Noten en Bibliografie Verraad in Berlijn

verraad in berlijn

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 1

07-01-20 14:25

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 2

07-01-20 14:25

NOTEN EN BIBLIOGRAFIE

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 3

07-01-20 14:25

Voor dit boek is papier gebruikt dat onafhankelijk is gecertificeerd door FSC® ten behoeve van verantwoord bosbeheer.

Kijk voor meer informatie op www.harpercollins.co.uk/green HarperCollins is een imprint van Uitgeverij HarperCollins Holland, Amsterdam.

Copyright © 2019 Steve Vogel Oorspronkelijke titel: Betrayal in Berlin Copyright Nederlandse vertaling: © 2020 Petra van der Eerden Zetwerk: Mat-Zet B.V., Soest isbn 978 94 027 0437 2 isbn 978 94 027 5896 2 (e-book) nur 320 Originele uitgave verschenen bij HarperCollins Publishers LLC, New York, U.S.A. Deze uitgave is uitgegeven in samenwerking met HarperCollins Publishers LLC. HarperCollins Holland is een divisie van Harlequin Enterprises ULC. ® en ™ zijn handelsmerken die eigendom zijn van en gebruikt worden door de eigenaar van het handelsmerk en/of de licentienemer. Handelsmerken met ® zijn geregistreerd bij het United States Patent & Trademark Office en/of in andere landen. www.harpercollins.nl Niets uit deze uitgave mag openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 4

07-01-20 14:25

Opmerking over de bronnen

Verwijzingen naar een of meerdere paragrafen zijn vaak in een enkele noot gegroepeerd.

De volgorde van de vermeldingen in elke noot correspondeert in het algemeen met de informatie of citaten waarnaar verwezen wordt. De volgende afkortingen worden in de eindnoten gebruikt: amb ap bgb blh bsp

– AlliiertenMuseum, Berlijn – Associated Press – Battleground Berlin: cia vs. kgb in the Cold War – Blake Life History, IWM –B ayard Stockton Papers, University of California, Santa Barbara, California cia-hrp – cia Historical Review Program csh – Clandestine Services History: The Berlin Tunnel Operation, 1952-1956 cwihp – Cold War International History Project, Woodrow Wilson ­International Center for Scholars dde – Dwight D. Eisenhower Presidential Library and Museum, ­Abilene, Kansas gab –G illian Allan Blake interview, Churchill Archives Centre, Churchill College, Cambridge gbd – Gillian Blake draft, IWM hi – Hoover Institution Library and Archives, Stanford University int – interview iwm – Imperial War Museum, Londen jfk – J ohn F. Kennedy Presidential Library and Museum, Boston, Massa­ chusetts lhc – Liddell Hart Centre, King’s College London, The Cold War, Television Documentary Archive nauk – National Archives of the United Kingdom nd – Neues Deutschland noc – George Blake, No Other Choice nyt – New York Times ofl – On the Front Lines of the Cold War: Documents on the Intelligence War in Berlin rwp – Robert Williamson Papers Stasi –F ederal Commissioner for the Records of the State Security Service of the Former German Democratic Republic, Berlin sv int – interview auteur wp – Washington Post

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 5

07-01-20 14:25

Noten

Prelude 17 Om twaalf uur: George Blake, ‘Life History’, geschreven door Blake voor zijn advocaten na zijn arrestatie in april 1961, in Blake Papers, Department of Documents, IWM (hierna: Blake Life History, afkorting blh), 7; Blake, noc, 127.

17 Herbert Lord, een: Hermiston, The Greatest Traitor, 97.

17 Buiten medeweten van: blh, 2-5.

18 Hier zaten ze dan: blh, 7.

18 ‘Ze waren uit hun paradijs’: blh, 11.

19 ‘Die haveloze, smerige’: Zellers, In Enemy Hands, 59; Deane, I Was a Captive in Korea, 87, 311.

19 Blake dacht net als: blh, 10; Crosbie, March Till They Die, 112, 123.

19 Op de ochtend van: Blake, noc, 128-29.

20 ‘Ik wil niet doodgaan’: Meadmore int, ‘The Confession’, BBC Inside Story, Tom Bower.

20 In zijn eentje kroop: blh, 10; Blake, noc, 130-35.

20 De majoor was lang: Crosbie, March, 136.

20 Hij deelde mee: blh, 10.

20 ‘Laat ze dan maar lopen’: Zellers, Enemy, 85, 89; Crosbie, March, 137.

21 Thornton werd geblinddoekt: Deane, Captive, 113; Zellers, Enemy, 99; Crosbie, March, 140-41.

21 Toen de zon opkwam: sv int, Sheffield; Crosbie, March, 145.

22 De mars ging langs: blh, 10.

22 Hij gaf zijn uniformjas: Cookridge, George Blake: Double Agent, 87; blh, 11.

22 De volgende ochtend: Zellers, Enemy, 103-5; blh, 11.

22 Elke dag bracht: Deane, Captive, 115; Crosbie, March, 151, 158; Zellers, Enemy, 113-16.

23 De Tijger zwierf: sv int, Sheffield.

23 Maar Blake zag: Blake, noc, 133; blh, 11.

23 Na negen ondraaglijke: Crosbie, March, 163, 168; Zellers, Enemy, 118, Hermiston, Greatest, 115.

23 Vyvyan Holt en: blh, 11; Cookridge, George Blake: Double Agent, 93-94.

23 Hun verliezen vielen: Deane, Captive, 119, 145-51; blh, 11; Crosbie, March, 165; Zellers, Enemy, 132, 139.

24 Blakes eigen veerkracht: Deane, Captive, 149; Blake, noc, 133-34.

24 Blake was ‘een’: Cookridge, George Blake: Double Agent, 85; Deane, Captive, 109; Crosbie, March, 85; Zellers, Enemy, 73.

6

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 6

07-01-20 14:25

25 25 25 26 26

Dankzij deze stabiliteit: Zellers, Enemy, 143; Blake, noc, 135; blh, 12.

Voor Blake was: Blake int, ‘The Red Files: Secrets of the Russian Archives Revealed’ (hierna: Blake int, Red Files); Blake int, ‘The Confession’.

In het voorjaar: Blake, noc, 137-38; blh, 12.

‘Dat gaf een’: Blake int, ‘The Confession’.

Blake vertelde later: vertaling van Regina v. Blake, May 3, 1961, George Blake, File 12 A (hierna: vertaling Blakes rechtszaak), IWM; Blake, noc, 143.

Hoofdstuk 1: Zwarte Vrijdag 28 Binnen de geheime: David A. Hatch met Robert Louis Benson, The Korean War: The sigint Background (Washington dc: Center for Cryptologic History, National Security Agency, 2000), 4; Aldrich, The Hidden Hand, 409; Johnson, American Cryptology, 166; Helms en Hood, A Look Over My Shoulder, 133. De asa begon met operaties in 1943 als de u.s. Army’s Signal Intelligence Service.

28 De Amerikaanse geheime: Michael Peterson, ‘Beyond bourbon – 1948: The Fourth Year of Allied Collaborative comint Effort Against the Soviet Union’, Cryptologic Quarterly, Spring 1995, 24; Johnson, American Cryptology, 165; Robert Louis Benson en Michael Warner, red., Venona: Soviet Espionage and the American Response 1939-1957 (Washington dc: National Security Agency and Central Intelligence Agency, 1996), xv.

29 Volgens sommige schattingen: Hatch en Benson, The Korean War, 4; csh, 1.

29 De communistische aanval: bgb, 79; Helms en Hood, Look, 133, 127.

30 In 1949 begon: Garthoff, A Journey Through the Cold War, 100.

30 De westerse inlichtingendiensten: cia Analysis of the Warsaw Pact Forces, 11; Maddrell, Spying on Science, 12.

30 ‘We waren gewoonweg’: David Murphy int, lhc.

30 ‘Het kan me niet’: Wyden, Wall, 95.

30 Al vóór Korea: Stafford, Spies Beneath Berlin, 45.

31 ‘We hadden toen’: Sichel, The Secrets of My Life, h.19.

31 Zo’n driehonderdduizend troepen: verslag Joint Services Intelligence Group (Duitsland), 20 april 1953, defe 41/80, nauk; Grathwol en Moorhus, Berlin and the American Military, 62; memo van minister van Defensie Harold Alexander aan de premier, ‘Relative Strength of the Active Forces of n.a.t.o. and the Soviet Bloc’, 6 november 1953, defe 13/352, nauk.

31 In februari 1951: bgb, 91.

31 Mogelijk was niemand: bgb, 208; Bamford, Body of Secrets, 2; ‘Frank Rowlett’, Cryptologic Almanac, 50th Anniversary Series, Center for Cryptologic History, augustus 2002.

32 Hij leidde ook: auteurstoer, National Cryptologic Museum, Fort Meade, md, 2015; David Kahn, ‘The Intelligence Failure of Pearl Harbor’, Foreign Affairs, winter 1991-92, 143; Frank Rowlett, The Story of Magic: Memoirs of an American Cryptologic Pioneer (Laguna Hills, ca: Aegean Park Press, 1998). Voor de codenaam PURPLE werd gekozen wegens de kleur van de folders die codebrekers gebruikten om intercepten in op te slaan.

7

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 7

07-01-20 14:25

32 33 33 33 33 33 33 34 34 34 35 35

Tien jaar later: Stafford, Spies, 53; Helms en Hood, Look, 134; sv int, Hugh Montgomery.

‘Onze Vader’: Stockton, Flawed Patriot, 75.

Begin 1951 beklaagden: bgb, 208, 423; sv int, Montgomery; csh, 1; Lyman Kirk­ patrick map, Box 10, hi.

Twee steden lagen: Helms en Hood, Look, 135; csh, 4.

De cia was behoorlijk: Blake int, Red Files; Helms en Hood, Look, 135; csh, 4-5; sv int, Montgomery.

Berlijn bood mogelijkheden: bgb, 209; Stafford, Spies, 55.

Halverwege 1951 hield: bgb, 209; csh, 2.

Doordringen tot in: sv int, Peter Sichel; Stockton, Flawed, 76.

De Sovjets gebruikten: ofl, 328; bgb, 208.

De informatie vanuit: sv int, Sichel; Helms en Hood, Look, 133-34.

Om meer te: bgb, 209.

Omdat het team: Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 1.

Hoofdstuk 2: Om verraad te plegen, moet je eerst ergens bij horen 36 In het najaar van 1951: Zellers, Enemy, 183; Crosbie, March, 197.

36 De volgende ochtend: Blake, noc, 143145.

36 Blake zei dat: Blake, noc, 144.

37 De Rus was waarschijnlijk: Bagley, Spymaster, h.6; Hermiston, Greatest, 132. Omdat Blake de Rus als ‘flink en fors’ beschreef en Loenko niet kaal was, zei Kondrasjov dat Loenko Blake voor het eerst geïnterviewd heeft.

37 ‘Woord voor woord’: Marcus Warren, ‘Chocolate Was Soviet Spy’s Way to Blake’s Heart’, Telegraph, 18 april 1992.

37 Om de regelmatige: Blake int, Red Files; Blake, noc, 145; Deane, Captive, 183; Cookridge, George Blake: Double Agent, 99-100.

38 ‘In het begin’: Malyavin int, ‘The Confession’.

38 Vasili Dozjdalev: bgb, 214.

38 Hij werd op: Blake, noc, 27-30.

38 Behar, een charmante: Gillian Allan Blake int, WLFF 1/1/1, bestand 3, Churchill Archives Centre (hierna: gab); Blake, noc, 31-34.

39 Albert Behars gezondheid: Blake, noc, 31.

39 Behars dood werd: Blake, noc, 38.

40 De familie woonde: Blake, noc, 39-45.

40 ‘Dat was een schok’: sv int, Sylvie Braibant.

40 Henri Curiel, die: Andrew, Defend the Realm, 488; Hermiston, Greatest, 11.

40 In het najaar: Blake, noc, 47-53.

41 In Hummelo: Hermiston, Greatest, 22; Blake int, Red Files; Blake, noc, 55-58.

42 In de zomer van: blh, 3; Blake, noc, 60-67.

44 Maar zijn reis: Blake, noc, 67-72.

45 De twee mannen: Blake, noc, 72-77.

46 De puber die: Gillian Blake draft, bestand 10, George Blake Papers, iwm (hierna: gbd), 7.

8

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 8

07-01-20 14:25

46 46 46 47 47 48 48 48 49 49

49 50 50 51 51 51 52 53 53 53 54 54 54 55 55 55 56

Rond die tijd: Hermiston, Greatest, 47.

In de dagen: Blake, noc, 79.

Blakes commandant: ‘Background on the Blake Case’, g.d., prem 13/952, nauk; West, Seven Spies, 125.

Een week later: Blake, noc, 85-86.

Soms begeleidde hij: Blake, noc, 95-96.

Te midden van: Gillian Blake tegen Albert Cox, 1 mei 1961, bestand 9a, gbp; Hermiston, Greatest, 60.

Met de demobilisatie: Blake int, Red Files; Cookridge, George Blake: Double Agent, 49.

‘Hij glimlachte veel’: Wheeler int, ‘The Confession’.

Hoewel collega’s hem: Blake, noc, 99-104; Cookridge, George Blake: Double Agent, 55.

Kort voor het: Bower, The Perfect English Spy, 260; Hermiston, Greatest, 70; Nigel West, The Friends: Britain’s Post-War Secret Intelligence Operations (Londen: Weidenfeld & Nicholson, 1990), 135; Cookridge, George Blake: Double Agent, 71.

Fietsend door de: gab, tape II; ‘The Confession’; blh, 4.

Later zei Blake: Blake int, ‘The Confession’; Blake, noc, 106-109; Hermiston, ­Greatest, 77.

In de zomer van: Blake, noc, 110.

Eind oktober 1948: Blake, noc, 111; Blake int, Red Files; ‘The Confession’.

In het voorjaar: Bower, Perfect, 261.

Blake was niet gelukkig: Blake, noc, 116-18; blh, 8.

Hoewel hij van: Blake, noc, 121-24.

Om zijn verraad: Blake int, Red Files; blh, 14; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 25.

Toch vertellen die: Wise en Ross, The Espionage Establishment, 103; gab, tape II. Trouw zweren aan: Hermiston, Greatest, 127; Cecil, ‘How I Became a Lunchtime Spy for Moscow’.

Hij koesterde ook: Blake, noc, 187; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I; ­Gillian Blake tegen Albert Cox, 1 mei 1961, bestand 9a, gbp; Helms en Hood, Look, 139.

‘Om verraad te’: Dominic Kennedy, ‘The Spy Who Came in for Rough Justice’, Times (Londen), 1 februari 2016.

Nadien zouden sommigen: Meadmore int, ‘The Confession’.

Blakes conclusie dat: blh, 13-14; Blake, noc, 142; Blake int, ‘The Confession’.

Wekenlang bevroegen de: Blake, noc, 145-46; ‘Reporting of Names of Agents to Russia’, appendix van blh.

Uiteindelijk was Dozjdalev: bgb, 214; Malyavin int, ‘The Confession’.

Blake was intens: Blake, noc, 146.

Hoofdstuk 3: Uitgerekend Bill Harvey 57 Op het oog: Helms en Hood, Look, 152; Stockton, Flawed, 25.

57 Met zijn 1 meter: Stockton uittreksel van Harvey fbi-personeelsbestanden, bsp; Martin, Wilderness of Mirrors, 38; Norman Mailer, Harlot’s Ghost (New York: Random House, 1991), 223.

9

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 9

07-01-20 14:25

57 57

58 58 58 59 59 59 60 60 60 61 61 61

63 64 64 65 65 65 66 66

66

Sommigen vermoedden dat: bgb, 152-53; Stockton, Flawed, 100.

Verhalen over zijn: Martin, ‘The cia’s Loaded Gun’, WP, 10 oktober 1976; Sichel, Secrets, h.20; Bayard Stockton, ‘The Bill Harvey I Knew’, evaluatiebestanden, box 1, bsp.

Harvey zat in Georgetown: Stockton, Flawed, 26.

Naast alles wat: Powers, The Man Who Kept the Secrets, 137; bgb, 152.

Hoe dan ook: Wright, Spycatcher, 147; Tom Polgars e-mail naar Stockton, 10 juli 2001, Corr p-r, Box 1, bsp; Martin, Wilderness, 38.

Sommige cia-officieren: Joe Wildmuths brief naar David Murphy, 25 juli 1993, bsp; bgb, 153.

William King Harvey: Stockton, Flawed, 4-9; Stockton, ‘The Bill Harvey I Knew’, bsp; Martin, Wilderness, 25.

Kort na de Duitse: Stockton, Flawed, 9; Harvey fbi-personeelsbestanden, bsp.

Maar Harvey had: Stockton, Flawed, 14.

Ondanks zijn misstap: Stockton, Flawed, 15-17; Martin, Wilderness, 25; Lamphere en Shachtman, The fbi-kgb War, 36; Harvey fbi-personeelsbestanden, bsp.

Maar zijn fbi-carrière: Harvey fbi-personeelsbestanden, bsp; Stockton, Flawed, 17.

De cia wilde: Stockton, Flawed, 19, 26-28; Polgars e-mail naar Stockton, 10 juli 2001; sv int, Perky Pepper; sv int, David Murphy.

Hoover was ziedend: Helms en Hood, Look, 152; fbi-memo, ‘William K. Harvey Liaison Relations’, 2 augustus 1950, bsp.

In januari 1951: Kim Philby, My Silent War (New York: Grove Press, 1968), 193, 235; Helms en Hood, Look, 158; Lamphere en Shachtman, fbi-kgb, 240-41; Stockton, Flawed, 30; Martin, Wilderness, 46-48; Jefferson Morley, Our Man in Mexico: Winston Scott and the Hidden History of the cia (Lawrence: University Press of Kansas, 2008), h.4.

Op 25 mei 1951: Macintyre, A Spy Among Friends, h.10-11; Martin, Wilderness, 8, 54; Helms en Hood, Look, 159; Philby, My Silent War, 193, 235.

Nu was uitgerekend: bgb, 152, 210; Stockton, Flawed, 76.

Nu hij de Duitse: Sichel, Secrets, h.20; David Murphy int, Sichel, Corr s-w, box 1, bsp; sv int, Sichel.

Terwijl Harvey in: bgb, 209; Stockton, Flawed, 78.

Eén ding waardeerde: Osbornes brief naar Stockton, 9 juni 2001, Corr m-o, box 1, bsp.

Conway had van: Rowlett int door Murphy, 21 oktober 1993, Berlijnse tunnel-­ bestand, box 1, bsp; Sichel, Secrets, h.21.

O’Brien, algemeen bekend: Stafford, Spies, 55.

O’Brien werd begin: Stockton, Flawed, 78-80; bgb, 209-10; Stafford, Spies, 54-55; Michael Burke int, hi; Hugh Montgomery, ‘Challenges of the Berlin Tunnel’, ‘Ist ja fantastisch!’, 46.

Conway sprak heel: Osbornes e-mail naar Stockton, 16 augustus 2001, Osbornes brief naar Stockton, 15 maart 2001, en Osbornes e-mail naar Stockton, 24 mei 2001, Corr m-o, box 1, bsp.

10

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 10

07-01-20 14:25

67 68 68 68 69

In july 1952: csh, 1; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 98; bgb, 450.

Tegen het einde: Charles Bray int, Veterans Oral History Project, Center for the Study of War and Society, University of Tennessee, 22 oktober 2004.

De signals intelligence: ‘A Brave, New World’, Studies in Intelligence, 11 januari 2012.

De cia besloot: Frank Rowlett mondelinge geschiedenis, nsa-oh-1976-(1-10), 37274, nsa; Bamford, Body of Secrets, 477; sv int, Montgomery; ‘Brave, New ­World’, 2.

De drie topspelers: sv int, Montgomery; Stockton, Flawed, 104.

Hoofdstuk 4: Ground Zero 70 De oudgedienden van: bgb, 152-53; Stockton, Flawed, 37-38.

70 De basis die: bgb, 8, 153, 456; sv int, Paul Mott; Sichel, Secrets, h 17; Walter Gorlitz, red., The Memoirs of Field Marshal Wilhelm Keitel (1961; New York: Cooper ­Square Press, 2000), 196; auteursbezoek, Dahlem, augustus 2015.

71 Harvey erfde zo’n: ofl, vii; Chavchavadze, Crowns and Trenchcoats, 198; Hood, Mole, 195.

71 Alle vier de: bgb, 150; Osbornes e-mail naar Stockton, 24 mei 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Chavchavadze, Crowns, 185, 189; ‘Spies of East, West Never Rest in Berlin’, upi, 20 juni 1959; Wyden, Wall, 94; Stafford, Spies, 7; sv int, Sichel.

72 Ondanks zijn aura: bgb, 19, 23; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 68; Wise, Molehunt, 135.

72 De bob stichtte: bgb, 113; Martin, Wilderness, 66.

72 De kgb had: Bagley, Spymaster, h.7; ‘Current Intelligence Summary’, 7 mei 1959, in ofl, 255-58; auteursbezoek, Karlshorst, augustus 2015.

73 Hoewel Berlijn voor: ofl, vii; Sergej Kondrasjov commentaar, ‘Battleground ­Berlin: cia vs. kgb’, c-span.

73 Harvey arriveerde in: bgb, 142-49; Grathwol en Moorhus, Berlin and the American Military, 66.

73 De isolatie van Berlijn: Osbornes e-mail naar Stockton, 25 april 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Joint Services Intelligence Group (Duitsland) verslag, 20 april 1953, defe 41/80, nauk; Stafford, Spies, 56.

74 In het Westen: Hill, red., Berlijn pamflet 1953, in Berlin in Early Cold-War Army Booklets, 135-43, 154; Stockton naar Norman Mailer, 31 januari 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Ian Fleming, Thrilling Cities (1963; Las Vegas: Thomas & Mercer, 2013), 156.

74 In Oost-Berlijn: Cookridge, George Blake: Double Agent, 125; Bray naar Lions Club, 6 maart 1997, Corr a-c, box 1, bsp.

74 Hoewel Harvey het: Rick Atkinson, The Day of Battle: The War in Sicily and Italy, 1943-1944 (New York: Henry Holt, 2007), 83.

74 cia-directeur Walter: Thomas, The Very Best Men, 65, 127; Weiner, Legacy of Ashes, 64.

75 Sinds zijn aantreden: sv int, Sichel; sv int, Montgomery; Polgars e-mail naar Stockton, 10 juli 2001, Corr p-r, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 77.

75 Truscott was in: C.G. Harvey, int door David Murphy, 15-16 november 1993, ­Harvey, Bill en familie bestand, box 2 (hierna: C.G. Harvey int door Murphy), bsp; Polgar naar Stockton e-mail, 30 juli 2001, Corr p-r, box 1, bsp.

11

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 11

07-01-20 14:25

75 76

76 77 77 77

78 78 79 79 80

80 81 81 81

81

De generaal was: Rick Atkinson, An Army at Dawn: The War in North Africa, 19421943 (New York: Henry Holt, 2002), 141.

De nuchtere Follick: Dick Cady, ‘Indianapolis Widow Shares Memories of cia, but Not Secrets’, Indianapolis Star, 7 maart 1999; C.G. Harvey int door Murphy, bsp; Polgars e-mail naar Stockton, bsp.

Harvey verspilde geen: Stockton, Flawed, 100-3; bgb, 211.

Maar de grootste: sv int, Montgomery.

In januaro 1953: csh, 3; bgb, 212.

De bijnamen die: Osbornes brief naar Stockton, 9 juni 2001, Corr m-o, box 1, bsp; sv int, Dick Montague; Osbornes e-mail naar Stockton, 24 mei 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 44, 78; bgb, 151; Osbornes brief naar Stockton, 12 maart 2001, Corr m-o, box 1, bsp.

Terwijl hij het: Stockton, Flawed, 42.

Harvey liet zich: Osbornes e-mail naar Stockton, 24 mei 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Wise, Molehunt, 49; Garblers brief naar Stockton, 2001, Corr d-g, box 1, bsp.

Net als in Washington: bgb, 309; Haddens brief naar Stockton, Mei 2001, Corr h-l, box 1, bsp.

De afschrikwekkendste uitdaging: Stockton, Flawed, 54.

Sterker nog, Peter: Blake, noc, 20; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 28; sv int, Montgomery; Brays e-mail naar Stockton, 13 juni 2001, Corr a-c, box 1, bsp.

Peter Montagnon: Ranelagh, The Agency, 289; sv int, Peter Montagnon.

‘We hadden alles’: Stafford, Spies, 83.

In Washington vonden: Helms en Hood, Look, 135; Stafford, Spies, 83.

De cia noemde: csh, 1; sv int, Montgomery. De codenaam pbjointly werd in februari 2007 gedeclassificeerd, gereclassificeerd in juli 2017 en opnieuw gedeclassificeerd in 2012. Zie: Steven Aftergood, ‘cia Bungles Declassification of Official Histories’, Federation of American Scientists, 6 december 2007, https://fas.org/ blogs/secrecy/2007/12/cia_bungles_declassification_o/.

De sis noemde: Blake, noc, 21; bgb, 218, 449. Stafford suggereert dat de keuze mogelijk op Stopwatch is gevallen, omdat de tunnel ontworpen was om een waarschuwing voor ‘een aftelling tot Armageddon’ te geven. Stafford, Spies, 87.

Hoofdstuk 5: Een held keert terug 82 De schoolkinderen: Crosbie, March, 216; Blake, noc, 148; Deane, Captive, 224.

82 Stalins dood slechtte: Hermiston, Greatest, 136-37.

82 Toen ze na: Deane, Captive, 238.

83 Als Blake het: Blake, noc, 151; Yuri Modin, My Five Cambridge Friends: Burgess, Maclean, Philby, Blunt, and Cairncross (New York: Farrar, Straus & Giroux, 1994), 201; Cookridge, George Blake: Double Agent, 111; Wise, Molehunt, 271.

84 Charles Wheeler: Hermiston, Greatest, 141.

84 Stalins dood op: Coleman, ‘Eisenhower and the Berlin Problem’, 3; ‘Russia’s Pledge on Nine Britons’, Telegraph, 21 maart 1953.

84 Churchill wilde de: Gilbert, Churchill, 904, 908.

12

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 12

07-01-20 14:25

84 85 85 85 85

86 87 88

88 88 89

89

89 89

90 91

91 92

Na een diner: Eisenhowers dagboek, 6 januari 1953, dde Diary, dde Personal 5354, box 9, dde Papers as President, dde; Gilbert, Churchill, 900.

Churchill had zo: Gilbert, Churchill, 908-9.

Eisenhower hoopte echter: Eisenhower, Mandate for Change, 143-44; Beschloss, Mayday, 6; Gilbert, Churchill, 910.

Een onderwerp waar: Weiner, Legacy of Ashes, 73-75; Stafford, Spies, 59-60.

Gejuich en gezang: ‘Spies’, episode 21 van Cold War, cnn-documentaire; ‘Families Greet Freed Britons’, Telegraph, 23 april 1953; Cookridge, George Blake: Double Agent, 114; ‘Spy for Russia Gets 42 Years’, Telegraph, 4 mei 1961.

Een week na: Blake, noc, 5, 154-57; Bower, Perfect, 259-61; Easton int, ‘The Confession’; Cookridge, George Blake: Double Agent, 113.

Tijdens zijn werk: Osbornes e-mail naar Stockton, 7 augustus 2001, Corr m-o, box 1, bsp.

Die week was: Hill, red., ‘The June 17 Uprising’, in Berlijn 1954 pamflet, Berlin in Early Cold-War Army Booklets, 203; Grathwol en Moorhus, Berlin and the American Military, 70; ofl, 233; ‘Comment on East Berlin Uprising’, cia Office of Current Intelligence, 17 juni 1953, ofl, 245.

De Oost-Duitse opstand: Harrison, Driving the Soviets Up the Wall, 23; Sergej Kondrasjov int, lhc, 29.

Ondanks de voortekenen: Tom Polgar, int door David Murphy, Corr p-r, box 1, bsp.

Maar de geheime: ‘Probable Effect of Recent Developments in Eastern Germany on Soviet Policy with Respect to Germany’, cia, 24 juli 1953, ofl, 242; Andrew en Gordievsky, kgb, 349; bgb, 154, 160, 477; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 67.

De Amerikaanse radiozender: Christian Ostermann, ‘The United States, the East German Uprising of 1953, and the Limits of Rollback’, dec. 1994, cwihp, 14; ‘The Berlin Strikes’, memo naar Foreign Office, 26 juli 1953, fo 371/10385, nauk; ofl, 233.

President Eisenhower was: Eisenhower, Waging Peace, 336.

Op de avond: Stockton, Flawed, 45; Osbornes e-mail naar Stockton, 24 mei 2001, Corr m-o, box 1, bsp; King Harris, ‘Bayard Stockton 1930-2006’, 10 augustus 2006, Santa Barbara Independent; Osbornes e-mail naar Stockton, 6 augustus 2001, Corr m-o, box 1, bsp.

Een claxonachtige zoemer: Stockton, Flawed, 1-4; Stocktons brief naar C.G. Harvey, 15 maart 1983, Harvey C.G. bestand, box 1, bsp.

Om half 5: ‘Comment on East Berlin Uprising’, cia Office of Current Intelligence, 17 juni 1953, ofl, 245; Matthias Uhl, ‘East Germany in the Sights of the West German Federal Intelligence Service’, in Paul Maddrell, red., The Image of the Enemy: Intelligence Analysis of Adversaries Since 1945 (Washington dc: Georgetown University Press, 2015), 133.

In de bob: Osbornes e-mail naar Stockton, 25 april 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 3.

Tegen de middag: ofl, 233; Grathwol en Moorhus, Berlin and the American Military, 70; ‘Comment on the East Berlin Uprising’, ofl, 246; Eleanor Lansing Dulles 13

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 13

07-01-20 14:25

92 92 93 93

93

92 92 94 95

95 96 96 96

Oral History, oh 70, dde; ‘Disturbances in East Germany, June 1953’, Joint Intelligence Committee, cab 158/16, nauk.

Ulbricht en andere: Harrison, Driving, 35-36; ‘After Stalin’, episode 7 van Cold War, cnn-documentaire. bob-agent David: Chavchavadze, Crowns, 201.

Sommige demonstranten gooiden: ‘After Stalin’, episode 7 van Cold War, cnn-documentaire; ‘Comment on the East Berlin Uprising’, ofl, 246; sv int, Montgomery.

De Oost-Duitse Volkspolizei: Hill, red., ‘The June 17 Uprising’, in Berlijns pamflet 1954, Berlin in Early Cold-War Army Booklets, 205; ‘The Berlin Strikes’, memo naar Foreign Office, 26 juli 1953, fo 371/10385, nauk.

Rond middernacht stormde: David Chavchavadzes brief naar Stockton, 7 januari 2001, Corr a-c, box 1, bsp; Chavchavadze, Crowns, 202; Osbornes e-mail naar Stockton, 25 april 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 46-47.

After the meeting: Stockton, Flawed, 46-47.

At a National Security: Harrison, Driving, 38; Coleman, ‘Eisenhower and the Berlin Problem’, 13.

In Moskou was: Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 540, 324, 336; Andrew en Gordievsky, kgb, 350.

Hoewel het Kremlin: ‘National Security Council Progress Report’, 10 september 1953, dvd-bonusmateriaal A City Torn Apart, cia Historical Collections Division; Harrison, Driving, 43; Wolf en McElvoy, Man, 69; Coleman, ‘Eisenhower and the Berlin Problem’, 3.

Om de touwtjes: Bagley, Spy Wars, 131; Bagley, Spymaster, h.4; bgb, 46, 286; ofl, 266.

Begin juli rapporteerde: memo naar cia-directeur, 2 juli 1953, nsc Registry Series, box 4, dde Papers as President, dde.

Kort na de opstand: Osbornes e-mail naar Stockton, 7 augustus 2001, Corr m-o, box 1, bsp.

Dat soort lef: Stockton, Flawed, 51-52, 68; sv int, Sichel.

Hoofdstuk 6: De grote prijs was Berlijn 98 Terwijl het stof: bgb, 212; csh, 8.

98 de Oost-Berlijnse wijk Altglienicke: Tijdens het tunnelproject werd de buurt vaak Alt-Glienicke genoemd, maar de een-woord-versie werd al snel gebruikelijker.

98 Het voelde meer: ‘Wonderful Tunnel’, Time, 7 mei 1956; sv int, Eugene Bialas; Ansichten von Altglienicke einst und jetzt (Berlijn: Bürgerverein Altglienicke, 2010), 254; Montgomery, ‘Challenges of the Berlin Tunnel’, ‘Ist ja fantastisch!’, 47-49.

99 Aan de andere kant: csh, 6-7; Sullivan, ‘u.s. Investigates Wiretap Tunnel’.

99 Wat de Amerikanen: Blake, noc, 20; sv int, Montagnon.

99 Door economische rampspoed: Maddrell, ‘British Intelligence Through the Eyes of the Stasi’, 827; ‘Future of the British Intelligence Organisation, Germany’, Joint Intelligence Committee, 13 augustus 1953, cab 15/16, nauk; Dorril, mi6, 526; Al­ drich, The Hidden Hand, 417.

100 Lunn was klein: Blake int, Red Files; Blake, noc, 7; sv int, Volker Foertsch.

14

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 14

07-01-20 14:25

100 100 100 100

101 101 101 102 102 102 103 103

104 105 105 107 107 107 108 108 108 109 109 109 109 110

De kgb zou: Andrew en Mitrokhin, The Sword and the Shield, 339-40.

Lunn was geboren: ‘Peter Lunn’, Telegraph, 6 december 2011; Ruck, ‘Thinker, ­Author, Skier, Spy’; Stafford, Spies, 16.

Toen de oorlog: Blake, noc, 7; Andrew en Mitrokhin, The Sword and the Shield, 339; sv int, Montagnon.

Het jaar daarna: Anthony Cave Brown, ‘C’: The Secret Life of Sir Stewart Graham Menzies (New York: Macmillan, 1986), 687; Bagley, Spymaster, h.9; Hood, Mole, 13; Stafford, Spies, 21.

Lunn hanteerde voor: sv int, Montagnon; Blake, noc, 8; Dorril, mi6, 129; Bower, Perfect, 180.

Het was relatief: Dorril, mi6, 129-31; Brown, “C,” 686; Martin, Wilderness, 72-74.

Er werd veel: Bower, Perfect, 180; Stafford, Spies, 31, 41.

Bill Harvey was: sv int, Montagnon, Montgomery en Murphy.

Lunn liet zich: Stockton, Flawed, 32, 98; Lunns brief naar Stockton, jan. 2001, Corr h-l, box 1, bsp; sv int, Montagnon.

Een van de eerste: Blake, noc, 20-21; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 113; sv int, Montagnon.

Een project in: sv int, Montagnon; csh, 7; Blake, noc, 8; Helms en Hood, Look, 136; Blake, noc, 8-9.

Berlin was bekend: Berlin Senate Department for Urban Development and the Environment, 01.17 Geologic Outline (2013 editie), www.stadtentwicklung.berlin.de/ umwelt/umweltatlas/e_text/ek117.pdf; sv int, Comstock; csh, 13; Martin, Wilderness, 77.

Terwijl de gezamenlijke: Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 3; csh, 13; sv int, Comstock.

Er waren nog: csh, 7-8; ‘Field Project Outline’, 16 september 1953, ofl, 333.

George Blake gebruikte: Blake, noc, 6, 158-60.

In augustus 1953: ‘Field Project Outline’, 16 september 1953, ofl, 333-35; ‘Berlin Operation’, Helms memo aan Rowlett, 16 september 1953, cia-hrp.

Niet iedereen op: Bray aan Lions, 6 maart 1997, Corr a-c, box 1, bsp; Martin, Wilderness, 78.

Allen Dulles stond: Time, 3 augustus 1953; Grose, Gentleman Spy, 340.

Dulles, die in: Grose, Gentleman, 18, 26-27, 82, 89.

Het kwam niet: Grose, Gentleman, 309; Beschloss, Mayday, 128; Thomas, The Very Best Men, 74.

Peter Sichel: sv int, Sichel; Sichel, Secrets, h.21.

Dulles leek Harvey: Martin, Wilderness, 67.

Harvey en Sichel: sv int, Sichel; Sichel, int door David Murphy, Corr s-w, box 1, bsp.

Hij was zo: sv int, Sichel; Grose, Gentleman, 389; Dulles, The Craft of Intelligence, 71.

De cia-directeur: csh, 12; Andrew, For the President’s Eyes Only, 212-15; Martin, Wilderness, 89.

Als president drong: Eisenhower, Waging Peace, 551; Andrew Goodpaster mondelinge geschiedenis, oh-477, dde, 38-39; Dillon Anderson mondelinge geschiedenis, oh-165, Columbia University Oral History Project, kopie bij dde, 110. Tot zijn 15

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 15

07-01-20 14:25

110 110 110 111 111

ergernis bevond Eisenhower zich in een positie waarin hij meende dat hij moest liegen over de U-2, nadat in 1960 een van de spionagevliegtuigen die over de Sovjet-Unie vlogen was neergeschoten.

Op 12 augustus 1953: Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 47; Dorril, mi6, 522.

Bij zijn briefing: Weiner, Legacy of Ashes, 74; Beschloss, Mayday, 72.

Dergelijke overwegingen speelden: David Stafford, ‘The Berlin Spy Tunnel’, ‘Ist ja fantastisch!’, 31; Stafford, Spies, 61; Blake, noc, 21.

Lucian Truscott drong: ‘Field Project Outline’, 16 september 1953, ofl, 335-36; Heefner, Dog face Soldier, 276; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 3.

Truscott benadrukte ook: ‘Special Intelligence’, memo van Truscott naar Dulles, 17 september 1953, ofl, 332; Helms en Hood, Look, 134; csh, i.

Hoofdstuk 7: Agent Diomid 112 Op 1 september 1953: Blake, noc, 6, 13; Dorril, mi6, 522.

112 De locatie van: West, Seven Spies, 135-36; Blake, noc, 5, 12; Hermiston, Greatest, 150.

113 De chef van: Blake, noc, 6; Walter Lord, The Miracle of Dunkirk (New York: V ­ iking, 1982), 112.

113 Nu had Gimson: Hermiston, Greatest, 153; sv int, Montagnon.

113 In een kantoor: Blake, noc, 15; sv int, Montagnon.

113 Blake was ‘nogal: gab, tape II; gbd, v, 1; gab, tape I; ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

114 Hij maakte makkelijk: gab, tape I; Blake, noc, 16; Hermiston, Greatest, 155.

114 Als tussenpersoon tussen: Blake, noc, 12, 16, 162; sv int, Montagnon; ‘Foreign Office Officials’ Disappearance’, Times (Londen), 24 september 1955.

114 Terwijl Blake zijn: bgb, 364; Bagley, Spymaster, h.5.

115 Kondrasjov bleek een: Bagley, Spymaster, h.1-2; Kondrasjov int, lhc, 1, 10; Kondrasjovs commentaar, ‘Battleground Berlin: cia vs. kgb’, c-span.

117 Maar waar Kondrasjov: Kondrasjovs commentaar, ‘Battleground’; Bagley, Spymaster, h.4.

116 Aan het begin: Bagley, Spymaster, h.6; Stafford, Spies, 74; bgb, 215.

116 Kondrasjov kreeg een: bgb, 215; Andrew en Gordievsky, kgb, 363: Kondrasjov int, lhc, 11.

117 Eind oktober verliet: Blake, noc, 17-18; Kondrasjov int, lhc, 11.

117 Bij hun tweede: Bagley, Spymaster, h.6; Blake, noc, 19-20, 162.

118 Bij omvangrijkere rapporten: Blake, noc, 20; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 20.

118 Hij sprak nu: Bagley, Spymaster, h.6; Blake int, Red Files; Kondrasjov int, lhc, 1116; Murphy int, lhc, 32.

119 Op 2 december 1953: Gilbert, Churchill, 915, 920.

119 Bij Eisenhowers aankomst: Eisenhowers dagboek, 5 december 1953, dde Diary, dde Personal, 53-54, box 9, dde Papers as President, dde; Gilbert, Churchill, 921.

120 Vijf dagen later: ‘sis/cia Meetings on Stopwatch/Gold held in London of 15th, 16th, 17th & 18th Dec. 1953’, appendix 9, Operation Gold, bgb (hierna: ‘sis/cia Meetings on Stopwatch/Gold’, bgb), 449; bgb, 217; Hermiston, Greatest, 162.

16

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 16

07-01-20 14:25

120 120 121 121 122

Er was nog: Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 100; Blake, noc, 22; Blake int, Red Files; sv int, Montagnon.

In hoofdlijnen was: csh, 10, 15; sv int, Montagnon; Blake, noc, 22; ‘sis/cia Mee­ tings on Stopwatch/Gold’, bgb, 450-53.

Op basis van: ‘sis/cia Meetings on Stopwatch/Gold’, bgb, 450-53.

Hele hordes transcribenten: ‘sis/cia Meetings on Stopwatch/Gold’, bgb, 452; Martin, Wilderness, 101.

Op 18 december: ‘sis/cia Meetings on Stopwatch/Gold’, bgb, 449; bgb, 217; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I.

Hoofdstuk 8: Explosief materiaal 123 Sergej Kondrasjov: Bagley, Spymaster, h.6; Hermiston, Greatest, 164; Mark Franchetti, ‘Revealed: Blake’s Bus Ride of Betrayal’, Sunday Times, 14 november 1999.

123 Een paar straten: ‘Operation “Gold” und andere’, nd, 18 februari 970; ‘“Secret Agent” Jibe Refuted by Whitehall’, Telegraph, 17 februari 1970.

123 Blake vertelde Kondrasjov: ‘“Operation Gold”: Der Spionagetunnel von Berlin’; Heun en Schier, ‘Tunnel-Spione’, Berliner Morgenpost, 6-11 maart 1994; Blake int, Red Files; Thornton en Thomas, ‘Revealed: The Map of Blake’s Betrayal’.

124 Blake was een van: sv int, Blake; Blake, noc, 25; Bagley, Spymaster, h.6.

124 Toen hij Blakes: Franchetti, ‘Revealed: Blake’s Bus Ride of Betrayal’; bgb, 216.

124 Twee dagen later: bgb, 219.

124 Tegelijkertijd kwamen de: Stafford, Spies, 88; Dulles brief aan Eisenhower, 20 januari 1954, Dulles January 54 file, box 2, Dulles-Herter Series, dde Papers as President, dde.

125 Bij zijn aankomst: Michael Burke int, hi; Stafford, Spies, 50; Heefner, Dog face Soldier, 277-78.

125 Over het algemeen: Polgars brief naar Stockton, 9 mei 2001, Corr p-r, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 64.

125 Hoe dan ook: Stockton, Flawed, 99, 103; Martin, Wilderness, 62-63.

126 Harveys aanzoek aan: C.G. Harvey int door Murphy, bsp.

126 Intussen voerden Molotov: Eisenhower, Mandate for Change, 344; Catterall, Macmillan Diaries, vol. 1, 6 februari 1954.

126 Op 12 februari: bgb, 216; Stafford, Spies, 96; Murphy int, lhc, 32; Kondrasjov int, lhc, 13.

126 In het pantheon: Dulles, The Craft of Intelligence, 86; Andrew en Gordievsky, kgb, 353; Hood, Mole, 269; ofl, 273; Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 338.

127 Het rapport van Kondrasjov: Bagley, Spymaster, h.6.

127 Maar er was: Murphy int, lhc, 32-33; Kondrasjov int, lhc, 13-14; Kondrasjovs commentaar, ‘Battleground Berlin: cia vs. kgb’, c-span.

128 In Londen lichtte: Blake int, ‘The Confession’; Blake, noc, 25.

Hoofdstuk 9: Een speciale opdracht 130 Het telefoontje kwam: sv int, Comstock; Larry Backus, ‘Keith Comstock’, Crossville (TN) Chronicle, 7 maart 2008.

17

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 17

07-01-20 14:25

131 131 131 131 131 131 132 133

133 133 134 134 135 135 135 136 136 137 138 138

138 139 139 140

Allen Dulles’ verzoek: csh, 11-12; bgb, 424.

Les Gross was: ‘Col. Leslie M. Gross’, Orlando Sentinel, 9 september 1988; Browne, Experiences with the cia 1950’s Berlin Spy Tunnel, 44; sv int, Eddie Kindell; csh, 12.

Toen hij eenmaal: Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 3; sv int, Robert Williamson.

Comstock was afgestudeerd: sv int, Comstock.

De derde man: sv int, Walter Schaaf; sv int, Williamson; ‘Special Orders Number 80’, Department of the Army, 27 april 1953, rwp.

Zoals hem was: sv int, Williamson; ‘Berlin Tunnel Project’, Williamsons aantekeningen, 22 januari 2011, rwp; sv int, Floyd Hope; sv int, Comstock.

Comstock meldde zich: sv int, Comstock.

De West-Berlijnse boer: Kellerhoff en Von Kostka, Haupstadt der Spione, 66; Bernd von Kostka, ‘The Tunnel and Its Aftermath in the American Sector’, ‘Ist ja fantastisch!’, 78; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 4.

Het contract voor: sv int, Schaaf.

Volgens het ontwerp: auteursbezoek, AlliiertenMuseum, Berlijn; Martin, Wilderness, 78; ‘Wonderful Tunnel’, Time.

Hij was ook: Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 4; csh, 8; Murphy int, lhc, 22.

Sergej Kondrasjov maakte: Kondrasjov int, lhc, 12; Bagley, Spymaster, h.6.

De kgb in Moskou: bgb, 217-18.

Dat stelde Blake: Blake int, ‘“Operation Gold”: Der Spionagetunnel von Berlin’.

Op 15 mei 1954: Department of Army orders, 10 mei 1954, rwp; sv int, Comstock.

Het team begon: sv int, Kindell, Comstock, en Hope; csh, 18.

Thuis werden de: Williamson aan mevrouw Marlin D. Keen, 10 juni 1954, rwp.

Achter de hekken: Merrell, ‘The Berlin Spy Tunnel: A Memoir’; Stafford, Spies, 103.

Onder de zeldzame: Merrell, ‘The Berlin Spy Tunnel: A Memoir’, 106; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 4.

Dergelijke stations zag: Bray aan Lions, 6 maart 1997 Corr a-c, box 1, bsp; Sullivan, ‘u.s. Investigates Wiretap Tunnel’; Montgomery int door David Murphy Corr m-o, box 1, bsp; csh, 9.

Begin juli concludeerden: sv int, Comstock; Williamson, ‘Berlin Tunnel Project’, rwp.

Les Gross had: Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 5; sv int, Comstock.

Het team pakte: csh, 17; sv int, Williamson en Comstock.

Het 8598th Engineer: Williamson, ‘Berlin Tunnel Project’, rwp; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 4-5; ‘Movement of Unit’, bevel aan Commanding Officer 9539th Technical Service Unit, 11 augustus 1954, rwp; sv int, Williamson.

Hoofdstuk 10: Het begon erg ingewikkeld te worden 141 Kapitein Keith Comstock: Comstocks brief aan zijn kinderen, omstreeks 2007, met dank aan Keith Comstock; sv int, Comstock.

141 Maar het gevaarlijkste: Bray int, University of Tennessee, deel II, 17-18; sv int, Comstock; Stockton, Flawed, 83; csh, 17.

18

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 18

07-01-20 14:25

142 143 143

143

144

144 144 144

145 145 145 145 146

146

147 147 147

148

148

Toen de goederenwagons: sv int, Comstock.

Terwijl de spullen: csh, 17; (Romey), Not to Be a Spy, 31.

De commandant van de installatie: sv int, Eugene Kovalenko (eerder bekend als Eugene Kregg), John Quirk en Larry Plappler; (Romey), Not to Be a Spy, 33-34; C.G. Harvey int door Murphy, bsp.

De dag dat: Stafford, ‘The Berlin Spy Tunnel’, ‘Ist ja fantastisch!’, 32; sv int, Comstock en Williamson; ‘Progress Report 28 August Through 17 October 1954’, Chief Berlin Operations Base aan Chief of Mission, Frankfurt, 18 oktober 1954, ofl, 338.

Het complex in: Osbornes e-mail aan Stockton, 25 april 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Neill Prew, int door David Murphy, Corr p-r, box 1, bsp; Hill, red. Berlijns 1954 pamflet, in Berlin in Early Cold-War Army Booklets, 173; Grathwol en Moorhus, Berlin and the American Military, 150; auteursbezoek, voormalige Clay Headquarters, aug. 2015.

De Berlijnse basis: sv int, Montgomery; Stockton, Flawed, 56-57; Montgomery int door Murphy, Corr m-o, box 1, bsp.

Harveys gevoel van: Stockton, Flawed, 62; sv int, Montgomery; David Murphy, ‘How I Got to Berlin’, 25 mei 1994, Corr m-o, box 1, bsp.

Harvey runde Berlijn: Chavchavadzes brief aan Stockton, 7 januari 2001, Corr a-c, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 65; Truscotts brief aan Frank Wisner, 20 april 1954, Corr s-w, box 1, bsp.

Maar als het: sv int, Montgomery.

Iedereen buiten zijn: Jack Corris int door David Murphy, 22 januari 1994, Corr a-c, box 1, BCP; Wright, Spycatcher, 161; bgb, 429.

Huize Harvey aan: bgb, 153; C.G. Harveys brief aan Stockton, 10 april 1983, Berlin file, Box 1, bsp.

Harvey was niet: Murphy int, lhc, 18; Chavchavadze, Crowns, 204.

Harvey dronk nog: Garblers brief aan Norman Mailer, dec. 1992, Corr d-g, box 1, bsp; Stockton, Harvey draft, ‘Berlin Operations Base’, box 1, bsp; sv int, Montgomery en Pepper; C.G. Harvey int door Murphy, bsp.

Sinds haar aankomst: C.G. Harvey int door Murphy, bsp; Corris int door Murphy, Corr a-c, box 1, bsp; Montgomery’s brief aan Stockton, 17 april 2002, Corr m-o, bsp; Polgars brief aan Stockton, 9 mei 2001; Stockton, Flawed, 104; sv int, Montgomery.

C.G. was soms: sv int, Montgomery, Pepper, en Audrey Lamb; Stockton, Flawed, 101.

Wat zijn medewerkers: Corris int door Murphy, Corr a-c, box 1, bsp.

Harvey werkte gewoonlijk: sv int, Montgomery; Montgomery’s brief aan Stockton, 4 augustus 2011, Corr m-o, box 1, bsp; Bray e-mail aan Stockton, 14 mei 2001, Corr a-c, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 85; sv int, Murphy; Shackley en Finney, Spymaster, 56.

Maar Harvey vond: sv int, Montgomery; programma van ‘Ambassador Hugh Montgomery William J. Donovan Award’, 7 november 2015, Washington dc, oss Society; ‘Annemarie J. Montgomery’, WP, 8 februari 2015.

In april 1945: sv int, Montgomery; Montgomery remarks, oss Society diner, 7 november 2015; sv int, Montague.

19

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 19

07-01-20 14:25

149 149 150

151 151 151 152 152 152

Harvey nam Montgomery: sv int, Montgomery; C.G. Harvey int door Murphy, bsp; bgb, 213.

Het tunnelteam kreeg: sv int, Montgomery.

Montgomery vond zijn: sv int, Montgomery; Hill, red., Berlijns 1954 pamflet, in Berlin in Early Cold-War Army Booklets, 199-200; sv int, Murphy; Murphy int, lhc, 16; bgb, 211.

Bijna een jaar: Blake, noc, 165; Hermiston, Greatest, 172; gbd, v, 1; Murphy int, lhc, 33.

Maar de stationering: Kondrasjov int, lhc, 18.

De aankomende stationering: gab, tape I. Blake had ernstige: blh, 15; Blake, noc, 164-65.

Ze kondigden hun: gab, tape I; Blake, noc, 164; gbd, v, 1a; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Cookridge, George Blake: Double Agent, 122.

Haastig trouwen bleek: gbd, v, 1a; blh, 15.

Hoofdstuk 11: Graven 153 Zonder pracht en: ‘Progress Report’, 18 oktober 1954, ofl, 338-40; sv int, Comstock en Williamson; Williamson int, ‘Spies Beneath Berlin’, Discovery.

153 Toen ze iets: ‘Progress Report’, 18 oktober 1954, ofl, 338-41; sv int, Williamson.

154 De andere optie: ‘Progress Report’, 18 oktober 1954, ofl, 341-42; Stafford, Spies, 103; sv int, Williamson.

154 Dankzij de lange: Comstocks brief aan kinderen, met dank aan Comstock; sv int, Comstock.

155 De ingenieurs hadden: sv int, Kindell, Montgomery, en Comstock; csh, 20. Hoewel de auteur van Clandestine Services History niet bekend is, zei David Murphy dat Leichliter het geschreven heeft (zie transcript van Montgomery int door Murphy, Berlin Tunnel bestand, box 1, bsp). Volgens Stockton was het ook waarschijnlijk Leichliter (Stockton, Flawed, 82). De auteur van het report noemde zichzelf de fieldcaseofficier tot februari 1955; Leichliter vulde die positie tot februari 1956.

Rowlett en Harvey assisteerden in het voorbereiden van het report (csh, 1).

155 Een ander plan: sv int, Comstock; Katie McGurl, ‘Digging Up Soviet Secrets During Cold War’, Bryan County (ga) News, 7 september 2011.

155 Toch was er: csh, 18.

156 Op 11 oktober: ‘Progress Report’, 18 oktober 1954, ofl, 342; csh, 18; Stafford, Spies, 102; sv int, Williamson.

156 De ingenieurs zetten: ‘Progress Report’, 18 oktober 1954, ofl, 342.

156 Het team was: sv int, Montgomery; Stafford, Spies, 107; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 5; csh, 12.

156 Met de water-: sv int, Comstock; Williamson int, ‘Spies Beneath Berlin’, Discovery.

157 De grond bleek: sv int, Comstock en Hope; csh, 19-21; bgb, 223. Het schild was iets groter in diameter dan de tunnel zodat de stalen voering erin paste. Als het schild doorgeschoven werd, was er daardoor een ruimte van ruim een centimeter tussen de buitenkant van de tunnel en de aarde erboven. Deze ruimte werd opgevuld met voegmortel. csh, 13; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 5; sv int, Comstock.

20

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 20

07-01-20 14:25

157

157 158 158 159

159 161 161 162 163 163 163 164 164 164

164 165 165

166 166 167 167 167

Terwijl ze vooruitgang: csh, 19; sv int, Comstock; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 5; Dietmar Linke, ‘How the Berlin Tunnel Was Excavated and Salvaged 50 Years On’, ‘Ist ja fantastisch!’, 103. Het achterlaten van zandzakken bespaarde ook veel werk: meer dan 10 procent van de tunnel was bekleed met muurvuller.

De ploegen waren: sv int, Comstock en Hope.

Bill Harvey wilde: Stockton, Flawed, 54; sv int, Comstock.

Wat Harvey wel: C.G. Harvey int door Murphy, bsp; bgb, 220.

Harvey verliet zich: sv int, Kovalenko (Kregg), Bill Romey, Montagnon, Montgomery; GG Harvey int door Murphy, bsp; Montgomery int door Murphy, Berlin Tunnel bestand, box 1, bsp; Brays e-mail aan Stockton, 14 mei 2001; Stockton, Flawed, 86.

Leichliter werd geassisteerd: sv int, Kindell; Bialis’ brief aan de auteur, 5 april 2019.

Voor de meeste: sv int, Bialas; ‘Verzögerungsversuch auf und unter der Erde’, ND, 28 april 1956; ‘Progress Report’, 18 oktober 1954, ofl, 343.

Paul Noack, een: sv int, Dagmar Feick; Feick int, ‘Ist ja fantastisch!’, 70; Feicks brief aan de auteur, 6 maart 2019.

Op de zolder: sv int, Romey, Williamson, Bialas, en Kindell; csh, 10, 19; ‘Progress Report’, 18 oktober 1954, ofl, 343. kgb-chef Ivan: Bagley, Spymaster, h.6; Kondrasjov int, lhc, 21.

Nu het graafwerk: Osbornes brief aan Stockton, 11 mei 2001, Corr m-o, box 1, bsp. zei Blake later: Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 113.

Op 20 september: bgb, 218-19.

Hij hoopte dat: Kondrasjov int, lhc, 11; Bagley, Spymaster, h.6; bgb, 219; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 99.

De kgb zag: Michael Smith, The Spying Game (1996; Londen: Politico’s, 2003), 191; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 99; Bagley, Spymaster, h.6. Kondrasjov was niet duidelijk, maar hij zou onder meer verwezen kunnen hebben naar een tunnel met afluisterapparatuur die in juni 1978 ontdekt werd onder de Amerikaanse ambassade in Moskou (‘List of u.s. Moscow Embassy “Spy” Incidents’, upi, 18 april 1987).

Nu de tunnelgravers: bgb, 221.

De angst was: Murphy int, amb, 1997; ‘Memorandum for the Record’, 29 november 1954, ofl, 347.

Eisenhower, die nog: Eisenhower, Waging Peace, 544-45; Beschloss, Mayday, 74; Weiner, Legacy of Ashes, 109; ‘Meeting the Threat of Surprise Attack’, vol. ii, Killian Report file, White House Office, Office of the Staff Secretary, dde, 136.

Dit was precies: Evans, ‘Berlin Tunnel Intelligence’, 45.

Die kon niet: Eisenhower, Mandate for Change, ‘Excerpts from a Letter to Winston Churchill’, 23 januari 1955, appendix o, 609.

Maandenlang was de: (Romey), Not to Be a Spy, 25; sv int, Bill Romey.

Achteraf gezien werden: csh, 18.

Romey en de anderen: (Romey), Not to Be a Spy, 28.

21

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 21

07-01-20 14:25

168 168 168 169

Een halfjaar lang: ‘Orders’, 24 november 1954, rwp; sv int, Hope en Comstock; csh, 19.

Maar, zo zei Williamson: Williamson int, ‘Spies Beneath Berlin’, Discovery; Stock­ ton, Flawed, 85.

De ingenieurs ondertekenden: ‘Certification’, 3 maart 1955, rwp; reisbevelen, 1 maart 1955, rwp; Stockton, Flawed, 85.

Nu de afluisteroperatie: Blake, noc, 21; bgb, 217.

Hoofdstuk 12: De baby is geboren 172 In het holst: Merrell, ‘The Berlin Spy Tunnel’; Stafford, Spies, 106.

172 De leiding van: sv int, Montagnon; Stafford, Spies, 27-28, 86; Soraya Wilkinson-­ Wyke, e-mail aan auteur, 17 juni 2015; Blake, noc, 10.

173 Montagnon, een geestige: sv int, Montagnon; ‘Peter Montagnon, Intelligence Officer and Television Director’, Telegraph, 21 december 2017.

173 The Royal Engineers: Merrell, ‘The Berlin Spy Tunnel’, 106-107.

174 Op 10 maart 1955: Merrell, ‘The Berlin Spy Tunnel’, 106; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 6; Stafford, ‘The Berlin Spy Tunnel’, ‘Ist ja fantastisch!’, 34; sv int, Montagnon; Stafford, Spies,107; csh, 14.

174 De laatste week: Merrell, ‘The Berlin Spy Tunnel’, 107; csh, 15; Martin, Wilderness, 83; sv int, Montagnon; Stafford, Spies, 108.

175 Naarmate ze dichter: sv int, Kindell; csh, 19; Stafford, Spies, 107.

174 In de dagen: sv int, Montagnon; Wright, Spycatcher, 18, 46; Stafford, Spies, 109.

176 Taylors planningvergaderingen: ‘Masterspy of Moscow’, Carey; sv int, Montagnon.

176 Het posterijenteam had: Phil Harding en Neil Hardings e-mails aan de auteur, jan.

2019.

176 Bij aankomst in: Rolf Barnekow, ‘Tapping Soviet Military Communications’, ‘Ist ja fantastisch!’, 61; Stafford, Spies, 111; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 6; auteurstoer, AlliiertenMuseum, Berlijn.

177 Intussen werd er: Barnekow, ‘Ist ja fantastisch!’, 64; sv int, Montagnon; csh, 21-22.

177 Harding kon als: Phil Harding en Neil Hardings e-mails aan de auteur; Stafford, Spies, 109.

177 Boven in het: sv int, Kindell en Bialas; Bialas’ brief aan de auteur, 4 april 2019; Stockton, Flawed, 83; Brays e-mail aan Stockton, 14 mei 2001, Corr a-c, box 1, bsp; Bruce Mouser, ‘Social History of the 280th USASA Company’, www.280thusasa-­berlin.com.

177 Met het afronden: csh, 13; bgb, 228; ‘Memorandum for the record’, 29 november 1954, ofl, 347; auteurstoer, Altglienicke Museum; Lou Mehrer, ‘The Berlin Tunnel Operation’, presentatie tijdens cia Analysis and Collection-conferentie, u.s.

Army Heritage and Education Center, Carlisle, pa, 22 april 2014.

178 Het enige wat: Barnekow, ‘Ist ja fantastisch!’, 65.

178 Om de klus: Stafford, Spies, 109.

178 Blake Rymer: sv int, Montagnon.

178 Er was een: Blake, noc, 178; Andrew, Defend the Realm, 490, n 944; gbd, v, 1a; Cookridge, George Blake: Double Agent, 126.

22

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 22

07-01-20 14:25

179 179 179 180 180 180 181 181 182 182 182 183 183

Peter Lunn, die: Blake, noc, 169; bgb, 225; Stafford, Spies, 115; sv int, Montagnon; Bagley, Spymaster, h.6.

Blake had ook: Blake, noc, 10; Bower, Perfect, 261; Stafford, Spies, 86; sv int, Murphy.

Maar Blakes kgb-tussenpersonen: Kondrasjov int, lhc, 18; bgb, 225; Bagley, Spymaster, h.6.

Jevgeni Pitovranov, hoofd: Murphy int, lhc, 34; bgb, 219, 226.

Aan het einde: (Romey), Not to Be a Spy, 33, 36; csh, 21.

Op 10 mei: sv int, Romey en Bialas; (Romey), Not to Be a Spy, 30-34.

Op 11 mei: sv int, Montagnon en Romey; Stafford, Spies, 109; (Romey), Not to Be a Spy, 36, 39; Phil Hardings e-mail aan de auteur.

Als eerste moesten: Barkenow, ‘Ist ja fantastisch!’, 62-64; sv int, Montagnon; Stock­ ton, Flawed, 87.

De omstandigheden in: sv int, Montagnon; csh, 22.

Bovengronds, in het: (Romey), Not to Be a Spy, 38-39; sv int, Romey en Montagnon.

De rang van: sv int, Montgomery en Montagnon; (Romey), Not to Be a Spy, 39.

Sparks en Loomes: Stafford, Spies, 110.

Op het bob-hoofdkwartier: Mehrer, ‘The Berlin Tunnel Operation’.

Hoofdstuk 13: Een goudmijn 184 Er kwam al: Operation regal, nsa, 7; Stockton, Flawed, 87; sv int, Romey.

184 De tolk zette: sv int, Romey; (Romey), Not to Be a Spy, 34, 40-42; Browne, Experiences, 57.

185 Binnen een paar: (Romey), Not to Be a Spy, 40-44; Martin, Wilderness, 83; sv int, Bialas en Romey.

185 Op 21 mei: csh, 21; sv int, Montagnon.

185 Het team had: csh, 25; sv int, Russ Knapp; Knapps commentaar in Browne, Experiences, 65.

186 Het was aan: sv int, Montgomery, Kovalenko, en Kindell.

186 Elke dag waren: Stockton, Flawed, 92; Montgomery int door Murphy, Berlin Tunnel file, box 1, bsp; bgb, 423; sv int, Montgomery en Murphy.

187 David Murphy: Murphy, ‘How I Got to Berlin’, 25 mei 1994, Corr m-o, box 1, bsp; sv int, Mott; Brays e-mail aan Stockton, 14 mei 2001, Corr a-c, box 1, bsp; Stock­ ton, Flawed, 92; Bray int, University of Tennessee, deel II, 15.

187 Op het cia-hoofdkwartier: Helms en Hood, Look, 138; Stockton, Flawed, 87.

188 De tunnelinformatie: Murphy int, lhc, 28; Operation regal, nsa, 11; Rowlett int door Murphy, Berlin tunnel file, box 1, bsp.

188 Na het Zwarte Vrijdag-fiasco: bgb, 236; Murphy int, amb; csh, b-1.

188 President Eisenhower werd: Beschloss, Mayday, 94, n437; Goodpaster mondelinge geschiedenis, oh-477, dde, 37.

188 Aan de elegante: (Romey), Not to Be a Spy, 28; Murphy int, lhc; bgb, 423.

189 Het was duidelijk: Smith, Spying Game, 190; Stafford, Spies, 124; csh, 25; (Romey), Not to Be a Spy, 50.

189 ‘Als je telefoonlijnen’: sv int, Montagnon.

23

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 23

07-01-20 14:25

189 190 190 190 190

191 192 192 193

193 194

194 194

194

Een speciale afdeling: (Romey), Not to Be a Spy, 34; sv int, Montagnon; Browne, Experiences, 12.

Voor de mensen: sv int, Romey; (Romey), Not to Be a Spy, 50; Stafford, Spies, 12628.

Joe Evans, lid: Stafford, Spies, 125, 128; Wise, Molehunt, 214; Evans int, ‘The Confession’; Evans, ‘Berlin Tunnel Intelligence’, 45.

In tegenstelling tot: csh, 17; Rowlett int door Murphy, Berlin tunnel, box 1, bsp.

Het hart van: sv int, Kindell; Osbornes brief aan Stockton, 9 juni 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Huntington, ‘The Berlin Spy Tunnel Affair’, 50; Martin, Wilderness, 8485; Browne, Experiences, 9.

Alle telexen en: Browne, Experiences, 9-10; sv int, Alice Ojala Sorvo.

Net als in Londen: Browne, Experiences, 3-5, 12.

De alomtegenwoordige Peter: sv int, Montagnon; csh, 25; Browne, Experiences, 13; sv int, Sorvo.

Veel van het telexverkeer: sv int, Montagnon; Rowlett int door Murphy, Berlin tunnel, box 1, bsp; ‘The Berlin Tunnel’, Cryptologic Almanac 50th Anniversary Series, deel I en II, 1998, gedeclassificeerd in 2012; ‘A Brave, New World’; Johnson, American Cryptology, 106; Ranelagh, The Agency, 289.

Ondanks de onderlinge: ‘The Berlin Tunnel’, Cryptologic Almanac; Operation ­regal, nsa, 25; Rowlett int door Murphy, Berlin Tunnel file, box 1, bsp.

De nsa had: sv int, Kindell; Boghardt, ‘Semper Vigilis’, Army History, 21; Colin Burke, ‘The Last Bombe Run, 1955’, Cryptologia, juli 2008. Hoewel het kraken van de enigmacode topgeheim bleef, wisten de Sovjets er waarschijnlijk wel van. Maar blijkbaar deelden zij deze informatie niet met de Oost-Duitsers.

Buiten politierapporten: ‘The Berlin Tunnel’, deel II, Cryptologic Almanac.

Richard Bissell: John Prados, The Soviet Estimate: u.s.. Intelligence Analysis and Russian Military Strength (New York: Dial, 1982), 28; Leonard Mosley, Dulles: A Biography of Eleanor, Allen, and John Foster Dulles and Their Family Network (New York: Dial, 1978), 372.

‘We waren niet’: sv int, Montagnon en Kindell.

Hoofdstuk 14: De CIA bleek diep in ons midden doorgedrongen 196 Maarschalk Andrej Gretsjko: sv int, Kovalenko (Kregg); Kovalenko’s brief aan David Stafford, 19 november 2005, met dank aan Kovalenko; Kovalenko’s commentaar, Browne, Experiences, 58; sv int, Montagnon.

196 Terwijl lager geplaatste: Hood, Mole, 188; sv int, Montagnon; Helms en Hood, Look, 138.

196 Door George Blakes: sv int, George Blake; Murphy int, lhc, 33.

197 Het hoofdkwartier in Moskou: Kondrasjov int, lhc, 12; Kondrasjov int, amb; John Diamond, ‘Book Details cia-kgb Spy Wars in Berlin’, ap, 22 september 1997.

197 ‘Hoe kon iemand’: sv int, Montgomery; Kondrasjov int, amb.

197 Dat misleidende materiaal: Bagley, Spymaster, h.6.; Murphy int, lhc, 37; Blake int, ‘George Blake, agent double et légende de la guerre froide à Berlin’, Sylvie Braibant; sv int, Montgomery.

24

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 24

07-01-20 14:25

198 198 198 198 199 199 199 200 200

200

201 201 202 202

203 203 203

204 204

204

205 205

Voor een grote: bgb, 236; Montgomery int door Murphy, Berlin Tunnel file, box 1, bsp; sv int, Murphy.

De subtiele waarschuwing: Kondrasjov int, lhc, 111; Evans, ‘Berlin Tunnel Intelligence’, 46; ‘Ein letztes Stück Kalter Krieg’, Berliner Zeitung, 23 september 1993.

De boodschap drong: sv int, Montgomery; Browne, Experiences, 12; Hood, Mole, 188.

Dergelijke verhalen waren: bgb, 425; ‘The Grechko family and their freinds’, 17 april 1959, cia-hrp.

De relatie tussen: Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 139; bgb, 162.

Gretsjko was een: sv int, Kovalenko; Kovalenko’s brief aan Stafford; ‘Grechko family’, 2.

Niet iedereen in: sv int, Montgomery; Stewarts commentaar, ‘u.s. Postwar Intelligence in Europe’, c-span; Murphy int, lhc, 26; sv int, Murphy; bgb, 425.

Maar te veel: Mosley, Dulles, 373.

Een nieuwe Russische: Nigel West, The a to z of British Intelligence (Londen: Scarecrow Press, 2009), 44; Bower, Perfect, 182; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 98; Martin, Wilderness, 88.

Maar de onderschepte: csh, b-3-4; bgb, 425; ‘Comments on November 1993 int with C.G. Harvey’, Murphy aan Stockton, Harvey, Bill and family file, box 2, bsp; bgb, 425; ‘Soviet Interference with Berlin Rail Access’, 24 november 1956; extra dvd-materiaal van A City Torn Apart, cia.

Op 5 mei: Harrison, Driving, 54.

Terwijl velen de: csh, b-2-3; ‘Sovet Bloc’s Facsimile NATO’, nsc-briefing 7 juni 1955, extra dvd-materiaal van cia Analysis of the Warsaw Pact Forces, cia.

Tot de afgetapte: bgb, 427; ‘Berlin Tunnel’, ofl, 396; Murphy int, lhc, 27.

Nog verbazender: Murphy’s commentaar, ‘u.s. Postwar Intelligence in Europe’; bgb, 236, 426-28; ‘Soviet Intelligence and Security, Third (Operations) Department, kgb’, 30 september 1958, vi, 281, cia-hrp; Feifer, ‘The Berlin Tunnel’.

‘Het was uniek’: Evans, ‘Berlin Tunnel Intelligence’, 46; Murphy int, lhc, 29.

Tot op zekere: bgb, 208, 236, 427-28; Murphy’s commentaar, ‘u.s. Postwar Intelligence in Europe’; Murphy int, lhc, 28; ‘Berlin Tunnel’, ofl, 396.

Hoewel Pitovranov: ‘Soviet Intelligence and Security: Lt Gen E.P. Pitovranov’, 23 juli 1958, cia-hrp, 3; bgb, 428; ‘Soviet Intelligence and Security: Relationship of the kgb to Wismut sdag, 7 augustus 1958, cia-hrp; Murphy int, lhc, 20.

Geen enkele Amerikaanse: Beschloss, Mayday, 94; Gilbert, Churchill, 939.

De weg naar: cia Analysis of Warsaw Pact Forces, 9; Donovan, Eisenhower: The Inside Story, 347; Andrew Goodpaster mondelinge geschiedenis, oh-37, dde, 66; Harrison, Driving, 53.

De Russische premier: Beschloss, Mayday, 101-103; Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 395, en appendix 3, Crankshaw, ‘Khrushchev’s Kremlin Colleagues’, 542-543; Donovan, Eisenhower, 343; Bohlen, Witness to History, 382.

Chroesjtsjov kwam op: Goodpaster mondelinge geschiedenis, oh-544, dde, 11; Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 397-398.

Met zijn wortels: Harrison, Driving, 61; Beschloss, Mayday, 164; Chroesjtsjov, 25

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 25

07-01-20 14:25

206 206

206 207

Khrushchev Remembers, appendix 3, Crankshaw, ‘Khrushchev’s Kremlin Colleagues’, 547.

Chroesjtsjov had in: Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 142.

Na twee dagen: Beschloss, Mayday, 102; ‘Discussion at the 254th Meeting of the nsc’, 7 juli 1955, box 7, nsc Series, dde Papers as President, dde; Eisenhower oral history, oh 14, 43, and oh 11, dde.

Het spectaculaire aanbod: Donovan, Eisenhower, 344; Eisenhower mondelinge geschiedenis, oh 11, dde.

De topconferentie werd: Drew Middleton, ‘Now the Russians Turn Charms on Britain’, NYT, 15 april 1956; Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 400; Beschloss, Mayday, 105.

Hoofdstuk 15: De eenmanstunnel 208 Zelfs Blake met: Blake, noc, 167; auteursbezoek, Olympic Stadium, aug. 2015; Hermiston, Greatest, 178.

208 Toen de kgb: Blake int, ‘The Confession’; Hermiston, Greatest, 180; Blake, noc, 174; Pincher, Inside Story, 97.

209 Zo om de drie: Blake, noc, 166, 173; Hermiston, Greatest, 179-180; memo naar de Chief, sr/ci, ‘myakotnykh, Nikolay Sergeyevich, Col.’, 26 november 1962, ciahrp; bgb, 228.

209 Dozjdalev was verbijsterd: Dozjdalev en Blake int, ‘The Confession’; blh, 14; Blake, noc, 173.

210 Voor de kgb: Blake int, ‘The Confession’; Blake int, Red Files.

230 De kgb wilde: ‘Hinweise zum Der Sowjetische Kundschafter im britischen Geheimdienst George Blake’, 3 december 1976, MfS-zaig 25776, Stasi; Kondrasjov int, lhc, 13.

210 Die getallen zijn: Maddrell, Spying on Science, 144.

210 Blake beweerde dat: ‘Reporting of Names of Agents to Russia’, appendix van blh; Kondrasjov int, lhc, 17.

211 Sterker nog, een: Andrew en Mitrokhin, The Sword and the Shield, 438; Maddrell, ‘British Intelligence’, 46.

211 Voor de kgb: Andrew, Defend the Realm, 490; Kondrasjov int, lhc, 19.

211 De Russische inlichtingendiensten: Helms en Hood, Look, 139; Helms int, ‘The Confession’; Luke Harding, ‘Gordievsky: Russia Has as Many Spies in Britain Now as the USSR Ever Did’, Guardian, 11 maart 2013.

212 Blake werd beschouwd: ‘Background on the Blake Case’, n.d., prem 13/952, nauk; Hyde, George Blake: Superspy, 46; Stafford, Spies, 115-116.

212 Om zijn goede: ‘Reporting of Names of Agents to Russia’, appendix van blh; Blake int, ‘The Confession’; Blake, noc, 169.

212 Zo bedachten Blake: Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 29; Blake, noc, 172.

212 Maar Blake had: Blake, noc, 174; Peck, ‘Agent’s Wife Knew Blake in Berlin’, Telegraph, 3 december 1961; Cookridge, George Blake: Double Agent, 145.

213 Om de reputatie: Blake, noc, 175-176; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I; 26

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 26

07-01-20 14:25

215 216 216 216

Knightley, ‘The kgb vs. the cia: The Secret Struggle’, Red Files, aanvullend artikel, www.pbs.org/redfiles/kgb/debrief/k_brief_ter_knightley.htm.

Al die tijd: gbd, v, 2; gab, tapes I en II; Gillian Blake, ‘Portrait of a Spy’, delen I en II. Het stel ging: gab, tape II; Donald McLachlan, ‘Lessons of the Blake Case’, Telegraph, 17 december 1961.

Blake was wel: Blake int, Red Files; Blake int, ‘The Confession’; gab, tapes I en II. Gillian had nog: gab, tapes I en II; Gillian Blake, ‘Portrait of a Spy’, deel I.

Hoofdstuk 16: De spannendste inlichtingenoperatie op aarde 218 Korporaal Eugene Kregg: sv int, Kovalenko (Kregg); Kovalenko’s commentaar, Browne, Experiences, 53-54; Kregg reisbevelen, 22 september 1955, met dank aan Kovalenko; Kovalenko, ‘The Great Berlin Tunnel Mystery’, The Journey Continues (blog), 8 september 2012, http://eugenesjourneycontinues.blogspot.com/2012/09/ kreggra19450328-we-know-who-you-are.html.

219 Het Britse posterijenteam: csh, 21; bgb, 423, 450.

220 De twijfels van: sv int, Kovalenko; Kovalenko comments, Browne, Experiences, 58.

220 Kreggs collega-taalkundigen: sv int, Kovalenko; Wolfgang Saxon, ‘Robert Maguire, 75, Expert on Soviet Literature, Dies’, NYT, 31 juli 2005; ‘William J. Cockell Jr.’, Los Angeles Times, 12 juni 2000; Kovalenko’s commentaar, Browne, Experiences, 57.

221 Binnen was een: sv int, Bialas en Plapler; Bialas’ brief aan de auteur, 5 april 2019.

221 De afdeling Tegenmaatregelen: Russ Knapp, ‘Berlin Tunnel’ memoir, met dank aan Russ Knapp; John Quirks commentaar, Browne, Experiences, 46-48; sv int, Montgomery.

221 John Quirk en Gene Bialas: sv int, Bialas; ‘Reflections on sfc Quirk’s us Army Service’, https://army.togetherweserved.com/bio/John.Quirk.

222 Helgestad onthulde verder: sv int, Quirk en Bialas; Quirks commentaar, Browne, Experiences, 47.

222 Helgestad leidde ze: sv int, Quirk en Bialas.

223 Om hun anonimiteit: Browne, Experiences, 44; sv int, Bialas en Quirk; Knapp, ‘Berlin Tunnel’; Knapps commentaar, Browne, Experiences, 63.

224 ’s Avonds zaten: sv int, Bialas, Kovalenko, en Romey; (Romey), Not to Be a Spy, 42-43; Knapp, ‘Berlin Tunnel’.

224 Misschien wel de: sv int, Quirk; Quirk, ‘Reflections’; Quirks commentaar, Browne, Experiences, 49-50; sv int, Bialas en Romey.

225 Soms kregen de: Kovalenko’s commentaar, Browne, Experiences, 58-59; sv int, Knapp, Bialas, en Quirk; Knapp, ‘Berlin Tunnel’, 11-12.

226 Hoewel iedereen de: bgb, 222; sv int, Kindell.

226 Kregg wist zelf: sv int, Kovalenko; Kovalenko’s commentaar, Browne, Experiences, 59.

227 De eerste sneeuw: Helms en Hood, Look, 136; Kovalenko, ‘The Great Berlin Tunnel Mystery’; sv int, Kovalenko.

227 Eddie Kindell: sv int, Kindell; Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 6; sv int, Kovalenko.

27

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 27

07-01-20 14:25

227

228 228 229 229 229 230 230

Er moest iets: Fellon, ‘Turning a Cold War Scheme into Reality’, 6; Martin, Wilderness, 86; Altglienicke Museum fotografiecollectie; sv int, Montgomery; Dulles, The Craft of Intelligence, 206-207.

Het sneeuwfiasco: sv int, Quirk; Quirks commentaar, Browne, Experiences, 47-48.

Na maanden werkeloos: Bagley, Spymaster, h.5; Kondrasjov int, lhc, 14; Blake int, ‘George Blake, agent double.’

Eind 1955 had: bgb, 226; Thornton en Thomas, ‘Revealed: The Map of Blake’s Betrayal’; Heun en Schier, ‘Tunnel-Spione’; Stafford, Spies, 143.

Na aankomst in: bgb, 226.

Kort daarna zat: ‘Grechko Family’, cia-hrp; ‘“Operation Gold”: Der Spionagetunnel von Berlin’; bgb, 226-227.

Afgezien van het: sv int, Quirk en Bialas.

In het pakhuis: ‘Grechko Family’, cia-hrp.

Hoofdstuk 17: Berlijn had het helemaal voor elkaar 231 Vadim Gontsjarov: bgb, 226, 428; Murphy int, amb; Thornton en Thomas, ‘Revealed: The Map of Blake’s Betrayal’.

232 pbjointly draaide op: Brays e-mail naar Stockton, 14 mei 2001, Corr a-c, box 1, bsp; C.G. Harvey int door Murphy, bsp; sv int, Montgomery.

232 Een officier van: Hart, ‘Pyotr Semyonovich Popov’, 66-67; ‘Popov: The Conformist Who Failed’, ongedateerde monografie, cia-hrp; bgb, 269.

233 De mysterieuze bezoeker: cia Analysis of the Warsaw Pact, 11; Hood, Mole, 108, 138-139, 145; Helms en Hood, Look, 129.

233 Popov ondernam actie: ‘Popov: The Conformist’, 2.

233 Popov kwam onder: Leonard McCoy, voorwoord van Ashley, cia SpyMaster, 11; Wise, Molehunt, 66; Ashley, cia SpyMaster, 85.

234 Ruim twee jaar: Hoffman, Billion Dollar Spy, 9; Mangold, Cold Warrior, 250; ‘Popov: The Conformist’, 3; Ashley, cia SpyMaster, 107.

234 Maar de cia: bgb, 268; Hood, Mole, 190, 204; Ashley, cia SpyMaster, 333.

234 De Britse liaisonofficier: Hood, Mole, 198; bgb, 269; Kondrasjov int, lhc, 17; Bagley, Spymaster, h.6; Hood geloofde dat ‘alleen Blakes report al genoeg was om Popov ongedaan te maken.’ Zie Hood, Mole, 298.

235 Toen Lunn het: bgb, 269, 347; Ashley, cia SpyMaster, 111; ‘Popov: The Conformist’, 7.

235 In zijn nieuwe positie: bgb, 270; Ashley, cia SpyMaster, 95, 113; cia Analysis of the Warsaw Pact, 11.

235 Kisevalter, een grote: Ashley, cia SpyMaster, 117-19, 333, n6; bgb, 426.

236 Door de tunnel: cia Analysis of the Warsaw Pact, 11; Murphy int, lhc, 29; bgb, 487, n9; Montgomery int door Murphy, Berlin Tunnel file, box 1, bsp; Murphy, ‘How I Got to Berlin’, 25 mei 1994, Corr m-o, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 90.

237 Klavdia Gretsjkova: ‘Grechko family’, 11. De rivale was de vrouw van Alexei Kirichenko.

237 Er waren vooraf: Bohlen, Witness, 397; ‘After Stalin’, episode 7 van Cold War, cnn-­ documentaire.

237 ‘Hoe reageerde vader?’: Bower, Perfect, 182; Stafford, Spies, 132-133.

28

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 28

07-01-20 14:25

238 238 238

238

239 239 240

240 240 240 241 241 241 241 242

Zoals gewoonlijk werden: bgb, 298; Evans, ‘Berlin Tunnel Intelligence’, 47; Stafford, Spies, 133.

Er ging een: Hermiston, Greatest, 197; bgb, 298, 424; Murphy’s commentaar, ‘u.s.

Postwar Intelligence in Europe’; Grose, Gentleman, 419.

Chroesjtsjov had met: Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 163; bgb, 298; Ray Cline, The cia Under Reagan, Bush and Casey: The Evolution of the Agency from Roosevelt to Reagan (Washington dc: Acropolis Books, 2009), 187; Beschloss, May­day, 170; Stafford, Spies, 145.

Er kwam op: Beschloss, Mayday, 116; Middleton, ‘Now the Russians Turn Charms on Britain’; nsc Briefing, ‘Bulganin-Khrushchev Tour of South Asia’, 29 november 1955, cia-hrp; ‘Complaint from Moscow’, NYT, 10 april 1956.

Chroesjtsjov was kwaad: bgb, 227; Stafford, Spies, 145; Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 112.

Buiten de spanningen: Middleton, ‘Now the Russians Turn Charms on Britain’; sv int, Sergej Chroesjtsjov.

Om de weg: Cookridge, George Blake: Double Agent, 12; bbc, ‘On This Day, 11 February 1956: ‘Cambridge Spies’ Surface in Moscow”, http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/february/11/newsid_2721000/2721413.stm.

Chroesjtsjov vroeg ook: Bagley, Spymaster, h.11; bgb, 227.

Kondrasjovs beschaving: Bagley, Spymaster, h.5; Oleg Gordievsky, ‘No Laughing Boy’, Times Literary Supplement, 14 november 1997; Wright, Spycatcher, 257.

Kondrasjov had een: Bagley, Spymaster, h.11; Kondrasjov int, lhc, 15.

Blake werd echter: Blake int, Red Files.

Serov legde het: Bagley, Spymaster, h.11; Blake int, ‘George Blake, agent double’; sv int, Sergej Chroesjtsjov; ‘Spy Tunnel’, NYT, 29 april 1956.

Chroesjtsjov begreep dat: sv int, Sergej Chroesjtsjov; sv int, Foertsch.

West-Berlijn afschilderen: Stafford, Spies, 145; Blake int, ‘George Blake, agent double’.

Bovendien wilde Chroesjtsjov: Kondrasjov int, lhc, 15; sv int, Sergej Chroesjtsjov; Kondrasjov int, amb.

Hoofdstuk 18: De pleuris kan elk moment uitbreken 243 Onder escorte van: Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 115-116.

243 Zijn aanwezigheid: ‘Soviet Visitors Evoke Mixed Greetings in Britain’, NYT, 24 maart 1956; Hood, Mole, 270; ‘Soviets Cut Serov from London Trip’, NYT, 7 april 1956.

243 Het was een voorbode: Catterall, Macmillan Diaries, vol. 1, 14 april 1956; Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 122.

244 Het was een ongebruikelijk: Murphy int, lhc, 27; sv int, Montgomery.

244 Voor de Sovjets: Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Kondrasjov int, lhc, 15; Murphy int, lhc, 25.

244 Intussen werd de: ‘Soviet Military Intelligence in GSFG: Inspecting Commission from Moscow (28 Mar-21 Apr 56)’, 17 december 1956, cia-hrp; ‘Soviet Intelligence and Security: Visits of kgb Inspection Commissions to GSFG: 1955-56’, 15 september 1958, cia-hrp; bgb, 427.

29

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 29

07-01-20 14:25

245 245 245 245 246 246 247 247 247

247 248 248

249 249 250 250 250 250 251 252 252 253 253 254 254

255

Maar op de avond: ‘“Operation Gold”: Der Spionagetunnel von Berlin’; csh, a-1; Berlin Tempelhof precipitation, www.weatheronline.co.uk, april 1956.

In de zeevaartboeken: Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 122; Drew Middleton, ‘Russians Greeted Coolly in London’, NYT, 19 april 1956.

Aan boord was: Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 403.

Toen de kruiser: ‘Visitors in Britain’, NYT, 22 april 1956; Middleton, ‘Russians Greeted Coolly’.

Een stoet auto’s: sv int, Sergej Chroesjtsjov; Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 403; Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 122; Wright, Spycatcher, 72.

Het berichtenverkeer van: csh, a-2.

Op de ochtend: Stafford, Spies, 147; csh, a-3.

In het vroege: Macintyre, A Spy Among Friends, h.12; Wright, Spycatcher, 73.

Maar het was: Catterall, Macmillan Diaries, vol. 1, 8 mei 1956; Peter Day, ‘How Buster Crabb’s Fatal Spy Mission Angered Eden’, Telegraph, 8 maart 2006; Macintyre, A Spy Among Friends, h.12.

Sergej Kondrasjov zat: Bagley, Spymaster, h.5; Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 411.

Luitenant-kolonel Voenik: csh, a-3, 5; Stafford, Spies, 147.

Het Boel-en-Chroesj-: Drew Middleton, ‘Soviet Chiefs Booed by Oxford Students’, NYT, 22 april 1956; ‘Khrushchev and Bulganin in Britain’, White House Office, Office of the Staff Secretary, box 1, cia file, vol. 1 (2), dde; ‘Visitors in Britain’, NYT, 22 april 1956.

Op 19 april: Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 410; Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 127.

Ook op Chequers: Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 405.

Met hun nachtkijkers: bgb, 229-230; csh, a-4.

Bill en C.G. Harvey: Murphy int, lhc, 29; sv int, Montgomery; Bray’s e-mail aan Stockton, 27 mei 2001, Corr a-c, box 1, bsp.

Harvey stond er: sv int, Montgomery; bgb, 230.

Hoewel het team: bgb, 227; sv int, Blake; Thornton en Thomas, ‘Revealed: The Map of Blake’s Betrayal’.

Om 2 uur: csh, a-4-8; Berlin cable to headquarters, 10 mei1956, cia-hrp; ‘Memorandum for the Record’, 29 november 1954, ofl, 348.

De legerinstallatie: sv int, Bialas en Knapp; Knapps commentaar, Browne, Experiences, 66; (Romey), Not to Be a Spy, 53.

Charlie Bray zat: Bray’s e-mail aan Stockton, 27 mei 2001, Corr a-c, box 1, bsp; Thomas, The Very Best Men, 129.

In Wünsdorf: csh, a-8, 11; bgb, 228.

Markus Wolf: Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 97-99.

De tap functioneerde: csh, a-10.

Nikita Chroesjtsjov: Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 405-407; Drew Middle­ ton, ‘Russian Leaders Guests of Queen’, NYT, 23 april 1956; ‘Khrushchev and Bulganin in Britain’, dde.

De hoffelijkheid van: sv int, Montgomery; Montgomery’s brief aan Stockton, 4 au30

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 30

07-01-20 14:25

256 257 257 258

258 258 259 259

gustus 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Montgomery, ‘Ist ja fantastisch!’, 53; Montgomery int door Murphy, Corr m-o, box 1, bsp.

Verder onderzoek: csh, 11-12; Montgomery int door Murphy, bsp.

Eindelijk na overleg: ‘Soviet Discovery of the Berlin Tunnel’, tapetranscriptie, ofl, 378; csh, a-14.

Markus Wolf was: Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 99.

Bij Paul Noack: sv int, Feick; Feick int, ‘Ist ja fantastisch!’, 69; ‘Operation Gold’, Wochenpost, 9 mei 1986; ‘USA-Spionage-Tunnel unter DDR-Gebiet’, ND, 24 april 1956.

Die zondag kwam: bgb, 232.

Hoewel zijn hoop: sv int, Montgomery; Montgomery int door Murphy, bsp; bgb, 231.

Voordat hij uit: sv int, Montgomery; Bray’s brief aan Stockton, 21 augustus 2002; Stockton, Flawed, 92-93.

Rond kwart over 3: ‘Soviet Discovery of the Berlin Tunnel’, tapetranscriptie, ofl, 378; csh, a-15.

Hoofdstuk 19: Een sensationeel verhaal over Amerikaanse spionage 262 cia-directeur Allen: ‘Telephone call to Allen Dulles’, 23 april 1956, file Jan. 3, 1956Apr. 30, 1956, Box 4, John Foster Dulles Papers, Telephone Conversations Series, dde; Dulles, The Craft of Intelligence, 207; csh, 27.

262 In de tunnel: sv int, Knapp en Bialas; Knaps commentaar, Browne, Experiences, 67; Knapp, ‘Berlin Tunnel’, 17.

263 Aan de andere: Heun en Schier, ‘Tunnel-Spione’, Berliner Morgenpost, deel 2, 7 maart 1994.

263 Vroeg op de: Heun en Schier, ‘Tunnel-Spione’; ‘Sowjets bewunderten tollkühnes Husarenstück der cia in Rudow’, Berliner Morgenpost, 10 mei 1992.

263 Dat dit een: Nathan J. Margolin, ‘u.s. Phone Tap Called “Nonsense”.’ Stars and Stripes, 25 april 1956.

263 Volgens instructies: bgb, 232; telex naar Moskou van Gretsjko, Pushkin, en Pitovranov, 23 april 1956, kopie in AMB. 264 Hoewel ze maar: ‘u.s. Accused of Cable-Tapping’, Times (Londen), 24 april 1956; ‘Wires Tapped by u.s., Berlin Reds Charge’, Reuters, in Chicago Daily Tribune, 24 april 1956; ‘Spy Tunnel’, NYT, 29 april 1956; Höhne en Zolling, Network, 307.

264 Met grote ergernis: Heun en Schier, ‘Tunnel-Spione’; ‘Wonderful Tunnel’, Time; Höhne en Zolling, Network, 312.

265 Op zijn aanwijzing: Höhne en Zolling, Network, 307; Sullivan, ‘u.s. Investigates Wiretap Tunnel’; Neue Berliner Illustrierte, 19 november 1956.

266 Reporters verkenden: Margolin, ‘u.s. Phone Tap Called “Nonsense”’; ‘usa Spionagetunnel entdeckt’, Das Banner, 26 april 1956; Walter Sullivan, ‘Russians Say u.s.

Taps Berlin Wire’, NYT, 24 april 1956.

266 Om 18 uur 01: ‘Telephone call to Allen Dulles’, 23 april 1956, 6:01 p.m., file Jan. 3, 1956-Apr. 30, 1956, box 4, John Foster Dulles Papers, Telephone Conversations Series, dde.

31

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 31

07-01-20 14:25

266 267

267 267

267

268

269 269 270 270

271

271

271

272

272

Het was de eerste: Beschloss, Mayday, 114.

Hij belde zijn: ‘Telephone call to Allen Dulles’, 24 april 1956, 9:01 a.m., file Jan. 3, 1956-Apr. 30, 1956, box 4, John Foster Dulles Papers, Telephone Conversations Series, dde.

Het tunnelverhaal: Osbornes brief aan Stockton, 15 maart 2001, Corr m-o, box 1, BPS; Stockton, Flawed, 92.

Toch was het onmogelijk: sv int, Montgomery; Murphy int, lhc; Mehrer, ‘The Berlin Tunnel Operation’, presentatie u.s. Army Heritage and Education Center, 22 april 2014.

In het Westen: Robert Tuckman, ‘Soviets Make Big Show of Spy Tunnel’, AP, in WP, 25 april 1956; csh, 21; ‘Reds Show u.s. “Spy” Tunnel in Berlin Again’, AP, in Chicago Daily Tribune, 25 april 1956; Sullivan, ‘u.s. Investigates Wiretap Tunnel’; ‘“American Tunnel” on View’, Times (Londen), 25 april 1956.

De correspondenten: ‘Verzögerungsversuch auf und unter der Erde’, ND, 28 april 1956; Tunnel Spione pamflet; ‘Die Ratten im Tunnel sind still’, ND, 27 april 1956; Sullivan, ‘u.s. Investigates Wiretap Tunnel’.

Volgens de oosterlijke: ‘usa Spionagetunnel entdeckt’, Das Banner; ‘Reds Show u.s.

“Spy” Tunnel in Berlin Again’; csh, d-10.

Er werd nog: ‘From Berlin to Foreign Office’, 26 april 1956, FO 371/124647, nauk; ‘Ratten’, ND, 27 april 1956; ‘“American Tunnel” on View’, Times (Londen).

De oostelijke lezing: Stafford, Spies, 212; Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 133.

Er werd alom: Drew Middleton, ‘Russian Leaders End British Talk: Results Are Few’, NYT, 26 april 1956; Waldo Drake, ‘British-Soviet Talks Come to End in Failure’, Los Angeles Times, 26 april 1956; Drew Middleton, ‘Stassen Confers with Khrushchev on Arms Dispute’, NYT, 25 april 1956; Drew Middleton, ‘Khrushchev Says Soviet Will Make H-Bomb Missile’, NYT, 24 april 1956; ‘Memorandum for Colonel Goodpaster’, 27 april 1956, file ‘Apr. 56 Miscellaneous’, box 15, dde Diary, dde Papers as President, dde.

Dinsdagavond: Charlotte Vogel, ‘The Leaps of Freedom by Soviet Ballet Dancers’, ongepubliceerde paper; ‘Bulganin Calls Dancer “Wonderful, Wonderful”’, NYT, 26 april 1956.

Van de kleinste: auteurstour, Altglienicke Museum; ‘Empörung über usa-Spionage­ tunnel’, ND, 24 april 1956; ‘Berliner aus Ost und West empört den Amerikanischen Spionagetunnel’, Berliner Zeitung, 25 april 1956; csh, d-5; ‘Altglienicke ist wachgerüttelt’, ND, 24 april 1956; sv int, Vacca.

De scheldkanonnades: ‘Reds Give Berlin Tunnel Their Full Propaganda Run’, AP, in Chicago Daily Tribune, 29 april 1956; ‘Reds Play Up ‘Tunnel’ Case’, Stars and Stripes, 30 april 1956; ‘Spy Tunnel’, NYT, 29 april 1956; csh, 28; C.P. Hope aan M.S. Williams, 28 april 1956, FO 371/124647, nauk.

Op verzoek van: ‘ “Tap Tunnel” Case Shifted to Capital’, Stars and Stripes, 27 april 1956; ‘Army Halts Tunnel Talk’, AP, in Baltimore Sun, 26 april 1956; ‘Reds Say Tunnel Probe Is Dodged’, AP, 28 april 1956.

De reactie in: csh, 28, c-2-8.

32

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 32

07-01-20 14:25

273 273

273

274

274 274 274

275 275 275

275 275 275 276

Peter Lunn: Blake, noc, 181; Stafford, Spies, 169.

Het epische: ‘Failure of a Mission’, NYT, 27 arpril 1956; Chroesjtsjov, Khrushchev Remembers, 409; sv int, Sergej Chroesjtsjov; Kennett Love, ‘“Scots” Reception to Russians Dour’, NYT, 27 april 1956.

Ondanks alle incidenten: Aldrich, The Hidden Hand, 524; Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 143; Drew Middleton, ‘Moscow Willing to Join a U.N. Ban on Mideast Arms’, NYT, 28 april 1956; Day, ‘How Buster Crabb’s Fatal Spy Mission Angered Eden’.

Voordat de Russen: Stafford, Spies, 163-164; ‘Visit to the United Kingdom of Bulganin and Khrushchev, 19-27 April 1956’, 1956, History and Public Policy Program Digital Archive, FO 371/122836, http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/123798.

In de weken: Blake, noc, 181; Blake int, ‘Spies’, episode 21 van Cold War, cnn-­ documentaire.

Ondanks de teleurstelling: Helms int, ‘The Confession’.

President Eisenhower dacht: Beschloss, Mayday, 115; William Bragg Ewald Jr., Eisen­hower the President: Crucial Days, 1951-1960 (Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1981), 265-266.

Bill Harveys woede: C.G. Harvey int door Murphy, bsp; ‘Berlin Tunnel’, ofl, 395396.

In Washington: Operation regal, nsa, 23; Murphy, ‘Comments on November 1993 Interview with C.G. Harvey’, Harvey, Bill and family file, box 2, bsp.

Maar twee van: Montgomery’s brief aan Stockton, 4 augustus 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Bray aan Lions, 6 maart 1997 en Bray’s e-mail aan Stockton, 17 mei 2001, Corr a-c, box 1, bsp.

In Washington had: Operation regal, 19.

Maar in de ogen: Blake int, Red Files.

Er was één: ‘Army Halts Tunnel Talk’, AP, in Baltimore Sun, 27 april 1956.

Blake had zich: Blake, noc, 182.

Hoofdstuk 20: De onzichtbare oorlog 277 Eind april 1956: Stafford, Spies, 173; Beschloss, Mayday, 112.

277 In tegenstelling tot: sv int, Raymond Garthoff; bgb, 281; Stafford, Spies, 172.

277 Nu de Sovjetleiders: Aldrich, The Hidden Hand, 324-325; Day, ‘How Buster Crabb’s Fatal Spy Mission Angered Eden’; Clarissa Eden, Clarissa Eden: A Memoir – From Churchill to Eden (Londen: Weidenfeld & Nicholson, 2007), dagboek gedateerd op 5 mei 1956.

278 Eden sprak een: Aldrich, The Hidden Hand, 324-325; Bower, Perfect, 162; Macintyre, A Spy Among Friends, h.12; Richard Alleyne, ‘I Killed “Buster” Crabb, Says Russian Diver’, Telegraph, 17 november 2007.

278 Doordat de: James Reston, ‘The Invisible War Rises to the Surface’, NYT, 13 mei 1956.

278 Een spionagevliegtuig: Beschloss, Mayday, 116-117; Stafford, Spies, 173; ‘Phone calls 5/17/56’, May 56 phone calls file, box 15, dde Diary, dde Papers as President, dde.

33

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 33

07-01-20 14:25

279 279 279 279 280

280

280 281 281 281

282 282

283 283 283 284 284

285 286 286

Boer Noack en: Feick int, ‘Ist ja fantastisch!’, 71-72; sv int, Feick.

Op de vroege: ‘Der Spionagetunnel wird besichtigt’, ND, 4 mei 1956.

De tunnel werd: ‘East Zone Workers Tour “Spy Tunnel,” Sign Guest Book’, AP, 3 mei 1956; sv int, Günther Kuinke.

Als ze de tunnel: Tunnel Spione pamflet, Altglienicke Museum.

Bezoekers stonden vaak: ‘Spy Fever Has Its Fantastic Side’, AP, in Hartford Courant, 20 mei 1956; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 15; memo, Political Branch, Berlijn, aan Chancery, Bonn, 8 mei 1956, FO 37/124647, nauk; Höhne en Zolling, Network, 310; csh, c-2.

De gunstige kritieken: Edward Burks, ‘Red Germany Assails u.s. at May Day Show’, Baltimore Sun, 2 mei 1956; ‘Reds Blame “Spy Tunnel” on Dulles’ Sister’, AP, in Chicago Tribune, 11 mei 1956; ‘May 11, 1956’, file Tel Conv General May 1-June 29, box 4, John Foster Dulles Papers, Telephone Conversations Series, dde.

De CIA-directeur: sv int, Alice Ojala Sorvo; Browne, Experiences, 17; csh, 30.

Toen moesten Brown: csh, 28; Browne, Experiences, 18; (Romey), Not to Be a Spy, 55.

Ook in Rudow: sv int, Knapp.

De Amerikaanse legeringenieurs: sv int, Comstock en Hope; Legioen van Verdienste aan kapitein Robert G. Williamson, rwp. Het team verrichtte ‘uitputtend werk met gevaar voor eigen leven en mentale stress, waar leden van de strijdkrachten tijdens tijden van vrede maar zelden mee te maken hebben’.

Ondanks de ondergang: sv int, Vacca. Het station ontdekte een nieuwe radarhoogtemeter die door Russische helekopters gebruikt werd.

Op 4 juli: Beschloss, Mayday, 121; Paul Maddrell, ‘British-American Scientific Intelligence Collaboration During the Occupation of Germany’, in American-British-­ Canadian Intelligence Relations 1939-2000 (Londen: Routledge, 2000), 88; Sergej Chroesjtsjov, Nikita Khrushchev, 157.

Nu de spanning: Stockton, Flawed, 96; Martin, Wilderness, 89; Stafford, Spies, 170; sv int, Montgomery.

Zonder tunnel had: Blake, noc, 182; Andrew en Mitrokhin, The Sword and the Shield, 339, 632-633, n17.

In oktober werd: Kellerhoff en Von Kostka, Haupstadt der Spione, 82; Feick int, ‘Ist ja fantastisch!’, 72; sv int, Feick.

De Amerikaanse troepen: sv int, Vacca.

Hoewel het weghalen: ‘A Claim by East Berlin’, Reuters, in NYT, 16 december 1956; ‘Bauer Noack verklagt Senat’, ND, 24 december 1956; sv int, Feick. Het bedrag was 6.500 marken, en de advocaat was Friedrich Karl Kaul.

Eind maart 1957: cia teletype informatiereport, 29 maart 1957, cia-hrp; bgb, 271-272; Ashley, CIA SpyMaster, 122; Hart, ‘Popov’, 72.

Een week na: gbd, V, 2a; Blake, noc, 180.

Gillian merkte dat: gbd, VI, 1; gab, tape II; Hermiston, Greatest, 200; Cookridge, George Blake: Double Agent, 142; blh, 15.

34

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 34

07-01-20 14:25

Hoofdstuk 21: Weg uit Berlijn 290 Pyotr Popov arriveerde: Berlin Dispatch, 24 november, 1958, cia-hrp; bgb, 305.

290 Op 10 november: u.s. Department of State Office of the Historian, ‘Milestones: 1953-1960; The Berlin Crisis, 1958-1961’, https://history.state.gov/milestones/1953-1960/berlin-crises; cia Analysis of the Warsaw Pact Forces, 13; Eisenhower, Waging Peace, 329.

290 ‘Nou, bereiden jullie’: Berlin Dispatch, 24 november 1958.

290 Sinds de tunnel: bgb, 273, 281; Hart, ‘Popov’, 67; Hood, Mole, 205, 251.

290 Nu vertelde Popov: Berlin Dispatch, 24 november 1958; bgb, 305, 492; Eisenhower, Waging Peace, 331; Gundula Bavendamm, red., Like a Tinderbox: The Berlin Crisis and the Construction of the Wall (Berlijn: AlliiertenMuseum, 2011), 14-15.

291 Er was alle: Hood, Mole, 227; Ashley, CIA SpyMaster, 127-130; Stocktons aantekeningen van conversatie met John Barron, juni 2003, Harvey Corr a-c, box 1, bsp; Martin, Wilderness, 92-93; ‘Popov: The Conformist Who Failed’, cia-hrp.

292 Toch gingen er: bgb, 277; Berlin Dispatch, 24 november 1958, 11; Ashley, CIA SpyMaster, 87-88.

292 George Blake wilde: gab, tape II; blh, 14-16; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 142; gbd, V, 2a.

293 Na zo’n 90,000: csh, 26; Murphy, ‘How I Got to Berlin’, 25 mei 1994, Corr m-o, box 1, bsp; sv int, Garthoff; Helms en Hood, Look, 138.

293 De CIA stelde: csh, 26, 29; Heun en Schier, ‘Tunnel-Spione’; Martin, Wilderness, 89.

293 Meer dan duizend: Helms en Hood, Look, 137; Browne, Experiences, 18; sv int, Kovalenko (Kregg); Kovalenko’s commentaar, Browne, Experiences, 59.

294 Op Eerste Kerstdag: bgb, 278; Mangold, Cold Warrior, 251. De brief was per abuis verzonden door een cia-officier in Moskou.

294 In Chroesjtsjovs formele: Bavendamm, red., Like a Tinderbox, 16; John Lewis Gaddis, We Now Know: Rethinking Cold War History (Oxford: Oxford University Press, 1997), 139-140; Beschloss, Mayday, 162.

295 Op oudejaarsdag: bgb, 309, 316, 352, 493, n8; Maddrell, ‘Western Espionage and Stasi Counter-Intelligence in East Germany, 1953-1961’, in East German Foreign Intelligence: Myth, Reality, and Controversy (Londen: Routledge, 2010), 29.

295 Terwijl de voorbereidingen: ofl, 410; ‘Current Status Report Soviet Intelligence Services East Germany’, 16 januari 1959, en ‘Bn Sitrep’, 11 februari1959, ofl, 440441, 445; bgb, 318.

296 Op het CIA-hoofdkantoor: Garthoff, Journey Through the Cold War, 126; A City Torn Apart, 24; ‘Memorandum of Conference with the President’, 6 maart 1959, extra dvd-materiaal van A City Torn Apart.

296 Op 27 mei: Beschloss, Mayday, 177; Eisenhower, Waging Peace, 360.

296 De arrestatie van: ‘kgb Exploitation of Heinz Felfe’, 12 april 1978, cia-hrp; bgb, 301, 311.

296 Desinformatie: bgb, 448.

297 Het Amerikaanse ministerie: bgb, 325-326; Murry Marder, ‘Herter Calls East Berlin Nest of Spies’, WP, 6 juni 1959; Murphy int, AMB. 297 Voordat hij half: Cookridge, George Blake: Double Agent, 172; Peck, ‘Agent’s Wife 35

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 35

07-01-20 14:25

298 299

299 299

300 300 300 301 301 301 301 302 302 302

303 303 304

305 305 305

Knew Blake in Berlin’; Hermiston, Greatest, 190; Blake, noc, 175; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I. Eind jaren vijftig: sv int, Paul Mott; Shackley int door David Murphy, Corr s-w, box 1, bsp; Shackley en Finney, Spymaster, 29.

Blake ging ook: ‘Hinweise zum sowjetische Kundschafter im britischen Geheimdienst, George Blake’, 3 december 1976, MfS-ZAIG 25776, Stasi; Maddrell, Spying on Science, 147; ‘Masterspy of Moscow’, Carey; Tom Parfitt en Justin Huggler, ‘Revealed: Grim Fate of the mi6 Agents Betrayed by George Blake’, Telegraph, 14 maart 2015.

Hoewel hij volhield: Blake, noc, 208.

Blake arriveerde half: blh, 16; ‘George Blake’, memo van Allen Dulles aan John F. Kennedy, 4 mei 1961, Folder United Kingdom: Security, 1961: May-September, President’s Office Files, Presidential Papers, Papers of John F. Kennedy (hierna: ‘George Blake’ van Dulles aan Kennedy, JFK); Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi.

De familie Blake: gbd, V, 2a; gab, tape 2; Blake, noc, 183-186.

Blake was ijveriger: Blake int, ‘The Confession’; Hermiston, Greatest, 205-207; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 119.

Om de drie: Blake, noc, 187; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II. Na zes jaar: Stockton, Flawed, 94, 111, 317; David C. Martin, ‘The American James Bond’, Playboy, apr. 1980; sv int, Murphy.

Harvey was zelfgenoegzaam: Stockton, Flawed, 311; Bamford, Body of Secrets, 477.

Harvey gebruikte: ‘Shipment of firearms by William K. Harvey from Berlin’, Harvey’s memo aan de inspecteur-generaal, 15 augustus 1960, box 2, bsp.

Harvey zou Berlijn: Stockton, Flawed, 105-107; C.G. Harvey int met Murphy, bsp.

Op 22 augustus: Sara Harvey account, Sally papers file, box 2, bsp.

Het leven in: ‘U.S. Couple Goes to Berlin Party, Comes Home with Baby Girl’, AP, 23 augustus 1958.

De politie wist: ‘Security/Personnel Identity A’, memo van Chief of Base, Berlijn, 30 september 1958, en Sara Harvey account, Sally file, box 2, bsp; ‘Ich schämte mich so sehr’, Bild, 27 november 1958; Stockton, Flawed, 105.

De adoptie van: sv int, Montgomery; Sally Josephine Harvey’s geboortcertificaat en krantenknipsels, Sally file, box 2, bsp; Stockton, Flawed, 107-108.

Pjotr Popov liep: bgb, 279; ‘The Popov Case’, 22 september 1980, cia-hrp; Hood, Mole, 22.

De brief, die: ‘The Popov Case’, cia-hrp; Ashley, CIA SpyMaster, 135-136; bgb, 280; ‘Berlin dispatch Sept. 18, 1959, attachment K, Russian tekst cylindrical letter’, cia-hrp.

Ook bij Harvey: Stockton, Flawed, 50; Stocktons aantekeningen bij de conversatie John Barron, juni 2003, Harvey Corr a-c, box 1, bsp.

Sommige CIA-medewerkers: Mangold, Cold Warrior, 252; bgb, 280; Ashley, CIA Spy-­Master, 136.

De KGB maakte: bgb, 281, 348; Gordievsky, ‘No Laughing Boy’, Times Literary Supplement, 14 november 1997.

36

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 36

07-01-20 14:25

Hoofdstuk 22: Sluipschutter 306 De brieven waren: Bagley, Spy Wars, 48; Rositzke, The kgb: The Eyes of Russia, 242.

Hoewel sommigen Sluipschutters contact in 1959 dateren, was zijn eerste contact in april 1958 (cia Chief Historian David Robarge’s e-mail aan de auteur, 1 december 2016).

306 De identiteit van: bgb, 343; Shackley en Finney, Spymaster, 27; Martin, Wilderness, 95.

306 Sluipschutter was duidelijk: sv int, Donnelly.

306 De CIA drong: Rositzke, The kgb: The Eyes of Russia, 242; Andrew, Defend the Realm, 488.

307 Roman reisde naar: Wright, Spycatcher, 128; sv int, Donnelly; Bower, Perfect, 257.

307 Het onderzoek naar: Bower, Perfect, 259; Pincher, Their Trade Is Treachery, 147; ‘Background on the Blake Case’, n.d., PREM 13/952 nauk; Wright, Spycatcher, 129.

307 Tot zijn enorme: blh, 16; gbd, V, 3; Blake, noc, 189-190; gab, tape 2.

308 Het Middle East Centre: gab, tape 2; Hermiston, Greatest, 216-217; Miles Copeland, ‘If Blake Had Been in Baghdad’, Times (Londen), 11 september 1990.

308 Blake, zeer gerespecteerd: Anthony Cave Brown, Treason in the Blood (Boston: Houghton Mifflin, 1994), 500-501; Macintyre, A Spy Among Friends, h.12.

308 Kort na zijn: Blake, noc, 190-191; Hermiston, Greatest, 217.

308 Blakes overplaatsing: blh, 16; gab, tape 1.

309 Hij was duidelijk: Hermiston, Greatest, 216; ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

309 Het was een jaarlijks: Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I; Hermiston, ­Greatest, 212; Blake, noc, 195-96.

310 Sluipschutter had een: bgb, 343; ‘Activities of 4 and 5 January 1961 and BOB’, feb.

15, 1961, cia-hrp; Cable from Berlin, 4 januari 1961, cia-hrp.

311 Sluipschutter tastte in: Cable from Berlin, 4 januari 1961, cia-hrp; bgb, 346; Murphy int, lhc, 31.

311 Goleniewski en de: Mary Ellen Reese, General Reinhard Gehlen: The cia Connec­ tion (Fairfax, VA: George Mason University Press, 1990), 157.

311 De daaropvolgende: Bagley, Spy Wars, 49; Operational account of the Goleniewski case, cia-hrp, 32; ‘Goleniewski’s Work with the Soviets’, 4 januari 1964, cia-hrp; sv int, Foertsch; Murphy int, lhc, 41; Pincher, Their Trade Is Treachery, 148; Pincher, Too Secret Too Long, 258.

312 Het overlopen van: Rositzke, The kgb: The Eyes of Russia, 242; Wright, Spycatcher, 129, 135; Andrew, Defend the Realm, 485; Wise, Molehunt, 24.

313 wie LAMBDA1 was: sv int, Donnelly.

313 De conclusie van: Bower, Perfect, 259, 262.

313 Shergold was ‘uiterst’: sv int, Foertsch; John le Carré, nawoord in Macintyre, A Spy Among Friends.

313 In samenwerking met: Hermiston, Greatest, 214, 221; Bower, Perfect, 259; ‘George Blake’ van Dulles aan Kennedy, JFK; ‘Background on the Blake Case’, n.d., PREM13/952, nauk.

313 In Berlijn was: ‘Ein Showman A La James Bond’, Der Spiegel, no. 45, 1966, 154; Hermiston, Greatest, 213-14.

37

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 37

07-01-20 14:25

313 313 314 314 314 314 315 315 316 316 316 316 317 317 318 318 318 319 319 319 320 320 321 321 321 321 321 322

322

322 323

Voor Shergold gaf: Bower, Perfect, 259, 263; Hermiston, Greatest, 221.

Toen hij de: Bower, Perfect, 259, 262.

Maar er waren: Ibid., 263-64.

Eind maart stuurde: Ibid., 264; Blake, noc, 191-92.

Het voorjaar in: gbd, V, 4; Blake, noc, 191.

‘Die zaak is’: ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

Door een vreemde: Blake, noc, 191; Macintyre, A Spy Among Friends, h.16.

Blake had een geldig: Blake, noc, 192-93; ‘The Confession’.

Op vrijdag ging: Pincher, Their Trade Is Treachery, 149; Blake, noc, 193-94.

Blake gaf Gillian: gab, tape 2; Gillian Blake, ‘Portrait of a Spy’, deel III; ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

Hij zou op maandag: gbd, V, 4; Blake, noc, 194.

Kort na 10: Blake, noc, 194; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 147; Bower, Perfect, 264; ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

Dick White was: Bower, Perfect, 264; Schecter en Deriabin, The Spy Who Saved the World, 35-36; Blake, noc, 194.

Er werd over: Blake, noc, 195-96.

Zijn optimisme nam: Blake, noc, 196-97; Pincher, Their Trade Is Treachery, 149; Bower, Perfect, 265.

De sessie werd: Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Blake int, ‘The Confession’; Blake, noc, 197.

De derde dag: ‘George Blake’ van Dulles aan Kennedy, JFK. Na de lunch: Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Blake, noc, 198.

‘Nog een halfuur’: Bower, Perfect, 265-66; Blake, noc, 199.

White belde sir: Bower, Perfect, 266.

Toen Blake vrijdagavond: Blake, noc, 199-200; Blake int, ‘The Confession’.

Op het kantoor: Bower, Perfect, 266-68.

Premier Harold Macmillan: Beschloss, Mayday, 173-74.

Net als zijn: Grant, Jeremy Hutchinson’s Case Histories, 55; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Bower, Perfect, 258, 267.

Macmillan hield dat: Bower, Perfect, 294.

White betoogde dat: Bower, Perfect, 267.

Geheel buiten de: Catterall, Macmillan Diaries, vol. 2, xxi, 338.

Maar Macmillan was: ‘Mr. Macmillan Due in Washington Today’, Times (Londen), 4 april 1961; Andrew, Defend the Realm, 490; Henry Brandon, ‘Kennedy Tells Premier: Link Up with “The Six”,’ Times (Londen), 9 april 1961; Catterall, Macmillan Diaries, vol. 2, 372.

Terwijl Blake op: ‘New Soviet Move on Berlin Foreseen’, Times (Londen), 7 april 1961; W. H. Lawrence, ‘Leaders Discuss Amity as They Sail Past Historic Reminders of Wars Between the U.S. and Britain’, NYT, 7 april 1961.

Tot zijn grote: Andrew, Defend the Realm, 944, n32; Hermiston, Greatest, 253; Bower, Perfect, 267; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II. Het weekend in: Hermiston, Greatest, 231; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Bower, Perfect, 267.

38

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 38

07-01-20 14:25

323 323

Terwijl de groep: Blake, noc, 200; Hermiston, Greatest, 232.

Het CIA-kantoor: Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, 44; Stafford, Spies, 177; Hermiston, Greatest, 236.

Hoofdstuk 23: Veel ernstiger kan men zich niet voorstellen 324 Gillian Blake had: gab, tape 2; Gillian Blake, ‘Portrait of a Spy’, deel I; gbd, V, 4.

325 De volgende dag: gab, tape 2.

325 Op de vroege: Hermiston, Greatest, 233; Gillian Blake, ‘Portrait of a Spy’, deel III. 326 Blakes verhoor: ‘Reporting of Names of Agents to Russia’, appendix to blh.

326 Dick White ging: ‘George Blake’ van Dulles aan Kennedy, JFK. 326 De CIA was: Bower, Perfect, 269.

326 Zodra ze hoorden: Operation regal, nsa, 21; Frank Rowlett mondelinge geschiedenis, nsa-OH-1976-(1-10), 374, nsa.

326 Onder de medewerkers: Montgomery int, ‘Spies Beneath Berlin’, Discovery; Mur­ phy int, lhc, 32.

326 Het riep meteen: Operation regal, nsa, 22; ‘George Blake’ van Dulles aan Kennedy, JFK; Shackley int met Murphy, Corr s-w, box 2, bsp.

327 Men was ook: Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, h.1-2; Ashley, CIA SpyMaster, 151.

327 Blakes arrestatie gaf: Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, 44-45.

328 Dick White was: ‘George Blake’ van Dulles aan Kennedy, JFK. 328 White stuurde de: Andrew, Defend the Realm, 489.

328 De mislukte operatie: Martin, Wilderness, 117; Grose, Gentleman, 529, 533.

329 De kgb was: Malyavin int, ‘The Confession’; Bagley, Spymaster, h.6; Kondrasjov int, lhc, 29.

329 In zijn armoedige: Blake, noc, 203; Blake int, ‘The Confession’; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 120.

329 Blake werd vertegenwoordigd: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 389; Hermiston, ­Greatest, 236; Blake, noc, 201.

330 De hoffelijke en: Jane Fryer, ‘Confessions of the Real Rumpole’, Daily Mail, 18 juni 2015; ‘Jeremy Hutchinson: A Biographical Sketch’, in Grant, Jeremy Hutchinson’s, 14-52.

330 Tijdens hun eerste: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 64; blh, 1, 16.

331 Hutchinson vond Blakes: sv int, Hutchinson.

331 Niettemin was het: ‘Brief for the defendant’, file 12, George Blake Papers, IWM. 331 Er viel weinig: sv int, Hutchinson; Pincher, Their Trade Is Treachery, 151; Blake, noc, 201.

331 De regering: Hermiston, Greatest, 235; ‘Ex-British Aide Held on Security Charge’, NYT, 19 april 1961.

332 De maximale straf: vertaling Blakes rechtszaak, IWM; Bower, Perfect, 268.

332 Tijdens een derde: Hermiston, Greatest, 237.

332 Een paar dagen: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 67; Hermiston, Greatest, 241.

333 Zoals te voorspellen: Pincher, Their Trade Is Treachery, 261; Hermiston, Greatest, 39

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 39

07-01-20 14:25

333 333 334 334 334 335 335 335 335 336

336 336 337 337

337 338 338

38

339 339 339 339 339 340

234-37; Seth S. King, ‘Security Inquiry in Britain Set in Wake of Spy Cases’, NYT, 12 mei 1961.

Hoewel de D-notice: Pincher, Too Secret Too Long, 261; Wise en Ross, The Espio­ nage Establishment, 108.

Gillian Blake: Blake, noc, 202; gab, tape II. Voordat ze naar: Blake int, Red Files; Blake, noc, 202.

De ochtend van: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 65; Hermiston, Greatest, xviii; Blake, noc, 203.

Kort voordat Hutchinson: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 69; Hermiston, Greatest, 241-43.

Hutchinson zag: sv int, Hutchinson.

In zaal 1: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 65; Cookridge, George Blake: Double Agent, 185.

Blake voelde een: Blake, noc, 202; Hermiston, Greatest, 243; ‘I Was a Spy for Moscow’, Evening Standard, 3 mei 1961.

Manningham-Buller stond: vertaling Blakes rechtszaak, IWM, 2; Blake, noc, 203.

De procureur-generaal: vertaling Blakes rechtszaak, IWM, 3; Seth S. King, ‘Briton Sentenced as Spy for Soviet’, NYT, 4 mei 1961; Cookridge, George Blake: Double Agent, 188.

Maar in feite: sv int, Hutchinson.

Daarna sprak Hutchinson: vertaling Blakes rechtszaak, IWM. Hutchinson sprak tot: vertaling Blakes rechtszaak, IWM; Grant, Jeremy Hutchinson’s, 73; Blake, noc, 203.

Parker legde hem: vertaling Blakes rechtszaak, IWM; Rebecca West, The Meaning of Treason (1949; Londen: Phoenix Press, 1982), 338; ‘Spy Gets 42 Years’, Evening News, 3 mei 1961; Blake, noc, 204; Blake int, ‘The Confession’.

Hutchinson en Cox: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 75; sv int, Hutchinson; Blake, noc, 205.

Blake vermoedde ook: Blake, noc, 207.

Blakes proces was: Catterall, Macmillan Diaries, vol. 2, 380; Grant, Jeremy Hutchinson’s, 76; ‘No Irreparable Damage by Spy, Says Premier’, Telegraph, 5 mei 1961; Hermiston, Greatest, 254.

In de dagen: ‘British Spy Net Jeopardised’, Telegraph, 8 mei 1961; Anthony Mann, ‘Blake’s Berlin Life Revealed’, Telegraph, 14 mei 1961; ‘Blake: Spion’, Bild, 15 mei 1961.

In Washington: ‘Spy Had No U.S. Data’, AP, in NYT, 6 mei 1961; Catterall, Macmillan Diaries, vol. 2, 380.

Net zoals bij: Malyavin int, ‘The Confession’; Kondrasjov int, lhc, 20.

De nieuwe Russische: Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, 161.

Op aandringen van: Cox’ brief aan Blake, 6 mei 1961, file 3, George Blake Papers, IWM. Hutchinson vermoedde: sv int, Hutchinson; Grant, Jeremy Hutchinson’s, 79; Kennedy, ‘The Spy Who Came in for Rough Justice’, Times (Londen), 1 februari 2016.

De baby was: gab, tape 2; Gillian Blakes brief aan Cox, 13 mei 1961, file 9, George Blake Papers, IWM; Blake, noc, 217.

40

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 40

07-01-20 14:25

340 341 341

Jeremy Hutchinsons: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 77; Hermiston, Greatest, 256.

De zitting van: ‘Blake Appeal Against 42-Yr Sentence Fails’, Telegraph, 20 juni 1961.

Blake, zo stelde: ‘Law Report, June 19’, Times (Londen), 20 juni 1961; Grant, Jeremy Hutchinson’s, 75-77; Home Office to Claude, Hornby & Cox, June 2, 1961, file 12, George Blake Papers, IWM.

Hoofdstuk 24: Our James Bond 342 George Blake verzonk: Randle en Pottle, The Blake Escape, 25; Blake int, Red Files; Blake, noc, 211.

342 Wormwood Scrubs, de: Metropolitan politiereport, 4 maart 1967, George Blake file, MEPO, 201736, nauk.

342 De kgb verkende: Kondrasjov int, lhc, 20.

342 In het begin: Blake, noc, 206, 213; Randle en Pottle, Blake Escape, 57.

342 Vreemd genoeg: Blake, noc, 213; Blake int, Red Files; ‘Prison Security: Escape of George Blake’, Home Office Report, HO 391/12, nauk.

343 Rond middernacht: bgb, 375; A City Torn Apart, 18, 22.

343 In Hyannis Port: Wyden, Wall, 26.

344 Of een tunnel: memorandum voor de DDI, ‘The Berlin Situation’, ofl, 537; A City Torn Apart, 24; sv int, Bill Lonam.

344 De CIA was niet: Wolf with McElvoy, Man Without a Face, 113; bgb, 376-77.

344 Walter Ulbricht: A City Torn Apart, 23; Hope Harrison, ‘Ulbricht and the Concrete Rose,” cwihp, May 1993, 61; ofl, 533; Garthoff, Journey Through the Cold War, 127.

344 De muur betekende: bgb, 385-87, 396; sv int, Montgomery.

345 De familie Noack: sv int, Feick; Feick int, ‘Ist ja fantastisch!’, 76.

345 Sinds hij zes: Blake, noc, 212, 216-18; Metropolitan politiereport, 11 november 1966, HO 278/7, nauk; Randle en Pottle, Blake Escape, 23-25; Blake int, Red Files.

346 Hij was ook blij: verklaringen van gevangenen, Metropolitan poltiereport, 4 maart 1967, MEPO 201736, nauk; Metropolitan politiereport, 11 november 1966, HO 278/7, nauk.

346 Blake maakte goed: ‘Blake, the Spy, Reads Law in Gaol’, Telegraph, 9 september 1962; Blake, noc, 221.

346 Blakes thuis in cel 8: Hermiston, Greatest, 262; Cookridge, George Blake: Double Agent, 211-12; Randle en Pottle, Blake Escape, 48; Blake, noc, 218, 220-21; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 168; Zeno, Life, 145, 161.

347 Hij was ook bepaald: ‘Note for the Record’, 14 november 1966, PREM 13/952, nauk; ‘John Quine’, Telegraph, 12 juni 2013; Hermiston, Greatest, 262; West, S­ even Spies, 142.

347 Janet Chisholm: Victor Cherkashin en Gregory Feifer, Spy Handler: Memoir of a kgb Officer (New York: Basic Books, 2005), 57-60; Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, 409-11.

348 De sis had Janet: Knightley, ‘The kgb vs. the cia: The Secret Struggle’, Red Files; Pincher, Their Trade Is Treachery, 154; Wright, Spycatcher, 209.

41

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 41

07-01-20 14:25

348 349

349 349 350 350 351 351

351 352

352 352

353 353 353 354 354 354 355 355 355 356

Maar toch had de: Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, 179, 185, 410; ‘Janet Chisholm’, Telegraph, 6 augustus 2004.

Muziekles was een: Blake, noc, 223; Randle en Pottle, Blake Escape, 1; Grant, Jeremy Hutchinson’s, 256; Hermiston, Greatest, 268; “Patrick Pottle,” Telegraph, 4 oktober 2000.

Ze voelden allebei: sv int, Randle; Randle en Pottle, Blake Escape, 10, 43-44.

Op een dag: Randle en Pottle, Blake Escape, 27-29, 33.

Er kwam niets: Randle en Pottle, Blake Escape, 33, 51; Blake, noc, 223.

Bill Harvey was: Stockton, Flawed, 121; Helms en Hood, Look, 196; Martin, Wilderness, 121, 127.

Harvey was al: Martin, Wilderness, 121; Stockton, Flawed, 143, 151, 163-64.

Zo werkte hij: ‘Roselli, Johnny’, memo van cia-veiligheidsdirecteur Howard Osborn aan Helms, 9 december 1970, in Roselli, John file, box 2, bsp; Stockton, Flawed, 16869; Rudy Maxa, ‘The Calculated Rise and Abrupt Descent of Johnny Roselli’, WP, 12 september 1976. Zijn naam wordt afwisselend gespeld: Roselli en Rosselli.

Harvey noemde de: Stockton, Flawed, 122, 125.

Op de hogere echelons: Helms en Hood, Look, 137-38; sv int, Garthoff; ‘Berlin Tunnel’, csh, 207-8, in ofl, 395-96; Frank Rowlett mondelinge geschiedenis, nsaOH-­1976-(1-10), 374, nsa.

De Kennedy’s waren: Martin, Wilderness, 136.

Toen Edward Lansdale: Gary Harts brief aan Stockton, 16 april 2001, Harvey-JFK assas., box 2, bsp; Stockton, Flawed, 120; Martin, Wilderness, 129; Martin, ‘The cia’s Loaded Gun’, WP, 10 oktober 1976.

De basis van: Helms en Hood, Look, 224; Martin, Wilderness, 131, 136; C.G. Harvey int met Murphy, bsp.

Begin 1962, tijdens: Powers, The Man Who Kept the Secrets, 141-42; Dobbs, One Minute to Midnight, 151; Stockton, Flawed, 137.

Bobby Kennedy vond: Martin, Wilderness, 134-36.

Het hielp niet: Stockton, Flawed, 128; Powers, The Man Who Kept the Secrets, 137.

Ondanks alles: Helms en Hood, Look, 224.

Toen rond 21: Stockton, Flawed, 139-40, 235; Martin, Wilderness, 144; Shackley en Finney, Spymaster, 68.

Zijn gezondheid en: sv int, Montgomery; Stockton, Flawed, 238-41, 311.

Op 22 oktober: Cherkashin en Feifer, Spy Handler, 61.

Later werd vastgesteld: cia Analysis of the Warsaw Pact Forces, 21-22; Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, 334-35.

Penkovski’s arrestatie: Dobbs, One Minute, 57; Schecter en Deriabin, Spy Who Saved, 415-16. Schecter en Deriabin suggereren dat Penkovski mogelijk voor 22 oktober gearresteerd werd.

Hoofdstuk 25: Verderf, gij zijt op weg 357 Tegen 1965: Blake, noc, 222.

357 Van Blakes aanvankelijke: Martin, Wilderness, 180; Catterall, Macmillan Diaries, vol. 2, 534.

42

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 42

07-01-20 14:25

357

358 358

358 359 359 359 360 361 361 361 362

362 363

363 364 364 365 365 365 366

366 366 367 368

Zijn gevoel van: Grant, Jeremy Hutchinson’s, 81; sv int, Braibant; gab, tape 2; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Blake, noc, 254; Hermiston, Greatest, 273; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 254; Zeno, Life, 165-67.

Blake had de hoop: Blake, noc, 224-25.

Bourke was geboren: Hermiston, Greatest, 271; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 165; Bourke int, World in Action, October 1968, transcriptie in George Blake file, MEPO 21736, nauk.

Met zijn aangeboren: Bourke, Springing, 8; Bourke int, World in Action.

Aan het einde: Blake, noc, 224; Bourke int, World in Action; Bourke, Springing, 10.

Bourke en Blake: Bourke, Springing, 11; Hermiston, Greatest, 277.

Eind november 1965: Bourke, Springing, 17, 25-27, 40-42, 61.

Blake en Bourke: Bourke, Springing, 42, 62, 65; Randle en Pottle, Blake Escape, 54, 62.

Nu Pottle en Randle: Bourke, Springing, 49, 54; Metropolitan politiereport, 4 maart 1966, MEPO 201736, nauk; Blake, noc, 225-26.

Ze spreken af: Bourke, Springing, 59; Blake, noc, 226.

Blake en Bourke: Blake, noc, 228; Randle en Pottle, Blake Escape, 64; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi, 123.

Blake was ook: Randle en Pottle, Blake Escape, 60-61; ‘Report to Chief Superintendent’, 11 november 1956, politiereports, ontnsapping van George Blake file, HO 278/7, nauk; ‘Prison Security: Escape of George Blake’, Home Office Report, HO 391/12, nauk; Hermiston, Greatest, 265; Randle and Pottle, Blake Escape, 61.

In juli had: Randle en Pottle, Blake Escape, 60, 74-75.

Bourke, die na: Randle en Pottle, Blake Escape, 60; Blake, noc, 227; Bourke, Springing, 99-101; ‘Police Five’, 23 oktober 1966, transcriptie in 3/10/B MEPO 2/10736, nauk.

Begin augustus kwamen: Blake, noc, 228-29; Bourke, Springing, 149; Randle en Pottle, Blake Escape, 67-69.

Bourke wilde de: Randle en Pottle, Blake Escape, 67-68; Bourke, Springing, 108.

Toen Bourke had: Blake, noc, 228; Bourke, Springing, 141-43.

Blake en Bourke: Blake, noc, 229; Bourke, Springing, 143-46; Randle en Pottle, Blake Escape, 82.

Donderdag 20 oktober: O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 255; Metro­politan politiereport, 11 november 1966, HO 278/7, nauk.

Om 1 uur: Blake, noc, 229; Metropolitan politiereport, 4 maart 1966, MEPO 201736, nauk; Pincher, Inside Story, 96.

Slechts een handvol: Metropolitan politiereport, 11 november 1966, HO 278/7, nauk; ‘Kenneth de Courcy’, Telegraph, 18 februari 1999; Hermiston, Greatest, 283; De Courcy int, ‘The Confession’.

Bourke kwam de: Bourke, Springing, 159, 162.

Na het douchen: Blake, noc, 229-30; Bourke, Springing, 162; Metropolitan politiereport, 4 maart 1966, MEPO 201736, nauk.

Door de opgehangen: Blake, noc, 230-31; Bourke, Springing, 166-67.

Blake stond nog: Blake, noc, 231, Bourke, Springing, 167-70.

43

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 43

07-01-20 14:25

368 369 370 370 371

In het flauwe: Blake, noc, 231-32; Bourke, Springing, 170-72.

De regen dreunde: Bourke, Springing, 172-73; Blake, noc, 232.

Cipier Fletcher: Metropolitan Police Report, 4 maart 1966, MEPO 201736, nauk.

De Hawk was: Bourke, Springing, 174; Blake, noc, 233; Blake int, “The Confession.”

Er kwam een: Bourke, Springing, 178; Bourke int, World in Action. Strikt genomen was Blake geen dubbelagent, maar een sis-officier en kgb-agent.

Hoofdstuk 26: Weer vrij 372 Het begon als: Zeno, Life, 163-65.

372 De premier ontving: ‘Note to Prime Minister’, 22 oktober 1966, en ‘Note for the Record’, 14 november 1966, PREM 13/952, nauk.

373 Er was een: Metropolitan Police Report, 4 maart 1966, MEPO 201736, nauk; Hermiston, Greatest, 292.

373 Bill Harvey was: Stockton, Flawed, 241, 295; Martin, Wilderness, 188.

373 Dick Helms, inmiddels: Bower, Perfect, 355.

374 Toen de zondagochtend: Metropolitan politiereport, 4 maart 1966, MEPO 201736, nauk; Hermiston, Greatest, 296; Zeno, Life, 168.

374 George Blake en Sean: Bourke, Springing, 183; Randle en Pottle, Blake Escape, 1001, 105.

375 Toen de dokter: Randle en Pottle, Blake Escape, 104, 107; sv int, Randle.

375 Randle en Pottle: Randle en Pottle, Blake Escape, 76, 107; Blake, noc, 238, 244; sv int, Randle.

375 Er speelde nog: Randle en Pottle, Blake Escape, 106; Blake, noc, 325.

376 De groep vond: Randle en Pottle, Blake Escape, 108-9; BBC, ‘On This Day, 22 October 1966: Double-Agent Breaks Out of Jail’, http://news.bbc.co.uk/onthis day/hi/ dates/stories/october/22/newsid_3135000/3135206.stm.

376 Gillian Blake had: ‘Police Seek Source of Knitting Needles as Blake Trail Grows Cold’, Financial Times, 26 oktober 1966.

376 Blakes strafpleiter: sv int, Hutchinson.

376 Op dinsdagavond: Randle en Pottle, Blake Escape, 114-15.

376 Een veilig onderkomen: Randle and Pottle, Blake Escape, 103, 122; Blake, noc, 23537.

377 Pottle vermoedde: Randle en Pottle, Blake Escape, 81, 119.

377 Op vrijdag 28: Randle en Pottle, Blake Escape, 120-22; ‘Blake’s Escape Plot Car Found’, Daily Mirror, 29 oktober 1966.

377 Randle had in: Randle en Pottle, Blake Escape, 122-23; Will Bennett, ‘Priest Who Hid Blake Is Banned’, Telegraph, 29 maart 1997; Hermiston, Greatest, 298.

378 De spanning steeg: Randle en Pottle, Blake Escape, 122-25.

378 De vriendelijke Randle: sv int, Randle; Randle en Pottle, Blake Escape, 126.

378 Maar toen Randle: Randle en Pottle, Blake Escape, 127; Bourke, Springing, 206.

379 De oppositie: instructie van minister van Buitenlandse Zaken, ‘George Blake’, 28 oktober 1966, en ‘Note for the Record’, 14 november 1966, PREM 13/952, nauk; Nigel West, The Circus: MI5 Operations, 1945-1972 (New York: Stein & Day, 1983), 156; Andrew, Defend the Realm, 538.

44

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 44

07-01-20 14:25

380 380 381 381 382 382 383 383 384 385 385 386 386 387 388 388

Pat Pottle woonde: Randle en Pottle, Blake Escape, 129-31, 142; ‘Masterspy of Moscow’, Carey; Blake, noc, 238.

Begin november: Randle en Pottle, Blake Escape, 143-44; Blake, noc, 238; Bourke, Springing, 215.

De laatste grote: Bourke, Springing, 214; Blake, noc, 239; Randle en Pottle, Blake Escape, 145.

De groep becijferde: Randle en Pottle, Blake Escape, 145-47.

Tijdens de verbouwing: Randle en Pottle, Blake Escape, 145, 155, 158.

‘Ons voornaamste’: Bourke int, World in Action, oktober 1968, transcriptie in George Blake file, MEPO 21736, nauk; Randle en Pottle, Blake Escape, 161-62.

Op 9 december: Randle en Pottle, Blake Escape, 164.

Om half 7: Bourke, Springing, 216; Randle en Pottle, Blake Escape, 169; Blake, noc, 241.

Randle zette de: Randle en Pottle, Blake Escape, 171-72, 175; Blake, noc, 242-43.

Eenmaal in Brussel: Randle en Pottle, Blake Escape, 176-77.

Om half 9: Blake, noc, 243; Randle en Pottle, Blake Escape, 178-80.

De Randles waren: Randle en Pottle, Blake Escape, 180-81; Blake, noc, 243; sv int, Randle.

Al snel herkende: Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, ­Stasi, 40; Randle en Pottle, Blake Escape, 183; Blake, noc, 244.

Aangezien hij geen: Bourke, Springing, 250; Bagley, Spymaster, h.6; O’Connor, ­Blake, Bourke and the End of Empires, 203.

In een KGB-auto: Bagley, Spymaster, h.6; Blake, noc, 245-46; Kondrasjov int, lhc, 21; Hermiston, Greatest, 314; Blake int, ‘The Confession’.

Na ongeveer een: Bourke, Springing, 251, 255; Hermiston, Greatest, 314-15.

Epiloog 389 In februari 2012: sv int, Sobolewski; auteursbezoek aan de plaats, aug. 2015; Claus Dieter Steyer, ‘Spionagetunnel im Wald entdeckt’, Tagesspiegel, 16 augustus 2012.

389 Toen nog een: sv int, Kostka, Sobolewski, Bossdorf; Helmut Trotnow, preface, en Stafford, ‘The Berlin Spy Tunnel’, ‘Ist ja fantastisch!’, 16, 44.

390 Sobolewski vertelde Kostka: sv int, Kostka en Sobolewski. Een deel van de tunnel dat in Oost-Duitsland werd ontdekt, werd in 2019 tentoongesteld in het International Spy Museum, Washington DC. 390 De Amerikaanse regering: Trotnow, ‘Ist ja fantastisch!’, 15; Ian McEwan, The Innocent (1989; New York: Anchor, 1999), 260-61; Heun en Schier, ‘Tunnel-Spione’; Stafford, Spies, 184.

391 Nadat de familie: Kellerhoff en Von Kostka, Haupstadt der Spione, 88-89; auteursbezoek aan Rudow, 2015.

391 Er kwam een: ‘Soviet Introduces Its Spy in Izvestia’, NYT, 15 februari 1970; ‘Wovon man in den cia-Stäben nichts wußte’, ND, 23 april 1971; ‘Spy for Soviet Says He Betrayed Tunnel’, UPI, in NYT, Feb. 17, 1970. Na Blakes ontsnapping was het Duitse blad Der Spiegel wellicht de eerste partij die aangaf dat Blake de tunnel had verraden: ‘Ein Showman A La James Bond’, Der Spiegel, 31 oktober 1966.

45

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 45

07-01-20 14:25

392

392 392 392

393 393

394

394 394

394

394

395 395

396 396

De bekende Britse: Pincher, Their Trade Is Treachery, 150; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I; Evans, ‘Berlin Tunnel Intelligence’, 48; Wise, Molehunt, 25; Stafford, Spies, 178; bgb, 207.

Een paar auteurs: Martin, Wilderness, 89; Montgomery’s brief aan Stockton, 6 april 2006, Corr m-o, box 1, bsp.

Bill Harvey, ooit: ‘An Interview with Former cia Executive Director Lawrence K. “Red” White’, CSI Intelligencer, winter 1999-2000; Stockton, Flawed, 258.

Harvey viel terug: Stockton, Flawed, 264, 268; C.G. Harvey’s brief aan Stockton, 10 april 1983, Berlijn file, box 1, bsp; David Kahlenbergs brief aan Stockton, 2 februari 2001, Corr h-l, box 1, bsp.

Zijn verleden was: Stockton, Flawed, 268.

De commissie was: Gary Harts brief aan Stockton, 6 april 2001, Harvey-JFK assas., box 2, bsp; Martin, Wilderness, 220; David Talbot, The Devil’s Chessboard: Allen Dulles, the cia, and the Rise of America’s Secret Government (New York: HarperCollins, 2015), 508; Jack Anderson en Les Whitten, ‘Smudge Only Clue in Roselli Case’, WP, 27 augustus 1976.

Toen in latere: Jefferson Morley, ‘Bill Harvey, Armed and Dangerous’, 1 juli 2017, www.jfkfacts.org/bill-harvey-armed-and-dangerous, David Talbot, ‘Inside the Plot to Kill JFK’, Salon, 22 november 2015, www.salon.com/2015/11/22/inside_ the_plot_to_kill_jfk_the_secret_story_of_the_cia_and_what_really_happened_ in_dallas/?source=newsletter; Montgomery’s brief aan Stockton, 19 juni 2001, Corr m-o, box 1, bsp; Stockton, Flawed, 225.

Charlie Bray was: Brays speech aan Lions, Corr a-c, box 1, bsp.

Op 8 juni 1976: ‘William K. Harvey, Law Editor for Bobbs-Merrill Co., Dies’, ­Indianapolis Star, 10 juni 1976; C.G. Harveys brief aan Stockton, Berlijn file, box 1, bsp. C.G. overleed in 2000 op 86-jarige leeftijd. ‘Clara Grace Harvey, 86, Had Distinguished cia, Army Career’, Indianapolis Star, 3 oktober 2000.

‘Bill was gewoon’: Montgomery’s brief aan C.G. en Sally Harvey, 13 juni 1976, Harveys dood file, box 2, bsp; Brays brief aan Stockton, 19 juni 2001, Corr a-c, box 1, bsp; Stockton, Flawed, appendix, 320; cia press release, 10 september 1997.

Frank Rowlett, die: Operation regal, nsa, 2; Bamford, Body of Secrets, 526; ‘Frank Rowlett’, Cryptologic Almanac, 50th Anniversary Series, Center for Cryptologic History, aug. 2002.

De tunnel die: Johnson, American Cryptology, 106; Operation regal, nsa, 25.

Peter Lunn, de: Ruck, ‘Thinker, Author, Skier, Spy’; Rufina Philby, Mikhail Lyubimov en Hayden Peake, The Private Life of Kim Philby: The Moscow Years (New York: Fromm International, 2000), 136; Macintyre, A Spy Among Friends, h.18; Tom Carver, ‘Diary: Philby in Beirut’, London Review of Books, 11 oktober 2012; An­drew en Mitrokhin, The Sword and the Shield, 632-33, n17; Gordon Corea, ‘Kim Philby, British Double Agent, Reveals All in Secret Video’, 4 april 2016, BBC News; Bower, Perfect, 304.

Lunn bleef tot: C.G. Harvey en Murphy, bsp; ‘Peter Lunn’, Telegraph, 6 december 2011.

Keith Comstock, een: sv int, Comstock; Comstocks brief aan kinderen, met dank aan Comstock.

46

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 46

07-01-20 14:25

396 397 397 397 398 398 395 398 399 399 399 399 399

400 401 401 401 401 402 402 402

402 402

Voor Eugene Kregg: sv int, Kovalenko (Kregg); Kovalenko’s brief aan Stafford, 19 november 2005; Helgestads brieven, 8 september 1967, met dank aan Kovalenko.

Toen de BOB: bgb, 397.

Een tijdlang werkte: William Drozdiak, ‘Rival Spies Relive Thrills of Cold War’, WP, 21 oktober 1997; sv int, Murphy; Stafford, Spies, 179.

Kondrasjov werkte: Bagley, Spymaster, voorwoord, h.11.

De Oost-Duitse: Markus Wolf en Tennent H. Bagley, ‘Battleground Berlin’, Los ­Angeles Times, 12 oktober 1997.

De algemene gedachte: sv int, Montgomery.

‘Philby kreeg spijt’: sv int, Kalugin.

Toch kostte het: Blake, noc, 262, 284; Blake int, Red Files.

Chroesjtsjov, de laatste van: Harrison, Driving, 60.

Net zoals in: Blake, noc, 249, 259.

Blake verbleef in: Kondrasjov int, lhc, 21; Blake, noc, 260; Hermiston, Greatest, 316.

Blake vulde zijn: Bourke, Springing, 256; West, Seven Spies, 152; Blake, noc, 254.

Sean Bourkes tijd: Bourke, Springing, 229-33; Bourke int, World in Action, okt.

1968, transcriptie in George Blake file, MEPO 21736, nauk; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 212; Blake, noc, 246.

Het duurde niet: Bourke, Springing, 256, 277-78; sv int, Randle; Randle en Pottle, Blake Escape, 217.

Toen Bourke acht: Bourke, Springing, 269-71, 282.

Op 4 september: Bourke, Springing, 283-85, 293, 307.

In het najaar: Bourke, Springing, 364; Hyde, George Blake: Superspy, 170.

Na herhaalde verzoeken: Randle en Pottle, Blake Escape, 214.

Inderdaad hadden MI5: West, Seven Spies, 150; Hermiston, Greatest, 335; sv int, Randle.

De Randles, Pottle: Bourke, Springing, 196; Randle en Pottle, Blake Escape, 215, 223.

Bourke kon het lange: Hyde, George Blake: Superspy, 172; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 305-6. Kalugin schreef dat in 1973, toen hij benoemd werd als hoofd contraspionage. Hij kwam erachter dat Aleksandr Sakharovsky, hoofd Inlichtingen, vreesde dat Bourke zou verklappen aan de Britse inlichtingendienst hoe hij en Blake in de USSR gesmokkeld werden en dat hij Blakes verblijfplaats zou onthullen waardoor hij vermoord zou kunnen worden. Voordat Bourke mocht vertrekken, gaf Sakharovsky volgens Kalugin het bevel dat Bourke een drug moest innemen die een beroerte zou simuleren en hersenbeschadiging zou veroorzaken.

Bourke keerde terug naar Engeland in een verzwakte staat (Kalugin, Spymaster, 275-76). Toch zag Michael Randle, die Bourke in Ierland bezocht, geen bewijs dat Bourkes verstand was aangetast. ‘Hij verschilde in niets van toen wij hem kenden.

Hij was net zo roekeloos als altijd,’ zei Randle. ‘Ik zou die geruchten niet geloven.’ (sv int Randle) ‘Het was een treurig’: Blake, noc, 248; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 328.

Voor Blake werd: Hermiston, Greatest, 324; Blake, noc, 260.

47

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 47

07-01-20 14:25

403 403 403 403 404 460

404 404

405

405 405 406 406

406 406 406 407

407 407 408

De kgb gaf Blake: Kondrasjov int, lhc, 21; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 326-29.

Blakes woningen: sv int, Kalugin.

Blake had een baan: Kondrasjov int, lhc, 12; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel II; Blake, noc, 281.

Ondanks de garantie: James Risen, ‘Rem Krassilnikov, Russian Bane of C.I.A., Dies at 76’, NYT, 24 maart 2003; Kalugin, Spymaster, 160.

Blake vond het: Blake, noc, 271-72; Cecil, ‘How I Became a Lunchtime Spy for Moscow’; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 257.

Indeed, his relations: Kalugin, Spymaster, 160; Blake, noc, 264; Bower, Perfect, 384; Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I; Blake int, Red Files; Hermiston, ­Greatest, 325.

Blakes vriendschap: Blake, noc, 264-65, 270; Hermiston, Greatest, 326.

Na jarenlang smeken: Blakes brief aan Erich Mielke, 15 december 1981, MfS SdM 879, Stasi, 113; Blakes lezing aan Stasi-arbeiders, 1976, MfS Sekr. Neiber 81, Stasi; Blakes poster, MfSHA PS 10304, Stasi; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 100-1.

Te midden van: Blake, noc, 284; John-Thor Dahlburg, ‘A British Turncoat Super­ spy Would Still Rather Be Red’, Los Angeles Times, 16 januari 1992. De Britse regering spande een rechtszaak aan en kreeg na tien jaar voor elkaar dat Blake niet langer royalties voor zijn boek ontving, hoewel hij al 60.000 pond had geïncasseerd. De rechtszaak duurde echter zo lang dat het Europese Hof van de Rechten van de Mens in 2006 besloot dat de regering Blake 5000 pond schadevergoeding moest betalen.

In zijn boek: Blake, noc, 208; Kalugin int, ‘Spies’, episode 21 van Cold War, cnn-­ documentaire; Kalugin, Spymaster, 160.

Toch beweerde Kondrasjov: Kondrasjov int, lhc, 16; Simon Kuper, ‘A Very Cosmopolitan Spy’, Financial Times, 20 maart 2015.

Met de val van: ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

Uiteindelijk zag Blake: sv int, Braibant; Thornton en Thomas, ‘Revealed: The Map of Blake’s Betrayal’; Blake int, ‘George Blake, agent double’; Wolf en McElvoy, Man Without a Face, 102.

Op 25 juni: Hermiston, Greatest, 332.

De kwestie was: Randle and Pottle, Blake Escape, 225, 240; Hermiston, Greatest, 336.

In de aanloop: sv int, Randle; Richard Savill, ‘Champagne Reunion in Moscow with Soviet Spy George Blake’, Telegraph, 26 juni 1991; Blake, noc, 280.

Randle and Pottle: John Steele, ‘Jury Clears Pair Who Helped Blake Escape’, Tele­ graph, 27 juni 1991; Grant, Jeremy Hutchinson’s, 84; sv int, Hutchinson; Hermiston, Greatest, 339.

Op zijn zesennegentigste: auteursbezoek, Kratovo; sv int, Braibant.

Blake zegt dat: Blake, noc, 286.

Eind jaren negentig: O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 335; Blake, noc, 278; sv int, Braibant; ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

48

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 48

07-01-20 14:25

408

408

409 409 409 409 409 410 410 411

Naast zijn Russische: Cecil, ‘How I Became a Lunchtime Spy for Moscow’; A ­ ndrew Osborn, ‘British Double Agent George Blake Predicts End of “American Empire”,’ Telegraph, 11 november 2010.

Blakes negentigste verjaardag: sv int, Braibant; Ellen Barry, ‘Double Agent, Turning 90, Says, “I Am a Happy Person”,’ NYT, 12 november 2012; Robert Mendick en Tom Parfitt, ‘Double Agent George Blake Celebrates 90th Birthday’, Telegraph, 10 november 2012.

Blake bagatelliseerde: sv int, Braibant; ‘Masterspy of Moscow’, Carey.

Blake heeft, terugkijkend: Knightley, ‘Confessions of a Traitor’, deel I; Blake, noc, 108; Blake int, ‘The Confession’. De woorden komen uit Romeinen 9:21.

Als hij zijn spionagewerk: ‘Double Agent George Blake Celebrates 90th Birthday’, BBC News, 12 november 2012.

Als hij nu over: ‘Reporting of Names of Agents to Russia’, appenidx van blh.

‘Alle gesprekken waren’: Blake int, ‘George Blake, agent double’; sv int, Blake; O’Connor, Blake, Bourke and the End of Empires, 152.

‘Waarschijnlijk dachten’: sv int, Blake.

De oiude boerderij: auteursbezoek aan de plek met Feick; Feick int, ‘Ist ja fantastisch!’, 76.

Ze liep naar: sv int, Feick.

49

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 49

07-01-20 14:25

Bibliografie – selectie

Dit is een lijst van boeken en artikelen die in de tekst meerdere malen zijn aangehaald. boeken Aldrich, Richard J. The Hidden Hand: Britain, America and Cold War Secret Intelligence.

2001. New York: Overlook Press, 2002.

Andrew, Christopher. Defend the Realm: The Authorized History of mi5. New York: Alfred A. Knopf, 2009.

For the President’s Eyes Only: Secret Intelligence and the American Presidency from Washington to Bush. New York: HarperCollins, 1996.

Andrew, Christopher en Oleg Gordievsky. kgb: The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev. Londen: Hodder & Stoughton, 1990.

Andrew, Christopher en Vasili Mitrokhin. The Sword and the Shield: The Mitrokhin ­Archive and the Secret History of the kgb. New York: Basic Books, 1999.

Ashley, Clarence. cia SpyMaster. Gretna, Louisiana: Pelican Publishing, 2004.

Bagley, Tennent H. Spy Wars: Moles, Mysteries and Deadly Games. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2007.

Spymaster: Startling Cold War Revelations of a Soviet kgb Chief. New York: Skyhorse Publishing, 2013.

Bamford, James. Body of Secrets: Anatomy of the Ultra-Secret National Security Agency.

New York: Anchor, 2002.

Beschloss, Michael R. Mayday: Eisenhower, Khrushchev and the U-2 Affair. New York: Harper & Row, 1986.

Blake, George. No Other Choice: An Autobiography. New York: Simon & Schuster, 1991.

Bohlen, Charles E. Witness to History, 1929-1969. New York: W. W. Norton, 1973.

Bourke, Sean. The Springing of George Blake. New York: Viking, 1970.

Bower, Tom. The Perfect English Spy: Sir Dick White and the Secret War 1935-90. New York, St. Martin’s, 1995.

Catterall, Peter, ed. The Macmillan Diaries. Vol. 1, The Cabinet Years, 1950-1957. Londen: Macmillan, 2003.

The Macmillan Diaries. Vol. 2, Prime Minister and After, 1957-1966. Londen: Macmillan, 2011.

Chavchavadze, David. Crowns and Trenchcoats: A Russian Prince in the cia. New York: Atlantic International, 1990.

50

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 50

07-01-20 14:25

Cookridge, E. H. George Blake: Double Agent. 1970. New York: Ballantine, 1982.

Crosbie, Philip. March Till They Die. 1955. Westminster, Maryland: Newman, 1956.

Deane, Philip. I Was a Captive in Korea. New York: W. W. Norton, 1953.

Dobbs, Michael. One Minute to Midnight: Kennedy, Khrushchev and Castro on the Brink of Nuclear War. New York: Knopf, 2008.

Donovan, Robert J. Eisenhower: The Inside Story. New York: Harper & Brothers, 1956.

Dorril, Stephen. mi6: Inside the Covert World of Her Majesty’s Secret Intelligence Service.

Londen: Fourth Estate, 2000.

Dulles, Allen W. The Craft of Intelligence. New York: Harper & Row, 1963.

Eisenhower, Dwight D. The White House Years: Mandate for Change, 1953-1956. Garden City, New York: Doubleday, 1963.

The White House Years: Waging Peace, 1956-1961. Garden City, New York: Doubleday, 1965.

Garthoff, Raymond L. A Journey Through the Cold War: A Memoir of Containment and Coexistence. Washington dc: Brookings Institution, 2001.

Gilbert, Martin. Churchill: A Life. New York: Henry Holt, 1991.

Grant, Thomas. Jeremy Hutchinson’s Case Histories. Londen: John Murray, 2015.

Grathwol, Robert P. en Donita M. Moorhus. Berlin and the American Military: A Cold War Chronicle. New York: New York University Press, 1999.

Grose, Peter. Gentleman Spy: The Life of Allen Dulles. New York: Houghton Mifflin, 1994.

Harrison, Hope M. Driving the Soviets Up the Wall: Soviet-East German Relations, 19531961. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2003.

Heefner, Wilson A. Dog face Soldier: The Life of General Lucian K. Truscott, Jr. Columbia: University of Missouri Press, 2010.

Helms, Richard, met William Hood. A Look Over My Shoulder: A Life in the Central Intelligence Agency. New York: Random House, 2003.

Hermiston, Roger. The Greatest Traitor: The Secret Lives of Agent George Blake. Londen: Aurum Press, 2013.

Hoffman, David E. The Billion Dollar Spy: A True Story of Cold War Espionage and ­Betrayal.

New York: Doubleday, 2015.

Höhne, Heinz en Hermann Zolling. Network: The Truth About General Gehlen and His Spy Ring. Uit het Duits vertaald door Richard Barry. Londen: Secker & Warburg, 1972.

Hood, William. Mole: The True Story of the First Russian Intelligence Officer Recruited by the cia. New York: W. W. Norton, 1982.

Hyde, H. Montgomery. George Blake: Superspy. 1987. Londen: Futura, 1988.

‘Ist ja fantastisch!’: The Story of the Berlin Spy Tunnel. Berlijn: AlliiertenMuseum, 2006.

Johnson, Thomas R. American Cryptology During the Cold War, 1945-1989; Book 1: The Struggle for Centralization, 1945-1960. Volume 5 of United States Cryptologic History Series VI, The nsa Period 1952-Present. Fort Meade, Maryland: Center for Cryptologic History, National Security Agency, 1995.

51

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 51

07-01-20 14:25

Kalugin, Oleg. Spymaster: My Thirty-Two Years in Intelligence and Espionage Against the West. Philadelphia: Basic Books, 2009. Herdruk van The First Directorate, 1994.

Kellerhoff, Sven Felix en Bernd von Kostka. Haupstadt der Spione: Geheimdienste in Berlin im Kalten Krieg. Berlijn: Berlin Story Verlag, 2012.

Khrushchev, Nikita S. Khrushchev Remembers. Inleiding en opmerkingen door Edward Crankshaw. Vertaald en geredigeerd door Strobe Talbott. Boston: Little, Brown, 1970.

Khrushchev, Sergej N. Nikita Khrushchev and the Creation of a Superpower. Vertaald door Shirley Benson. University Park: Pennsylvania State University Press, 2000.

Lamphere, Robert J. en Tom Shachtman. The fbi-kgb War: A Special Agent’s Story, 1986.

New York: Berkley, 1987.

Macintyre, Ben. A Spy Among Friends: Kim Philby and the Great Betrayal. New York: Crown, 2014.

Maddrell, Paul. Spying on Science: Western Intelligence in Divided Germany 1945-1961. Oxford: Oxford University Press, 2006.

Mangold, Tom. Cold Warrior: James Jesus Angleton: The cia’s Master Spy Hunter. New­ York: Simon & Schuster, 1991.

Martin, David C. Wilderness of Mirrors. New York: Harper & Row, 1980.

Murphy, David E., Sergej A. Kondrasjov en George Bailey. Battleground Berlin: cia vs kgb in the Cold War. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 1997.

O’Connor, Kevin. Blake, Bourke & the End of Empires. 2003. Dublin: ColourBooks, 2003.

Pincher, Chapman. Inside Story: A Documentary of the Pursuit of Power. New York: Stein & Day, 1978.

Their Trade Is Treachery. Londen: Sidgwick & Jackson, 1981.

Too Secret Too Long. New York: St. Martin’s Press, 1984.

Powers, Thomas. The Man Who Kept the Secrets: Richard Helms and the cia. New York: Alfred A. Knopf, 1979.

Randle, Michael en Pat Pottle. The Blake Escape: How We Freed George Blake and Why. Londen: Sphere Books, 1990.

Ranelagh, John. The Agency: The Rise and Decline of the cia. New York: Simon & Schuster, 1986.

Richart, Wilmer (Bill Romey). Not to Be a Spy. Zelfgepubliceerd. 1989.

Rositzke, Harry. The kgb: The Eyes of Russia. Garden City, New York: Doubleday, 1981.

Schecter, Jerrold L. en Peter S. Deriabin. The Spy Who Saved the World: How a Soviet Colonel Changed the Course of the Cold War. New York: Charles Scribner’s Sons, 1992.

Shackley, Ted, met Richard A. Finney. Spymaster: My Life in the cia. Dulles, Virginia: ­Potomac Books, 2005.

Sichel, Peter M. F. The Secrets of My Life: Vintner, Prisoner, Soldier, Spy. Bloomington, in: Archway, 2016.

Stafford, David. Spies Beneath Berlin. New York: Overlook Press, 2003 en ebook-editie, Londen: Thistle, 2013.

52

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 52

07-01-20 14:25

Stockton, Bayard. Flawed Patriot: The Rise and najaar of cia Legend Bill Harvey. Washington dc: Potomac Books, 2006.

Thomas, Evan. The Very Best Men: Four Who Dared: The Early Years of the cia. New York: Touchstone/Simon & Schuster, 1995.

Weiner, Tim. Legacy of Ashes: The History of the cia. New York: Doubleday, 2007.

West, Nigel. Seven Spies Who Changed the World. Londen: Secker & Warburg, 1991.

Wise, David. Molehunt: The Secret Search for Traitors That Shattered the cia. New York: Random House, 1992.

Wise, David en Thomas B. Ross. The Espionage Establishment. 1967. New York: Bantam, 1968.

Wolf, Markus, met Anne McElvoy. Man Without a Face: The Autobiography of Communism’s Greatest Spymaster. 1997. New York: PublicAffairs, 1999.

Wright, Peter. Spycatcher: The Candid Autobiography of a Senior Intelligence Officer. New York: Viking Penguin, 1987.

Wyden, Peter. Wall: The Inside Story of Divided Berlin. New York: Simon & Schuster, 1989.

Zellers, Larry. In Enemy Hands: A Prisoner in North Korea. Lexington: University Press of Kentucky, 1991.

Zeno (Gerald Lamarque). Life. Londen: Macmillan, 1968. artikelen Blake, Gillian. ‘Portrait of a Spy’ Sunday Telegraph, 3, 10 en 17 december 1961.

Boghardt, Thomas. ‘Semper Vigilis: The U.S. Army Security Agency in Early Cold War Germany’. Army History, winter 2018.

‘A Brave, New World’. Studies in Intelligence, uitgebracht 11 januari 2012.

Cecil, Clem. ‘How I Became a Lunchtime Spy for Moscow’. Times (London), 4 mei 2003.

Coleman, David G. ‘Eisenhower and the Berlin Problem, 1953-1954’. Journal of Cold War Studies, winter 2000.

Evans, Joseph C. ‘Berlin Tunnel Intelligence: A Bumbling kgb’. International Journal of Intelligence and Counterintelligence, voorjaar 1996.

Feifer, George. ‘The Berlin Tunnel’. Military History Quarterly, winter 1998.

Fellon, Gerald. ‘Turning a Cold War Scheme into Reality: Engineering the Berlin Tunnel’.

Studies in Intelligence, 2008.

Hart, John L. ‘Pyotr Semyonovich Popov: The Tribulations of Faith’. Intelligence and ­National Security, oktober 1997.

Heun, Michael en Dietrich Schier. ‘Tunnel-Spione’. Berliner Morgenpost, zesdelige serie, 6-11 maart 1994.

Huntington, Thomas. ‘The Berlin Spy Tunnel Affair’. American Heritage of Invention & Technology, voorjaar 1995.

Knightley, Phillip. ‘George Blake: Confessions of a Traitor’. Sunday Times, 9 en 16 september 1990.

Maddrell, Paul. ‘British Intelligence Through the Eyes of the Stasi’. Intelligence and National Security, februari 2012.

53

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 53

07-01-20 14:25

Martin, David C. ‘The cia’s Loaded Gun’. Washington Post, 10 oktober 1976.

Merrell, R. M. ‘The Berlin Spy Tunnel: A Memoir’. The Royal Engineers Journal, augustus 2002.

Middleton, Drew. ‘Now the Russians Turn Charms on Britain’ New York Times, 15 april 1956.

Peck, Reginald. ‘Agent’s Wife Knew Blake in Berlin’. Sunday Telegraph, 3 december 1961.

Ruck, Adam. ‘Thinker, Author, Skier, Spy’. Ski+Board, 2010.

Sullivan, Walter. ‘U.S. Investigates Wiretap Tunnel’. New York Times, 25 april 1956.

Thornton, Jacqui en Ian Thomas. ‘Revealed: The Map of Blake’s Betrayal’. Sunday Telegraph, 23 februari 1997. rapporten en verzamelde documenten Browne, Robert T. Experiences with the cia 1950’s Berlin Spy Tunnel. Zelfgepubliceerd, 2009. cia Analysis of the Warsaw Pact Forces: The Importance of Clandestine Reporting. cia Historical Collections Division, 2012.

A City Torn Apart: Building of the Berlin Wall. cia Historical Collections Division, 2011.

Clandestine Services History: The Berlin Tunnel Operation 1952-1956. cia, 1967. vrijgegeven editie 2012.

Hill, T. H. E., ed. Berlin in Early Cold-War Army Booklets, 2008.

Operation regal: The Berlin Tunnel. United States Cryptologic History, Special Series 4. National Security Agency/Central Security Service, 198. vrijgegeven editie 2012.

Robert Williamson Papers, met dank aan Chris Williamson.

Steury, Donald R., ed. On the Front Lines of the Cold War: Documents on the Intelligence War in Berlin, 1946 to 1961. cia History Staff, Center for the Study of Intelligence, 1999.

Tunnelspione. Nationalen Front des demokratischen Deutschland der Haupstadt Berlin, voorjaar 1956. documentaires en programma’s ‘Battleground Berlin: cia vs. kgb’. c-span uitzending van boekbespreking met David Murphy, Sergej Kondrasjov, gesteund door Yale University Press en Columbia University Harriman Institute, 11 september 1997, Yale Club, New York City, www.c-span.org/ video/?90860-1/battleground-berlin-cia-vs-kgb.

‘The Cold War’. Jeremy Isaacs Production for Turner Original Productions. cnn, 1998.

‘The Confession’. bbc Inside Story, Tom Bower, 1990.

‘George Blake, agent double et légende de la guerre froide à Berlin’. Sylvie Braibant. tv5 Monde, 2012.

‘George Blake: Masterspy of Moscow’. George Carey. bbc Four Storyville, 23 maart 2015. ‘“Operation Gold”: Der Spionagetunnel von Berlin’. Christian Klemke en Manfred Köhler.

Sender Freies Berlin, 1997.

54

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 54

07-01-20 14:25

‘The Red Files: Secrets of the Russian Archives Revealed’. Invision Production i.s.m. Abamedia. pbs, 1999. Transcriptie van interview met George Blake: www.pbs.org/redfiles/ kgb/deep/interv/k_int_george_blake.htm.

‘Spies Beneath Berlin’. ortv International voor Discovery Networks Europe. Discovery Communications Europe, 2011.

‘U.S. Postwar Intelligence in Europe’. c-span uitzending van conferentie met de cia en het Center for the Study of Intelligence, Rosslyn, va, 20 april 1996. www.c-span.org/video/ ?71352-1/us-postwar-intelligence-europe. archieven en musea AlliiertenMuseum, Berlin. Interview Sergej Kondrasjov en David Murphy.

Altglienicke Museum, Berlijn. foto’s en documenten Berlijnse tunnel.

Churchill Archives Centre, Churchill College, Cambridge. Papieren van Michael Wolff.

Dwight D. Eisenhower Presidential Library and Museum, Abilene, Kansas. Dwight D. ‘Eisenhower papieren als president, papieren John Foster Dulles, papieren EleanorLansing Dulles, White House Office, Office of the Staff Secretary, Oral HistoryCollection.

Federaal commissaris voor de Archieven van de Staatsveiligheidsdienst van de voormalige Duitse Democratische Republiek, Berlijn. MfS ha pas 10304, MfS zaig 25776, MfSSekr. Neiber 81.

Hoover Institution Library and Archives, Stanford University. R. Harris Smith Papers. Imperial War Museum, Londen. Dossiers George Blake.

John F. Kennedy Presidential Library and Museum, Boston, Maryland. President’s Office en dossiers Nationale Veiligheidsdienst.

Liddell Hart Centre for Military Archives, King’s College London, Cold War Television Documentary Archive.

National Archives and Records Administration, College Park, Maryland. cia Records Search Tool (crest).

National Archives of the United Kingdom, Kew, Engeland. Dossiers van Defensie, Buitenlandse Zaken, kabinet, premier, Binnenlandse Zaken en Metropolitan Police.

University of California, Santa Barbara. Papieren Bayard Stockton. gesprekken met schrijver Eugene Bialas, oktober 2015, 22 november 2015, 25 februari 2019; George Blake, 15 december 2014, 10 september 2015; Reiner Bossdorf, 18 augustus 2015; Sylvie Braibant, 25 augustus 2014; Keith Comstock, 15 september 2015, 21 oktober 2015, 15 december 2015, 27 februari 2019; William Donnelly, januari 2015; Dagmar Feick, 18 augustus 2015; Volker Foertsch, september 2015; Raymond Garthoff, 18 februari 2016; Floyd Hope, 1 juli 2015; Jeremy Hutchinson, 14 december 2015, 5 februari 2016; Oleg Kaloegin, 3 november 2014, 10 november 2014, 24 november 2014; Eddie Kindell, 4 november 2015, december 2015, januari 2016; Russ Knapp, 12 januari 2015; Bernd von Kostka, 6 augustus 2015; Eugene Kovalenko (voorheen Eugene Kregg), 1 september 2014, 15 september 2014; 55

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 55

07-01-20 14:25

Sergej Chroesjtsjov, 13 oktober 2014, 8 februari 2016; Gunther Kuinke, 17 augustus 2015; Tom en Audrey Lamb, 24 augustus 2015; Bill Lonam, 6 december 2014; Peter Montagnon, 16 december 2014, 6 maart 2015, juli 2015, 23 augustus 2015, 14 december 2015; Dick Montague, 10 november 2015; Paul Hugh Montgomery, 30 mei 2014, 6 januari 2015, 17 november 2015, 18 december 2015, januari 2017; Paul Mott, 11 juni 2015, 7 april 2019; David Murphy, 8 mei 2014; Helen ‘Perky’ Pepper, 4 februari 2014; Larry Plapler, oktober 2015; John Quirk, oktober 2015; Michael Randle, 19 november 2015; Bill Romey, 8 oktober 2014; Walter Schaaf, 6 juni 2015; Ed Sheffield, 8 september 2015; Peter Sichel, 20 april 2015; Werner Sobolewski, 19 augustus 2015; Alice Ojala Sorvo, 30 november 2015; Dorothy Soudakoff, februari 2015; John Vacca, 23 oktober 2018; Joan Vogel, 4 februari 2014; Robert Williamson, december 2015.

Vogel-Verraad in Berlijn_bibliografie_150x226_v4.indd 56

07-01-20 14:25