Krimpcafé ‘DEMOCRATISCHE UITDAGINGEN’ 25 januari 2018
Breedband internet als democratische uitdaging Het was opschuiven en inschikken tijdens het Krimpcafé in Den Andel op 25 januari jl. ‘Met de spanning tussen burgerinitiatieven en overheidsbeleid hebben we blijkbaar een thema te pakken dat leeft’, sprak Elly van der Klauw de uitpuilende zaal toe. Een waar understatement, want er werd zelfs gewerkt met reservelijsten voor de workshops. Door Eduard van den Hoff
Niet alleen de participatiemaatschappij, ook het wegvallen van voorzieningen in krimpgebieden vraagt meer inzet van burgers. En soms ook vergt het gewoonweg ontbreken van voorzieningen een burgerinitiatief omdat noch de overheid noch het bedrijfsleven het wil oppakken. Een goed voorbeeld is breedband internet op het platteland. Gastspreker dr. Koen Salemink van de Rijksuniversiteit Groningen deed er zes jaar lang onderzoek naar. Collegeakkoorden In 2012 overheerste het liberale gedachtegoed, maar op het platteland lieten de grote internetaanbieders het massaal afweten. Daarom besloten burgers het zelf maar op te pakken. Dat werd pionieren in de polder. De overheden beloofden te faciliteren, maar konden al snel het tempo van de burgerpartijen niet meer bijhouden. Met de Provinciale Statenverkiezingen voor de deur in 2015 werd breedband internet ineens opgenomen in collegeakkoorden. Maar helaas te generiek of vermengd met andere beleidsdoelen. Koplopers in het proces zagen zich vertraagd door het politieke proces, terwijl van nieuwelingen een gigantische inhaalslag werd verwacht.
‘Dat werd pionieren in de polder’ Beleidsmuren Salemink komt tot vijf vaststellingen: 1) men probeert het marktfalen marktconform op te lossen. Van burgers wordt veel eigen vermogen en reserveringen verwacht en ze mogen in hun keuzes geen grote internetaanbieders uitsluiten; 2) provincies en gemeenten hebben hun beleid in beton gegoten: er liggen allerlei formats, deadlines en eisen die burgerinitiatieven frustreren; 3) de overheid is niet bij machte om
met meerdere initiatiefnemers tegelijk te overleggen; 4) de overheid wil een eenduidig beleid, terwijl breedband internet juist lokaal maatwerk vereist en 5) burgers raken gedesillusioneerd en lopen kapot op beleidsmuren. Burgerlogica Waar wringt ‘m nu de schoen? Volgens Salemink hanteert de overheid een netwerklogica: het is pas efficiënt als het groot en eenvoudig uitbreidbaar is. Daar staat burgerlogica tegenover: ik wil het voor het dorp, ik wil het klein houden. Daarom adviseert Salemink een intermediair om te voorkomen dat de partijen tegenover elkaar komen te staan. Nutsvoorziening ‘Moeten burgers zich niet verre houden van ingewikkelde vraagstukken als breedband internet?’, luidt een vraag vanuit de zaal. ‘Zouden er geen burgerinitiatieven zijn geweest, dan had het ook nooit op de agenda gekomen’, pareert de onderzoeker. ‘Maar als men bij voorbaat de risico’s had gekend’, erkent hij, ‘waren vele burgers er waarschijnlijk niet aan begonnen.’ ‘Zou het helpen als breedband internet een nutsvoorziening wordt?’, wil iemand weten. ‘Gaat niet lukken’, weet Salemink, ‘want de kabelmaatschappijen en de EU houden dat tegen.’ ‘Toch is het ons in Steendam, ondanks een tegenwerkende overheid, wel gelukt breedband internet aan te leggen. Zelfs tegen een derde van de kosten. We gaan nu voort met duurzame energie!’ klinkt het tot slot triomfantelijk vanuit het publiek.
Democratische uitdagingen voor de overheid ‘Hoe vliegt de overheid de participatiemaatschappij aan?’ vraagt Elly van der Klauw aan wethouder Marc Verschuren van gemeente Winsum. ‘Om ons goed voor te bereiden, hebben ambtenaren, raadsleden en het college een cursus Burgerinitiatieven gevolgd’, begint hij zijn antwoord. Door Eduard van den Hoff
‘Steek je burgerinitiatieven op een ambtelijke wijze in, dan ben je gauw klaar’, aldus Verschuren. Volgens hem willen ambtenaren graag ‘gelijke gevallen’. Vraagt de burger iets unieks of lijkt er weinig draagvlak voor een initiatief, dan wordt het lastig. ‘Maar je moet niet te snel twijfelen aan de ‘power’ van een initiatief, want dan kruip je al op een keuzestoel. Voor je het weet, melden zich ineens meer medestanders. En vaak gaat het om een algemeen probleem en niet om een kwestie die speelt voor een enkel persoon. Dus zul je altijd moeten luisteren’, is de ervaring van Verschuren. Ruimte geven Omdat hij die houding ook van zijn ambtenaren verlangt, is iedereen op cursus geweest. Verschuren: ‘Daarom maakt het niet langer uit bij welke ambtenaar de burger toevallig binnenstapt. Als gemeente willen we burgers ruimte geven, maar we mogen het initiatief niet overnemen! We geven geen richting of sturing en passen er helemaal voor op dat er uiteindelijk een overheidsinitiatief wordt uitgevoerd door burgers!’
‘juridisch gedoe zoveel mogelijk buiten de deur houden’ Voorwaarde Als voorbeeld van de nieuwe aanpak door de gemeente noemt Verschuren het oude schoolgebouw van Den Andel. Burgers droegen allerhande bestemmingen aan. ‘Als voorwaarde hadden wij dat het een nieuwe, aanvullende functie zou krijgen. Voor de rest probeerden we juridische gedoe zoveel mogelijk buiten de deur te houden’, aldus de wethouder. Voor het schoolgebouw zouden dus andere regels gelden dan voor de sportclub. Met dank aan de dorpscoördinatoren is het gelukt de school een nieuwe, verbindende bestemming te geven: het huisvest nu een fitnesslokaal, een kringloop- en antiekwinkel en er wordt yoga gegeven. Bestemmingsplannen ‘De bereidheid van een gemeente om mee te gaan in burgerinitiatieven is belangrijk’, klinkt het vanuit het publiek, ‘maar het meebewegen door provinciale ambtenaren is net zo belangrijk. Soms vormen zij een ernstige bottleneck. Dat geldt ook voor bestemmingsplannen.’ Toch is er goede hoop op een betere verstandhouding met de overheid. Zo geeft Doarpswurk trainingen in oplossingsgericht werken voor ambtenaren. ‘Ik zie dat burgers en ambtenaren steeds beter met elkaar omgaan. Er komt een verandering,’ aldus directeur Jan Hendrik Jansen van Doarpswurk.
Van representatief naar developme Tientallen jaren hebben we geleefd in een representatieve democratie: een vorm waarbij de overheid een rol heeft waarin zij ‘for the people’ fungeert en zich dienstverlenend opstelt. Maar in de afgelopen jaren is deze democratie langzamerhand gegroeid naar een participatieve democratie. Een nieuwe variant waarbij de overheid faciliteert in plaats van regelt en waarbij de overheid macht heeft mét de mensen, in plaats van óver. Door Lucinde Terluin
Echter, net nu de overheid zich comfortabel is gaan voelen in deze participerende rol begint de zogenaamde developmental democratie om de hoek te kijken. Een democratie waarin mensen steeds minder op zoek zijn naar een overheid die regelt en faciliteert. Nee, de burgers willen zelf organiseren, zelf regelen, zelf problemen oplossen en co-creator zijn. De overheid staat daardoor voor een raadsel, want hoe spelen ze hier nou weer op in? Democratie is geen kijksport Workshopleiders Hermien Maarsingh en Fenna Bolding van CMO STAMM weten de deelnemers van de workshop te vertellen dat door deze ontwikkelingen democratie al lang geen kijksport meer is, maar een participerend evenement. En om hier goed op in te kunnen spelen moet nagedacht worden over de belangrijke vraag: hoe richten we onze maatschappij politiek en bestuurlijk zo in dat we een bottom-up samenleving kunnen creëren? Het antwoord op deze vraag kunnen gemeenten en provincies beantwoorden met twee tegenvragen: waar gaan we naartoe en hoe zorgen we dat we
ental: een les in nieuwe democratie daar komen? Dus niet wie is de baas, maar hoe komen we er samen? Want wil de overheid deze nieuwe democratie stimuleren, dan moeten zij inderdaad anders gaan participeren en bepaalde processen efficiënter inrichten. ‘De nieuwe ambtenaar moet bestand zijn tegen agendaturbulentie.’ Loskomen van de structuren Na de interessante toelichting op nieuwe democratie barstte een levendige discussie los tussen de deelnemers. Velen konden zich zonder twijfel vinden in de moeilijkheden én mogelijkheden die de nieuwe democratie met zich meebrengt. Meteen is duidelijk dat deze verandering binnen gemeenten en provincies veel flexibiliteit vraagt. Want binnen deze dichtgemetselde organen wordt nog te veel in structuren gewerkt en gedacht. Maar juist door loslaten en te gaan ‘zien’ wat er gebeurd en daar op te reageren, met wel in het achterhoofd waar ze uiteindelijk naartoe willen, krijgt de burger de ruimte om die co-creator te worden die hij ambieert te zijn.
‘Burgerinitiatief is niet bedreigend’ Door een van de groepen werd tijdens de conclusie benadrukt dat burgerinitiatief niet bedreigend is maar juist uitnodigend en dat risico’s er zijn om genomen te worden. Maar ook dat ambtenaren zich minder zorgen moeten maken over hoe burgervoorstellen verwoord moeten worden zodat ze passen binnen beleidsregels, en juist moeten gaan durven om alles over boord te gooien en fouten te maken. Daar werd zeer instemmend op gereageerd en alle deelnemers waren het eens met de keuze voor betere verwachtingsmanagement, een flinke dosis vertrouwen in de burger en durven loslaten. Want alleen dan komen we tot overheidsparticipatie met lèf. En dat is voor alle partijen een verademing.
Sociaal kapitaal en economische democratie in organisaties Het belang van de organisatie is het belang van de medewerker, dus vindt Margreet Boersma het logisch dat medewerkers ook meebeslissen over het lot van de organisatie. Dr. Margreet Boersma is bij de Hanzehogeschool werkzaam als lector duurzaam financieel management. Tijdens haar workshop in het knusse dorpshuis Andledon vertelt ze over democratische uitdagingen in organisaties. Door Nynke Koornstra
Democratische besturing van organisaties Binnen het lectoraat doet Boersma onderzoek naar hoe organisaties, van ondernemingen tot zorginstellingen, democratisch bestuurd kunnen worden. Ze vertelt: ‘Meestal zet de directie de lijnen uit, maar het is ook mogelijk om in organisaties gelijkwaardiger met elkaar om te gaan.’ Medewerkers maken vaak geen deel uit van de besluitvorming als het gaat om strategische keuzes. Organisaties kunnen echter ook als levend organisme beschouwd worden.
‘Het is ook mogelijk om in organisaties gelijkwaardiger met elkaar om te gaan.’ Als voorbeeld noemt Boersma de Spaanse overkoepelende organisatie van verschillende coöperaties Mondragon, waarin bijvoorbeeld het management jaarlijks gekozen wordt door de arbeiders van de verschillende coöperaties en de Nederlandse organisatie Breman Installatiegroep. Ze licht toe: “Mondragon heeft eigen sociale voorzieningen, waaronder een universiteit, en heeft de organisatie met verschillende business units heel mooi ingericht. ‘Zo beslissen de medewerkers van het economisch democratische concern mee over het ontslag van hun eigen manager. Bij Breman brengen de vertegenwoordigers van het Strategisch Besluitvormend Orgaan (SBO) een besluit in dat bij hun achterban door stemming verkregen is.’ Maatschappelijke stabiliteit Margreet Boersma is zo gepassioneerd over gelijkwaardigheid in organisaties omdat meer democratie tot meer maatschappelijke stabiliteit kan leiden. ‘Een verschuiving van de macht leidt tot verwisseling van partici-
patie’, vertelt ze. ‘Financieel kapitaal is gelijkwaardig aan sociaal kapitaal. Medewerkers zouden mee moeten mogen beslissen over alles wat een organisatie aan gaat, zoals de inkoop van systemen en welke koers de organisatie moet gaan varen.’ Haken en ogen Onder de aanwezigen zijn een aantal ambtenaren, die vooral ook problemen zien bij de toepassing van meer democratie op de bestuurlijke organisatie van een gemeente. Tijdens de workshop ontstaat er dan ook een levendige discussie. Iemand benoemt dat het dualisme ooit ontstaan is om de politieke bemoeienis uit de organisatie te halen en dat dat juist pleit tegen meer democratie in het ambtelijk apparaat. Ook merkt iemand op dat het verhogen van de burgerparticipatie veel geld gaat kosten. Expeditie Norgerduinen Maar er klinken ook positieve geluiden. Zo noemt iemand het project Expeditie Norgerduinen, waarin de gemeente samen met de bewoners van Norg een gedragen toekomstvisie ontwikkelde. In de tijd van de mondige burger verandert er veel en gaat het al de goede kant op. Het woord ‘burger’ schept vaak al een afstand vinden veel aanwezigen en medewerkers zoeken steeds vaker naar hun rol in een organisatie. De workshoppers zijn het dan ook met lector Boersma eens dat het creëren van meer gelijkwaardigheid in organisaties door het belang van sociaal kapitaal te erkennen in zekere mate een organisch veranderingsproces is.
Dorpsbelangen opnieuw uitvinden Vormen de traditionele Dorpsbelangen nog wel dé representanten van de dorpsbewoners? Of ontstaan er inmiddels ook andersoortige belangenorganisaties? En zo ja, hoe weten zij de dorpsbewoners aan zich te binden? Worden ze door de lokale overheid ook erkend als gesprekspartner? Door Eduard van den Hoff
Alle Postmus van de vereniging Brede Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe (BOKD) geeft een schets van de ontwikkelingen in zijn provincie. Bewoners organiseren steeds meer ‘doe-het-zelf-dorpen’: ze zetten zelf zorg- en energiecoöperaties op, of runnen het buurthuis. Dorpsbelangen of dorpsraden spelen nog altijd een belangrijke rol. Ze maken momenteel zelfs een interessante ontwikkeling door: waren ze vroeger slechts een spreekbuis van de bevolking, tegenwoordig eisen ze steeds meer zeggenschap over gemeentebudgetten. Themagroepen Netwerk Den Andel is een bundeling van themagroepen zoals Wonen en leven, voorzieningen en ondernemingen, cultuur, sport en vrije tijd, verkeer en veiligheid, enzovoort. Geert Hoevers is beslist geen voorzitter van het netwerk, wel coördinator. ‘Is er overleg met de gemeente over een specifiek onderwerp, dan gaat alleen de betreffende themagroep naar het gemeentehuis’, vertelt hij. Het instituut Dorpsbelangen kennen ze ook in Den Andel, maar het wordt ervaren als te politiek. Bovendien is het niet representatief voor de bevolking, want er zitten vooral 60+ers in.
‘Voorzie je initiatieven van een gezond exploitatiemodel!’ Burgerbegroting In Veenwouden worstelt Dorpsbelangen met haar status als ‘volksvertegenwoordiger’. ‘Er is een bestuur van 8 personen en op een druk bezochte ledenvergadering melden zich dertig dorpelingen’, aldus penningmeester Aije Klaren. Daarom is Dorpsbelangen een pilot Lokale Democratie gestart. In diverse workshops, waarvoor iedereen zich kan aanmelden, wordt uitgezocht wat bewoners belangrijk vinden en wat een goed en democratisch besluit is. De burgerbegroting wordt daarbij als ideaal instrument gezien. Aan de laars lappen In de discussie na afloop van de drie presentaties wordt het begrip vertegenwoordiging aan de kaak gesteld. Voelt iedereen zich vertegenwoordigd in de themagroepen van Den Andel? Dat blijkt niet het geval. Bij het instellen van een breed gedragen 30 km zone bijvoorbeeld, blijken er altijd individuen te zijn die de maatregel aan de laars lappen. En niet iedereen vindt dat binnen de Lokale Democratie sprake is van een algemene vertegenwoordiging, want de ene burger is nou eenmaal mondiger dan de ander. Businessplan Een ander punt van discussie is de rol van de gemeente: die wordt veelal neergezet als obstakel en lastig in het overleg met de burger. ‘Maar benader de gemeente nu eens met een businessplan’, suggereert één van de aanwezigen. ‘Voorzie je plannen van een gezond exploitatiemodel. Je zult zien dat er dan veel meer kan!’ ‘Maar ja, wat te doen met een speeltuin?’, is de reactie van een ander, ‘die is toch echt niet rendabel te maken. Daar kun je geen verdienmodel voor verzinnen.’ De gemeente zou dan wel weer te hulp kunnen schieten door bijvoorbeeld een aantal bijstandsgerechtigden een beheerfunctie te geven. Kortom het blijft zoeken.
Aan het werk in Delfzijl In de workshop Sociale Vitaliteit Organiseren vertelde Marja Janssen van CMO STAMM over het nut van een burgerpanel, en de gebiedsregisseurs en bewoners over de contacten in Delfzijl tussen bewoners en de gemeente. Door Mathijs Stuive
Door het inzetten van de tool burgerpanel kun je als gemeente meer inzicht krijgen van hetgeen burgers verwachten van de gemeente. Het burgerpanel toont aan dat er een enorm gat zit tussen de mening van burgers en gemeenten. Zo is het antwoord van burgers op de stelling ‘Werkt de gemeente goed samen met burgers om hun ideeën te realiseren?’ slechts voor 18% positief terwijl de ambtenaren deze stelling met 71% positief beantwoorden. De stelling ‘ik merk dat gemeente burgers stimuleren om initiatieven te nemen’ werd helaas op dezelfde wijze beantwoord. Van inzicht naar impact Ook is een burgerpanel in te zetten om inzicht te krijgen in de wensen van inwoners van een gemeente. Wat vinden zij belangrijk, bij-
voorbeeld op het gebied van communicatie? Wat moet er op een gemeentelijke website komen? Stellen burgers prijs op een persoonlijke benadering? En welke ondersteuning zoeken burgers bij een gemeente? Door op deze manier inzichten te verzamelen kan beleid meer impact krijgen. Het andere deel van de workshop ging over de ervaringen van Klaas Bult en Edwin Broekman als gebiedsregisseurs voor de gemeente Delfzijl. Ook hadden zij enkele bewoners meegenomen uit dorpen waar zij regelmatig contact mee hebben. In het collegeprogramma voor 2014 - 2018 is opgenomen dat de gemeente een open en transparante houding heeft en bewoners meer verantwoordelijkheid en vertrouwen krijgen. Dicht bij de burger De gebiedsregisseurs fungeren als vast contactpersoon tussen wijken en dorpen en de gemeente. Zij denken mee over plannen, ondersteunen bij het uitvoeren en zorgen voor financiering en verdeling van gelden. Dit doen zij door vooral op locatie te werken en
ervaringen en informatie terug te koppelen naar hun collega’s op het gemeentehuis. In de gemeentelijke organisatie krijgen ze steeds meer positie. Klaas Bult: ‘Als de gemeente bijvoorbeeld zaken rond groen en openbare ruimte niet goed oppakt, krijgen wij dat direct weer in de dorpen te horen. Dat is belangrijk zodat wij met het dorp meteen ook over andere zaken rond leefbaarheid kunnen praten.’ De regisseurs delen veel informatie via social media en zijn herkenbaar aanwezig bij allerlei activiteiten en evenementen. Dit alles om burgers meer te activeren en ruimte te geven.
Aan dit beeld- en journalistiekverslag werkten mee: Tekstschrijvers:
Eduard van den Hoff Nynke Koornstra Mathijs Stuive Lucinde Terluin
Fotograaf:
Harma Kaput
Opmaak: Harmare
Redactie:
Elly van der Klauw Sophie Tillema
Meer informatie bij:
Kennisnetwerk Krimp Noord-Nederland Link naar de presentaties