Overleven in de stad Groningen voert de eerste Gezonde Stad Index aan. Het onderzoek toont flinke gezondheidsverschillen aan. Niet alleen tussen steden onderling, maar ook tussen arbeider & student, arm & rijk, provincie & Randstad. Hoe die kloven te dichten, terwijl de woningbouwopgave knaagt aan de schaarse groene buitenruimte? HARRY VAN DOOREN
W
elke invloed heeft de fysieke omgeving op de gezondheid van de mens? Ingenieursbureau Arcadis analyseerde voor twintig gemeentes de statistieken van onder andere het RIVM op vijf belangrijke kenmerken van een gezonde stad. Bij alle doorgelichte gemeenten ging de vlag uit. Landschapsarchitect John Boon die meewerkte aan het rapport: “Verrassend
genoeg was de reactie bij de koploper er een van ‘en nu niet achterover leunen’. Op hun beurt zijn de beleidsmakers in de achterhoede content, omdat ze nu munitie hebben om gezondheid op de politieke agenda te krijgen.”
Ontwikkelvoorwaarde Belangstelling voor de uitkomsten is er ook bij grote aannemers als Heijmans en BAM. Deels uit welbegrepen eigenbelang, want in
Het versteende en verstaalde ‘hufterproof’ woon-winkelgebied de Amsterdamse Poort krijgt een grondige facelift volgens de principes van de Gezonde Stad: meer groen, een ‘zachte’ inrichting en buitenruimte die uitnodigt tot bewegen en ontmoeten. Het iconische ING-hoofdgebouw, bijgenaamd Het Zandkasteel, wordt als eerste omgebouwd tot een duurzaam groen woongebouw. 30 MILIEUMAGAZINE | NR 3 | MEI 2021
de nieuwe Omgevingswet is gezondheid een belangrijke ontwikkelvoorwaarde. “Daar moeten zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers zich rekenschap van geven. Nu is het nog vaak: ‘hier heb je een half miljoen voor wat groen’. Alleen zonder concrete doelen en meetbare uitkomsten, is dat vaak weggegooid geld. De markt – ja ook de landschapsarchitect – heeft duidelijke instructies nodig.’ Daarnaast geeft de Gezonde stad-index andere trends een duwtje in de rug. Investeerders en vastgoedbeheerders voelen bijvoorbeeld de hete adem van belangrijke financiers als pensioenfondsen in hun nek. Groen en duurzaam beleggen is voor hen een steeds belangrijker thema.
De ranglijst Er gaat niks boven Groningen zo blijkt uit de ranglijst die eind 2020 werd gepubliceerd. Ook de universiteitscentra Nijmegen en Maastricht haalden het podium, zij het op gepaste afstand. De haven- en industriesteden Amsterdam, Tilburg, Rotterdam en Zaanstad bungelen onderaan. De Randstad legt het af tegen de provincie, alleen Almere haalt de top-10. Utrecht is met een bescheiden twaalfde plek aanvoerder van ‘de grote vier’, die vooral slecht scoren op milieu, buitenruimte en gemeenschap.
Weinig industrie, intensieve veeteelt en relatief veel buitenruimte geeft met name noordoost Nederland een voorsprong op milieugebied en gezond leefklimaat. “Maar Groningen heeft de koppositie vooral aan doordacht langjarig gezondheidsbeleid te danken”, benadrukt Boon. Zo staat het uit 1977 daterende Verkeerscirculatieplan nog steeds model voor een autoluwe binnenstad, waar fietsers en voetgangers juist vrijer kunnen bewegen. Groningen heeft bovendien een Healthy Aging Visie, waarbij actief burgerschap, bereikbaar groen, actief ontspannen, gezond verplaatsen, gezond bouwen en gezonde voeding centraal staan. De Hanze Hogeschool stelde twee jaar geleden Jeannette Nijkamp aan als lector Gezonde Stad. Haar faculteit gebruikt de stad als proeftuin.
‘De grote vier scoren vooral slecht op milieu, buitenruimte en gemeenschap’
Landschapsarchitect John Boon: “Zomaar een half miljoen voor wat groen is vaak weggegooid geld”
nodige discussie is geweest over de selectie. “Maar Emmen en Terneuzen laten interessante contrasten zien. Ze liggen beiden in krimpgebieden en worstelen met het op peil
houden van maatschappelijke voorzieningen. Toch voeren ze de ranglijst aan bij buitenruimte, milieu en gemeenschapszin.” De meeste grote steden worstelen juist
Krimp en groei Arcadis onderzocht van de twaalf provincies de gemeente met de meeste inwoners, aangevuld met de acht grootste steden. Bij de grote steden vallen stad en gemeentegrens grotendeels samen. Daarnaast zorgen herindelingen voor enkele grootschalige gemeenten rond een relatief kleine stad. Zo tellen de gemeenten Emmen en Terneuzen bijna twee keer zoveel inwoners als de naamgevende kern. Boon erkent dat er de
» MEI 2021 | NR 3 | MILIEUMAGAZINE 31
gemeenschap
milieu
buitenruimte
mobiliteit
Positie obv inwoners
inwoners
score
Gemeente
Uitslag
Gebouwd omgeving
Gezonde criteria
De Gezonde Stad Index
‘Vergrote vatbaarheid voor corona is wrang bewijs voor belang van gezonde stad’ Arm & rijk De verschillen tussen rijk en arm vormen vaak de scheidslijn tussen een hoge en lage levensverwachting. Die verschillen lijken in de grote steden extremer. Ook in absolute zin wonen er veel meer mensen in een achterstandspositie tussen Het IJ en Rijnmond. Boon: “Aan het begin van de pandemie kwamen er veel mensen met een migratieachtergrond op de IC’s. Daardoor werd even gedacht dat etnische factoren een rol speelden in de vatbaarheid voor corona. Nu blijkt dat mensen uit achterstandswijken – ongeacht afkomst – vaker besmet raken. Meestal is het een stapeling van pech. Denk aan veel mensen in te kleine huizen van bedenkelijke kwaliteit en een lage opleiding waardoor thuiswerk vrijwel onmogelijk is. Bovendien dragen ongezonde voeding en levensstijl bij aan het ontwikkelen van obesitas, een
een gunstige invloed op de luchtkwaliteit en geluidsoverlast. Ondanks de vastgestelde tweedeling scoren Nederlandse steden wereldwijd goed. “De levensverwachting is hoog en het aantal jaren dat wij in goede gezondheid doorbrengen talrijk.” lll
belangrijke factor voor corona. Het is een wrang bewijs voor het belang van een gezonde stad.” Corona heeft daarnaast een paar positieve bijwerkingen. “Waar het kan, zal vaker worden thuisgewerkt. Dat leidt tot minder verkeersbewegingen, files en stress. Dat heeft
Groei tot 2030 in %
met groei en bij verdere verdichting dreigt aantasting van de leefbaarheid. Van het onderaan de lijst bungelende kwartet verwacht Amsterdam de grootste aanwas. In 2030 zal de stad 18% meer inwoners tellen. Daarmee zal het voor de hoofdstad niet gemakkelijk zijn om uit de onderste regionen weg te komen, beaamt Boon. “Wetgeving en een shift van fossiel naar elektrisch zal de luchtkwaliteit wel verbeteren, maar verdere stedelijke verdichting knaagt aan de toch al schaarse groene buitenruimte.”
1
Groningen
23
233.500
6
10,2
1
6
8
3
5
2
Nijmegen
34
177.500
10
13,1
3
4
6
11
10
3
Maastricht
40
121.000
23
0.9
2
11
7
8
12
4
Almere
41
215.000
8
22,8
16
5
3
4
13
5
Amersfoort
42
158.000
16
10
6
8
11
15
2
Apeldoorn
42
165.000
11
2,7
13
18
2
5
4
7
Emmen
48
107.000
29
-2,6
19
19
1
1
8
8
Terneuzen
52
54.500
80
-0,7
20
20
4
7
1
9
Breda
54
185.000
9
10,7
8
14
14
9
9
Haarlem
54
163.000
12
8
5
9
18
19
3
Leeuwarden
54
125.000
21
4,2
17
17
12
2
6
12
Utrecht
56
360.000
4
22.5
4
3
16
18
15
13
Eindhoven
57
236.000
5
16,4
11
13
9
10
14
14
Arnhem
59
163.000
13
9,7
14
10
5
12
18
Den Haag
59
548.000
3
14,3
10
2
15
16
16
16
Enschede
61
160.000
14
0,4
12
16
10
6
17
17
Amsterdam
66
873.000
1
17,8
7
1
19
20
19
18
Tilburg
68
221.000
7
9,8
15
15
13
14
11
19
Rotterdam
70
653.000
2
14,7
9
7
17
17
20
Zaanstad
70
156.000
17
9,3
18
12
20
13
7
Gezonde steden zijn fiets- en voetgangersvriendelijk, veilig, duurzaam en klimaatbestendig, hebben gezonde gebouwen en laten ruimte voor ‘spontaan’ gebruik. De vijf criteria die de ranglijst bepalen
32 MILIEUMAGAZINE | NR 3 | MEI 2021
Gepubliceerd in MilieuMagazine nr. 3-2021, zie www.milieu-magazine.nl