheel met behulp van de Deco app (iOS & Android). De app is in dezelfde kleuren opgemaakt als de interface die we bij routers van de Chinese fabrikant tegenkomen, maar ziet er iets eigentijdser uit. De app ondersteunt de Nederlandse taal, maar loopt niet over van de instellingsmogelijkheden. Dat laatste is iets dat tot op zekere hoogte bij multiroom wifisystemen lijkt te horen: gebruiksvriendelijkheid gaat meestal voor opties. Waar we bij de single product review in eerste instantie nog besloten om de M9 Plus (voorlopig) geen award toe te kennen vanwege wat inconsistenties bij het routergedeelte, kunnen we nu – mede dankzij meer vergelijkingsmateriaal - niet

om deze kit heen. De M9 Plus overtuigt wat betreft zijn mesh-functionaliteit in alle opzichten. Zo zet de kit met 187 Mbit/s de hoogste gemiddelde snelheid van alle deelnemers neer en bereikt maar liefst negen keer het podium op de individuele testonderdelen.

Het derde systeem van TP-Link is de Deco P7. De P7 is in de basis eigenlijk een M5 maar maakt naast de draadloze banden gebruik van een powerline verbinding. Deze powerline connectie is bedoeld als backhaul, waarop de P7 kan terugvallen indien de draadloze verbinding tussen nodes niet toereikend is. Uiteraard is hier intelligente aansturing voor aanwezig, een techniek die TP-Link aanduidt als adaptive routing. Zodoende noteren we een theoretische snelheid van 1300 Mbit/s op de draadloze banden bestaande uit 400 Mbit/s op 2,4 GHz en 867 Mbit/s op 5 GHz en een powerline backhaul van 600 Mbit/s. De P7 is zowel beschikbaar als set met twee of drie inwisselbare nodes. Wij kregen de 3-pack opgestuurd, die je voor een gemiddelde prijs van 300 euro in de Prijsvergelijker aantreft. De units zien er hetzelfde uit als de Deco M5 en M9 Plus: rond van vorm, wit van kleur en met een soort golf in het design. Qua aansluitingen zien we enkel de basics: een usb-c aansluiting voor de voeding, twee gigabit ethernetpoorten waarvan er één dienst kan doen als wan-poort en een reset button. De units zijn daarbij te combineren met zowel het Deco M5 als M9 Plus systeem. Het testen van de Deco P7 leverde op onze huidige testopstelling van multiroom wifi-systemen jammer genoeg geen representatieve resultaten op. De powerline backhaul maakt hier namelijk gebruik van ons kantoor stroomnetwerk, waarbij we niet uit kunnen sluiten dat de resultaten significant worden beïnvloed door de verschillende groepen en afstanden waarover het signaal wordt getransporteerd – dat is niet representatief voor de thuissituatie van een gemiddelde gebruiker. We kunnen de P7 dus niet testen zoals hij is bedoeld en hebben dan ook geen testresultaten beschikbaar.

ZyXEL Multy X

GREAT VALUE

n De TP-Link Deco M5 blijft de beste keuze voor wie een betaalbaar meshsysteem zoekt.

# 6 / 2018

Het multiroom wifi-systeem uit het assortiment van ZyXEL heet Multy X. Alle Multy X nodes zijn inwisselbaar en zowel als losse units als in een 2- en 3-pack verkrijgbaar. Wij kregen een set van twee opgestuurd die je gemiddeld een slordige 359 euro kost. Voor dat bedrag krijg je een AC3000 systeem, met een theoretische throughput van 400 Mbit/s op 2,4 GHz, 866 Mbit/s op 5 GHz plus een draadloze backhaul van 1733 Mbit/s. De Multy X nodes doen qua vorm denken aan een standaard router, zij het wel een zonder externe antennes, met

Multiroom wifi-systemen Televisies

n ZyXEL Multy X

modieus afgeronde hoeken en randen en, geheel in lijn met de huidige trend, een witte kleurstelling. Qua aansluitingen tellen we vier gigabit ethernet aansluitingen – wat we bij mesh-systemen zelden tegenkomen – waarvan één als wan-poort kan dienen. Ten slotte treffen we ook nog een voedingsaansluiting, reset button en een usb 2.0-poort. De bediening van ZyXEL’s meshsysteem is geheel gebaseerd op de Multy app (iOS & Android). Deze is overzichtelijk ingedeeld, maar biedt dan ook niet veel meer opties dan je bij een doorsnee multiroom wifi-systeem zou verwachten. De app biedt geen ondersteuning voor de Nederlandse taal en updates worden geheel automatisch geïnstalleerd. Wat betreft de prestaties blijven we in dit geval achter met een dubbel gevoel. Aan de ene kant is een gemiddelde snel-

heid van 135 Mbit/s zeker niet slecht. Hetzelfde kan gezegd worden van de vijf podiumplekken (eenmaal goud, twee keer zilver en twee keer brons) die het systemen op individuele onderdelen weet te bewerkstelligen. Al met al is het Multy X systeem zodoende een solide subtopper in deze vergelijking. Dat gezegd hebbende is dat aan de andere kant eigenlijk teleurstellend, gezien de prijs van een kleine 360 euro voor een 2-pack, terwijl we gezien de dedicated backhaul van 1733 Mbit/s betere prestaties zouden verwachten.

Conclusie

Nu we de eerste serie multiroom wifisystemen hebben aangevuld met de testresultaten van later geïntroduceerde systemen is het tijd om de balans op te maken. Opvallend is dat de meeste systemen inmiddels tussen de 300 en 400 euro kosten. Uitzondering op de regel aan de bovenkant van het spectrum is de Orbi RBK50 kit van Netgear, die rond de 500 euro kost. Indertijd beloonden we dit systeem met een welverdiende Excellent Choice award, maar die kunnen we hier niet bevestigen. Netgear prijst zichzelf momenteel namelijk enigszins de markt uit, want het concurrerende en verge-

COLOFON

Redactie

Hardware.Info Magazine is een uitgave van de Persgroep Online Services B.V.

Abonnement

Redactieadres: de Persgroep Online Services B.V. Hardware.Info mt. Lincolnweg 40 1033 SN Amsterdam redactie@hardware.info persberichten: news@hardware.info

Nederland: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. +31(0)251-25 79 24 Abonneren: www.bladenbox.nl Adreswijzigingen en opzeggingen: www.aboland.nl Twitter: @Aboland_klanten

Redactie: Eric van Ballegoie Koen Crijns David van Dantzig (redactiecoördinatie) Reinoud Dik Frank Everaardt Tomas Hochstenbach David de Jong Friso Weijers

Vragen over een abonnement of bezorging? De abonnementenadministratie voor Hardware.Info Magazine wordt verzorgd door:

België: Abonnementenland Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Abonneren: www.bladenbox.be

Adreswijzigingen en opzeggingen: www.aboland.be

Een abonnement kan op elk gewenst moment ingaan en wordt gestart met de eerst mogelijke editie voor een bepaalde duur. Het abonnement zal na de eerste betalingsperiode stilzwijgend worden omgezet naar abonnement van onbepaalde duur. Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk) dienen 12 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Hardware.Info verschijnt zes keer per jaar. Een jaarabonnement kost € 29,50 in Nederland en € 32,50 in België. Een los nummer kost € 5,95. Het is niet mogelijk buiten Nederland en België een abonnement te nemen.

Eindredactie: David van Dantzig David de Jong

lijkbare Velop-systeem van Linksys – dat momenteel zo’n 390 euro kost - is een stuk goedkoper geworden.Deze ontvangt dan ook een Excellent Choice award. Van de nieuwkomers valt onder andere het D-Link Covr 2202 systeem positief op. Dit systeem - dat uit twee nodes bestaat - haalt een gemiddelde snelheid van 145 Mbit/s en weet op de individuele onderdelen driemaal het goud en driemaal een zilveren plak te behalen. Echter, de gemiddelde prijs van 320 euro lijkt behapbaar, maar daarvoor krijg je maar twee nodes in plaats van drie. Daarom blijft het bij een eervolle vermelding, want er is een concurrent die een extra node en nog meer snelheid biedt en ook nog minder kost. De Deco M5 beloonden we begin 2018 al met een Great Value award en ook nu kunnen we niet anders dan onder de indruk zijn van de prijs-prestatieverhouding van dit systeem dat inmiddels voor 229 euro goed verkrijgbaar is en doodleuk de op drie na hoogste gemiddelde snelheid laat noteren. We sluiten in stijl af met de absolute testwinnaar van deze meshvergelijking. De TP-Link M9 Plus weet de hoogste gemiddelde snelheid te realiseren, op maar liefst negen onderdelen een podiumplek te bemachtigen en kost nog geen 400 euro. Ook dit systeem ontvangt dan ook onze Excellent Choice award. K

Techniek Hardware.Info online: Karel Souffriau Remco Verkade Vormgeving Mr. Design79 Dennis van der Zanden www.mrdesign79.com Strategic partnerships Frank Everaardt frank@hardware.info

Adverteren sales@hardware.info 020-5629037 Druk Senefelder Misset, Doetinchem Distributie Betapress

Testcoördinatie: Felicio Kerssenberg Marc van Lom Joost Verhelst Niels van der Waa Medewerkers online: Jordi Agricola Mitchell Dragt Luuk van Gestel Ewout ter Hoeven Wouter Lobbestael Mark van de Luijtgaarden Jonathan Maes Sam Maesschalck Björn Meijer Richard Schouw Steven Swart Jeremy van der Veen Koenraad Verherstraeten Jonas Verhofsté Martijn van der Wiel

# 6 / 2018

Wij nemen je gegevens, zoals naam, adres en telefoonnummer, op in een gegevensbestand. De verwerking van je gegevens is aangemeld bij het College Bescherming Persoonsgegevens in Den Haag door BV Bondis, de verantwoordelijke voor je gegevens. Je gegevens worden gebruikt voor de uitvoering van met jou gesloten overeenkomsten, zoals de abonnementenadministratie. Persoonlijke gegevens van klanten en bezoekers worden dan ook met de grootst mogelijke zorgvuldigheid behandeld en beveiligd. © de Persgroep Online Services B.V. 2016 - Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden verveelvoudigd of gedistribueerd, met uitzondering van zulke handelingen als noodzakelijk zijn voor persoonlijk gebruik, en voor zover toegestaan door de Nederlandse wet.

PRO: TEST

Monitoren

Prowise Touchscreen

GROOT FORMAAT GAMECHANGE(R)

Een nieuw jaar, een nieuw touchscreen van Prowise: het is elk jaar weer een verrassing hoe deze Nederlandse fabrikant zijn producten verder heeft aangepast voor de doelgroep. Bij het nieuwe Prowise Touchscreen is er weer heel wat veranderd.

David van Dantzig

orig jaar voerde Prowise ingrijpende

aan boven- en onderzijde, en een vergrendeling die

nog aanwezig, maar ondersteunt het nu ook AirPlay

vernieuwingen door in zijn al als zeer

verplaatsing voorkomt wanneer hij niet in de laagste

als extra optie om eenvoudig draadloos de inhoud

goed door ons beoordeelde Pro-

stand staat. Nieuw aan de mobiele variant van de lift

van laptop, tablet of smartphone op het scherm te

Line+ touchscreens, met nog meer

zijn de grotere wielen, waarmee het toch niet geringe

tonen. Vermeldenswaard is ProNote 2, waarmee het

in eigen beheer ontwikkelde, verder geïntegreerde

gewicht eenvoudiger te verplaatsen is.

scherm als geavanceerd whiteboard kan dienstdoen

onderdelen en een nadruk op eenvoudige repa-

Het design nam Prowise bij de vernieuwde

– dit biedt aanmerkelijk meer functionaliteit, ook in

reerbaarheid. Het nieuwe model, simpelweg Pro-

ProLine+ onderhanden, maar ook daar is nog eens

combinatie met de pennen.

wise Touchscreen geheten, gaat door op dezelfde

naar gekeken. Het nieuwe Touchscreen is meer sym-

voet – terwijl er tegelijk heel veel anders is.

metrisch vormgegeven, wat vooral in de onderrand

Pen-invoer en afstandsbediening

zichtbaar is. Daarin gaan naast een zeer krachtige

Deze zijn danig onderhanden genomen. Ze zijn nu

soundbar (ook de woofer is terug van weggeweest)

lichter, goedkoper en ‘passief’: ze hoeven niet meer

Het Touchscreen vervangt zowel de bestaande

twee magnetisch bevestigde pennen schuil, waar-

opgeladen te worden. De functionaliteit is nagenoeg

EntryLine als ProLine+ modellen. Het nieuwe scherm

over verderop meer.

gelijk gebleven, inclusief Windows Inkt support. Al-

Eén lijn

moet alle functionaliteit en meer van de luxere Pro-

leen de drukgevoeligheid, die in de onderwijspraktijk

Line+ displays bieden, voor de prijs van de Value-lijn.

niet uit de verf kwam, is er niet meer. Lijnen hebben

Dat is mogelijk doordat Prowise de productie heeft

dus altijd dezelfde, vooraf geselecteerde, dikte. Je kan

gecentraliseerd, waarbij elk onderdeel nu in eigen

met twee pennen tegelijk schrijven, elk met eigen

beheer ontworpen en ontwikkeld is. Het 65-inch mo-

kleur en lijndikte. Het is even wennen voor wie de

del is voor 1850 euro te koop; wij testten de 75-inch

vorige pen in de vingers heeft, maar dat gaat snel

uitvoering van 2350 euro (ex. btw). Dat is wel met 5

genoeg.

jaar garantie (waar de ProLine+ 7 jaar bood), maar

Een kleine, aangename verbetering is de nieuwe

verlenging naar 7 jaar is mogelijk voor 250 euro –

afstandsbediening – die heeft alleen de hoogstnood-

waarmee de totaalprijs nog altijd fors onder de 3500

Nieuw binnenwerk

euro van de voorloper uitkomt. Scholen en bedrijven

Intern is eveneens het nodige veranderd. Opmer-

telijker. Ook handig is dat er nu aan weerszijden een

hebben zo de keuze: langere zekerheid, of een snel-

kelijke is dat de gescheiden scaler en soc weer

usb-aansluiting is voor bijvoorbeeld de ontvanger

lere upgrade cyclus en lagere initiële kosten.

geïntegreerd zijn. Hoewel deze geavanceerde oplos-

van het draadloze toetsenbord – zo is de ontvangst

sing het vervangen van een defecte aansturing sterk

altijd optimaal.

Nieuw uiterlijk

vereenvoudigde, kwam dit in de praktijk te weinig

zakelijke knoppen en is daardoor een stuk overzich-

Het nieuwe Touchscreen heeft niets ingeboet aan

voor om deze relatief dure oplossing te handhaven.

Techniek en testresultaten

stevigheid, maar is wel een stuk lichter dan de voor-

De nieuwe geïntegreerde aansturing is wel een heel

Het LG-paneel zelf is onveranderd ten opzichte van

ganger. Zoals Prowise gekscherend zegt, ongeveer

stuk sneller geworden; de quad-core soc bevat nu

dat van de ProLine+, maar de aansturing is verder

een kilo per inch, waarmee het gewicht van de

twee A73 en twee A53 rekenkernen en draait op 1,5

verbeterd. Naast de genoemde soc ondersteunt

75-inch uitvoering bekend is. Dat is uiteraard zonder

GHz. Dit resulteert in een merkbaar (nog) sneller re-

het OPS-systeem dat Prowise desgewenst levert

de optionele, eveneens in eigen beheer ontwikkelde

agerende interface van de nog verder uitgebouwde

standaard 4K op 60Hz.

en volledig integreerbare iPro lift, die nu een nog

Prowise Central 2.0 software.

Blijkens onze metingen wordt de beloofde helder-

hoger plafond heeft. De lift is vanaf het scherm te

Vermeldenswaard zijn de vier ingebouwde

heid, belangrijk bij veel omgevingslicht, moeiteloos

bedienen en bevat beveiligingen als obstakeldetectie

microfoons met een reikwijdte tot 8 meter, waarmee

behaald. De laag ultragehard glas die het paneel

het scherm is voorbereid voor video conferencing en

beschermd tegen alle behalve de meest fanatieke

onderwijs op afstand.

hooligans heeft wel impact op contrast en kijkhoe-

Presenter: nu gratis voor iedereen

Prowise introduceert volgend jaar versie 10 van zijn Presenter omgeving, waarmee gebruikers zelf lessen en presentaties kunnen maken. Deze heeft een 3D engine als basis, waardoor er veel meer mogelijk wordt op het vlak van driedimensionale toepassingen. Opmerkelijk is dat Presenter sinds kort gratis is voor alle gebruikers, die er dus bovendien vanaf (waarschijnlijk) januari 2019 nog veel meer creatieve mogelijkheden bij krijgen.

EXCELLENT

Prowise Central 2.0 Central, de centrale ‘hub’ aansturing is nu gebaseerd

ken, maar voor de beoogde doeleinden volstaan deze.

op Android 8.0 en nog meer een volwaardig bestu-

Conclusie

ringssysteem geworden. Gebruikers kunnen nu door

Het Prowise Touchscreen is weer een grote stap

Prowise geselecteerde apps installeren, te beginnen

vooruit. In vergelijking met de editie van vorig jaar is

met de Android-versie van Microsoft Office. Geble-

de veel lagere prijs bij gelijke kwaliteit (en toene-

ven zijn de vele nuttige functies met betrekking tot

mende functionaliteit) in het bijzonder indrukwek-

capturen van scherminhoud, maken van aanteke-

kend. Hiermee wordt het scherm voor veel meer

ningen en versturen hiervan via e-mail. Export naar

instellingen bereikbaar. Een Excellent Choice award

pdf is nu ook mogelijk. Ook is Reflect niet alleen

is dan ook zeker op zijn plaats.K

# 6 / 2018

BEST POWER SUPPLY Voted

by the European Hardware Association

# 6 / 2018

Nummer 06-2018

.build:

bouw je eigen android auto-headunit achtergrond:

de grote raketten komen eraan interview:

tweaker joepw over zijn simracecockpit

Tweakers magazine

nummer 06-2018

ECHO “INSERT” . $FUTURE . “HERE NOW”;

MIKKO HYPPONEN DAVY ENGONE GUSZTI EIBEN ALI NIKNAM RIK VAN DUIJN REMIE BOLTE MORE TO BE ANNOUNCED

TICKETS NU TE KOOP

DeFabrique, Westkanaaldijk 7, Utrecht 14 februari 2019 | 09:00 - 20:00 hrs | Regular fee: €275

VOORWOORD Voor je ligt alweer de laatste editie van dit jaar van het Tweakers Magazine. Wat begon als een proefballon voortkomend uit de samenwerking met Hardware.Info, is uitgegroeid tot een waardevol onderdeel van het Tweakers-abonnement. In een recente enquête gaven jullie aan dit blad een van de belangrijkste onderdelen van het abonnement te vinden. Dat vinden wij alleen maar mooi om te horen natuurlijk en geeft ons extra motivatie. In deze editie werpen we een blik op raketontwikkelingen. Het succes van SpaceX met zijn Falcon 9-raket zal jullie niet ontgaan zijn, maar het bedrijf werkt aan een nog veel grotere variant, die een grotere payload een heel stuk verder moet brengen: de Starship. SpaceX is niet het enige bedrijf dat aan dit soort machines werkt; ook Blue Origin, de NASA en de United Space Alliance timmeren druk aan de weg. Meer over deze reusachtige projecten lees je in dit blad. De .Build van dit keer draait om auto’s. Google introduceerde enkele jaren terug Android Auto, een systeem waarbij je je telefoon via usb inplugt en het ingebouwde scherm van een auto als tweede scherm wordt gebruikt. Daarop wordt dan een speciale versie van de interface getoond, met extra grote knoppen en minder afleiding. Als je een moderne auto koopt, kan het zijn dat het ingebouwde navigatie- en entertainmentsysteem dit ondersteunt, of anders na een upgrade. Niet iedereen rijdt echter in een moderne auto en er zijn nog genoeg auto’s op de weg die het enkel met een kleine radio moeten doen. In dit magazine laten we je zien hoe je zelf zo’n head unit bouwt op basis van een Raspberry Pi 3. Verder lees je in deze editie een interview met communitylid JoepW, drijvende kracht achter de GoT iRacing League, waarin meer dan 150 simracers uit de Benelux aanwezig zijn. Hoewel de autopassie van JoepW begon bij échte auto’s, houdt hij het tegenwoordig bij rijden in de virtuele wereld. Daarvoor heeft hij zelf een indrukwekkende simulatie-rig opgezet. Wij kletsten met hem op Tweakers Gaming Live, waar hij met een eigen stand aanwezig was. Daarnaast hebben we voor deze editie weer wat interessante statistieken voor je verzameld, stellen we een medewerker van Tweakers HQ aan je voor en staat er een pittige puzzel voor je klaar.

Veel leesplezier en een fijn uiteinde van 2018!

WOUT FUNNEKOTTER, hoofdredacteur Tweakers

Tweakers magazine

nummer 06-2018

INHOUD 5 10 jaar geleden

8-11

Tweaker JoepW is de grote naam binnen de community als het aankomt op simracing. Thuis heeft hij een een semipro-

Q&A

fessionele cockpit staan, die hij door de jaren heen heeft uitgebouwd, en

8-11

dan 150 coureurs uit de Benelux racen. Wij spraken hem over zijn liefde

De simracecockpit van Joep

komt kijken.

sinds 2011 trekt hij de kar van de GoT iRacing-community, waarin meer voor auto’s en simracing, en wat er bij een dergelijke hobby allemaal

12-17 De grote raketten komen eraan

18 Column – Vastlijmen voor de verademing

19 Test je techkennis

12-16

Hoewel er de laatste jaren, mede dankzij SpaceX, genoeg

20-26

behoort de titel voor krachtigste raket ooit gebouwd nog steeds aan de

.Build – Bouw je eigen android

Saturnus V-raket, waarmee de Apollo-capsules de ruimte in werden

auto-headunit

gebracht. Daar lijkt binnenkort verandering in te komen, want verschil-

28-29

ten, die grote hoeveelheden vracht de ruimte in kunnen vervoeren.

gebeurt op het gebied van nieuwe ruimteraketten,

lende bedrijven zijn druk bezig met de bouw van nieuwe reuzenraket-

Tweakers Gaming Live

30 Stats

31 Agenda

20-26

Als je een moderne auto koopt, is de kans groot dat er een navigatie- en entertainmentsysteem is ingebouwd

of ten minste als upgrade beschikbaar is. Maar wat als je in een oudere auto rijdt? In deze .Build leggen we uit hoe je op basis van een Raspberry Pi een Android Auto-kastje maakt.

De techindustrie ontwikkelt zich in een moordend tempo en producten zijn al vrijwel achterhaald op het moment dat ze in het schap worden gelegd. In deze rubriek kijken we daarom terug naar nieuwsberichten van tien jaar geleden, om te zien hoever we gekomen zijn.

HOE LANG BOUW JE AAN EEN BUIGBARE TELEFOON? ‘Samsung showt prototype mobieltje met ﬂexibel oledscherm’. Wie het nieuws in de laatste weken in de gaten heeft gehouden, zal denken dat dit slaat op de onthulling van de Galaxy F, begin november. Deze klaptelefoon beschikt over een oledscherm dat gewoon meebuigt als je de telefoon dichtklapt. Toch ging die kop daar helemaal niet over, want die stamt van 24 november 2008. Samsung liet toen op de FPD International-beurs al een prototype van een klaptelefoon zien met zowel aan de buitenkant als aan de binnenkant een scherm. Kort na die presentatie werd duidelijk dat het in feite om twee displays ging zonder bezels die direct tegen elkaar aan waren geplaatst, dus er was nog wel wat werk te verzetten. Zo zie je maar dat innovatie soms behoorlijk lang kan duren: bijna tien jaar in het geval van Samsung.

GOOGLE HAALT CHROMEBROWSER UIT BÈTA Het is je bijna niet meer voor te stellen, maar in 2008 was het marktaandeel van Microsofts Internet Explorer nog fors. Concurrentie in de vorm van Firefox en Chrome was er wel, maar dat laatste was tot eind 2008 nog in bèta. Net voor het eind van het jaar durfde Google het aan het bètalabel in te trekken en versie 1.0 vrij te geven. Die versie van Chrome had weinig weg van de variant die nu door zo velen wordt gebruikt. Zo stond het idee van extensies, een feature die nu niet meer weg te denken is, nog in de kinderschoenen en was er bijvoorbeeld nog geen ondersteuning voor autoﬁll.

DE OPKOMST EN ONDERGANG VAN PLAYSTATION HOME Het leek in navolging van Second Life zo’n logische stap: een virtuele omgeving waarin PlayStation-bezitters met andere gebruikers konden interacteren. PlayStation Home werd eind 2008 opengesteld voor publiek en bood PS3-bezitters de mogelijkheid een avatar te maken, daarmee een virtuele wereld te betreden en andere gebruikers te ontmoeten om spellen te spelen of te chatten. In de wereld van Home konden de gebruikers zelfs virtuele kledingwinkels binnenstappen om hun avatar van een nieuwe outﬁt te voorzien. Een groot succes werd Home niet en het project wist het bètastadium nooit te ontgroeien, hoewel volgens Sony in totaal 41 miljoen gebruikers er een kijkje namen. Tussen 2008 en 2014 bracht Sony zes updates voor het platform uit, om er in maart 2015 de stekker uit te trekken.

Tweakers magazine

nummer 06-2018

www.transcend-info.com

Dashcam

DrivePro™ 230

BUILT FOR LIFE.

Nachtweergave Ingebouwde Wi-Fi

Ingebouwde batterij

Snapshot

GPS Coördinaten

Noodopname

Parkeer modus

DE SIMRACECOCKPIT VAN JOEP DOOR JEROEN HORLINGS

JoepW is al sinds 2001 actief op Tweakers en is vooral bekend om zijn expertise op het gebied van racesimulaties. Hij schitterde eerder in Gathering of the Tweakers met zijn zelfgebouwde racecockpit, hij racet wekelijks online met andere tweakers en is actief op het Sport & Simulatie Games-forum. Wij spraken hem tijdens Tweakers Gaming Live, en vroegen hem hoe vaak hij op de virtuele racebaan te vinden is en hoe alles ooit begon.

e bent op Tweakers bekend als de expert op het gebied

cad-camtekeningen en technische data van een auto te krijgen,

van racesimulatie en de bijbehorende hardware. Hoe is

zullen ze deze niet uitbrengen. Ook wat het modelleren van de

die passie ooit begonnen?

banden betreft, gaan ze heel ver. Ze vermijden bijvoorbeeld pa-

“Dat is begonnen met klassieke auto’s. Mijn toenmalige schoon-

rameters waarmee de grip van een band kan worden veranderd.

vader restaureerde klassiekers en ik ben mee gaan sleutelen.

Dat leidt tot een zeer ingewikkeld model dat menig wiskundig

Vervolgens ben ik gepassioneerd geraakt door klassieke raceauto’s,

en natuurkundig geschoold persoon boven de pet gaat. Als er

zoals MG B’s. Op een gegeven moment ben ik vanwege werk naar

onvolkomenheden zijn, duurt het lang voordat deze worden

het oosten van het land verhuisd en door een zeer drukke baan

opgelost. Een simpel voorbeeld is dat je een band in iRacing snel

ben ik gestopt met klassiekers. Daarna begon ik met RC-racen

oververhit door hard te remmen en dat het afkoelen vervolgens

met op afstand bestuurbare 1:10 elektrische raceauto’s, maar de

te lang duurt, waardoor je dus in verschillende bochten last hebt

hoeveelheid tijd en het reizen werden een struikelblok. Eind 2010

van die ene fout.”

attendeerde een vriend me op Gran Turismo voor de PS4 en heb ik een Fanatec-stuur, pedalen en een bescheiden chassis aangeschaft.

Hoe ontstond het idee om zelf een complete simracecockpit te

Na veel plezier met dat spel zijn we in 2011 met een groep op GoT

maken?

begonnen met iRacing.”

“Dat begon eigenlijk al met Gran Turismo, maar toen iRacing in beeld kwam, heb ik de pc al snel voorzien van twee extra scher-

Wat is iRacing eigenlijk voor iets? Is dat een spel?

men. Met drie schermen kun je meer om je heen kijken. Dat voelt

“IRacing is geen spel, maar een realistische racesimulator. De ma-

niet alleen realistischer aan, het is ook een strategisch voordeel,

kers streven perfectie na, waardoor het er zeer realistisch uitziet

omdat je beter kunt inspelen op de baan en andere auto’s.

en ook aanvoelt. Als je de juiste licentie hebt, kun je deelnemen aan kampioenschappen, maar je kunt ook zelf een race opzetten. Alle

Een paar jaar geleden heb ik een Obutto R3volution-chassis

races die je rijdt, worden ook met volledige historie opgeslagen in

gekocht, waar ik toen een nieuw Fanatec-stuur op heb gezet. Ver-

een centrale database.”

volgens heb ik daar semiprofessionele pedalen van Heusinkveld aan toegevoegd, en snel daarna een OSW Direct Drive-motor

Wat is er verder zo bijzonder aan iRacing?

voor het stuur en een stuur van SSRG. Daarna heb ik de hardware

“Het laat zich makkelijk installeren en het is niet echt mogelijk om

van mijn pc geüpdatet en drie nieuwe 144Hz-schermen gekocht.

te cheaten. Het jaar is ingedeeld in vier seizoenen en twaalf weken

Dan heb ik ook nog een zogenaamde buttonbox voor allerlei in-

lang organiseert iRacing zelf officiële races in series. Er wordt een

stellingen en gebruik ik een van de oude schermen nu als vierde

licentiesysteem gebruikt dat ervoor zorgt dat je als rijder moet

scherm, plus een oude iPad mini voor inzicht in brandstofver-

bewijzen dat je veilig kunt rijden. Met het klimmen van je licentie

bruik en dergelijke. Het Obutto-chassis ga ik overigens binnen-

mag je aan steeds moeilijkere raceseries meedoen. Daarnaast heeft

kort vervangen door de P1-cockpit van de Nederlandse producent

iRacing een beoordelingssysteem, waardoor je een grotere kans

Sim-Lab.”

hebt om tegen gelijkwaardige rijders te racen.” Kun je al die hardware ook voor racegames gebruiken?

Zijn er ook nadelen?

“Ja, ik kan dezelfde cockpit voor verschillende racegames en sims

“Ja, elke racesim heeft zijn sterke en zwakke punten. Het streven

gebruiken, maar eigenlijk doe ik dat niet. Ik ben na zeven jaar iRa-

naar perfectie van de makers is op zich positief, maar het leidt

cing te veel gewend aan die omgeving. Er zijn andere simracers en

soms tot frustratie. Als ze bijvoorbeeld niet in staat zijn om alle

games, maar daar ben ik denk ik te oud voor.”

ECHTE NAAM:

Joep Willemsen NICKNAME:

JoepW HERKOMST NICKNAME:

Mijn naam WOONPLAATS/LAND:

Barchem/Nederland HOBBY(’S):

Simracen, fotograferen, wandelen, tuinieren, rubber neerleggen in de Alpen met onze BMW cabrio GEBOORTEDATUM:

18-11-1960 OP TWEAKERS SINDS:

29-09-2001 met ‘vergeten’ account en sinds 21-7-2007 met huidige account FAVORIETE ONDERDELEN T.NET:

GoT – Racing en specifiek iRacing. En natuurlijk de Pricewatch, reviews en nieuws STUDIE:

Hbo werktuigbouw en bedrijfskunde BEROEP:

Freelance interim-projectmanager opererend tussen it en business, eigen bedrijf (Invisio) SMARTPHONE:

IPhone 6 COMPUTER:

MacBook Pro Retina voor de zaak en 2x pc big tower met Windows 10. Een voor de simracecockpit en een voor videomontage van racevideo’s CAMERA:

Sony Alpha 6000 met diverse lenzen GAMECONSOLE:

Geen TABLET:

Geen SMARTWATCH:

Geen DOMOTICA:

Philips Hue (verlichting) en Honeywell Evohome (verwarming) YOUTUBE:

https://www.youtube.com/channel/ UCJpZlmAo8utNKJ7OKmeSZmg WEBSITE(S):

https://got-racing.eu

Tweakers magazine

nummer 06-2018

IK BEN GEEN TOPTALENT EN COMPENSEER DAT MET SPULLEN Ik neem aan dat je met al die schermen, een stuur en pedalen ook beter kunt racen? Hoe groot is dat verschil? “Met alle semiprofessionele spullen die ik heb, kun je veel constanter rijden en vooral beter gedoseerd remmen. Bij goedkopere pedalen is de hoeveelheid remkracht afhankelijk van de hoek die je voet maakt, maar met mijn Heusinkveld-pedalen is de remkracht afhankelijk van de hoeveelheid kracht op het rempedaal en dat is beter te doseren en te onthouden. De drie monitoren geven een blikveld van 180 graden en dat helpt enorm met het uitvoeren van inhaalacties. Bovendien geeft het stuur, met een force-feedbackmotor, gedetailleerde informatie over wat er in de sim met de auto gebeurt. Maar ook met mindere apparatuur is het goed mogelijk om competitief te racen. De prestaties van een rijder zijn voor tachtig procent afhankelijk van zijn talent en voor slechts twintig procent van de hulpmiddelen. Ik ben geen toptalent en compenseer dat met spullen. En natuurlijk ook omdat ik het leuk vind.” Als je zo’n semiprofessionele cockpit gewend bent, hoe is het dan als je eens met een enkel scherm speelt, zoals op een laptop? “Met een enkel scherm of op een laptop kan ik niet meer rijden. Of in ieder geval kan ik er niet aan wennen.”

Speel je vaak samen met anderen?

Organiseren jullie ook fysieke meetings?

“Sinds een paar jaar rij ik geen officiële races meer, door tijdge-

“Ja, minimaal één keer per jaar houden we een community-

brek, maar ik doe wel mee aan georganiseerde races van andere

meeting. Meestal is dat een kartevenement met een afsluitende

iRacers. Zo rij ik elke maandagavond samen met andere GoT’ers in

barbecue. Dat laatste hebben we ook al een paar keer bij com-

races die door onze community worden georganiseerd. Dat begint

munityleden thuis gedaan. Soms spreken we ook af om samen

om 20.00 uur en om circa 22.00 uur zijn we klaar. Verder organi-

een race te bezoeken, zoals op Spa, Zolder, Zandvoort of zelfs de

seren we met GoT iRacing iedere dertien weken, wat gelijk staat

Nürburgring.”

aan een iRacing-seizoen, een bijzonder evenement en meestal is dat een wat langere race. Dat varieert van 20 minuten tot 24 uur,

Wat raad je mensen aan die willen beginnen met racen?

waarbij je in het laatste geval rijdt in teams met rijderswissels.

“Ik raad mensen altijd aan klein te beginnen en zich niet te laten

Vanuit Tweakers hebben we ook drie jaar een internationale

afschrikken door de enorme berg apparatuur die diverse leden

raceserie georganiseerd, de Gathering of Tweakers Endurance

van onze community hebben. Met een pc met i5 of vergelijkbare

Series (GES) genaamd. Maar helaas hebben we deze moeten

processor, een Nvidia 1060-gpu, een 24”-scherm en een tweede-

beëindigen vanwege tijdgebrek.”

hands-Logitech G25 of G27-stuur kun je prima beginnen.”

Je beheert ook www.got-racing.eu. Hoe is dat ontstaan en wat

Heb je een idee hoeveel je zelf in apparatuur hebt geïnvesteerd?

doe je daarvoor?

“Ik weet niet het exacte bedrag dat alle hard- en software heeft

“In 2011 heb ik de iRacing-topicstart op GoT overgenomen van

gekost. Ik denk dat het in de loop der jaren flink is opgelopen. Als

Requiem19, en eind 2011 heb ik een nieuwe, wat uitgebreidere

ik een schatting moet maken, kom ik al snel tot achtduizend à

Topic Start gepubliceerd met meer informatie en een menustruc-

negenduizend euro.”

tuur. In die tijd groeide onze community snel en kregen we ook steeds meer rijders van buiten de Benelux. Daarom hebben we

Max Verstappen doet het goed. Heb je het idee dat dit van posi-

toen besloten om ook een eigen site te beginnen. Daar vind je alle

tieve invloed is op de groei van de community?

informatie van het Forum op GoT, maar we hebben daar ook een

“Onze simracecommunity in Nederland en op GoT groeit; daar

afgeschermd gedeelte voor geregistreerde rijders, waar je bijvoor-

heeft Max zeker een positieve invloed op. De volgende stap is dat

beeld skins kunt downloaden voor de auto’s in GoT-stijl. Momen-

grote, bekende teams, zoals Mclaren en Williams, e-sportrace-

teel beheer ik alleen de site en beperk ik het nieuwsgedeelte tot

teams opzetten om jong talent te kweken. Het zal dus alleen maar

communitynieuws. Daarnaast onderhoud ik de reglementen, de

nog harder gaan groeien in de komende tijd.”

standen van onze kampioenschappen en de agenda.”

Tweakers magazine

nummer 06-2018

DE GROTE RAKETTEN KOMEN ERAAN

DOOR JORIS JANSEN

De Amerikanen waren er aan het einde van de Tweede Wereldoorlog als de kippen bij om Werner von Braun en meer dan honderd Duitse rakettechnici in te lijven. Von Braun stond niet alleen aan de basis van de dodelijke V-2, ‘s werelds eerste ballistische raket, maar ook van de Amerikaanse, geslaagde maanmissie van 1969. Die maanraket, de Saturnus V, was lange tijd met afstand de grootste en krachtigste ooit, maar daar komt binnen afzienbare tijd verandering in. Starship

ontwikkeling of al operationeel zijn. Waarvoor worden al deze et waren net twee synchroonspringers. SpaceX slaagde er

raketten gebouwd, hoe verhouden ze zich tot elkaar en vanwaar

met de maiden flight van de Falcon Heavy in om de twee

die interesse van miljardairs als Musk en Bezos om zoveel te

zijboosters van de raket bijna gelijktijdig te laten neerko-

investeren in rakettechnologie?

men. Na deze geslaagde eerste lancering van de nieuwe raket in februari werd het echter vrij stil rondom de Falcon Heavy. Zou er wel genoeg animo zijn voor raketten die groter en zwaarder

SATURNUS V

zijn dan de af en aan vliegende Falcon 9 en Ariane 5-raket van de ESA?

“Mijn god, ons gebouw is aan het schudden! Het grote, impactvas-

Het antwoord daarop kan niet anders luiden dan een volmon-

te raam trilt! We houden het vast met onze handen! Kijk die raket

dig ‘ja’. In 2019 gaat de Heavy meer dan eens de lucht in en concur-

de wolken ingaan op drieduizend voet! Oh, het bulderen is gewel-

rerende bedrijven zitten ook allesbehalve stil. Er lijkt sprake van

dig!” Walter Cronkite, de in 2009 overleden anchorman van CBS

een aanzienlijke opleving in de ontwikkeling van ruimteraketten.

News, kon zich niet inhouden. Met een combinatie van verwon-

In dit artikel bespreken we de belangrijkste grote raketten die in

dering en enthousiasme ‘becommentarieerde’ hij vluchtnummer

DE GROTE RAKETTEN VAN SPACEX Falcon Heavy De Falcon Heavy is een tweetrapsraket waarvan de eerste trap bestaat uit de twee herbruikbare boosters aan de zijkant en de middelste core, elk met negen Merlin 1D-motoren. Dit alles zorgt ervoor dat de Falcon Heavy zo’n 64.000kg in een lage baan om de aarde kan brengen, terwijl de recentste versie van de lichtere Falcon 9 niet verder komt dan zo’n 23.000kg. Dat betekent dat de Heavy, ondanks de beperkte grootte van dezelfde neuskegel als die van de Falcon 9, beduidend meer of zwaardere satellieten kan vervoeren.

Falcon Heavy-lancering

Starship De kans dat een van deze Falcon-raketten ooit koers zet naar Mars, is zeer klein. Er is immers een nieuwe, nog zwaardere en grotere SpaceX-raket op komst, die beide moet vervangen en die specifiek is ontworpen voor missies naar Mars of nog verder: de Big Falcon Rocket. Althans, zo mag hij tegenwoordig niet meer heten: Musk heeft onlangs besloten voor de vierde keer de naam van de raket te veranderen, waardoor het gevaarte sinds kort als Starship door het leven gaat. Deze raket wordt 118 meter hoog, waarmee hij hoog boven beide Falcons uittorent en zelfs langer is SA-501, beter bekend als de Apollo 4-missie. The New York Times

dan de Saturnus V. De reusachtige raket weegt 4400 ton, terwijl

schreef dat de lancering een enorme, luidruchtige schokgolf

de Falcon Heavy op 1420 ton uitkomt.

veroorzaakte, die het persterrein op een afstand van 5km bereikte en daar de stellages op hun grondvesten deed schudden. Apollo 4 was de ‘maiden flight’ van de Amerikaanse Saturnus

Als de Starship niet wordt hergebruikt en alle onderdelen dus verloren mogen gaan, kan de raket een payload van 250 ton in een lage baan om de aarde brengen. Als hergebruik wel aan de orde

V-raket. Deze testvlucht vond plaats op 9 november 1967 en had

is, daalt dat naar 150 ton, wat nog altijd meer is dan de 135 ton

nog geen bemanning. Twee jaar later volgde de beroemde maan-

van de Saturnus V en ruim twee keer zoveel als de Falcon Heavy.

missie van Apollo 11. Van 1967 tot 1974 voerde de NASA met

Uitgaande van 250 ton aan vracht en het gewicht van 4400 ton,

de Saturnus V-raket dertien lanceringen uit, waarbij de laatste

is de Starship ook uitermate efficiënt. De raket is in staat om 5,68

vlucht het eerste Amerikaanse ruimtestation Skylab in een baan

procent van zijn lanceermassa in een lage baan om de aarde te

om de aarde bracht. Ook al is het alweer 44 jaar geleden dat de

krijgen. Dat is beter dan welke andere raket ook; de Falcon Heavy

vijfmotorige drietrapsraket voor het laatst de ruimte in bulderde,

komt niet verder dan 4,49 procent.

de Saturnus V is ook naar hedendaagse maatstaven een raket om u tegen te zeggen. Langzaamaan komt daar echter verandering in.

Zware ladingen in de ruimte brengen kon de Saturnus V ook al, maar deze raket kon niet worden hergebruikt. De volledige

Tweakers magazine

nummer 06-2018

Blue Origin: New Glenn

BLUE ORIGIN: NEW GLENN herbruikbaarheid van de Starship hangt samen met het ontwerp

Ook Jeff Bezos doet mee

van de tweetrapsraket, in de vorm van een rakettrap en een ruim-

Amazon-topman Jeff Bezos heeft eveneens een visie van miljoe-

tevaartuig die beide verticaal kunnen landen. Door de volledige

nen mensen die uiteindelijk in de ruimte werken en leven. Hij

herbruikbaarheid worden de kosten van een Starship-lancering

voorziet dat bijvoorbeeld zware industrie van de aarde naar de

volgens SpaceX lager dan die van welke andere raket ook.

maan zal worden verplaatst. Om dit te bereiken, timmert hij met

En dan is de Starship in principe ook nog eens voor allerlei doel-

zijn ruimtevaartbedrijf Blue Origin aardig aan de weg. Zijn New

einden inzetbaar. De raket zal niet alleen in 2023 toeristen in een

Glenn-raket haalt het wat afmetingen en capaciteit betreft niet

rondje om de maan brengen, maar ook satellieten in een baan om

bij de Starship, maar torent wel behoorlijk hoog boven de Falcon

de aarde. In theorie kan de Starship zelfs gebruikt worden voor

Heavy of de Delta IV Heavy van de United Launch Alliance uit.

point-to-point suborbitale ruimtevluchten, waarbij een tripje van

De tweetrapsraket is 82 meter lang en kan 45 ton in een lage

New York naar Sjanghai slechts 39 minuten duurt. De Starship

baan om de aarde brengen of 13 ton in een geostationaire baan. De

moet uiteindelijk vooral helpen Musks grote doel te verwezenlij-

raket gebruikt zeven BE-4-raketmotoren, die methaan als brand-

ken: mensen tot een ‘interplanetaire diersoort’ maken door een

stof gebruiken. Dat is relatief schoon bij verbranding en maakt

basis op Mars te bouwen en te bevoorraden. De eerste orbitale

dat de motoren geschikt zijn voor hergebruik. De eerste rakettrap

vlucht met de Starship zou al in 2020 kunnen plaatsvinden en

is dan ook ontworpen om na de lancering terug te keren naar de

twee jaar daarna zouden de eerste schepen al koers naar Mars

aarde en verticaal op een schip te landen. Overigens ontwikkelt

kunnen zetten.

Blue Origin ook nog een 95 meter hoge drietrapsvariant van de New Glenn.

Starship

Specifieke voordelen van de New Glenn De New Glenn torent weliswaar hoog boven beide Falcons uit, maar de Falcon Heavy kan bijna 20 ton meer vracht in een lage baan om de aarde brengen. Loopt Bezos dan nu al achter de feiten aan? Dat beeld kantelt aanzienlijk als de payloadcapaciteit van de Falcon Heavy bij hergebruik in ogenschouw wordt genomen. Dan daalt die capaciteit aanzienlijk, volgens Musk met zo’n 30 tot 40 procent. De Falcon Heavy kan dan geen 64 maar grofweg 40 ton vracht in een lage baan om de aarde brengen. De genoemde

45 ton van de New Glenn gaat al uit van lanceringen inclusief

en plukt een helikopter het geheel uit de lucht. Op die manier zijn

hergebruik van de eerste trap.

de motoren opnieuw te gebruiken en is er geen risico van bloot-

Daarnaast heeft de New Glenn-raket nog enkele andere

stelling aan zout water. Dit systeem heet Smart en zal pas ergens

eigenschappen die hem in de ogen van Blue Origin tot een betere

na 2024 worden geïntroduceerd. De eerste lancering van de raket

raket maken dan wat SpaceX op dit moment heeft. Zo krijgt de

moet in de lente van 2021 plaatsvinden.

fairing, de neuskegel waar de vracht in gaat, uiteindelijk een

De innovatie bij de Vulcan gaat nog verder. De bovenste raket-

vergrote diameter van 7 meter, terwijl die van de Falcon-raketten

trap maakt niet zoals bij de Falcon Heavy gebruik van RP-1, mede

5,2 meter is. Dat leidt ertoe dat de New Glenn grotere aantallen

omdat kerosine in de ruimte na enkele uren kan bevriezen. De bo-

kleine satellieten of geostationaire satellieten met grote antennes,

venste, speciale rakettrap maakt gebruik van cryogene waterstof

zonnepanelen en sensoren kan meenemen. Bovendien zou de

en zuurstof, wat beter bestand is tegen de kou in de ruimte. Dit

eerste rakettrap van de New Glenn in staat zijn om te landen op

zogeheten ACES-systeem moet na het afleveren van een satelliet

een bewegend schip, ook bij ruige zee.

of ruimtevaartuig nog weken of maanden in een baan om de

Blue Origin wijst ook op het voordeel van ‘vereenvoudigde ingebruiknemingsmechanismen’. Daarmee wordt bedoeld dat grote satellieten of ruimtevaartuigen dankzij de grotere laadruimte

aarde blijven hangen, klaar om te worden hergebruikt in plaats van op te branden in de atmosfeer. Daarvoor is het Integrated Vehicle Fluids-systeem essentieel.

minder of geen ingewikkelde uitklapmechanismen nodig heb-

Dit is een interne verbrandingsmotor die verdampingsgas van

ben. Een goed voorbeeld daarvan is de James Webb-ruimtetele-

waterstof en zuurstof gebruikt, waarmee elektriciteit wordt

scoop, die in maart 2021 de ruimte in moet gaan. Deze peperdure

gegenereerd. Hiermee kunnen de thrusters worden aangedreven

opvolger van de Hubble-telescoop zit als origami opgevouwen in de fairing van de Ariane 5-raket, met een diameter van 5,4 meter. Eenmaal ter plekke in de ruimte moet alles worden uitgeklapt, waarbij veel kan misgaan.

UNITED LAUNCH ALLIANCE: DE VULCAN Vulcan Centaur Bij al dit geweld kan de United Launch Alliance, de joint venture van Boeing en Lockheed Martin, niet achterblijven. Het bedrijf komt met de Vulcan Centaur, die uiteindelijk onder meer zijn Delta IV Heavy gaat vervangen. De Vulcan lijkt op de New Glenn van Blue Origin en maakt ook gebruik van de BE-4-motoren. Dat betekent methaan als brandstof en dus herbruikbaarheid, maar daar houden de overeenkomsten al snel op. De zwaarste versie van de Vulcan wordt ongeveer 70 meter hoog, waardoor de raket wat afmetingen betreft niet in de buurt komt van de kleinere, tweetrapsversie van de New Glenn. Toch kan de zwaarste versie van de Vulcan 35 ton in een lage baan om de aarde brengen en ruim 16 ton in een geostationaire baan; de New Glenn zit op respectievelijk 45 en 13 ton. De Vulcan-raket kan dit door zijboosters aan de main core van de raket te bevestigen. In de lichtste uitvoering worden twee van zulke boosters gemonteerd, maar bij de Vulcan Heavy kunnen dat er wel zes worden. De innovaties van de raket Deze naar behoefte te monteren zijboosters worden een aantal minuten na de lancering afgestoten en afgedankt, maar dat geldt niet voor de BE-4-motoren. In tegenstelling tot SpaceX en Blue Origin hanteert de ULA niet de herbruikmethode van een verticale landing van de hele eerste rakettrap. De waardevolle BE-4-motoren worden opgevangen door het motorgedeelte onder aan de eerste rakettrap af te stoten. Vervolgens klapt een aeroshell uit, die de motoren bij de terugkeer in de dampkring afschermt van de enorme hitte. Daarna klapt een parachute uit

Vulcan-raket

Tweakers magazine

nummer 06-2018

om op hoogte te blijven. Verder kunnen de tanks onder druk

core; het gaat om aangepaste varianten van de motoren, die ook

worden gehouden voor het herstarten van de motoren, zonder

werden gebruikt voor de spaceshuttle.

de noodzaak van hydrazine en vloeibaar helium. Als ACES wordt bijgetankt in de ruimte, kan het gebruik verder worden verlengd.

Forse kritiek op het SLS

In theorie kan het ding bijvoorbeeld als een soort shuttle een

Lori Garves staat echter niet te springen. Zij was van 2009 tot

zwaar ruimtevaartuig oppikken en het verder het heelal in bren-

2013 de op een na hoogste NASA-bestuurder en vraagt zich

gen. Verder kan het systeem worden ingezet om ruimteafval te

openlijk af waarom de overheid doorgaat met het spenderen

verwijderen of als transportsysteem tussen aarde en maan.

van miljarden aan belastinggeld voor een raket die ‘onnodig en

Dit systeem kan voor van alles worden gebruikt en kost

verouderd is’. Ze vreest dat het SLS-programma betekent dat er

volgens ULA-topman Tory Bruno minder dan 100 miljoen dollar

nog meer geld bij wetenschappelijke missies en landers wordt

per lancering. Klinkt leuk, maar grote concurrent Elon Musk is

weggehaald. Er schijnt zelfs aan te worden getwijfeld of de NASA

sceptisch. Ook al moet de Vulcan in de lente van 2021 voor het

in de komende twintig jaar in staat zal zijn om Mars te bereiken en

eerst het luchtruim kiezen, de SpaceX-topman denkt er het zijne

of het voor de SLS bedoelde Orion-ruimtevaartuig in staat is om

van: “Ik eet mijn hoed met een laag mosterd als de Vulcan een

op de maan te landen, laat staan op Mars.

missie voor de nationale veiligheid vliegt vóór 2023.”

Er zijn meer argumenten om voor alternatieven te kiezen. Ook al kan de Falcon Heavy minder meenemen, ook deze raket kan de

NASA: SPACE LAUNCH SYSTEM

maan en Mars bereiken, voor een fractie van de kosten. De Falcon Heavy kost 90 miljoen dollar, terwijl een SLS-lancering tussen de 1 miljard en 2,5 miljard dollar kost. Er is een versie van de SLS

Sinds 2011 ontwikkelt de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie

gepland met een fairing met een diameter van 10 meter, maar dat

NASA het Space Launch System. De verschillende versies zijn

lijkt nauwelijks op te wegen tegen de enorme kosten. Die kosten

tussen de 100 en 111 meter hoog, en zelfs de lichtere Block 1-vari-

worden deels veroorzaakt doordat de SLS niet is gebouwd voor

ant moet al 95 ton in een lage baan om de aarde kunnen brengen.

hergebruik. En dan komt de geheel herbruikbare en relatief zeer

De Block 2-versie verhoogt dat naar 130 ton en zelfs 45 ton diep

goedkope Starship van SpaceX er ook nog aan.

de ruimte in. Dat alles wordt mogelijk door twee vastebrandstofmotoren aan de zijkant en vier RS-25 motoren in de middelste NASA’s Space Launch System

Waarom dan toch volharden in het Space Launch System? Peter Huessey van het Mitchell Institute for Aerospace Studies of

the Air Force Association verwoordt de gedachte die in politiek Amerika nog altijd leidend lijkt te zijn. “NASA’s grote nieuwe raket is niet enkel een nieuw middel van nationale kracht, maar is een verzekeringspolis. Amerika heeft geluk dat mensen als Musk en Bezos bereid zijn hun visies van een ruimtevarende beschaving te financieren, maar we kunnen en moeten niet al onze ruimte-eieren in het miljardairsmandje leggen.” Het lijkt er echter op dat in de top van de NASA inmiddels toch hardop wordt overwogen om alle ruimte-eieren in het mandje van Musk en/of Bezos te leggen. De op een na hoogste man van de organisatie zei eerder dat als de Starship en de nieuwe raketten van Blue Origin daadwerkelijk operationeel zijn, dat de NASA dan wel eens de SLS uit dienst kan nemen en gewoon capaciteit inhuurt bij de twee bedrijven. Jim Bridenstine, de hoogste bestuurder van de NASA ontkrachtte dit later weer door te zeggen dat zijn organisatie gewoon doorgaat met de SLS. Wat er precies gaat gebeuren is op dit moment nog onduidelijk, maar het is veelzeggend dat er in de top van de NASA al openlijk wordt gesproken over een eventuele vroege uitfasering of zelfs een annulering.

EN EUROPA DAN? Bij al dit Amerikaanse geweld vraag je je wellicht af: waar blijft Europa? Jan Wörner van de ESA waarschuwde begin dit jaar al

NASA’s Space Launch System

dat Europa achteropraakt. Tot zijn spijt moest hij erkennen dat bij de komende Ariane 6- en Vega C-raketten weinig tot geen echte innovaties zijn doorgevoerd. Ze zijn alleen een stuk goedkoper om te lanceren, maar van hergebruik is geen sprake. De Franse president zegt wel te willen streven naar radicale innovaties,

Saturn V

maar wellicht hebben we meer aan een Europese miljardair die zijn superjacht in Monaco verkoopt en zijn vermogen steekt in de oprichting van een Europees, privaat ruimtevaartbedrijf.

New Glenn 3-stage New Glenn 2-stage

Falcon 9 Falcon Heavy

Atlas V Ariane 5

Vulcan

Delta IV Heavy New Glenn Landed Booster

Soyuz Antares

Tweakers magazine

nummer 06-2018

VASTLIJMEN VOOR DE VERADEMING

die van de ene op de andere generatie een ‘ingebouwde’ accu hebben, tot accu’s die bestaan uit zes segmenten die stuk voor stuk stevig zijn vastgelijmd. Alle andere componenten in je laptop kunnen makkelijk zeven jaar mee, maar in diezelfde periode verslijt je toch al gauw drie accu’s. Om niet na twee en een half jaar een laptop te hebben

DOOR JELLE STUIP

waarmee je alleen van het ene naar het andere stopcontact kunt rennen, zouden we terug moeten naar de tijd waarin iedere tech-

ijn eerste laptop was een Compaq Presario 1635, voor-

nofoob met gemak een nieuwe accu in een laptop kon schuiven.

zien van een AMD K6-processor op 233MHz, met 48MB

We hebben dan langer plezier van onze laptops en zijn minder

ram, een harde schijf van 3,2GB, een schermresolutie

snel geneigd een nieuwe te kopen, wat weer leidt tot een lagere

van 800x600 pixels en een 56k-modem. Het was het Pentium

milieubelasting: win-win.

III-tijdperk, dus ik liep al achter, maar dat was van korte duur, want laptops van toen waren nog gebouwd met het idee dat ze een soort mobiele desktops waren en je zoveel mogelijk onderdelen moest kunnen vervangen. Anno 2018 moeten laptops alleen maar dunner worden en dat staat de vervangbaarheid van onderdelen in de weg. Een op het moederbord vastgesoldeerd ramchipje neemt minder ruimte in

Terug naar mijn Presario 1635. Die had na verloop van tijd

dan een so-dimmslot en als je een hele processorsocket kunt

192MB werkgeheugen, een 20GB harde schijf en, dankzij de twee

weglaten door de cpu op het bord te solderen, scheelt dat ook

fabuleuze pcmcia-slots, 802.11g-wiﬁ en vier usb 2.0-poorten.

al gauw een paar millimeter. En dunne laptops is wat we willen,

Upgraden ftw! De Presario 1635 werd voorzien van Windows 98

toch?

en daarbij was goede ondersteuning van wiﬁ en usb 2.0 ver te

Natuurlijk willen we dunne laptops, maar hier en daar slaat

zoeken, dus ging 98 eraf en kwam ME ervoor in de plaats (oeps!)

het misschien door. Er zijn bijvoorbeeld laptops waarbij álle mo-

en vervolgens Windows 2000. Dat liep prachtig, behalve dat de

gelijke onderdelen zijn vastgesoldeerd en apparaten die je met

processor het al gauw zwaar kreeg. De 2MB-videokaart draaide

een mes te lijf moet gaan om bij de componenten te komen. In

Red Alert 1 prima, maar Red Alert 2 behoorde niet tot de opties.

dat laatste geval mag je de naaimachine en een grote pot lijm

Toch heb ik veel plezier gehad van die Compaq 1635. Ik heb

bij de hand houden om een nieuw alcantaradekje voor je toet-

echter ook geleerd dat, hoewel je kunt upgraden tot je een ons

senbord te fabriceren, want het origineel is niet zonder scheuren

weegt, er een moment komt waarop het echt tijd wordt voor

los te krijgen. Dat laatste voorbeeld is weliswaar een uitschieter,

nieuwe hardware. En, eerlijk is eerlijk, die nieuwe hardware deed

maar de trend is duidelijk; zelf aan je laptop rommelen wordt

niet alleen mijn techhart sneller kloppen, hij was ook een ver-

steeds lastiger.

ademing in vergelijking met de 1635. Ik heb de Compaq daarna

Het is vreemd dat van al die onderdelen het niet-vervangbaar

nooit meer aangeraakt. Misschien is het antiupgradebeleid van

maken van de accu als eerste gemeengoed werd. Geen accu

laptopfabrikanten dan ook niet bedoeld om de consumptie aan

is tegen slijtage opgewassen en je weet dat het slijtageproces

te wakkeren, maar om ons te behoeden voor de sluipende ge-

begint zodra je de laptop in gebruik neemt. Ook daarbij neemt

wenning aan oude hardware, terwijl mooiere, nieuwere en meer

het bemoeilijken van vervanging verschillende vormen aan.

gelukkig makende hardware in de winkel op ons ligt te wachten.

Van laptops waarbij de accudimensies niet veranderden, maar

DIE JE MET ‘EENERMESZIJNTEAPPARATEN LIJF MOET GAAN OM BIJ DE COMPONENTEN TE KOMEN ’

TEST JE TECHKENNIS

HORIZONTAAL 5 Bijnaam van tweede man op de maan 6 Gas dat het oppervlak van Venus aan het oog onttrekt 13 Toekomstig lanceersysteem van de NASA 16 Bemanningscapsule van Falcon-raket 17 Man die een woonkamerplanetarium bouwde in Franeker 18 Raketafweersysteem met ruimtelasers van Reagan 22 Gordel van komeetachtigen voorbij Neptunus 24 Ruimtesonde die op 67P/Tsjoerjoemov-Gerasimenko landde 25 Kleinste planeet in ons zonnestelsel 27 Russisch satellietplaatsbepalingssysteem 28 Oceaan waarin ‘Of course I still love you’ raketten opvangt 30 Maanlander waarin bacteriën 2,5 jaar lang wisten te overleven 32 Helium/waterstoffusiereactor 33 Prototype spaceshuttle vernoemd naar scienceﬁctionruimteschip 34 Wolk van komeetachtigen rond de zon 36 Spaceshuttle en ruimteschip uit 2001 37 Eerste man die een ruimtewandeling maakte 38 Marsrover die het ruim 58 keer zo lang uithoudt als gepland 39 Eerste vrouw in de ruimte 43 Door misrekening mislukte marslanding 44 Europees satellietplaatsbepalingssysteem is vernoemd naar deze man 46 Space Center op Cape Canaveral 47 Ruimtesonde die op Saturnus crashte 48 Ons sterrenstelsel 49 Laatste man op de maan

VERTICAAL 1 2 3 4 5 7 8 9 10 11 12 14 15 19 20

Basis waarvan André Kuipers vertrok Mare (Lat.) waarin eerste maanlanding plaatsvond Nederlandse sterrenkundige met een ruimtesonde Verbleef 878 dagen in de ruimte Russische spaceshuttle-kloon die een ruimtereis heeft gemaakt Planeet op 1 ae van de zon Vrouw die 665 dagen in de ruimte verbleef Netwerk van radiotelescopen in Drenthe Geostationaire satellieten hangen hierboven Chinese ruimtevaarder Maan van Mars Een van de grootste superclusters in het heelal Planeet met 65 manen Brandstof van de hoofdmotoren van de spaceshuttle Ruimtestation dat in 2001 in de Grote Oceaan stortte

21 Eerste hond in de ruimte 23 Eerste Belg in de ruimte 26 Ruimtevaartuig voor suborbitale vluchten van Virgin Galactic 29 Technisch hart van de ESA in Noordwijk 31 Ruimtevaartuig dat grootste afstand vanaf de aarde heeft afgelegd 35 Ex-planeet in ons zonnestelsel 40 Eerste kunstmaan 41 Brandstof van eerste trap van Saturnus V 42 Raket van Northrop Grumman 45 Soort straling afkomstig van een zwart gat

Tweakers magazine

nummer 06-2018

.BUILD

DOOR WOUT FUNNEKOTTER

BOUW JE EIGEN ANDROID AUTO-HEADUNIT Als je een moderne auto koopt, is de kans groot dat er een navi-

laten voorlezen of via spraak te antwoorden. Ook kun je de app op

gatie- en entertainmentsysteem is ingebouwd of ten minste als

mute zetten.

upgrade beschikbaar is. Maar niet iedereen rijdt in een moderne auto en er zijn nog genoeg autoâ&#x20AC;&#x2122;s op de weg die het enkel met een

Muziekapps mogen geen eigen interface gebruiken in Android

kleine radio moeten doen. Vroeger kocht je dan een TomTom of

Auto. Google heeft de mediaspeler gestandaardiseerd en apps

vergelijkbaar kastje om tegen de voorruit te plakken, maar te-

kunnen alleen wat accenten aanpassen. Zo is de kleurstelling bij

genwoordig hebben mensen vaak in een houdertje hun telefoon

Spotify groen met zwart, maar luister je podcasts via een app als

waar een navigatieapp op draait.

PocketCasts, dan wordt bijvoorbeeld rood gebruikt. Net als bij de chatapps moeten ontwikkelaars expliciet ondersteuning voor

Ideaal is dat niet. Telefoonschermen zijn relatief klein en de in-

Android Auto inbouwen, anders zijn de apps niet te gebruiken.

terface is er niet op gemaakt om die tijdens het rijden en van een

Een en ander moet ervoor zorgen dat je als autobestuurder min-

afstandje te bedienen. Daarnaast zijn er allerlei zaken die kunnen

der met de interface in de weer bent tijdens het rijden en zoveel

afleiden, zoals notificaties. Google introduceerde daarom in 2014

mogelijk met je stem kunt doen.

Android Auto, een systeem waarbij je je telefoon via usb inplugt en het ingebouwde scherm van de auto als tweede scherm wordt

Dit alles werkt alleen als je auto een ingebouwd scherm heeft

gebruikt. Daarop wordt dan een speciale versie van de interface

en Android Auto ondersteunt, of als er ruimte is om een double

getoond, met extra grote knoppen en minder afleiding.

din-radio toe te voegen. Maar wat als je nog in een oudere auto rijdt, die geen ruimte heeft voor een inbouwradio met scherm?

De normale Android-interface is daarbij verborgen. Je ziet enkel

Dan maak je zelf een Android Auto-headunit, op basis van een

tabs voor navigatie, bellen en muziek, samen met een homescreen

Raspberry Pi. In deze .Build laten we je zien hoe je relatief een-

waarop informatie samenkomt, zoals het weer, recente bestem-

voudig een extra scherm aan je auto toevoegt waarop je Android

mingen, vaste routes en komende afspraken. Notificaties worden

Auto kunt draaien. Dat is mogelijk omdat enkele ontwikkelaars

alleen getoond van apps die Android Auto-ondersteuning

de software erachter reverse engineered hebben en een emulator,

hebben: in de regel messaging-apps als WhatsApp en Telegram.

genaamd OpenAuto, hebben gebouwd. Voor Apples vergelijkba-

Volledige berichten zie je niet, enkel dat er een notificatie van een

re CarPlay-systeem is dat nog niet gebeurd, dus deze .Build richt

van die apps binnenkomt, met de mogelijkheid om de inhoud te

zich alleen op Android.

DISCLAIMER Dit project is opgebouwd rondom opensourcesoftware waarbij bestaande functionaliteit van Android Auto reversed engineered is. Op het moment van schrijven werkt alles perfect, maar het kan altijd zijn dat Google dit soort oplossingen in de toekomst actief gaat blokkeren. De makers van OpenAuto en Crankshaft garanderen ook niet dat de software bugvrij is of nooit zal crashen. Verder willen we er nog duidelijk op wijzen dat je tijdens het rijden te allen tijde goed op de weg moet letten, ook met mooie speeltjes in je auto.

WAT HEB JE NODIG? scherm, maar een touchscreen. Bij sommige thirdpartyschermen De Android Auto-unit die we gaan maken, wordt opgebouwd

zul je dus ook nog een usb-kabel van je scherm naar je Pi moeten

rondom een Raspberry Pi, een touchscreen, een behuizing en nog

trekken om de input door te sturen. Daarbij is het belangrijk dat

wat randapparatuur. Wij hebben gekozen voor een versie die je

Raspbian, de onderliggende Linux-distro waarop Crankshaft

met een zuignap bevestigt, die door een autolader wordt gevoed

draait, overweg kan met de gebruikte touchcontroller.

en die audio doorstuurt via een 3,5mm-kabel. Dat maakt hem zo universeel mogelijk en compatibel met een groot aantal typen au-

Om het onszelf wat makkelijker te maken, hebben we dan ook ge-

to’s. Je kunt in je eigen versie ook andere keuzes maken, waardoor

kozen voor het officiële 7”-touchschreen van de Rasperry Pi-foun-

hij wellicht mooier integreert met de auto die jij rijdt. Daar komen

dation. Dit sluit je aan via een ribboncable en twee pinnen op de

we in dit artikel een aantal keer op terug.

gpio-header, en wordt perfect ondersteunt door de software. Het scherm heeft een resolutie van 800×480 pixels, wat op dit formaat

Er zijn verschillende varianten van de Pi beschikbaar en hoewel

en bij deze kijkafstand in onze ogen net aan voldoende is.

de software ook werkt op oudere versies, kiezen wij voor de 3B+ vanwege de betere prestaties en snellere wifi. De software

Voor de voeding voldoet elke autolader met een micro-usb-kabel

installeren we op een micro-sd-kaartje van 4GB. De software die

die tenminste 2A kan leveren. Bespaar hier niet op; goedkopere

we installeren, heet Crankshaft: een kant en klare Linux-distri-

laders kunnen vaak te weinig stroom leveren om zowel de Pi als

butie met OpenAuto ingebakken. Je hoeft enkel een image naar

het scherm goed te voeden. Je merkt dit aan het icoon van een

de sd-kaart weg te schrijven en de rest wordt voor je geregeld. We

bliksemschicht in het scherm.

kiezen daarbij voor de Crankshaft-NG-variant, een versie waarvan de ontwikkeling op een hoger tempo gebeurt.

Het laatste stukje randapparatuur is een usb-microfoon. Er is slechts één 3,5mm-poort aanwezig en die gebruiken we om de au-

Voor het touchscreen heb je verschillende opties. Omdat de

dio naar de stereo te sturen. We hadden ook kunnen kiezen voor

Raspberry Pi over een hdmi-uitgang beschikt, kun je een scala

een dongle die een usb-poort splitst in een 3,5mm-in- en uitgang,

aan schermen aansluiten. We zoeken echter niet zomaar een

maar dat is weer een extra onderdeel om weg te werken.

Dit alles moet natuurlijk ergens ingebouwd worden. Je hebt

Als extraatje gaan we de unit ook nog voorzien van een parkeer-

online de keuze uit verschillende behuizingen die gemaakt zijn

camera op basis van een Raspberry Pi-cameramodule. Omdat

voor de Raspberry Pi en het 7”-touchscreen. Wij hebben gekozen

deze normaal met een korte ribboncable wordt aangesloten,

voor een behuizing van ModMyPi, omdat deze de hardware mooi

hebben we twee extra pcb’s besteld die de ribboncableaansluiting

afschermt en toch alle aansluitingen beschikbaar laat. Het staat

omzetten naar een hdmi-opening. Zo kun je de camera eenvoudig

je echter vrij te kiezen wat je mooi vindt. Misschien wil je zelfs

een eind weg van de Pi monteren. Onze camera heeft een reso-

een eigen behuizing ontwerpen en fabriceren met een 3d-printer.

lutie van vijf megapixel en een wijde beeldhoek van 160 graden.

Zolang er maar genoeg ruimte is voor alle hardware en het geheel

Aan weerszijden zitten infraroodlampjes, zodat hij ook in het

zich ook rondom het dashboard laat bevestigen, zijn er weinig

donker nog bruikbaar beeld laat zien.

beperkingen. Let wel op hoe je het scherm monteert; de officiële display heeft duidelijk één superieure verticale kijkhoek. Houd er dus rekening mee of hij boven of onder het niveau van je ogen wordt geplaatst. Voor deze .Build hebben we een autohouder met zuignap en magneetaansluiting gebruikt. Dat laatste is handig, omdat houders met een knijpconstructie de aansluitingen op de Pi kunnen blokkeren. Voor onze houder plakken we een magneetstikker op de achterkant van de behuizing en gaat de hele behuizing vervolgens tegen de houder aan. Houd er bij het kopen van een houder rekening mee dat hij sterk genoeg moet zijn om de Pi en behuizing te dragen. Zoek daarom een houder die achter het kogelgewricht een schroef heeft om deze mee vast te draaien.

ASSEMBLEREN VAN PI EN SCHERM Om het touchscreen met de Pi te verbinden, is een extra printplatje nodig, dat gelukkig op het scherm is voorgemonteerd. Op dat printplaatje zit een aansluiting voor een ribboncable, vergelijkbaar met de aansluiting op de Pi zelf. Om deze te verbinden, moet je simpelweg de sluiting van de connector iets omhoog wippen, waarna je de kabel erin kunt stoppen en de sluiting weer kunt dichtduwen. Zowel het beeld als de touchinput zal over deze kabel lopen. Het scherm heeft natuurlijk ook nog stroom nodig en dat wordt geleverd via twee gpio-pinnen op de Raspberry Pi. Bij het scherm zijn daarvoor kabeltjes geleverd. Bij oudere versies van de Pi moet je in totaal vier kabels aansluiten (5V, GND, SCL en SDA), maar bij de Pi 3B+ heb je genoeg aan 5V en aarde. Het gaat daarbij om de tweede en derde pin van de buitenste rij. Check online even een schema van de gpio-pinnen voordat je begint. Op de printplaat van het scherm sluit je deze op de buitenste twee pinnen aan.

REAL TIME CLOCK (RTC) De Pi kan helaas niet zelf de tijd onthouden als hij niet wordt gevoed, dus we installeren een rtc, of real time clock. Op die manier kunnen we vanuit Crankshaft instellen wanneer Android Auto naar de lichte dag- of donkere nachtmodus moet schakelen. Er is op dit vlak veel keuze, maar een groot aantal rtc-bordjes gebruikt de pinnen die wij al bezet hebben voor het touchscreen. Daarom kiezen we voor de wat duurdere Shim RTC. Deze schuift over de bestaande gpio-header heen en laat de pinnen vrij voor andere doeleinden. Een CR1220-batterij zorgt ervoor dat de tijd bewaard blijft.

DE SOFTWARE

INBOUWEN EN STARTEN

Zoals gezegd wordt deze hardware tot leven gebracht door

Heb je de Pi aan het scherm gekoppeld en de software geïnstal-

Crankshaft. De eerste versie kwam in maart van dit jaar uit, kort

leerd, dan is het tijd om de hardware in de behuizing te bouwen.

nadat een andere ontwikkelaar OpenAuto had gepubliceerd.

Daarbij is bouwen een groot woord; je hoeft enkel de display

De ontwikkeling van Crankshaft is van de zomer gesplitst in

in de behuizing te laten vallen en de twee onderdelen met vier

Crankshaft en Crankshaft-NG, waarbij die laatste versie op het

schroeven aan elkaar vast te maken. De usb-microfoon plug je in

moment van schrijven de meeste updates krijgt en er elke week

aan de zijkant en kun je met de knijper ergens aan je dashboard

een nieuwe versie uitkomt. Deze kun je vinden op https://github.

vastmaken. Van de Pi naar de aux-ingang trek je simpelweg een

com/opencardev/crankshaft/releases.

kabel met aan beide kanten een 3,5mm-plug. Tot slot plug je nog de kabel in die van usb-a naar de aansluiting van je telefoon gaat,

Het img-bestand dat je downloadt, moet weggeschreven worden

wat tegenwoordig vaak usb-c is.

naar de sd-kaart. Wij gebruiken hier het gratis programma Etcher voor, dat voor zowel Windows en macOS als Linux beschikbaar

Bij het aansluiten van de voeding heb je de keuze om de usb-in-

is. Installeren hoef je op deze manier maar één keer te doen, want

gang op de Pi zelf of het touchscreen te gebruiken. Kies er altijd

updates kan Crankshaft-ng zelf vanaf een usb-stick installeren.

voor om de Pi direct te voeden en dit niet via het scherm te laten

Dat is fijn, want de usb-aansluiting is gewoon bereikbaar via de

lopen. In die laatste situatie kan de Pi namelijk te weinig stroom

behuizing en het micro-sd-slot niet.

ontvangen en onstabiel worden. Doordat we gebruikmaken van de sigarettenaansteker, zal de Pi gelijk starten als de auto wordt

Om dit alles te laten werken, moet de Android Auto-app op de

gestart. Dat betekent ook dat de stroom wordt verbroken als de

telefoon zijn geïnstalleerd. Helaas is deze officieel niet beschik-

motor weer wordt uitgezet, waarmee de Pi niet de tijd heeft om

baar in de Benelux, waardoor je hem niet uit de Play Store kunt

netjes af te sluiten. Normaal wil je dat niet met een computer,

halen. We raden iedereen aan altijd heel voorzichtig te zijn met

maar aangezien de Pi het bestandssysteem read only start, is er

het installeren van externe .apk-bestanden en goed te kijken naar

geen kans op corruptie.

de plek waarvan je hem downloadt. De website APKMirror staat bekend om zijn betrouwbaarheid en biedt een download van het Android Auto-installatiebestand aan, identiek aan de versie uit de Play Store.

ACHTERUITRIJCAMERA Nog zo’n handigheid in moderne auto’s is een achteruitrijcamera.

Dit is het enige onderdeel van de build waar we de invulling ver-

Die kunnen we redelijk eenvoudig aan deze build toevoegen;

der een beetje openlaten. Hoe je hem wegwerkt, hangt natuurlijk

er zijn immers genoeg camera’s voor de Raspberry Pi te krijgen.

af van je auto. Je zult aan de binnenkant van je achterklep in ieder

Zoals gezegd, gebruiken we twee kleine pcb’s die van de ribbon-

geval een klein gaatje moeten boren, zodat de lens naar buiten

cable een hdmi-connectie maken, zodat de camera gemakkelijk

kan kijken. Hoe je het ook oplost, denk eraan dat je het geheel

op lange afstand wordt gebruikt. De camera zelf heeft een

goed dichtmaakt met bijvoorbeeld kit, zodat er geen water bij de

vijfmegapixelsensor en kan video opnemen in 1080p met dertig

elektronica komt.

beelden per seconde. De module heeft twee infraroodlampjes en een lichtsensor die ervoor zorgt dat de lampen bijschijnen als het

Als je alles aangesloten hebt, hoef je alleen nog je telefoon met

donker is.

Android Auto op de usb-kabel aan te sluiten en de auto te starten. Crankshaft zal automatisch booten en hierna overschakelen naar

Om de camera te activeren, gebruiken we een knopje dat we aan

de Android Auto-interface.

de achterkant van de behuizing monteren en dat je gemakkelijk op de tast kunt vinden. Wij gebruiken hiervoor een toggle switch, waarbij je dus één keer moet drukken voor in- en één keer voor uitschakelen. De toggle switch moeten we aansluiten op de gpio-headers van de Pi. Welke dat zijn, mag je zelf kiezen, zolang er maar één draad als aarde wordt gebruikt. In de software van Crankshaft kun je vervolgens aangeven met welke gpio-pin je de camera wilt schakelen. Wij kozen voor pin 23.

JE ZULT IN IEDER ‘ GEVAL EEN KLEIN GAATJE MOETEN BOREN ’

VERDERE INTEGRATIE Met deze .Build hebben we geprobeerd iets te bouwen dat zo

uitrijlicht, dat aangaat zodra de versnellingsbak in zijn achteruit

universeel mogelijk werkt, maar je kunt er natuurlijk voor kiezen

wordt gezet. Door dat signaal af te tappen en aan de gpio-pin te

om alle hardware echt in je dashboard te integreren. Wat je dan

koppelen, waar we voor deze .Build een knop hebben gebruikt,

nodig hebt, is een dubbel dinframe voor jouw dashboard, waar

kun je het in- en uitschakelen van de camera automatiseren.

je het scherm vervolgens in bevestigt. Vervang je daarmee je huidige radio, dan zul je voor een versterker moeten zorgen, want

Als je met een van deze verbeteringen aan de slag wilt, maar

je kunt de Pi niet rechtstreeks op je stereo aansluiten. Er zijn ver-

niet goed weet wat je moet doen, raden we je aan even online

schillende versterkers die gemaakt zijn om met een Pi te werken,

te kijken. Van de meeste auto’s zijn schema’s te vinden waarop

zoals de HiFiBerry AMP2. Audiofielen zullen waarschijnlijk iets

je kunt zien hoe de kabelboom in elkaar steekt en op YouTube

krachtigers, en duurders, willen.

staan genoeg filmpjes van mensen die vergelijkbare modificaties uitvoeren.

Het is natuurlijk het mooist als je de stroomaansluiting niet via de sigarettenaansteker laat lopen, maar wegwerkt achter het dashboard en aansluit op de kabelboom van je auto. Op die manier

KOSTEN

wordt de Pi gevoed door je accu, waarvan je de spanning met een converter moet omvormen van 12 naar 5V. Door vervolgens het

Bij dit project zijn we voor de makkelijke weg gegaan en hebben

signaal van je contactslot aan de gpio-header te koppelen, zal de Pi

we alle componenten in Nederland gekocht. We moesten immers

zodra je de auto start, het signaal krijgen om aan te gaan. Zet je de

wat experimenteren en als een product dat uit bijvoorbeeld Azië

motor uit, dan wordt er een shutdown-signaal naar de Pi gestuurd

komt, niet goed werkt, moet je direct weer een lange tijd wachten

en omdat hij via de accu wordt gevoed, is er gewoon stroom voor-

op de volgende bestelling. Onze totaalprijs van 219,79 euro zonder

handen om netjes af te sluiten.

camera of 271,91 euro met camera kan dus flink omlaag. Vrijwel alle onderdelen uit deze .Build zijn op sites als AliExpress voor

De achteruitrijcamera kan ook aan de bestaande elektronica

minder geld te krijgen, mits je bereid bent wat langer te wachten

worden gekoppeld. Elke auto is namelijk voorzien van een achter-

op de bezorging.

www.transcend-info.com

Dashcam

DrivePro™ 230

BUILT FOR LIFE.

Nachtweergave Ingebouwde Wi-Fi

Ingebouwde batterij

Snapshot

GPS Coördinaten

Noodopname

Parkeer modus

Van 9 t/m 11 november vond in de Brabanthallen Tweakers Gaming Live plaats, het grootste game-event dat we ooit hebben georganiseerd. Er waren een driedaagse lanparty, e-sportstoernooien rondom o.a. CS:GO en League of Legends, en een expo waar jong en oud zich konden mengen in diverse competities of gewoon ontspannen een potje konden gamen.

Fotografen: Nathan van den Berg, Jeroen Weimar, Youran Kock, Luc Marc Dijkstra

Tweakers magazine

nummer 06-2018 05-2018

STATS Onze afdeling Business Intelligence verwerkt elke dag een enorme bak data over de content, reacties, bezoekersaantallen, de Pricewatch, het Forum enzovoort. Dat is maar goed ook, want wij tweakers worden maar wat blij van statistieken en cijfers. Op dez e pagina verz amelen we een deel ervan.

MEEST BEZOCHTE PROFIELEN

MEEST GELEZEN TWEAKBLOGS • • • • • • • • • •

Hoe makkelijk kan je het oplichters maken? - mvds Sorry Knab, je maakte de verwachtingen niet waar Stephan Vierkant Bitcoinprijs (en andere crypto ook) gaat BOEM is HO zeggen! - Kain_niaK Het is echt lang geleden dat ik uitkeek naar een game... - Elazz “Zelfs God kan deze boot niet doen zinken” Een inzicht in de typische Bitcoinhodler. - Kain_niaK Welke telefoons behouden waarde? - stijnvbml De Bitcoin Core Cult is Knettergek - Kain_niaK Dit blijft bizar om te zien.... - ShellGhost Beste Rabobank - fvdberg Meten is weten! De Warmtepomp - ronaldmathies

MEEST GELEZEN NIEUWSBERICHTEN • • • • • • • • • •

Apple presenteert iPhone XS, XS Max en XR Ziggo-klanten krijgen volgend jaar mediabox met 4k- en hdr- ondersteuning Ikea is begonnen met verkoop slimme stekkerdozen in Nederland Google introduceert ‘zwevend’ toetsenbord voor Android Windows 10 October 2018 Update is vanaf nu beschikbaar Sony introduceert PlayStation Classic van 100 euro Elon Musk stapt op als Tesla-bestuursvoorzitter Minister van Defensie: Nederland is in een cyberoorlog verwikkeld met Rusland Microsoft pauzeert Windows 10 October-update vanwege verdwenen bestanden EA werkt aan remaster van Command & Conquer

Omni Foritain Anton.net BenBoy Hamed niyesuh VECTOR NotCYF shadow4thedark Femme

LEZERS DIE HET LANGST ABONNEE ZIJN Cybersijp Paul Arno drZymo aReaRe Lief Adje imdos Snow_King TMDevil posttoast johnwoo Felyrion liosnel

MEESTE SHOPREVIEWS GESCHREVEN rens-br knokki 2Dutch J-roenn tweaktubbie wildpicture commentator Tyrian Saturnus sapphire

MEEST IN VERLANGLIJST GEZET - PRODUCTEN

MEEST IN VERLANGLIJST GEZET - CATEGORIE

• • • • • • • • • •

Processors Solid state drives Moederborden Geheugen intern Videokaarten Voedingen Behuizingen Interne harde schijven Monitoren Processorkoeling Waterkoeling

AMD Ryzen 7 2700X Wraith Boxed AMD Ryzen 5 2600 Wraith Boxed Samsung 970 Evo 500GB Intel Core i9-9900K Boxed Samsung 860 Evo 500GB G.Skill Aegis F4-3000C16D-16GISB Corsair RM550x (2018) Corsair Vengeance LPX CMK16GX4M2B3000C15 MSI B450 Tomahawk Gigabyte Aorus X470 Ultra Gaming