Təkamül nəzəriyyəsinin süqutu

Page 1


RßÙÌÀÍ Âß RßÙÈÌ ÎËÀÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß


ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí


Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìèìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà, áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör. Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû


éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ, ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.


Áó òÿrúöìÿìèçäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿr Çèéà Áöíéàäîâóí âÿ Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí áèrëèêäÿ hàçûrëàäûüû Qóràíè-Êÿrèìèí Àçÿráàéúàí äèëèíäÿêè òÿrúöìÿñèíäÿí gþòöröëöá.

www.islam.com.az


Ìöÿëëèô --------------------------------------------- Ùàðóí ÉßÙÉÀ Òÿðúöìÿ åäÿí ---------------------------- Åë÷èí ÌßÌÌßÄΠÐåäàêòîð --------------------------------------- Ôàìèë ÚßÔßÐΠÙàçûðëàéàí --------------------------------------------- Åëøàä ÌÈÐÈ Êîððåêòîðëàð ----------------------------------- Øÿëàëÿ ÀÐÈÔÃÛÇÛ Êîððåêòîðëàð --------------------------- Ìÿùÿááÿò ÑÅÉÈÄÎÂÀ

Áöòöí èràä âÿ òÿêëèôëÿrèíèçè

elshad@islam.com.az åëåêòðîí öíâàíûíà éàçà áèëÿrñèíèç


ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÑÖÃÓÒÓ âÿ îíóí èäåîëîæè ñÿáÿáëÿðè

Ùàðóí ÉßÙÉÀ


8

È×ÈÍÄßÊÈËßR ÒÅÐÐÎÐÈÇÌÈÍ ÝÅÐ×ßÊ ÈÄÅÎËÎÆÈ ßÑÀÑËÀÐÛ: ÄÀÐÂÈÍÈÇÌ Âß ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌ ------------------------------- 10 ÍÈÉß ÌßÙÇ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ? ------------------- 22 ÒßËÃÈÍ ÅÄÈËßÍ ÉÀÍËÛØ ÔÈÊÈÐËßÐÄßÍ ÃÓÐÒÓËÌÀà --------------------------------------------------------- 24 ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÒÀÐÈÕÈ HÀÃÃÛÍÄÀ ÃÛÑÀ ÌßËÓÌÀÒ ----------------------------------------------------- 31 ÒßÊÀÌÖËÖÍ ÓÒÎÏÈÊ ÌÅÕÀÍÈÇÌËßÐÈ ------------------- 39 ÃÀÇÛÍÒÛ HÀËÛÍÄÀ ÒÀÏÛËÀÍ ÃÀËÛÃËÀÐ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈ ÒßÊÇÈÁ ÅÄÈÐ ------------------------------- 46 ÑÓÄÀÍ ÃÓÐÓÉÀ ÎËÀÍ ÊÅ×ÈÄ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÓÉÄÓÐÄÓÜÓ ÍÀÜÛËÄÛÐ -------------------------------- 51 ÃÓØËÀÐÛÍ Âß ÌßÌßËÈ HÅÉÂÀÍËÀÐÛÍ ÕßÉÀËÈ ÒßÊÀÌÖËÖ ------------------------------------------------------------ 55


9

ÒßÊÀÌÖË×ÖËßÐÈÍ ÒÀÏÛËÀÍ ÑÊÅËÅÒ ÃÀËÛÃËÀÐÛ ÌßËÓÌÀÒËÀÐÛÍÀ ÀÈÄ ÉÀËÀÍ×Û ØßÐHËßÐÈ ---------- 67 ÒßÊÀÌÖË ÑÀÕÒÀÊÀÐËÛÃËÀÐÛ ------------------------------- 70

ÈÍÑÀÍÛÍ ÒßÊÀÌÖËÖ ÑÑÅÍÀÐÈÑÈ ----------------------------- 75 ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÝÈÐÄÈÉÈ ÌÎËÅÊÓËÉÀÐ ÄÀËÀÍ ----------------------------------------- 101 ÁÞÉÖÊ ÌßÍÀÍÛ ÒßÊÀÌÖËËß ÈÇÀÙ ÅÒÌßÊ ÎËÀÐÌÛ? --------------------------------------------------------------- 134 ÒßÊÀÌÖË×ÖËßÐÈÍ ßÑÀÑÑÛÇ ÔÈÊÈÐËßÐÈ ---------------- 141 ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ ÌÀÒÅÐÈÀËÈÑÒ ÇßÐÓÐßÒÄÈÐ -------------------------------------------------------- 152 ÊÈÂ: ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ Ö×ÖÍ ÙßÉÀÒÈ ÌßÊÀÍ ----------------------------------------------------------------- 161 ÍßÒÈÚß: ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ ÑÀÕÒÀÊÀÐËÛÃÄÛÐ ------------------------------------------------- 167


ÒÅÐÐÎÐÈÇÌÈÍ ÝÅÐ×ßÊ ÈÄÅÎËÎÆÈ ßÑÀÑËÀÐÛ: ÄÀÐÂÈÍÈÇÌ Âß ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌ

Èíñàíëàðûí ÷îõó åëÿ håñàá åäèð êè, hÿâÿñêàð òÿáèÿòøöíàñ îëàí ×àðëç Äàðâèí òÿðÿôèíäÿí èëê äÿôÿ èðÿëè ñöðöëÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿãèãè ðåàë hàäèñÿëÿðÿ, òÿúðöáÿëÿðëÿ ñöáóò îëóíàí ôàêòëàðà âÿ åëìè ÿñàñëàðà äàéàíûð. Àììà ÿñëèíäÿ, ×àðëç Äàðâèí hå÷ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí áàíèñè äåéèë âÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð áó íÿçÿðèééÿíè äÿñòÿêëÿéÿí âÿ ñöáóò åäÿí hå÷ áèð åëìè ôàêò éîõäóð. Òÿêàìöë òÿëèìè ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí ìöàñèð åëìÿ âÿ òÿáèÿò ãàíóíëàðûíà óéüóíëàøäûðûëìûø ãÿäèì âÿ ïðèìèòèâ åhêàìëàðûíà ÿñàñëàíûð. Éàëíûç áó ìèôèê èäåéàéà êîðòÿáèè âÿ ôàíàòèê áàüëûëûã íÿòèúÿñèíäÿ éàéûëàí âÿ hàêèì îëàí áó ÿñàññûç íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ôÿëàêÿò, çöëì âÿ áÿäáÿõòëèêëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè îëìóøäóð. Òÿêàìöë òÿëèìè ôèêèðëÿðèíèí âÿ ìàòåðèàëèçì ôÿëñÿôÿñè èäåéàëàðûíûí èíñàíëàðûí øöóðóíà éåðèäèëìÿñè Àëëàhûí øÿðÿôëè ìÿõëóãó îëàí èíñàíûí ðîëóíóí âÿ éåðèíèí áàøãà úöð ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. ßýÿð ÿââÿëëÿð èíñàíëàð "Àëëàhûí ìÿõëóãó îëàí èíñàíûí ðîëó, hÿéàòûíûí ìÿãñÿäè âÿ èíñàíûí Àëëàh ãàðøûñûíäàêû áîðúó íÿäèð" ñóàëûíà "Èíñàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá âÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ãîéóëàí ÿõëàãè ãàéäà-ãàíóíëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éàøàìàëûäûð" úàâàáûíû âåðèðäèñÿ, èíäè úàâàá òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð: "Èíñàí éåð êöðÿñèíäÿ òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ìåéìóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèø, áó ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ïðîñåñè ìÿðhÿëÿëÿðëÿ, éàëíûç ÿí ýöúëö âÿ äàhà éàõøû óéüóíëàøàí íþâöí éàøàéà áèëÿúÿéè éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ éîëó èëÿ áàø âåðìèøäèð". ßòðàôûìûçäàêû ìÿðhÿìÿòñèçëèê, çöëì, ÿäàëÿòñèçëèê èíñàíëûüûí ÿí áþéöê àëäàíûøûíûí àúû áèð íÿòèúÿñèäèð, ÷öíêè äàðâèíèçìèí "åëìè" íÿçÿðèééÿñè ôàøèçì, êîììóíèçì, èðã÷èëèê, ìàî÷óëóã âÿ áèð ÷îõ áàøãà äèêòàòîð, òîòàëèòàð ðåæèìëÿðèí éàðàíìàñû ö÷öí ìöíáèò èäåîëîæè çÿìèí hàçûðëàìûøäûð. Áó ðåæèìëÿðèí èäåîëîæè òÿìÿëèíäÿ éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ âÿ ìöíàãèøÿ ÿñàñ àìèëëÿðäÿíäèð. Áèç áó êèòàáäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ýèçëè àñïåêòëÿðèíè, îíëàðûí XIX ÿñðäÿí áàøëàéàðàã èíñàíëûã òàðèõèíäÿêè ðîëóíó èíúÿëÿìÿéÿ, ÿñðèìèçèí ÿí áþéöê ïðîáëåìëÿðèíäÿí îëàí òåððîðèçìëÿ äàðâèíèçì àðàñûíäàêû ýèçëè ÿëàãÿíè ìåéäàíà ÷ûõàðìàüà ÷àëûøàúàüûã.


11

Äàðâèíèçìèí ÿí áþéöê éàëàíû: "Ùÿéàò ìöáàðèçÿäèð" Äàðâèí þç òÿëèìèíèí ÿñàñ ïîñòóëàòëàðûíäàí áèðèíè àøàüûäàêû øÿêèëäÿ èôàäÿ åäèá: "Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí éåð êöðÿñèíäÿêè èíêèøàôû éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó ôàñèëÿñèç ìöáàðèçÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿí ýöúëö ôÿðä ãàëèá ýÿëèð âÿ çÿèôëÿð ìÿüëóáèééÿòÿ âÿ ìÿhâÿ ìÿhêóì îëóðëàð". Äàðâèíèí òÿëèìèíÿ ýþðÿ, òÿáèÿòäÿ àìàíñûç, ôàñèëÿñèç ìöúàäèëÿ, éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýåäèð. Äàhà ýöúëö âÿ ìöhèòÿ äàhà òåç óéüóíëàøàí öçâè ìàääÿëÿð âÿ îðãàíèçìëÿð çÿèôëÿðÿ öñòöí ýÿëèð âÿ áó äà ýöúëö îðãàíèçìëÿðèí ñîíðàêû ìþâúóäëóüóíó òÿìèí åäèð. Äàðâèí éàçäûüû "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáûíäà áþéöê áèð ôÿñëè áó ìþâçóéà hÿñð åäèá âÿ îíó "Òÿáèè ñå÷ìÿ âÿ éà äàhà ÷îõ óéüóíëàøàíëàðûí hÿéàòäà ãàëìàñû" àäëàíäûðûá. Äàðâèí áèð ãÿäÿð äÿ èðÿëè ýåäÿðÿê éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ òÿëèìèíèí èíñàíëàðà àèä îëäóüóíó èääèà åòìèøäèð. Áó ôàíòàñòèê äöøöíúÿéÿ ýþðÿ, "èìòèéàçû îëàí öñòöí èðãëÿð" éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ ãàëèá ýÿëèðëÿð. Äàðâèíèí èääèàñûíà ÿñàñÿí, áó "öñòöí èðãëÿð" àü àâðîïàëûëàðäûð, Àôðèêà âÿ Àñèéà èðãëÿðè èñÿ éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ ìÿhêóì àøàüû èðãëÿðäèð. Äàðâèí áó ôèêèðëÿðè èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá âÿ áèð ãÿäÿð äÿ óçàüà ýåäÿðÿê áåëÿ áèð èääèà èðÿëè ñöðöá êè, Àôðèêà âÿ Àñèéà èðãëÿðè òåçëèêëÿ öìóìèééÿòëÿ, ìÿhâ îëàúàãëàð: "Éàëíûç ÿñðëÿðëÿ þë÷öëÿ áèëÿí éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ öñòöí âÿ ñèâèë èðãëÿð âÿhøè èðãëÿðè òàìàìèëÿ ãûðàúàã âÿ îíëàðûí éåðèíÿ ìÿñêóíëàøàúàãëàð. Åéíè çàìàíäà àíòðîïîìîðô, éÿíè èíñàíàáÿíçÿð ìåéìóíóí äà íÿñëè êÿñèëÿð. Èíñàíëà îíóí ÿí éàõûí ÿúäàäû àðàñûíäàêû ôÿðã ñöðÿòëÿ àðòàúàã, ìÿäÿíè, ñèâèë èíñàíëàðëà âÿhøèëÿð àðàñûíäàêû ôÿðã òÿõìèíÿí Ãàôãàç õàëãëàðû âÿ hèááîí ìåéìóíëàðû àðàñûíäàêû ôÿðã ãÿäÿð îëàúàã. Ìöàñèð äþâðäÿ áó ôÿðãÿ áÿíçÿð ôÿðã çÿíúèëÿð âÿ Àâñòðàëèéà àáîðèýåíëÿðè èëÿ ãîðèëëà àðàñûíäà ìþâúóääóð".1 Óçóí ìöääÿò äàðâèíèçìèí ýèçëè àñïåêòëÿðèíè òÿäãèã åäÿí hèíä àíòðîïîëîãó Ëàëèòà Âèäéàðòè ×àðëç Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èúòèìàè åëìëÿðÿ çîðëà ãÿáóë åòäèðèëìÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: "Äàðâèíèí òÿëèìè îëàí äàhà ýöúëöíöí âÿ äàhà òåç óéüóíëàøàíûí éàøàéàúàüû ôèêðè èúòèìàè åëìëÿðëÿ ìÿøüóë îëàí àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ÷îõ èñòè ãàðøûëàíäû âÿ îíëàð èíàíäûëàð êè, èíñàíëûã àü èðãèí ìÿäÿíèééÿòèíèí ñàéÿñèíäÿ áóýöíêö èíêèøàô âÿ òÿðÿããèéÿ ÷àòìûøäûð. XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíà äîüðó Ãÿðá àëèìëÿðèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè èðã÷èëèê ôèêèðëÿðèíè ãÿáóë åòäè".2


12

Äàðâèíèí "èëhàì" ãàéíàüû: Òîìàñ Ìàëòóñóí àìàíñûçëûã íÿçÿðèééÿñè Äàðâèí þç íÿçÿðèééÿñèíè ìåéäàíà ÷ûõàðàðêÿí î äþâðäÿ ìÿøhóð îëàí ìöàñèðè, òàíûíìûø Áðèòàíèéà èãòèñàä÷ûñû Òîìàñ Ìàëòóñóí "Ïîïóëéàñèéà ïðèíñèïëÿðè hàããûíäà åññå" àäëû êèòàáûíäàí èëhàì àëìûøäû. Ìàëòóñ êèòàáûíäà þç ðèéàçè håñàáëàìàëàðûíû ýþñòÿðìèø, áó håñàáëàìàëàð ÿñàñûíäà áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäè êè, èíñàíëàðûí Éåð êöðÿñèíäÿêè ñàéû hÿääèíäÿí àðòûã ÷îõäóð âÿ èíñàíëàðûí áó àðòûìûíûí ãàðøûñû àëûíìàëûäûð. Áó èãòèñàä÷ûíûí ôèêðèíúÿ, òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð, ìöhàðèáÿëÿð, àúëûã âÿ åïèäåìèéàëàð ëàáöääöð, ÷öíêè ìöÿééÿí ãÿäÿð èíñàí þëìÿëèäèð êè, áÿøÿðèééÿòèí äèýÿð ãèñìè äàhà éàõøû éàøàéà áèëñèí. Áÿøÿðèééÿòèí éàøàìàñû éàëíûç áó "ïåðìàíåíò (ôàñèëÿñèç) ìöhàðèáÿëÿðèí" áàø âåðìÿñèíäÿí àñûëûäûð. Äàhà þíúÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Ìàëòóñóí èäåéàëàðû XIX ÿñðäÿ Àâðîïàíûí èíòåëëåêòóàë äàèðÿëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäû. Ìàëòóñóí Àâðîïà hÿéàò òÿðçèíÿ íÿçÿðÿí ýþòöðöëÿí ÿhàëèíèí ñàéû áàðÿäÿêè äöøöíúÿëÿðè "Íàñèñòëÿðèí ýèçëè åëìè òÿäãèãàòëàðû" àäëû ìÿãàëÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð: "XIX ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Àâðîïàíûí hàêèì ñèíèôëÿðèíäÿí îëàí íöìàéÿíäÿëÿð Ìàëòóñóí êàñûáëàð àðàñûíäà þëöì hàëëàðûíûí àðòûðûëìàñû ìþâçóñóíäàêû ìÿñëÿhÿòëÿðèíè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí òîïëàíäûëàð: "Êàñûáëàð àðàñûíäà ñàíèòàðèéà âÿ òÿìèçëèéèí àðòûðûëìàñû ÿâÿçèíÿ áèç îíëàðûí àðàñûíäà ýÿðÿê òàì ÿêñèíè éàéàã. Øÿhÿðëÿðäÿêè êö÷ÿëÿðè ýÿðÿê äàð äöçÿëäÿê, åâëÿðäÿêè ôÿðäëÿðèí ñàéûíû ñûõëàøäûðàã, éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí ãàéûòìàñûíû òÿìèí åäÿê. Øÿhÿðëÿðäÿí êÿíàðäà, äóðüóí ñóëàðûí éàíûíäà âÿ éà áàòàãëûãëàðà éàõûí éåðäÿ, éàøàìàüà éàðàðëû îëìàéàí éåðëÿðäÿ éåíè ìÿñêÿíëÿðèí ñàëûíìàñûíû òÿøâèã åòìÿëèéèê" âÿ ñ.3 Áó àìàíñûç âÿ ãÿääàð ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ çÿèôëÿð âÿ éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ óäóçàíëàð ìÿhâ îëàð, ÿhàëèíèí ñöðÿòëè àðòûìûíûí ãàðøûñû àëûíàðäû. "Êàñûáëàðûí ñûõûøäûðûëìàñû" àäëàíäûðûëàí áó ñèéàñÿò XIX ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ôàêòèêè îëàðàã, hÿéàòà êå÷èðèëìèøäè. ßhàëèíèí êàñûá òÿáÿãÿëÿðèíÿ òÿòáèã îëóíàí ãàéäà èëÿ 8-9 éàøëû óøàãëàð êþìöð ìÿäÿíëÿðèíäÿ ýöíäÿ 6 ñààò èøëÿìÿéÿ ìÿúáóð eäèëèð âÿ ìèíëÿðëÿ óøàã hÿääÿí àðòûã ÷ÿòèí éàøàéûø øÿðàèòèíÿ äþçìÿéÿðÿê òÿëÿô îëóðäó. Ìàëòóñóí áåéíèíèí ìÿhñóëó îëàí "éàøàìàã óüðóíäà ëàáöä ìöáàðèçÿ" ôèêðè ìèëéîíëàðëà èíýèëèñèí hÿéàòûíà äÿhøÿòëè ÿçàá-ÿçèééÿò ýÿòèðäè. Äàðâèí áó èäåéàëàðûíûí òÿñèðè àëòûíäà äàèìè ìöíàãèøÿíèí áèð òÿáèè hàäèñÿ îëäóüóíó èääèà åäÿí íÿçÿðèééÿñèíè hàçûðëàäû. Áó íÿçÿðèééÿñèíäÿ î, èääèà åäèðäè êè, éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ hÿìèøÿ ÿí ýöúëö îëàí âÿ äàhà ÷îõ óéüóíëàøàí ãàëèá ýÿëèð. Àììà ÿõëàãè äÿéÿðëÿð, ìÿíÿâèééàò, äèíëÿð âÿ èíàì áó ìÿñÿëÿäÿ Äàð-


13 âèíèí ÿñàñ äöøìÿíëÿðè èäè. ×öíêè áóíëàð Äàðâèíèí "éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ" èäåéàñûíûí éàéûëìàñû ãàðøûñûíäà ÿñàñ ìàíåÿ èäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ éåíè "åëìè" øöàð óéäóðóëìàüà áàøëàíäû. Äàðâèí áöòöí ñàâàäëû âÿ ìààðèôïÿðâÿð èíñàíëàðû Éåðèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû êèìè "ñàäÿëþâh" ôèêèðëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ âÿ ìöàñèð "åëìè" êÿøôëÿðÿ èíàíìàüà ÷àüûðäû. Úÿìèééÿòèí âÿ ôÿðäëÿðèí øöóðóíà ãÿääàðëûã, çîðàêûëûã, éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàüûí âÿ çÿèôëÿðèí ìÿhâ åäèëìÿñèíèí ëàçûìëûëûüû ôèêðèíè éåðèäÿí áó éàíëûø èäåéàëàðûí éàéûëìàñûíûí çÿðÿðèíè áÿøÿðèééÿò ÕÕ ÿñðäÿ äÿhøÿòëè øÿêèëäÿ ýþðäö. ßýÿð XIX ÿñðäÿ äàðâèíèçì èäåéàëàðû èðã÷èëèéèí áÿðàÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí çÿìèí ðîëóíó îéíàéûðäûñà, ÕÕ ÿñðäÿ áó èäåéàëàð íàñèçìèí ôîðìàëàøìàñûíà âÿ éàðàíìàñûíà øÿðàèò éàðàòäû. Íàñèçì èäåîëîýèéàñû òàìàìèëÿ äàðâèíèçìèí "åëìè ãàíóíëàðû"íà ÿñàñëàíûðäû. Àäîëô Ùèòëåð âÿ Àëôðåä Ðîçåíáåðã òÿðÿôèíäÿí hàçûðëàíàí ïðîãðàì õàðàêòåðëè ìÿãàëÿëÿðäÿ ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí ìÿôhóìëàð Äàðâèíèí "Íþâëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè" êèòàáûíäà èôàäÿ åòäèéè "òÿáèè ñå÷ìÿ", "èðãëÿð àðàñûíäà éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ" êîíñåïñèéàëàðû èäè. Ùèòëåðèí "Ìÿíèì ìöáàðèçÿì" ("Mein Kamïf") êèòàáûíäà äà Äàðâèíèí èäåéàëàðû âÿ ÿí ýöúëö îëàíûí õèëàñ îëìàñû ìÿôhóìó ÿñàñ èäåîëîæè äàéàãëàðäàíäûð. Ùèòëåð áó êèòàáûíäà èðãëÿð àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿ áàðÿäÿ áåëÿ äåéèð: "Òÿáèÿò òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíìóø èðãè èéåðàðõèéàéà ÿñàñëàíàðàã éåíè ìèíèëëèê èìïåðèéàäà áÿøÿðèééÿò áóýöíÿäÿê ýþðöíìÿìèø éöêñÿêëèéÿ ãàëõàðäû". 1933-úö èëäÿ Ìèëëè Ñîñèàëèñò Ôÿhëÿ Ïàðòèéàñûíûí Íöðíáåðã øÿhÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí ãóðóëòàéûíäà Ùèòëåð à÷ûã øÿêèëäÿ äåéèðäè: "...àëè àðè èðã áöòöí àøàüû èðãëÿðè þçöíÿ òàáå åòìÿëèäèð... Áó, òÿáèÿò òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíìóø ãàíóíäóð, hÿéàòûí éåýàíÿ ìÿíòèãè ãàíóíó áóäóð".4 Òàðèõ÷è Ð.Ùèêìàí ôàøèçìèí ôîðìàëàøìàñûíäà äàðâèíèçìèí òÿñèðèíè áåëÿ èçàh åäèð: "Ùèòëåð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí àðäûúûëû, òÿðÿôäàðû âÿ ãàòû òÿáëèüàò÷ûñû èäè. ßýÿð êèòàáûíäà àøêàð ùèññ îëóíàí ïñèõîëîæè ñàïìàëàðûíû âÿ êîìïëåêñëÿðèíè ñàéìàñàã, îíóí "Ìÿíèì ìöáàðèçÿì" ÿñÿðèíäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè äÿãèã èôàäÿ âÿ èçàh åäèëìèøäèð. Áó ÿñÿðèíäÿ òÿáèè ñå÷ìÿ, ýöúëö èðãëÿðèí éàøàìàñûíûí, çÿèô èðãëÿðèíñÿ ìÿhâ åäèëìÿñèíèí ýÿðÿêëèëèéè, ñå÷ìÿ éîëó èëÿ ÿí éàõøûíûí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû òåçèñëÿðè õöñóñèëÿ âóðüóëàíìûøäûð".5 Äàðâèíèçì èäåéàëàðûíäàí ãèäàëàíàí âÿ áó èäåéàëàðû úàíôÿøàíëûãëà òÿáëèü åäÿí Ùèòëåð èíñàíëûüû ìèãéàñû äÿhøÿò äîüóðàí ìöñèáÿòëÿðÿ äö÷àð åòäè. Áÿøÿð òàðèõè î ýöíÿ ãÿäÿð áåëÿ ãàíëû çöëì, êöòëÿâè èíñàí ãûðüûíû ýþðìÿìèøäè. Áèð ÷îõ ñèéàñè âÿ


14 ñîñèàë ãðóïëàð, õöñóñèëÿ éÿhóäè õàëãû Ùèòëåðèí "ñå÷ìÿñèíÿ, ñåëåêñèéàñûíà" äö÷àð îëìóø, ìèíëÿðëÿ èíñàí äöøÿðýÿëÿðäÿ þëäöðöëìöø, ãÿääàð èøýÿíúÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Íàñèñò èøüàëû èëÿ áàøëàéàí II Äöíéà ìöhàðèáÿñè 55 ìèëéîí èíñàíûí hÿéàòûíà ñîí ãîéäó. Àììà ÷îõ àç èíñàí áèëèð êè, áó äÿhøÿòëè ôàúèÿíèí ÿñàñ èëêèí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè hÿâÿñêàð èíýèëèñ òÿáèÿòøöíàñû ×àðëç Äàðâèíèí éàëàí ôèêèðëÿðè îëìóøäóð.

Ãàíëû àëéàíñ: Dàðâèíèçì âÿ Kîììóíèçì Ôàøèñòëÿð ñîñèàë äàðâèíèçìèí ñàü ãàíàäûíû òÿøêèë åòäèéè áèð âàõòäà, êîììóíèñòëÿð äÿ îíóí ñîë ãàíàäûíäà ãÿðàð òóòäóëàð. Êîììóíèñòëÿð hÿìèøÿ äàðâèíèçìèí ÿí ñàäèã âÿ ÿí ãàòû òÿðÿôäàðû îëìóøëàð. Êîììóíèçìëÿ äàðâèíèçìèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí éàðàíìà òàðèõè áó èêè úÿðÿéàíûí áàíèëÿðè àðàñûíäàêû øÿõñè òàíûøëûã âÿ ÿëàãÿäÿí áàøëàéûð. Êîììóíèçìèí áàíèëÿðè îëàí Êàðë Ìàðêñ âÿ Ôðèäðèõ Åíýåëñ Äàðâèíèí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" êèòàáûíûí èëê íÿøðèíè îõóéàíäà håéðÿòÿ ýÿëäèëÿð âÿ òÿáèÿòøöíàñëûã ñàhÿñèíèí êîììóíèçì ö÷öí ýþçÿë áèð ÿñàñ îëà áèëÿúÿéèíäÿí áó êèòàáà âàëåh îëäóëàð. Ê.Ìàðêñ hÿòòà þç "Êàïèòàë" ÿñÿðèíèí àëìàíúà èëê íÿøðèíè Äàðâèíÿ hÿñð åòäè âÿ êèòàáûí èëê ñÿhèôÿñèíäÿ "×àðëç Äàðâèíÿ ñàäèã ïÿðÿñòèøêàðûíäàí" ñþçëÿðèíè éàçäû. Þç íþâáÿñèíäÿ Åíýåëñ äÿ þçöíöí "Òÿáèÿòèí äèàëåêòèêàñû" ÿñÿðèíäÿ Äàðâèíè ÷îõ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèø âÿ áó íÿçÿðèééÿíèí èíêèøàôûíà þç òþhôÿñèíè âåðìÿê úÿhäè èëÿ êèòàáûíûí áèð áàøëûüûíû - "Èíñàíûí ìåéìóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ ÿìÿéèí ðîëó" hèññÿñèíè áóíà hÿñð åòìèøäè. Ìàðêñ âÿ Åíýåëñèí äàâàì÷ûëàðû îëàí ñîâåò êîììóíèñòëÿðè Ïëåõàíîâ, Ëåíèí, Òðîòñêè âÿ Ñòàëèí äÿ Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè éåêäèëëèêëÿ, ãåéä-øÿðòñèç ãÿáóë åòìèøäèëÿð. Ðóñèéà êîììóíèçìèíèí áàíèëÿðèíäÿí ñàéûëàí Ïëåõàíîâ ìàðêñèçìè "Äàðâèíèçìèí èúòèìàè åëìëÿðÿ òÿòáèãè" êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðäè.6 Ëåâ Òðîòñêè äåéèðäè: "Äàðâèíèí êÿøôè äèàëåêòèêàíûí öçâè ìàòåðèéà ñàhÿñèíäÿ ÿí áþéöê ãÿëÿáÿñèäèð".7 "Äàðâèíèñò òÿhñèë" êîììóíèñò êàäðëàðûí hàçûðëàíìàñûíäà ÿí ìöhöì ðîë îéíàìûøäû. Ìÿñÿëÿí, òàðèõ÷èëÿð ìàðàãëû áèð ôàêòà äèããÿò ÷ÿêèðëÿð. Ñòàëèí ýÿíú éàøëàðûíäà ÷îõ äèíäàð àäàì èäè, ëàêèí Äàðâèíèí êèòàáëàðûíû îõóäóãäàí ñîíðà î, äèíäÿí óçàãëàøäû âÿ ãàòû àòåèñò îëäó.8 ×èí äÿ êîì ìó íèñò hà êè ìèé éÿ òè íè òÿ ñèñ åäÿí âÿ ìèë éîí ëàð ëà hÿì âÿ òÿ íè íè ìÿhâ åäÿí Ìàî Òñçåäóí à÷ûã äåéèðäè êè, "×èí ñîñèàëèçìè Äàðâèí èäåéàëàðûíà âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ÿñàñëàíûð".9


15 Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíèí (ÀÁØ) òàðèõ÷èñè Úåéìñ Ðèèâ Ïóñåé þçöíöí "×èí âÿ ×àðëç Äàðâèí" ÿñÿðèíäÿ äàðâèíèçìèí ×èíäÿ êîììóíèçìèí éàðàíìàñûíäàêû âÿ Ìàî Òñçåäóíóí ñèéàñÿòèíäÿêè òÿñèðèíè äÿðèíäÿí àðàøäûðìûøäû.10 Áó òàðèõ÷è áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèð: "Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èëÿ êîììóíèçì àðàñûíäà ãûðûëìàç ÿëàãÿ âàð. Úàíëû hÿéàòûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áó èääèàñû èëÿ áöòöí àòåèñò èäåîëîýèéàëàð ö÷öí ÷àòûøìàéàí åëìè çÿìèí hàçûðëàäû. Êîììóíèçì áèð àòåèñò ôÿëñÿôÿäèð. Äàðâèíèçì âÿ êîììóíèçì àðàñûíäàêû ãûðûëìàç ÿëàãÿíèí ñÿáÿáè äÿ åëÿ áóäóð. Áóíäàí áàøãà, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿéàòûí âÿ èíêèøàôûí éåýàíÿ hÿðÿêÿòâåðèúè àìèëè êèìè äàèìè ìöíàãèøÿ âÿ ìöáàðèçÿíè ýþðöð âÿ áóíóíëà äà êîììóíèçìèí ôóíäàìåíòàë êîíñåïñèéàñû îëàí äèàëåêòèêà ôèêðèíè òÿñäèãëÿéèð". ßýÿð äöøöíñÿê êè, ÕÕ ÿñðäÿ êîììóíèñòëÿðèí äèàëåêòèê ìöíàãèøÿ êîíñåïñèéàñû óüðóíäà 120 ìèëéîíäàí ÷îõ èíñàí hÿëàê îëóá, áÿëêÿ îíäà äàðâèíèçìèí èíñàíëûüà ýÿòèðäèéè áÿëàëàðû äàhà àéäûí òÿñÿââöð åäÿ áèëÿðèê.

Äàðâèíèçì âÿ òåððîðèçì Ýþðöíäöéö êèìè, äàðâèíèçì ÕÕ ÿñðäÿ èíñàíëûüà ñàéñûç áÿëàëàð ýÿòèðÿí àçüûí âÿ ãÿääàð èäåîëîýèéàëàðûí åëìè òÿìÿëè îëìóøäóð. Àììà ÿêñ ôèêèðëÿðëÿ âÿ îíà ãàðøû ÷ûõàíëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí äàðâèíèçìèí äÿ þç "åòèê íîðìàëàðû", ãàéäàëàðû âàð. Áó "åòèêà" âÿ ìåòîäëàðûí ÿñàñ êîíñåïñèéàñû "áèçäÿí îëìàéàíëàðëà" ìöáàðèçÿ àïàðìàãäûð. Áó "åòèê íîðìàíû" áàøãà úöð äÿ èçàh åòìÿê îëàð. Äöíéàäà ìöõòÿëèô ÿãèäÿëÿð, äèíè áàõûøëàð âÿ ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàð âàð. Áó âÿ éà äèýÿð äèíè âÿ ôÿëñÿôè úÿðÿéàíûí òÿðÿôäàðëàðû áèð-áèðèíÿ èêè öñóë ÿñàñûíäà ìöíàñèáÿò ýþñòÿðÿ áèëÿðëÿð: 1. Îíëàð ìþâúóä ôèêèð âÿ ÿãèäÿ ìöõòÿëèôëèéèíÿ hþðìÿòëÿ éàíàøà, äèýÿð ôèêðèí òÿðÿôäàðû îëàí èíñàíëàðëà èíñàíè ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà äèàëîã ãóðìàüà ÷àëûøà áèëÿð. 2. Îíëàð ìöíàãèøÿ âÿ ìöáàðèçÿ éîëóíó ñå÷èð, þç öñòöíëöêëÿðèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí äèýÿð ÿãèäÿ âÿ ôèêèðäÿ îëàí èíñàíëàðû ìÿhâ åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðÿ áèëÿðëÿð. Áèçèì òåððîðèçì àäëàíäûðäûüûìûç âÿhøèëèê áó èêèíúè éîëóí òÿçàhöðöíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Äàðâèíèçì èäåéàëàðû èíñàíëàðûí øöóðóíà ÷îõ ñöðÿòëè áèð øÿêèëäÿ íöôóç åòäè. Áÿøÿðèééÿòèí ÕÕ ÿñð òàðèõè ôÿðãëè øÿêèëäÿ äöøöíÿíëÿðëÿ áó úöð ìÿíàñûç, àìàíñûç âÿ ìÿðhÿìÿòñèç ìöhàðèáÿ âÿ ìöíàãèøÿ íöìóíÿëÿðè èëÿ äîëóäóð. Þçöíöí hÿéàò


16 ìÿãñÿäèíè òåððîðèçìÿ âÿ ìÿðhÿìÿòñèçëèéÿ áàüëàéàí ôÿðä âÿ ãðóïëàð äàðâèíèçì èäåîëîýèéàñû hàããûíäà hå÷ áèð øåé åøèòìÿéÿ áèëÿðëÿð, ëàêèí îíëàð ñîíäà òÿìÿëè äàðâèíèçìäÿ ýèçëÿíÿí íÿçÿð íþãòÿñè èëÿ ðàçûëàøûðëàð. Áó èäåîëîýèéàíûí àðäûúûëëàðûíû äàðâèíèçìèí "äöíéàäà ÿí ýöúëöëÿð ãàëèá ýÿëèð", "áþéöê áàëûã êè÷èê áàëûüû óäóð", "ìöhàðèáÿ ãÿhðÿìàíëûãäûð" âÿ "ìöáàðèçÿ èíêèøàôûí hÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿñèäèð" øöàðëàðûíà èíàíìàüà ìÿúáóð åäèðäèëÿð. ßýÿð äàðâèíèçìè ýþòöðñÿê, éåðäÿ éàëíûç ãóðó øöàðëàð ãàëàð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ, ÿýÿð äàðâèíèçìè áèð êÿíàðà ãîéñàã, ìöáàðèçÿ ôÿëñÿôÿñè àäûíäà hå÷ íÿ ãàëìàç. Éåð êöðÿñè ÿhàëèñèíèí áþéöê hèññÿñèíèí äèíè îëàí Èñëàì, õðèñòèàíëûã âÿ èóäàèçì hÿð úöð çîðàêûëûüû ðÿää åäèð, äöíéàéà hàðìîíèéà âÿ ñöëh ýÿòèðèð, ãÿääàðëûüûí âÿ àìàíñûçëûüûí hÿð úöð òÿçàhöðöíÿ ãàðøû ÷ûõûð, çöëìÿ âÿ ýöíàhñûç èíñàíëàðûí ãÿòëèíÿ èúàçÿ âåðìèð. Ãÿääàðëûã âÿ çîðàêûëûã Àëëàhûí èíñàíëàðà òÿáëèü åòäèéè éàõøûëûüû âÿ ÿõëàãû ìÿhâ åäÿí àìèëëÿðäèð. Àììà äàðâèíèçì ìöíàãèøÿíè èíêèøàôûí òÿáèè hÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿñè, çîðàêûëûüû èñÿ Yåð êöðÿñèíäÿêè òàðàçëûüûí òÿíçèìëÿíìÿñèíè òÿìèí åäÿí ëàáöä áèð ìåõàíèçì håñàá åäèð. Èñëàì, õðèñòèàíëûã âÿ éÿhóäèëèê äèíëÿðè þðòöéö àëòûíäà þç äÿhøÿòëè úèíàéÿòëÿðèíè òþðÿäÿí òåððîð÷óëàðûí ÿñëèíäÿ äèíëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. ßãèäÿñè íÿ îëóðñà îëñóí, hå÷ áèð äèíäàð, ìþìèí èíñàí äöíéàäà ÿí áþéöê âÿ äÿhøÿòëè ýöíàhëàðäàí îëàí ýöíàhñûç èíñàíû þëäöðìÿê úèíàéÿòèíè ãÿòèééÿí òþðÿäÿ áèëìÿç. Áó ÿìÿëëÿðè òþðÿäÿíëÿð äèíèí ìöãÿääÿñ øöàðëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿñë öçëÿðèíè ýèçëÿäèðëÿð. Òåððîð÷óëàð þç úèíàéÿòëÿðèíè äèíè òÿìèçëÿìÿê àäû âÿ áÿhàíÿñè èëÿ òþðÿòñÿëÿð äÿ, îíëàð ÿñëèíäÿ äèíèí ÿõëàãè äÿéÿðëÿðèíè éûõìàüà ÷àëûøàí, èíñàíëàðà äàðâèíèçì èäåéàëàðûíû òÿëãèí åòìÿê èñòÿéÿí àòåèñòëÿðäèð. ÕÕ ÿñðèí ÿí äÿhøÿòëè õÿñòÿëèéè îëàí òåððîðèçìèí êþêëÿðè äàâàêàð âÿ ìöðòÿúå àòåèçìäÿ ýèçëÿíèð âÿ òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hå÷ áèð äèíè ÿñàñà ñþéêÿíìèð. Àòåèçìèí ñèíîíèìè èñÿ "äàðâèíèçì âÿ ìàòåðèàëèçìäèð".

Èñëàìûí hÿãèãè ÿõëàãè äÿéÿðëÿðè Áÿçè èíñàíëàð Èñëàìûí íÿ îëäóüóíó áèëìÿäÿí Èñëàì àäûíà hÿðÿêÿò åòäèêëÿðèíè èääèà åäèðëÿð. Þçëÿðèíè ìöñÿëìàí àäëàíäûðàí áó âÿ éà äèýÿð èíñàíëàðûí ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ Èñëàìà ãèéìÿò âåðìÿê îëìàç. Áèçÿ Èñëàìûí íÿ îëäóüóíó ýþñòÿðÿí áèðúÿ ìÿíáÿ âàð - áó ìÿíáÿ áÿøÿðèééÿòÿ 14 ÿñð ÿââÿë Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø Ãóðàíè-Êÿðèìäèð. Ãÿðáäÿ Èñëàì hàããûíäà ìþâúóä îëàí áèëèê âÿ òÿñÿââöðëÿð ÿñë Èñëàìà, Ãóðàí ÿõëàãûíà ÿêñÿð hàëëàðäà óéüóí ýÿëìèð. Ãóðàíäà ÿñë èíñàíè äÿéÿðëÿð îëàí éöêñÿê


17 ÿõëàã, ìÿðhÿìÿò, ñÿáð âÿ ôÿäàêàðëûã òÿðÿííöì îëóíóð. Ãóðàíûí ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà éàøàéàí ìöñÿëìàí àëèúÿíàáëûã, ñÿáðëèëèê âÿ éöêñÿê ÿõëàã íöìóíÿñèäèð. Î, ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà ñöëh, ñåâýè, hþðìÿò âÿ hÿéàò åøãè âåðèð.

Èñëàì ñöëh, õîøáÿõòëèê, ðèôàh âÿ ñÿàäÿò äèíèäèð ßðÿá äèëèíäÿ Èñëàì ñþçöíöí áèð ìÿíàñû äà ñöëhäöð. Èñëàì äèíè èíñàíëûüà ìÿðhÿìÿò, ñöëh âÿ õîøáÿõòëèê ýÿòèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ íàçèë îëìóø äèíäèð. Ãóðàíäà Óúà Àëëàh èíñàíëàðû éöêñÿê èíñàíè äÿéÿðëÿðÿ - ìÿðhÿìÿò, ñÿáð, øÿôãÿò, ñöëh âÿ hÿìðÿéëèê øÿðàèòèíäÿ éàøàìàüà ÷àüûðûð: "Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð, hàìûíûç áèð éåðäÿ ñöëhÿ ýÿëèí, øåéòàíûí éîëóéëà ýåòìÿéèí, ÷öíêè î, ñèçèí à÷ûã äöøìÿíèíèçäèð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 208). Ãóðàí áèçÿ îíó äà þéðÿäèð êè, áöòöí áÿøÿðèééÿò éàëíûç ñÿìèìè îëàðàã áöòöí ãÿëáè èëÿ Èñëàìû ãÿáóë åòñÿ âÿ Àëëàhûí ãîéäóüó ãàíóí âÿ íèçàìëàðà ðèàéÿò åòñÿ, ÿñë õîøáÿõòëèê âÿ ôèðàâàí hÿéàò ÿëäÿ åäÿ áèëÿð.

Óúà Àëëàh çöëìö ãÿòèééÿòëÿ ïèñëÿéèð Ùÿð øåéÿ ãàäèð Àëëàh èíñàíëàðà çöëìäÿí óçàã äóðìàüû ÿìð åäèð, éàõûíëàðûíà ãàðøû øÿêêàêëûüû âÿ åòèáàðñûçëûüû ãàäàüàí åäèð, ÿõëàãñûçëûüû, çöëìêàðëûüû, ãÿääàðëûüû âÿ íàhàã ãàí àõûäûëìàñûíû ãÿòèééÿòëÿ ïèñëÿéèð. Áó ÿìð âÿ ãàíóíëàðû ïîçàí øÿõñ Éàðàäàíà ãàðøû úèíàéÿò òþðÿòìèø âÿ øåéòàíà ãóëëóã åòìèø îëóð. Áóíó Ãóðàí àéÿëÿðè äÿ òÿñäèãëÿéèð. Óúà Àëëàh èíñàíëàðû îíóí èðàäÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõìàìàüà âÿ çöëì åòìÿìÿéÿ äÿôÿëÿðëÿ ÷àüûðûð. Áóíà ìèñàë îëàðàã éàëíûç áèð íå÷ÿ àéÿíè ýþñòÿðÿê: "Àëëàhëà ÿhä áàüëàäûãäàí ñîíðà îíó ïîçàíëàð, Àëëàhûí áèðëÿøäèðìÿñèíè ÿìð åòäèéè øåéëÿðè ãûðàíëàð, éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëàíëàð èñÿ ëÿíÿòÿ äö÷àð îëàúàãëàð. Îíëàðû àõèðÿòèí ïèñ àãèáÿòè ýþçëÿéèð" ("Ðÿä" ñóðÿñè, 25). "Àëëàhûí ñÿíÿ âåðäèéèíäÿí þçöíÿ àõèðÿò ãàçàí. Äöíéàäàêû íÿñèáèíè äÿ óíóòìà. Àëëàh ñÿíÿ éàõøûëûã åòäèéè êèìè ñÿí äÿ éàõøûëûã åò. Éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðìÿ. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç" ("Ãÿñàñ" ñóðÿñè, 77). Àëëàh èíñàíà çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿê hÿð øåéè ãàäàüàí åòìèøäèð. Òåððîðèçì âÿ çöëìêàðëûã Àëëàhà ãàðøû èøëÿíìèø ÿí áþéöê úèíàéÿòëÿðäÿíäèð. Ùÿãèãè ìöñÿëìàí äöíéàéà ñöëh âÿ hàðìîíèéà ýÿòèðèð âÿ äöíéàíûí éàõøûëàøìàñûíà õèäìÿò åäèð.


18

Èñëàì äþçöìëöëöéöí âÿ ñþç àçàäëûüûíûí òÿðÿôèíäÿäèð Èñëàì éàøàìàüû, ñþç âÿ èðàäÿ àçàäëûüûíû ãîðóéàí áèð äèíäèð. Áó äèí áöòöí ìöíàãèøÿ âÿ çèääèééÿòëÿðè ãÿòèééÿòëÿ ïèñëÿéèð, ÿõëàãñûçëûüû, àë÷àãëûüû, ðÿçàëÿòè âÿ éà èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ ìöíàñèáÿòèíäÿ ãåéáÿòè âÿ äåäè-ãîäóíó ðÿää åäèð. Èñëàì òåððîðó âÿ çîðàêûëûüû íÿèíêè ãàäàüàí åäèð, î, hÿòòà àç ìèãäàðäà òÿçéèãÿ âÿ èíñàíûí ôèêðèíè áàøãà áèðèñèíÿ ìÿúáóðÿí ãÿáóë åòäèðìÿéÿ áåëÿ ìÿíôè ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð: "Äèíäÿ ìÿúáóðèééÿò (çîðàêûëûã) éîõäóð. Àðòûã äîüðóëóã àçüûíëûãäàí ôÿðãëÿíèð. Ùÿð êÿñ øåéòàíû èíêàð åäèá Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿðñÿ, î, àðòûã ÿí ìþhêÿì áèð èøäÿí éàïûøìûø îëóð. Àëëàh åøèäÿí âÿ áèëÿíäèð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 256). "Ñÿí àíúàã þéöä âåðÿíñÿí. Ñÿí îíëàðûí öçÿðèíäÿ hàêèì äåéèëñÿí! ("Üàøèéÿ" ñóðÿñè, 21-22). Äèíè çîðëà ãÿáóë åòäèðìÿê Èñëàìûí ïðèíñèïëÿðèíÿ çèääèð, ÷öíêè hÿãèãè èìàí éàëíûç êþíöëëö øÿêèëäÿ âÿ âèúäàí àçàäëûüû ÿñàñûíäà ÿëäÿ åäèëèð. ßëáÿòòÿ, ìöñÿëìàíëàð áèð-áèðèíè Ãóðàí ÿõëàãû èëÿ éàøàìàüà ÷àüûðà áèëÿð, àììà ìöñÿëìàí hå÷ áèð çàìàí þç äèíèíè áàøãàëàðûíà ìÿúáóðÿí ãÿáóë åòäèðìÿç. Ùÿð áèð èíñàíûí Àëëàhûí ãàíóíëàðûíà óéüóí øÿêèëäÿ âÿ éà þç èñòÿäèéè êèìè éàøàìàã àðàñûíäà ñå÷èì åòìÿê höãóãó âàð. Ýÿëèí áèð àíëûüà þçöìöçÿ åëÿ áèð äöíéàíû òÿñÿââöð åäÿê êè, îðàäà èíñàíëàðû äèíè ÿõëàã ãàíóíëàðû èëÿ éàøàìàüà ìÿúáóð åäèðëÿð. Áåëÿ òÿíçèìëÿíìèø úÿìèééÿò äÿ Èñëàìà çèääèð, ÷öíêè èìàí âÿ Àëëàhà èòàÿò éàëíûç ñÿìèìè îëàðàã Àëëàh ö÷öí èøëÿíäèéè âàõò ãèéìÿò ãàçàíûð. Èñëàì ãîðõó ñÿáÿáè èëÿ îëàí èíàíúû ðÿää åäèð. Ùÿãèãè Èñëàì éàëíûç ñþç àçàäëûüû âÿ höððèééÿò îëàí éåðäÿ ìþâúóä îëà áèëÿð.

Àëëàh ýöíàhñûç èíñàíëàðûí þëäöðöëìÿñèíè ãàäàüàí åäèð Ãóðàíà ýþðÿ, ýöíàhñûç èíñàíëàðûí þëäöðöëìÿñè ÿí áþéöê ýöíàhëàð àðàñûíäàäûð: "...Éàçûá hþêì åòäèê êè, hÿð êÿñ áèð êèìñÿíè þëäöðìÿìèø âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿìèø áèð øÿõñè þëäöðñÿ, î, áöòöí èíñàíëàðû þëäöðìöø êèìè îëóð. Ùÿð êÿñ áåëÿ áèð êèìñÿíè äèðèëòñÿ (þëöìäÿí ãóðòàðñà), î, áöòöí èíñàíëàðû äèðèëòìèø êèìè îëóð. Áèçèì ïåéüÿìáÿðëÿðèìèç îíëàðà à÷ûã ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà äà îíëàðûí áèð ÷îõó éåð öçöíäÿ hÿääè àøäûëàð" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 32).


19 "Îíëàð Àëëàhëà éàíàøû áàøãà áèð òàíðûéà èáàäÿò åòìÿç, Àëëàhûí hàðàì áóéóðäóüó úàíà íàhàã éåðÿ ãÿñä åòìÿç, çèíà åòìÿçëÿð. Ùÿð êÿñ áóíó åòñÿ, úÿçàñûíû ÷ÿêÿð" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 68). Ìöãÿääÿñ éàçûëàðäà äà äåéèëäèéè êèìè, ýöíàhñûç èíñàíû þëäöðÿí øÿõñè úÿçà ýþçëÿéèð. Áèð èíñàí úàíûíà ãûéìàã áöòöí èíñàíëûüû þëäöðìÿêäÿí hå÷ äÿ éöíýöë ýöíàh äåéèë. Àëëàhûí ãàíóíëàðûíà ÿñàñëàíàí hÿãèãè ìþìèíëÿð þç éàõûíëàðûíà çÿðÿð âóðìóðëàð. Èñëàì äèíèíÿ õèäìÿò åòìÿê áÿhàíÿñè èëÿ þçëÿðèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðàíëàðû èñÿ Àëëàhûí úÿçàñû ýþçëÿéèð. Áèçèì hÿð áèðèìèç þëÿíäÿí ñîíðà åòäèéèìèç ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ Àëëàh ãàðøûñûíäà úàâàá âåðÿúÿéèê.

Àëëàh èíñàíëàðû ìÿðhÿìÿòÿ âÿ øÿôãÿòÿ ÷àüûðûð Áó àéÿäÿ ÿñë ìöñÿëìàíûí ÿõëàãè êåéôèééÿòëÿðè áåëÿ òÿñâèð îëóíóð: "...Ñîíðà äà èìàí ýÿòèðÿí âÿ áèð-áèðèíÿ ñÿáð âÿ ìÿðhÿìÿò òþâñèéÿ åäÿí êèìñÿëÿðäÿí îëìàãäûð. Îíëàð ÿìÿë äÿôòÿðëÿðè ñàü ÿëëÿðèíÿ âåðèëÿíëÿðäèð" ("Áÿëÿä" ñóðÿñè, 17-18). Èíñàíëàðûí áèð-áèðèíè ìÿðhÿìÿò âÿ øÿôãÿòÿ ÷àüûðìàñû Àëëàhûí ÿí ìöhöì ÿìðëÿðèíäÿíäèð. Àëëàhûí ðÿhìÿòè âÿ ìÿðhÿìÿòè äèýÿð èíñàíëàðà ãàðøû ìÿðhÿìÿò âÿ øÿôãÿò äóéàíëàðàäûð. Ãóðàíäàí äà àéäûí îëäóüó êèìè, Èñëàì ìöàñèð, ìöòÿðÿããè âÿ ìààðèôïÿðâÿð äèíäèð. ßñë ìöñÿëìàí þç þëêÿñèíèí hÿéàòûíäà àêòèâ èøòèðàê åäèð, ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà ãàðøû ìöëàéèì, õåéèðõàh, ñàâàäëû âÿ âèúäàíëûäûð. Ãóðàí ÿõëàãû èëÿ òÿðáèéÿëÿíìèø ñàâàäëû ìöñÿëìàí èíñàíëàðà éàëíûç ñåâýè âÿ ñöëh ýÿòèðÿ áèëÿð, î, hÿòòà þç èäåéàñûíäàí ôÿðãëè îëàí äèýÿð èäåéàëàðà äà hþðìÿòëÿ éàíàøûð, èíúÿñÿíÿòÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ ãèéìÿò âåðèð. Áöòöí ìöíàãèøÿëè âÿçèééÿòëÿðäÿ î, hÿð çàìàí âàñèòÿ÷è âÿ ñöëhéàðàäûúû êèìè ÷ûõûø åäèð. Äöøöíöí, ÿýÿð hÿð áèð ìöñÿëìàí þç ãÿëáèíäÿ éóõàðûäà ñàäàëàíàíëàðà óéüóí îëäóüóíó äåéÿ áèëñÿ, îíóí éàøàäûüû úÿìèééÿò ÿí èíêèøàô åòìèø, ñàêèò âÿ ôèðàâàí úÿìèééÿò îëàð.

Àëëàh ìÿðhÿìÿòÿ âÿ äþçöìëöëöéÿ ÷àüûðûð "ßðàô" ñóðÿñèíäÿ Àëëàh áåëÿ áóéóðóð: "Ñÿí áàüûøëàìà éîëóíó òóò, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åò âÿ úàhèëëÿðäÿí öç äþíäÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 199). Ãóðàíè-Êÿðèì ìÿðhÿìÿòè âÿ äþçöìëöëöéö Èñëàìûí ÿí ìöhöì øÿðòëÿðèíäÿí áèðè êèìè âóðüóëàéûð. Òàðèõ ýþñòÿðèð êè, ÿñë ìöñÿëìàíëàð þçëÿðèíèí èúòèìàè hÿéàòûíäà áó ÿìðÿ hÿìèøÿ ðèàéÿò åäèðëÿð. Èñëàìûí hàêèì âÿ äþâëÿò äèíè îëäóüó éåðëÿðäÿ äèýÿð äèí âÿ


20 äöøöíúÿëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè þçëÿðèíè ÿìèí-àìàíëûãäà hèññ åòìèø, þç ìÿäÿíèééÿòèíè, åòíèê þçöíÿìÿõñóñëóüóíó âÿ äèëèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã ö÷öí ìöíáèò çÿìèí ÿëäÿ åòìèøëÿð. Áóíà ìèñàë îëàðàã, Îñìàíëû èìïåðèéàñû ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Áó äþâëÿòèí Êè÷èê Àñèéàíûí âÿ Éàõûí Øÿðãèí áþéöê hèññÿñèíäÿ, hÿì÷èíèí Àâðîïàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ 700 èëëèê hþêìðàíëûüû áåëÿ äþçöìëöëöê âÿ áó äþâëÿòäÿ éàøàéàí õàëãëàðà âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðÿ ýþñòÿðèëÿí éöêñÿê ìöíàñèáÿò ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Ìöñÿëìàíëàð áÿøÿðèééÿòÿ õåéèðõàhëûã, ñöëh, ìÿðhÿìÿò âÿ äþçöìëöëöê ýÿòèðìèøëÿð. Ãóðàíûí ìöñÿëìàíëàðà þéðÿòäèéè áó áþéöê ìÿðhÿìÿò âÿ äþçöìëöëöê áöòöí èíñàíëûüà ñöëh âÿ ÿìèí-àìàíëûã ýÿòèðÿ áèëÿð. Ãóðàí äà ìÿhç áåëÿ áèð äþçöìëöëöéÿ ÷àüûðûëûð: "Éàõøûëûãëà ïèñëèê åéíè îëà áèëìÿç. Ñÿí ïèñëèéè éàõøûëûãëà äÿô åò. Áåëÿ îëäóãäà àðàíûçäà äöøìÿí÷èëèê îëàí øÿõñè ñàíêè éàõûí áèð äîñò ýþðÿðñÿí" ("Ôóññèëÿò" ñóðÿñè, 34).

Íÿòèúÿ Éóõàðûäà ñàäàëàíàíëàðäàí áó íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, Èñëàìûí þéðÿòäèéè ÿõëàã ñöëh, ÿìèí-àìàíëûã âÿ ÿäàëÿòäèð. Áó ýöí äöíéàäà "Èñëàì òåððîðèçìè" àäëàíäûðûëàí âÿhøèëèéèí Èñëàìëà âÿ Ãóðàíëà hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Áó, äèí àäûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí âÿ îíà ëÿêÿ éàõàí úèíàéÿòêàðëàðûí ÿìÿëëÿðèäèð. Áèçèì áîðúóìóç èíñàíëàð àðàñûíäà Èñëàì àäû àëòûíäà ÿäàâÿò éàéàí áó úèíàéÿòêàðëàðû úÿçàëàíäûðìàãäûð. Ãóðàíäà ÿõëàã ïðèíñèïëÿðèíè þéðÿäÿí Èñëàì hå÷ áèð çàìàí çîðàêûëûüà âÿ òåððîðà ÷àüûðà áèëìÿç, ÿêñèíÿ, Èñëàì áÿøÿðèééÿòè áó áÿëàäàí ãóðòàðìàüû ÿìð åäèð.

Ãàéíàãëàð: 1.

×àðëç Äàðâèí, "Íþâëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ éàðàíìàñû hàããûíäà", Ñ.Ïåòåðáóðã, 1910

2.

Lalita, Prasad Vidyarthi, "Racism, Science and Pseudo-Science", Unesco, Franse, Vendome, 1983, ð.59

3.

Theodore D.Íall, "The Scientific Background of the Nazi Race Purification Program",

4.

L.Í.Gann, "Adolf Íitler, The Comïlete Totalitarian, The Intercollegiale Review", Fall 1985, ð. 24

5.

Íickman.R., "Boicreation, Science Press", Worthington, OÍ, ðð. 51-52, 1983; Æerry Bergman, "Darwinizm

httð://www.trufax.orq/avoid/nazi.htmë

and the Nazi Race Ùolocaust, Creation Ex Nihilo Technical Æournal" 13(2): 101-111, 1999


21

6.

Robert M.Éoung, "Darwinian Evolution and Ùuman Ùistory", Ùistoricaä Studies on Science and Belief,

7.

Alan Woods and Ted Grant, "Reason in Revolt: Marxism and Modern Science", London, 1983

8.

Alex de Æorge, "Stalin and The Shaðing of the Soviet Union", William Collins Sons and Limited Co.,

9.

K.Mehnert, "Kamïf un Maos Erbe", Deutsche Verlags-Anstalt, 1977

1980

Glasgow, 1987, ð. 22

10. Æames Reeve Pusey, "China and Charles Darwin", Cambridge, Massachussets, 1983


22

ÍÈÉß ÌßÙÇ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ?

Áèð ÷îõ èíñàíëàð "äàðâèíèçì" âÿ éà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè êèìè àíëàéûøëàðû åøèòäèêëÿðè çàìàí åëÿ ñàíûðëàð êè, áó òåðìèíëÿð àíúàã áèîëîýèéà ñàhÿñèíÿ àèääèð âÿ îíëàðûí hÿéàòû èëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. ßñëèíäÿ èñÿ áó, áþéöê ñÿhâäèð. Áåëÿ êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áèîëîæè àíëàéûøäàí ÷îõ XX ÿñð áîéóíúà äöíéàíû èäàðÿ åäÿí âÿ ìèëéîíëàðëà ýöíàhñûç èíñàíû hÿéàòäàí àïàðàí ãàíëû, àëëàhñûç èäåîëîæè ñèñòåìèí áöòöí äöíéàäà éàðàíìàñûíû âÿ éàéûëìàñûíû hàçûðëàéàí áèð òÿëèìäèð. Áó èäåîëîýèéàíûí àäû ìàòåðèàëèçìäèð. Áó ñèñòåì èääèà åäèð êè, éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàðûí ÿñàñûíû ìàääÿ òÿøêèë åäèð. Ùÿéàòûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èñÿ áèð ñûðà øöóðñóç, úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôè áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøäèð. Áó èääèàëàðû èëÿ îíëàð äöíéàìûçû ÿí àëè áèð øÿêèëäÿ éàðàäàí Óúà Éàðàäàíûí âàðëûüûíû èíêàð åäèðëÿð. Ìàòåðèàëèçìèí áó ïîñòóëàòû èíñàíûí äöøöíúÿñèíÿ ïëàíëû áèð øÿêèëäÿ éåðèäèëèð, îíó åãîèñò áèð âàðëûüà, éàëíûç øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè äöøöíÿí ëîâüà âÿ íÿçàêÿòñèç èíñàíà ÷åâèðèð. Óëó Òàíðû òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø ÿõëàãè, äèíè åhêàìëàðû, hÿéàòûí hÿãèãè äÿéÿðëÿðèíè èíêàð åòäèðèð. Ìàòåðèàëèçì èäåéàëàðû þç çÿhÿðëè âÿ äÿðèí êþêëÿðèíè èíñàíûí øöóðóíà ñàëàðàã, Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí èíñàíà áÿõø åäèëÿí ðóhóí òÿìèçëèéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðèð. XIX ÿñðäÿ ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿíèí êöòëÿâè øÿêèëäÿ éàéûëìàñû äèíè-ÿõëàãè åhêàìëàðûí âÿ èíñàíëàðûí hÿéàòûíûí öëâè ìÿíàñûíûí ñöãóòóíóí áàøëàíüûúû îëäó. Ìÿñÿëÿíèí òÿhëöêÿëè úÿhÿòè áóðàñûíäàäûð êè, ìàòåðèàëèçì þç ìÿíôè òÿñèðèíè éàëíûç àéðû-àéðû ôÿðäëÿðÿ äåéèë, áöòöíëöêëÿ úÿìèééÿòÿ ýþñòÿðèð. Ìàòåðèàëèçì úÿìèééÿòèí èíàì âÿ ìÿíÿâèééàòûíûí ÿñàñëàðûíû ñàðñûäûá áöòöíëöêëÿ úÿìèééÿò âÿ äþâëÿòèí ãàíóíëàðûíû, ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèíè, ìöãÿääÿñ äèíè åhêàìëàðû àéàã àëòûíà àëàðàã, þç øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí hÿð øåéÿ hàçûð îëàí, èëê íþâáÿäÿ þç åãîèñò ìÿãñÿäëÿðèíèí ãàéüûñûíà ãàëàí hèññèééàòñûç âÿ ãÿëáñèç õöñóñèëÿøìèø øÿõñëÿðèí úÿìèééÿòèíè éàðàòìûøäûð. Âÿòÿíÿ ìÿhÿááÿò, ÿäàëÿò, äþâëÿò÷èëèê èäåéàëàðûíà hþðìÿò âÿ áàüëûëûã, ãàðäàøëûã, ôÿäàêàðëûã, íàìóñ âÿ ÿõëàã àíëàéûøëàðû îëìàéàí úÿìèééÿò éîõ îëìàüà ìÿhêóìäóð. Áåëÿëèêëÿ, ìàòåðèàëèçì áöòöí èíñàíëûüà, èñòÿíèëÿí þëêÿíèí ñîñèàë-ñèéàñè ãóðóëóøóíà áþéöê áèð òÿhëöêÿäèð.


Äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçìèí ÿñàñûíû ãîéìóø Êàðë Ìàðêñ à÷ûã áÿéàí åäèðäè êè, Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ìàòåðèàëèñò äöíéàýþðöøöíöí éàðàíìàñû ö÷öí åëìè ïëàòôîðìàíû òÿìèí åòìèøäèð. Òÿ êà ìöë èäå éà ñû íûí òÿ ðÿô äà ðû îëàí Ê.Ìàðêñ Äàðâèíÿ þçöíöí "Êàïèòàë" ÿñÿðèíè hÿñð åòìèøäèð. Ìàðêñ êèòàáûí áèðèíúè àëìàí íÿøðèíèí öç ãàáûüûíäà áåëÿ éàçìûøäûð: "×àðëç Äàðâèíÿ àëîâëó ïÿðÿñòèøêàðûíäàí".

23

Ìàòåðèàëèçì èäåîëîýèéàñûíûí þçÿéèíäÿ ýèçëÿíÿí òÿhëöêÿëÿðäÿí áèðè äÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, áó ôèêèðëÿð "ïàð÷àëà âÿ hþêì åò" èäåîëîýèéàñû âÿ àíàðõèéàíûí èíêèøàôû ö÷öí áèð ìÿíáÿäèð. Áó èäåîëîýèéàëàðäàí áèðè äÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí èíêèøàôûíûí ëàáöä ñèéàñè íÿòèúÿñè îëàí êîììóíèçìäèð. Êîììóíèçì hÿð èíñàí ö÷öí ìöãÿääÿñ îëàí àèëÿ, âÿòÿí, èíàì êèìè àíëàéûøëàðû êþêöíäÿí éûõàðàã óíèòàð, ýöúëö âÿ éöêñÿê ÿõëàãëû äþâëÿòÿ ãàðøû éþíÿëìèø áèð ôóíäàìåíòàë èäåîëîýèéàíû òÿúÿññöì åòäèðèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõèí áó ìÿðhÿëÿñèíäÿ áþéöê ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð, ÷öíêè êîììóíèñò èäåîëîýèéàñûíûí áöíþâðÿñè îëàí ìàòåðèàëèçìèí "åëìè" ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ïîñòóëàòëàðûíû þçöíÿ èäåîëîæè ÿñàñ êèìè ãÿáóë åäÿí êîììóíèçì þç èäåéàëàðûíû éåýàíÿ hÿãèãÿò îëàðàã òÿãäèì åòìÿéÿ âÿ éöêñÿëòìÿéÿ úàí àòûð. Áåëÿ êè, ìÿñÿëÿí, êîììóíèñò èäåîëîýèéàñûíûí ÿñàñûíû ãîéàí Êàðë Ìàðêñ ×àðëç Äàðâèíèí "Òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ íþâëÿðèí éàðàíìàñû" êèòàáû hàããûíäà áåëÿ äåéèðäè: "Áèçèì òÿáèÿò òàðèõèíÿ äàèð áàõûøëàðûìûçû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí êèòàá ìÿhç áóäóð".1 Ìöàñèð ôóíäàìåíòàë åëì ìàòåðèàëèñòëÿðèí, åëÿúÿ äÿ Ìàðêñûí èäåéà, èääèà âÿ äÿëèëëÿðèíè éûõàðàã ìàòåðèàëèçìèí åëìè äàéàüû îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XIX ÿñðèí åhêàì÷û éàëàíûíäàí áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíû ñöáóò åòäè. Ìöàñèð åëì øöóðñóç ìàääÿíèí àëèëèéèíè èíàäëà ìöäàôèÿ åäÿí ìàòåðèàëèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí ÿñàññûç îëäóüóíó ñöáóò åäèá âÿ ñöáóò åòìÿêäÿäèð. Åëìèí áöòöí ñàhÿëÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð áèçÿ ýþñòÿðèð êè, áöòöí úàíëûëàð àëè éàðàäûëûøûí íÿòèúÿñèäèð. Áó êèòàáûí ìÿãñÿäè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áöòöí ïîñòóëàòëàðûíû ðÿää åäÿí åëìè äÿëèëëÿðè îõóúóëàðûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðìàã, åëÿúÿ äÿ áó íÿhÿíý ôûðûëäàüûí hÿãèãè öçöíö âÿ ýèçëè òÿñèðëÿðèíè ýþñòÿðìÿêäèð. Áó êèòàáäà éûüûëìûø áöòöí ìàòåðèàëëàð ìöàñèð åëìëÿ ñöáóò åäèëìèø ôàêòëàðäûð, áåëÿ êè, hÿòòà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿí àëîâëó òÿðÿôäàðëàðû áåëÿ ýÿòèðèëìèø ñöáóòëàðûí äîüðóëóüóíà åòèðàç åäÿ áèëìÿçëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí hÿð áèð éåíè ÿñàññûç èääèàñû îíëàðûí èäåéàëàðûíûí òàì èôëàñûíà äîüðó àòûëìûø éåíè áèð àääûì îëàúàã âÿ îíëàðû hÿéàòûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíû ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð åäÿúÿê.


24

ÔßÑÈË 1

ÒßËÃÈÍ ÅÄÈËßÍ ÉÀÍËÛØ ÔÈÊÈÐËßÐÄßÍ ÃÓÐÒÓËÌÀÃ

Áèð ÷îõ èíñàíëàð åëÿ håñàá åäèð êè, hÿð hàíñû áèð åëìè äÿðÿúÿéÿ ëàéèã ýþðöëìöø àëèìèí äåäèéè hÿð øåé ÿí ñîí ìÿðhÿëÿäÿ îëàí hÿãèãÿòäèð. Áèç àäÿòÿí ôèêèðëÿøìèðèê êè, hÿð áèð àëèìèí àäè èíñàíäà îëäóüó êèìè þç ìÿíôè ðÿéè âÿ èäåîëîýèéàñû âàð. Áåëÿ êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðû îëàí àëèìëÿð þç èääèàëàðûíû ýóéà åëìè à÷ûãëàìàëàðëà ÿñàñëàíäûðûð, ÿñëèíäÿ èñÿ îíëàð éàëíûç þç øÿõñè áàõûøëàðûíû âÿ ñóáéåêòèâ ðÿéëÿðèíè êöòëÿíèí øöóðóíà éåðèäèðëÿð. Îíëàð òÿñàäöôöí íèçàìñûçëûã âÿ ãàðûøûãëûãäàí áàøãà hå÷ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿòèðìÿéÿúÿéèíè ÷îõ ýþçÿë àíëàäûãëàðû hàëäà, áöòöí êàèíàòäà ìþâúóä îëàí áöòöí úàíëûëàðà âÿ ãåéðè-úàíëûëàðà àèä îëàí ìöêÿììÿë hàðìîíèéà, äèçàéí âÿ ïëàíëû hÿéàòûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè éåíÿ äÿ èääèà åäèðëÿð. Áó áèîëîãëàðûí hÿð áèðè ìèêðîñêîïà áàõûá ãàðøûñûíäàêû îðãàíèçìèí áèð òèêèíòè ìà òå ðèà ëû îëàí çö ëàë ìî ëå êó ëó íóí ãó ðó ëó øó íóí òÿê ðà ðî ëóí ìàç ìö êÿì ìÿë ëè éèíè ýþðìÿëè, áåëÿ áèð ìöêÿììÿëëèéèí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéèíè áèëìÿ ëè äèð. Àì ìà áö òöí áó ôàêò ëà ðà áàõ ìà éà ðàã, áó àëèì ëÿð èíàä ëà èñ ðàð åäèð ëÿð êè, èëê úàíëû höúåéðÿ ìèëéàðäëàðëà èëëÿð áóíäàí ÿââÿë ïðèìèòèâ äöíéà øÿðòëÿðè ÷ÿð÷è âÿ ñèí äÿ hà äè ñÿ ëÿ ðèí òÿ ñà äö ôè ÷óë üàëàø ìà ñû íÿ òè úÿ ñèí äÿ ÿìÿ ëÿ ýÿë ìèø äèð. Áóíäàí áàøãà, îíëàð áó ìÿíàñûç èääèà èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê áèð ãÿäÿð äÿ èðÿëè ýå äÿ ðÿê áèë äè ðèð ëÿð êè, áèð äå éèë, ìèë éîí ëàð ëà çö ëàë ìî ëå êó ëó þç-þçö íÿ ÿìÿ ëÿ ýÿë ìèø, ñîí ðà èñÿ àü ëà ñûü ìàç âÿ ìö ÿì ìà ëû áèð øÿ êèë äÿ áèð éå ðÿ òîï ëà øà ðàã èëê úàí ëû hö úåé ðÿ íè ÿìÿ ëÿ ýÿ òèð ìèø ëÿð. Ñþ çö ýå äÿí èí ñàí ëàð "òÿ êà ìöë ÷ö àëèì ëÿð äèð". Îíäà áóíó íåúÿ àíëàìàã îëàð êè, åëÿ hÿìèí áó àëèì áîø áèð ñàhÿäÿ öñò-öñòÿ ãîéóëìóø ö÷ êÿðïèú ýþðäöéö çàìàí hå÷ âàõò äöøöíìÿç êè, áó êÿðïèúëÿð þçöþçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø âÿ äöçöëìöøëÿð. Áóíóí áåëÿ îëäóüóíó èääèà åäÿíè èñÿ äÿëè êèìè ãÿáóë åäÿðëÿð. Áåëÿ ÷ûõûð êè, ÿòðàôûíäàêûëàðà ìÿíòèãëè ãèéìÿò âåðÿ áèëÿí èíñàíëàð hÿéàòûí éàðàíìàñû áàðÿäÿêè ìþâçó âÿ òÿúðöáÿëÿðÿ ìÿíòèãñèç ãèéìÿò âåðèðëÿð?


25 Áÿçè àëèìëÿðèí áó hÿðÿêÿòëÿðèíè ÷ÿòèí êè, åëìè ñàéìàã ìöìêöí îëñóí. Áåëÿ êè, ôóíäàìåíòàë åëìèí ïðèíñèïëÿðèíÿ ýþðÿ, ÿýÿð hÿð hàíñû áèð ôàêòûí èêè åhòèìàë åäèëÿí ñÿáÿáè âàðñà, îíëàðûí èêèñèíèí äÿ òÿäãèã åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëèð. ßýÿð ñÿáÿáëÿðäÿí áèðèíèí åhòèìàëû äèýÿðèíäÿí, ìÿñÿëÿí, 1 ôàèç àçäûðñà, î çàìàí øöáhÿñèç êè, éöêñÿê åhòèìàëû îëàíû (99 ôàèçëèíè) òÿäãèã åòìÿê äàhà ìÿíòèãëèäèð. Ýÿëèí, áó ñàðñûëìàç åëìè ïðèíñèïè éàääà ñàõëàéàã âÿ áèð àç äöøöíÿê. Åëìäÿ hÿéàòûí éàðàíìàñû èëÿ áàüëû èêè âåðñèéà âàð: áèðèíúèñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëû îðãàíèçìëÿð îíëàðûí ìöêÿììÿë êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðû èëÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð; èêèíúè âåðñèéàéà ýþðÿ, éåð ÿçÿëäÿí ìþâúóä îëìóøäóð âÿ îíóí öçÿðèíäÿ îëàí áöòöí úàíëûëàð þç-þçöíÿ, áèð ñûðà òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. Ñîíóíúó èääèà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíèð. Åëìè ôàêòëàðà, ìÿñÿëÿí, ìîëåêóëéàð áèîëîýèéàéà ìöðàúèÿò åòäèéèìèç çàìàí ýþðÿðèê êè, úàíëû höúåéðÿíèí âÿ éà höúåéðÿíèí òÿðêèáèíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà ìèêðîñêîïèê çöëàë ìîëåêóëóíäàí hÿð hàíñû áèðèíèí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ãåéðèìöìêöíäöð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû áóíóí ÿêñèíè èääèà åäèðëÿð. Êèòàáûí ñîíðàêû ôÿñèëëÿðèíäÿ áèç hÿéàòûí þç-þçöíÿ éàðàíìàñûíûí ãåéðèìöìêöíëöéö ôàêòûíû ñöáóò åäÿí åhòèìàëè håñàáëàìàëàðû ñèçèí äèããÿòèíèçÿ ÷àòäûðàúàüûã. Áó håñàáëàìàëàðûí ñîíóúóíäà úàíëûëàðûí òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè åhòèìàëû ñûôðà åíèð. Áó hàëäà áèðèíúè åhòèìàëûí äîüðóëóüó 100 ôàèçÿ áÿðàáÿðäèð. Áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, áöòöí úàíëû îðãàíèçìëÿð øöóðëó áèð øÿêèëäÿ éàðàäûëìûø, áàøãà ñþçëÿ, áþéöê Ãöäðÿò âÿ Ùèêìÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð. Áó hÿãèãÿò éàëíûç èíàíú äåéèë, hÿì äÿ àüëûí âÿ åëìèí öçÿ ÷ûõàðäûüû ôàêòäûð. Òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð áåëÿ èíêàðåäèëìÿç íÿòèúÿ èëÿ ãàðøûëàøäûãëàðû çàìàí þç ñÿhâëÿðèíäÿí, ÿñàññûç èñðàðäàí ùÿìèí àí ÿë ÷ÿêìÿëè âÿ à÷ûã-àéäûí ñöáóò åäèëìèø hÿãèãÿòè ãÿáóë åòìÿëèäèðëÿð. ßêñ òÿãäèðäÿ, îíëàðûí hÿðÿêÿòèíè åëìÿ ñÿäàãÿò éîõ, øÿõñè ôèêèð âÿ ðÿéëÿðèíèí ìöäàôèÿñè ö÷öí hÿãèãÿòè èíêàð åòìÿê êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëàð. Àììà áóíà áàõìàéàðàã, áåëÿ áèð àëèì hÿãèãÿòëÿ öç-öçÿ ýÿëäèéè çàìàí äàhà äà àçüûíëàøûð, îíóí èääèàëàðûíäà èñðàð èñÿ äàhà äà ñÿðò îëóð. Áåëÿ äàâðàíûøû éàëíûç "èíàì" ñþçö èëÿ èçàh åòìÿê îëàð. Àììà áåëÿ áèð èíàì ÷îõ éàíëûø èíàìäûð. ×öíêè àøêàð ôàêòëàðû èíêàð åäÿí, áöòöí þìðöíö éàëíûç þç ôàíòàçèéà âÿ àðçóëàðûíäàêû ôèêèðëÿðÿ hÿñð åäÿí èíñàíûí áó äàâðàíûøûíû áàøãà úöð èçàh åòìÿê âÿ àíëàìàã ìöìêöí äåéèë.


26

Êîð ìàòåðèàëèçì Éó õà ðû äà ãåéä îëó íàí èíàì ìà òå ðèà ëèç ìèí èäåî ëî ýè éà ñû äûð, áó èäåî ëî ýè éà ìàääÿíèí ÿáÿäè âÿ ÿçÿëè îëäóüóíó èääèà åäèð. Ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí "åëìè ÿñàñû" êè ìè ãÿ áóë åäè ëÿí hÿ éà òûí Éåð äÿ òÿ êà ìöë íÿ çÿ ðèé éÿ ñè þç äîü ðó ëó üó íó ñö áóò åò ìÿê ö÷öí èñ ðàð ëà ìö áà ðè çÿ íè äà âàì åòäèðèð, áå ëÿ êè, þç ìÿü ëó áèé éÿ òè íè ãÿ áóë åò ñÿ, òÿ êà ìöë íÿ çÿ ðèé éÿ ñè áó íóí ëà ìà òå ðèà ëèç ìèí ÿñà ñû íû äà äà üû äà úàã. ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíà äîüðó ôóíäàìåíòàë åëì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ãÿáóëåäèëìÿç îëäóüóíó áöòöí ñàhÿëÿðäÿ òàìàìèëÿ ñöáóòà éåòèðèá, àíúàã íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû åëìè ôàêòëàðû éàëàíëàìàãäà âÿ ñàõòàëàøäûðìàãäà, ìàòåðèàëèçì èäåîëîýèéàñûíûí hÿéàò ãàáèëèééÿòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí îíëàðû þçëÿðèíÿ ëàçûì îëàí øÿêèëäÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ éàéìàãäàäûð. Àïàðûúû òÿêàìöë÷ö áèîëîãëàðäàí áèðèíèí ñþçëÿðè éàíëûø ñóáéåêòèâ ôèêèðëÿðÿ êîð-êîðàíÿ èíàíúûí èíñàíûí ñàüëàì ìÿíòèãëÿ äöøöíìÿê áàúàðûüûíû íåúÿ ìÿhâ åòäèéèíè à÷ûã øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèð. Áó áèîëîã úàíëûëàðûí âàðëûüû ö÷öí âàúèá îëàí ìöðÿêêÿá ñèòîõðîì-Ú çöëàëûíûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö áàðÿäÿ äöøöíÿðêÿí àøàüûäàêûëàðû äåìèøäèð: "Ñèòîõðîì-Ú çöëàëûíûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ åhòèìàëû äåìÿê îëàð êè, ñûôðà áÿðàáÿðäèð. Éÿíè ÿýÿð úàíëûíûí éàðàíìàñû ö÷öí ìöÿééÿí ñèñòåìàòèêëèëèê, ïëàí âÿ íèçàì òÿëÿá îëóíóðñà, áó çàìàí èääèà åòìÿê îëàð êè, áöòöí êàèíàòäà áó òÿñàäöôè ðàñòëàøìà áèð äÿôÿäÿí ÷îõ áàø âåðÿ áèëìÿç. Éàõóä áó ïðîñåñäÿ áèçèì ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿéÿúÿéèìèç ôþâãÿëàäÿ ýöúëÿð èøòèðàê åòìèøëÿð. Àíúàã àõûðûíúûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè áèçèì åëìè ìÿãñÿäëÿðèìèçÿ çèääèð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ áèðèíúè èääèàíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð".2 Ýþðäöéöìöç êèìè, áèîëîã-àëèì éàðàäûëûø ôàêòûíû ãÿáóë åòìÿêäÿíñÿ åhòèìàëû ñûôðà áÿðàáÿð îëàí "åëìè" âåðñèéàíû ãÿáóë åòìÿéè öñòöí òóòóð. Àíúàã äåäèéèìèç êèìè, åëìèí ÿñàñ ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ, ÿýÿð áó hàäèñÿíèí èçàhûíûí èêè âåðñèéàñû âàðñà âÿ áóíëàðäàí áèðèíèí äîüðó îëìàã åhòèìàëû ñûôðà áÿðàáÿðäèðñÿ, î áèðèñè äîüðó ñàéûëûð. Àììà äîãìàòèê ìàòåðèàëèçì þç äîüðóëóüóíà àç äà îëñà øÿêê ýÿòèðìÿéè âÿ hÿð øåéè éàðàäàí Óúà Éàðàäàíûí ìþâúóäëóüóíóí ìöìêöíëöéö ôèêðèíè ãàäàüàí åäèð. Òÿÿññöô êè, áó ãàäàüà ìàòåðèàëèçìèí ÿñàññûç, êîð åhêàìëàðûíà èíàíàí áèð ÷îõ àëèìëÿðè áöòöíëöêëÿ äöøöíúÿéÿ çèää, ñàüëàì ìÿíòèãÿ èñÿ éàä îëàí ôèêèðëÿðè ãÿáóë åòìÿéÿ âàäàð åòìèøäèð.


27 Áåëÿ àëèìëÿðèí êèòàáëàðûíû îõóéàðàã ñîí ìÿðhÿëÿäÿ áöòöí äåéèëÿíëÿðè hÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åäÿí èíñàíëàð ìàòåðèàëèçìèí "ãàðà ìàýèéàñû"íûí òÿñèðè àëòûíà äöøöð, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ èíàìñûçëûüà âÿ åòèíàñûçëûüà äö÷àð îëóðëàð. Ìÿøhóð àëèìëÿðèí áèð ÷îõóíóí àòåèñò îëìàñûíûí ñÿáÿáè èñÿ áèçèì ìöçàêèðÿ åòäèéèìèç êîð ìàòåðèàëèçìäèð. Êîð ìàòåðèàëèçì òèëñèìèíäÿí ãóðòóëàí âÿ ïðîáëåìè àéûã ýþçëÿ àðàøäûðàí àëèìëÿð èñÿ Àëè Ýö"Òÿêàìöë÷öëÿð áöòöí úàíëû âÿ úöí âàðëûüûíû - Éàðàäàíûí îëäóüóíó òÿðÿääöäñöç ãåé ðè-úàí ëû àëÿ ìèí Àëè Øöó ðà ãÿáóë åäèðëÿð. Áåëÿ àëèìëÿðäÿí ñîí çàìàíëàðäà åëì ìàëèê Ýöú òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäöíéàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø "Øöóðëó ãóðóëóø" íÿçÿ- ìà ôàêòûíû òÿêçèá åäÿúÿê hå÷ áèð ÿñàñëû, ìÿíòèãëè âÿ àüëàáàòàí äÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðû êèìè òàíûíàí áþéöê ÀÁØ áèî- ëèë ýÿòèðÿ áèëìÿìèøëÿð". Áèîêèìêèìéà÷ûñû, ïðîôåññîð Ìàéêë Áåõå éàðàäûëûø ôàêòûíû éà ïðî ôåñ ñî ðó Ìàéêë Áå õå (ÀÁØ). ãÿáóë åòìÿéÿí àëèìëÿð hàããûíäà áåëÿ äåéèð: "Ñîí 40 èë ÿðçèíäÿ ìöàñèð áèîêèìéà úàíëû höúåéðÿíèí ñèðëÿðèíèí áþéöê hèññÿñèíè à÷ìûøäûð. Îí ìèíëÿðëÿ èíñàí áó ñèððè à÷ìàã ö÷öí þç hÿéàòëàðûíû ëàáîðàòîðèéà òÿäãèãàòëàðûíà hÿñð åäèá. Ùöúåéðÿíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ñÿðô îëóíìóø áöòöí úÿhäëÿð àéäûí øÿêèëäÿ âÿ éöêñÿê ñÿñëÿ áèð íÿòèúÿíè òÿñäèãëÿäèëÿð - "Øöóðëó èðàäÿ". Áó íÿòèúÿ î ãÿäÿð àøêàðäûð êè, îíó åëì òàðèõèíäÿ ÿí âàúèá êÿøôëÿðäÿí áèðè êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Àììà éîõ, ÿêñèíÿ, úàíëû höúåéðÿíèí òÿêðàðîëóíìàç ìöêÿììÿë ãóðóëóøóíóí êÿøô îëóíìàñûíûí íÿòèúÿñè óòàíäûðûúû áèð ñöêóò îëäó. Áÿñ íèéÿ? Íèéÿ åëì äöíéàñû áó ñöáóò îëóíìóø hÿãèãÿòè ãÿáóë åòìÿìÿê íèééÿòèíäÿ èñðàðëûäûð? Îíà ýþðÿ êè, ÿýÿð îíëàð ïëàíëû âÿ øöóðëó éàðàäûëûøû ãÿáóë åòñÿ, áó çàìàí Àëëàhûí âàðëûüûíû äà ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàãëàð".3 Ìÿhç áóíëàð êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ, òåëåâèçèéàäà, êèòàáëàðäà âÿ éà æóðíàëëàðäà ôÿàë øÿêèëäÿ òÿáëèü îëóíàí òÿêàìöë÷ö àòåèñò àëèìëÿðèí äöøöíúÿëÿðèäèð. Îíëàð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûø áöòöí òÿäãèãàò âÿ òÿúðöáÿëÿð éàëíûç Éàðàäàíà èøàðÿ åäèð. Àììà àëäûãëàðû ìàòåðèàëèñò òÿhñèë îíëàðû î ãÿäÿð êîð åòìèøäèð êè, hå÷ íÿéÿ áàõìàéàðàã, ýþç ãàðøûëàðûíäà îëàí ôàêòû ãÿáóë åòìèðëÿð. Éàðàäàíûí âàðëûüûíûí èñðàðëà ðÿää åäèëìÿñè áèð ìöääÿò ñîíðà îíëàðûí ãÿëáèíäÿ ÿòðàô àëÿìÿ ãàðøû åòèíàñûçëûã âÿ áèýàíÿëèê éàðàäûð, îíëàðûí hèññèééàòûíû þëäöðöð. Áóíäàí áàøãà, áó åòèíàñûçëûã îíëàðûí þç ôèêèðëÿðèíèí ìöòëÿã äîüðó îë-


28 ìàñûíà àüëàñûüìàç èíàìûíûí ãàéíàüûíà ÷åâðèëèð. Èø î éåðÿ ÷àòûð êè, îíëàð à÷ûã áèð úÿôÿíýèééàòûí ãÿáóëóíó ôàéäàëû áèð èø håñàá åäèðëÿð. Åëìè äàèðÿëÿðäÿ ìÿøhóð îëàí òÿêàìöë÷ö áèîëîã Ðè÷àðä Äîóêèíñ õðèñòèàíëàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê áåëÿ äåìèøäèð: "ßýÿð ñèç ýþðñÿíèç êè, Ìöãÿääÿñ Ìÿðéÿìèí håéêÿëè ñèçÿ ÿë éåëëÿäè, ôèêèðëÿøìÿéèí êè, ñèç ìþúöçÿ ýþðäöíöç. Áóíóí îëìà åhòèìàëû àçäûð; îëà áèëÿð êè, ñàäÿúÿ håéêÿëèí ñîë ÿëèíèí áöòöí àòîìëàðû áèðäÿí hàíñûñà áèð àíäà, ñàäÿúÿ îëàðàã, áèð òÿðÿôÿ hÿðÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàñûíëàð".4 Áÿøÿðèééÿòèí áöòöí òàðèõè áîéó ìþâúóä îëàí êàôèðëÿðÿ âÿ àòåèñòëÿðÿ õàñ îëàí áó ïñèõîëîæè òèï Ãóðàíäà äÿãèãëèéè èëÿ òÿñâèð îëóíóá: "ßýÿð áèç ìÿëÿêëÿðè îíëàðà ýþíäÿðñÿê, þëöëÿð îíëàðëà äàíûøñà âÿ hÿð øåéè äÿñòÿ-äÿñòÿ áàøëàðûíà òîïëàñà, ÿýÿð Àëëàh èñòÿìÿñÿ, éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç" ("ßíàì" ñóðÿñè, 111). Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, òÿêàìöë÷öëÿðÿ àèä îëàí åhêàì÷û äöøöíúÿ îðèæèíàë âÿ ìöàñèð áèð øåé äåéèë, áó èääèàëàðäà hå÷ áèð éåíèëèê éîõäóð. Òÿêàìöë÷öëÿð ñàäÿúÿ îëàðàã, áöòïÿðÿñòëÿðèí, êàôèðëÿðèí èáòèäàè úÿìèééÿòèíèí úÿhàëÿòèíè èñðàðëà äàâàì åòäèðèð, àììà hå÷ úöð ìöàñèð åëìèí hÿãèãè áàõûø âÿ êÿøôëÿðèíè åòèðàô åòìèðëÿð. Ãóðàíûí áèð àéÿñèíäÿ áåëÿ èíñàíëàðûí ïñèõîëîýèéàñû àøàüûäàêû øÿêèëäÿ òÿñâèð îëóíóð: "ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ "ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê" äåéÿðëÿð" ("Ùèúð" ñóðÿñè, 14-15).

Òÿêàìöëöí êöòëÿâè øÿêèëäÿ òÿáëèü îëóíìàñû Ìöãÿääÿñ Ãóðàíûí àéÿëÿðèíäÿ áèçÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, áÿøÿðèééÿòèí êîðëóüóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè îíóí éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè ýþðìÿê èñòÿìÿìÿñèäèð - áó, áèð íþâ çÿêàíû à÷ìàüà éîë âåðìÿéÿí "ñåhðäèð". Úÿìèééÿòèí áþéöê áèð hèññÿñèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ÿëáèð øÿêèëäÿ ãÿáóë åòìÿñèíèí âÿ áó íÿçÿðèééÿíèí ýåíèø éàéûëìàñûíûí ñÿáÿáëÿðè ìÿhç áóðàäà ýèçëÿíèð. Ñåhð äåéÿíäÿ äÿ êöòëÿâè òÿëãèíèí íÿòèúÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðóã. Èíñàíëàð òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿëãèíÿ åëÿ ïëàíëû øÿêèëäÿ ìÿðóç ãàëûðëàð êè, áöòöí úàíëûëàðûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ àñàíëûãëà èíàíûð âÿ áóíäà àäÿòÿí hå÷ áèð òÿhðèô hèññ åòìèðëÿð. Òÿëãèí èíñàíûí çÿêàñûíà ìÿíôè òÿñèð åäèð, áåëÿ êè, çÿêà (øöóð) òÿëãèí íÿòèúÿñèíäÿ ìöñòÿãèë ìöëàhèçÿ éöðöòìÿê áàúàðûüûíû èòèðèð. Òÿëãèíÿ ìÿðóç ãàëàí çÿêà


29 hÿãèãÿòè îëäóüó êèìè äåéèë, îíà òÿëãèí åäèëäèéè êèìè ãÿáóë åäÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð hèïíîç àëòûíäà îëàí èíñàíà öçÿðèíäÿ îòóðäóüó ÷àðïàéûíûí ìàøûí îëäóüóíó òÿëãèí åòñÿê, î çàìàí hèïíîç ñåàíñûíäàí ñîíðà î, ÷àðïàéûíû hÿãèãÿòÿí äÿ ìàøûí êèìè ýþðìÿéÿ áàøëàéàúàã. Î, áóíó þçëöéöíäÿ ÷îõ àüûëëû âÿ ìÿíòèãëè ñàéàúàã, îíà ýþðÿ êè, hÿãèãÿòÿí äÿ î, áåëÿ ýþðöð, þçöíöí hàãëû îëìàñûíà àç äà îëñà øöáhÿ åòìèð. Òÿëãèí òåõíèêàñûíûí òÿñèðè âÿ ýöúö hàããûíäà áèð ÷îõ åëìè ÿñÿðëÿð éàçûëìûø, îõøàð ìèñàëëàð ìöõòÿëèô òÿúðöáÿëÿðëÿ òÿñäèã îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè âÿ îíà ÿñàñëàíàí ìàòåðèàëèñò äöíéàýþðöøëÿðè úÿìèééÿòÿ àíàëîæè òÿëãèí ìåòîäëàðû èëÿ çîðëà ãÿáóë åòäèðèëèð. Èíñàíëàð îíëàðà êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ, àêàäåìèê ãàéíàãëàðäà "åëìè ïëàòôîðìà"äà òÿãäèì îëóíàí hÿéàòûí òÿêàìöë éîëó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ èíêèøàôû èäåéàñû òÿëãèíè èëÿ ãàðøûëàøûð, áóíà ÿhÿìèééÿò âåðìèð, îíó hÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åòäèêëÿðè çàìàí çÿêàíûí åëåìåíòàð ïðèíñèïëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõäûãëàðûíû áèëìèðëÿð. Áó òÿëãèí àëèìëÿðÿ äÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Ýÿíú àëèìëÿðäÿí áèð ÷îõó ïåøÿëÿðèíäÿ éöêñÿëäèêëÿðè çàìàí äàhà ÷îõ ìàòåðèàëèñò áàõûøëàðà èñòèíàä åäèðëÿð. Òÿêàìöë÷ö àëèìëÿðäÿí áèð ÷îõó òÿëãèíèí òÿñèðè àëòûíäà òÿêàìöë÷ö ôÿðçèééÿëÿðÿ åëìè èçàh òàïìàã úÿhäëÿðèíè äàâàì åòäèðèðëÿð, hàëáóêè áó úÿhäëÿð hÿëÿ XIX ÿñðäÿ åëì òÿðÿôèíäÿí áèðäÿôÿëèê ðÿää îëóíóá... Àììà ÿí áþéöê òÿhëöêÿ îíäàäûð êè, àëèìëÿðè ìàòåðèàëèñò âÿ òÿêàìöë÷ö îëìàüà ìÿúáóð åäÿí ìåõàíèçìëÿð äÿ âàð. Ýÿíú àëèì Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ ïåøÿ íÿðäèâàíûíäà éöêñÿëìÿê, äîñåíò, ïðîôåññîð îëìàã, åëìè æóðíàëëàðäà ìÿãàëÿ äÿðú åòìÿê ö÷öí åëìèí öìóìè øÿêèëäÿ ãÿáóë îëóíìóø ìöÿééÿí ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí ýÿëìÿëèäèð. Áó ñòàíäàðòëàðëà ýþðÿ, ýÿíú àëèì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿãèãèëèéèíè òÿðÿääöäñöç ãÿáóë åòìÿëèäèð. Áó ñèñòåì àëèìëÿðè þç hÿéàòûíû âÿ êàðéåðàñûíû ìàòåðèàëèñò èíàìûí åhêàìëàðû íàìèíÿ ãóðáàí âåðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. "Åëì äöíéàñû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ÿñàñëàíìàüà äàâàì åäèð" êèìè úöìëÿëÿðèí àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí hÿãèãÿò äÿ ìÿhç áóäóð. Àíúàã òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áåëÿ ìöäàôèÿ îëóíìàñûíûí ñÿáÿáè îíóí hÿð hàíñû áèð åëìè ôàêòà ÿñàñëàíìàñû äåéèë, éàëíûç îíóí áèð íþâ èäåîëîæè çÿðóðÿò îëìàñûäûð âÿ éàëíûç áÿçè àëèìëÿð hÿãèãÿòè ýþðÿðÿê áåëÿ äåìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèðëÿð: "Êðàë êè, ÷ûëïàãäûð". Áó êèòàáûí äèýÿð áþëìÿëÿðèíäÿ áèç ñèçëÿðèí äèããÿòèíÿ àëèìëÿðèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ñöãóòà óüðàäàí ìöàñèð êÿøôëÿðèíè ÷àòäûðàúàã, åëÿúÿ äÿ Éåðäÿ hÿéàòûí øöóðëó øÿêèëäÿ éàðàäûëìàñûíû ñöáóò åäÿí äàíûëìàç ôàêòëàðû ìöçàêèðÿ åäÿúÿ-


30 éèê. Îõóúó òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäè èíñàíûí éàðàäûëûøû ôàêòûíû èíêàð åòìÿê îëàí àøêàð áèð éàëàí îëìàñûíûí øàhèäè îëàúàã. Öìèä åäèðèê êè, îõóúó áèçÿ èëàhè òþhôÿ îëàí ìÿíòèãëè äöøöíúÿ áàúàðûüûíû âÿ òÿìèç àüëû äóìàíëàíäûðàí ìàòåðèàëèçìèí "ñåhðëè úàçèáÿñèíäÿí" àéûëàúàã âÿ áó êèòàáäà îõóäóãëàðû hàããûíäà þçö èëÿ òÿêëèêäÿ ãàëàíäà úèääè ôèêèðëÿøÿúÿê. Áó ñåhðäÿí ãóðòóëìàüû äöøöíÿí èíñàí ÿñàññûç, ñóáéåêòèâ ðÿéëÿðè áèð êÿíàðà àòàðàã à÷ûã âÿ òÿëãèíñèç äöøöíÿðñÿ, àøêàð hÿãèãÿòè ýþðÿúÿê. Ìöàñèð åëìèí ôàêòëàðû úàíëû îðãàíèçìëÿðèí éàðàíìàñûíûí hàäèñÿëÿðèí òÿñàäöôè çÿíúèðè éîõ, Àëè Çÿêàíûí øöóðëó éàðàòìàñûíûí íÿòèúÿñè îëäóüóíó èñáàò åäèð. Èíñàíûí hå÷ íÿäÿí, áèð äàìúû ìàéåäÿí íåúÿ äöíéàéà ýÿëäèéèíè äöøöíìÿê, éàõóä äà Éåðäÿ áöòöí úàíëûëàðûí ìöêÿììÿë ãóðóëóøóíó ýþðìÿê êèôàéÿòäèð. Î çàìàí hÿéàòûí éàðàíìà hÿãèãÿòè îíóí ãàðøûñûíäà áöòöí äÿãèãëèéè èëÿ ñÿðýèëÿíÿúÿê. ßýÿð îõóúóëàðûìûç Éåðäÿ hÿéàòûí éàðàíìà ìÿñÿëÿñèíè äàhà äÿðèíäÿí íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê èñòÿñÿ, áèç îíëàðà Ùàðóí Éÿhéàíûí "Èíñàíûí éàðàäûëìàñû ìþúöçÿñè" âÿ "Ùöúåéðÿ ìþúöçÿñè" êèòàáëàðûíû îõóìàüû òþâñèéÿ åäèðèê. Òÿêàìöë÷ö àëèìëÿðèí éàëàíûíû à÷àí áó òÿäãèãàòëàð äàðâèíèçìè óçóí ìöääÿò òÿáëèü åäÿíëÿðÿ äÿ úàâàá âåðèð...


ÔßÑÈË 2

ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÒÀÐÈÕÈ HÀÃÃÛÍÄÀ ÃÛÑÀ ÌßËÓÌÀÒ

Éàðàíìà hÿãèãÿòèíè äàíàí áó åhêàì÷û òÿêàìöë èäåéàñûíûí êþêëÿðè äÿðèí êå÷ìèøÿ ýåäèð. Ãÿäèì éóíàí àòåèñò ôèëîñîôëàðûíûí áèð ÷îõó Éåðäÿ hÿéàòûí éàðàíìàñûíû òÿêàìöë÷ö áàõûøëàðëà ÿñàñëàíäûðûðäû. Ôÿëñÿôÿ òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàëäûüûìûç çàìàí áèç òÿêàìöë÷ö èäåéàëàðûí àòåèñò äöíéàýþðöøöíöí âàðëûüû ö÷öí çÿìèí òÿøêèë åòäèéèíè ýþðÿðèê. Ìöàñèð ôóíäàìåíòàë åëìèí èíêèøàôûíäà ÿñàñ ðîëó àíòèê àòåèñò ôÿëñÿôÿ äåéèë, Éàðàäàíà èíàì áþéöê ðîë îéíàéûð. Ìöàñèð äþâðöí áèð ÷îõ ìÿøhóð àëèìëÿðè äÿðèí èíàìà ñàhèá èíñàíëàð îëìóø, åëì îíëàð ö÷öí ñàäÿúÿ Óúà Éàðàäàíûí Ñîíñóç Ìöäðèêëèéèíÿ ÷àòìàã âÿ éàõûíëàøìàã èìêàíû îëìóøäóð. Áÿøÿðèééÿòèí áþéöê àëèìè Ëåîíàðäî äà Âèí÷è, ôóíäàìåíòàë àñòðîíîìèéàíûí áàíèëÿðè Íèêîëàé Êîïåðíèê, Èîhàíí Êåïïëåð, Ãàëèëåî Ãàëèëåé, ïàëåîíòîëîýèéàíûí ÿñàñûíû ãîéàí Æîðæ Êöâéå, áîòàíèêà âÿ çîîëîýèéà åëìèíèí ÿñàñûíû ãîéàí Êàðë Ëèííåé, "áÿøÿðèééÿò òàðèõèíèí ÿí ìÿøhóð àëèìè" êèìè òàíûíàí Èñààê Íéóòîí äÿðèí èíàìà ñàhèá èíñàíëàð îëìóø âÿ Êàèíàòäàêû áöòöí úàíëûëàðûí Àëè Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíà èíàíàðàã þç hÿéàòëàðûíû åëìÿ ñÿðô åòìèøäèëÿð.5 XX ÿñðèí ÿí áþéöê àëèìè êèìè ãÿáóë îëóíàí Àëáåðò Åéíøòåéí ñÿìèìè áèð èíàì ñàhèáè èäè. Î, àëèìèí ìèññèéàñûíûí íÿäÿí èáàðÿò îëìàñû ñóàëûíà áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: "Ìÿí ãÿëáèíäÿ ìþhêÿì èíàìû îëìàéàí àëèìè òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðÿì. Áóíó áåëÿ äÿ èôàäÿ åòìÿê îëàð: Àëëàhà èíàìà ÿñàñëàíìàéàí åëìÿ èíàíìàã ãåéðèìöìêöíäöð".6 Ìÿhøóð àëìàí ôèçèêè, ìöàñèð ôóíäàìåíòàë ôèçèêàíûí ÿñàñûíû ãîéìóø Ìàêñ Ïëàíê èñÿ áåëÿ äåìèøäè: "Òÿäãèãàò ñàhÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã åëìëÿ úèääè ìÿøüóë îëàí hÿð êÿñ åëì ìÿáÿäèíèí ãàïûñûíäà áåëÿ áèð hþêì ýþðÿ áèëÿð: "Èìàí åò, áó èíàì åëÿ áèð ìÿôhóìäóð êè, áóíäàí hå÷ áèð àëèì èìòèíà åäÿ áèëìÿç".7 Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ ñàäÿúÿ XIX ÿñðäÿ ýåíèø éàéûëàí âÿ ãÿäèì êå÷ìèøèí "äèðèëÿí" ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿñèäèð. Ìàòåðèàëèçì Éåðäÿêè hÿéàòûí ìÿíáÿéèíè ìàääè øÿðòëÿðëÿ èçàh åäÿðÿê éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åäèð. Ìàòåðèàëèçì ôÿëñÿ-


32 ôÿñè èääèà åäèð êè, Éåð öçöíäÿ ìþâúóä îëàí úàíëû âÿ úàíñûç hÿð íÿ âàðñà òÿñàäöôè ðàñòëàøìàëàð ñèëñèëÿñè íÿòèúÿñèíäÿ þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø âÿ ñîíðàäàí ìöÿééÿí ãàéäà-ãàíóí ÿëäÿ åòìèøëÿð. Ùàëáóêè èíñàí àüëû þç ÿòðàôûíäà ãàéäà-ãàíóíó ýþðÿðêÿí ìÿíòèãè îëàðàã áó áþéöê íèçàìû, ñèñòåìè âÿ ïëàíëû ãóðóëóøó Éàðàäàí êèìñÿíèí ìþâúóä îëìàñû hàããûíäà ãÿíàÿòÿ ýÿëèð. Ñàüëàì ìÿíòèãÿ âÿ àüûëà çèää îëàí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäà "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè" ìåéäàíà ýÿòèðäè.

Äàðâèíèí òÿõÿééöëöíöí ýöúö Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ýÿòèðÿí øÿõñ èíýèëèñ hÿâÿñêàð òÿáèÿòøöíàñû ×àðëç Ðîáåðò Äàðâèí îëìóøäóð. Äàðâèí áèîëîýèéàíû hå÷ âàõò ïåøÿêàð ñÿâèééÿäÿ þéðÿíìÿìèøäè. Î, håéâàíëàðà âÿ òÿáèÿòÿ éàëíûç hÿâÿñêàð ñÿâèééÿäÿ ìàðàã ýþñòÿðèðäè. Äàðâèí áó ìàðàüûí íÿòèúÿñè îëàðàã, 1832-úè èëäÿ êþíöëëö îëàðàã "Áèãë" òÿäãèãàò ýÿìèñèíèí åêñïåäèñèéà håéÿòèíÿ éàçûëäû. Áó ýÿìè Áþéöê Áðèòàíèéà hþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí òÿúhèç åäèëìèø âÿ 5 èë ÿðçèíäÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ öçìöøäö. Î, ñÿéàhÿò çàìàíû ýþðäöéö úàíëû àëÿìèí ìöõòÿëèôëèéèíäÿí áÿðê òÿñèðëÿíìèøäè. ßí ÷îõ èñÿ Ãàëàïàãîññ àäàëàðûíäà éàøàéàí àëàúÿhðÿ ãóøóíóí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ ìàðàã ýþñòÿðìèøäè. Ãóø íþâëÿðèíèí áåëÿ ìöõòÿëèôëèéèíè ýþðÿí Äàðâèí çÿíí åäèðäè êè, áó ãóøëàðûí äèìäèê ãóðóëóøëàðûíûí ìöõòÿëèôëèéè ÿòðàô ìöhèòäÿí àñûëûäûð. Äàðâèí áöòöí áóíëàðäàí áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëäè êè, èääèà åäèëäèéè êèìè, úàíëû îðãàíèçìëÿð Àëè Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàìûø, ýóéà éåýàíÿ ÿúäàääàí òþðÿìèø âÿ òÿáèÿò øÿðòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã ñîíðàäàí íþâëÿðÿ àéðûëìûøëàð. Äàðâèíèí áó hèïîòåçàñû hå÷ áèð åëìè èçàhà âÿ éà òÿúðöáÿéÿ ÿñàñëàíìûðäû. Áó hèïîòåçà áèð íÿçÿðèééÿ êèìè àíúàã î äþâðöí ìÿøhóð ìàòåðèàëèñò áèîëîãëàðûíûí äÿñòÿéè èëÿ ìþhêÿìëÿíäè. Áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, Éåðäÿ ìþâúóä îëàí áöòöí úàíëû îðãàíèçìëÿð áèð ÿúäàääàí ÿìÿëÿ ýÿëìèø âÿ óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøëàð. Áó äÿéèøèêëèêëÿð çàìàí êå÷äèêúÿ òîïëàíìûø âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, úàíëû îðãàíèçìëÿð áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìÿéÿ áàøëàìûøëàð. Òÿáèè øÿðòëÿðÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ óéüóíëàøàí úàíëû âàðëûãëàðûí íþâëÿðè þç õöñóñèééÿòëÿðèíè íþâáÿòè íÿñèëëÿðÿ þòöðìöøëÿð. Áåëÿëèêëÿ, çàìàí êå÷äèêúÿ ÿí ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð éåíè ÿìÿëÿ ýÿëìèø ôÿðäëÿðè þç ÿúäàäëàðûíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðÿ ÷åâèðìèøäèð. "Ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð" äåéèëÿíäÿ íÿéèí íÿçÿðäÿ òóòóëäóüó hÿëÿ äÿ íàìÿëóì ãàëûð. Äàðâèíÿ ýþðÿ, èíñàí áó ìåõàíèçìèí ÿí èíêèøàô åòìèø ìÿhñóëóäóð. Áó ìåõàíèçìè þç õÿéàëûíäà úàíëàíäûðàí Äàðâèí îíó "òÿáèè ñå÷ìÿ éî-


33 ëó èëÿ òÿêàìöë" àäëàíäûðìûøäû. Áó âàõòäàí áàøëàéàðàã î, "íþâëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí" êþêëÿðèíè òàïäûüûíà ÿìèí îëäó: "áèð íþâöí ÿñàñû áàøãà íþâäöð". Î, áó èäåéàëàðûíû 1859-úó èëäÿ "Íþâëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ éàðàíìàñû" àäëû êèòàáûíäà à÷ûãëàìûøäû. Àíúàã Äàðâèí áàøà äöøöðäö êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíäÿ áèð ÷îõ hÿëë îëóíìàìûø âÿ çèääèééÿòëè ïðîáëåìëÿð âàð. Àäû÷ÿêèëÿí ÿñÿðäÿ áöòþâ áèð ôÿñèë áó ÷ÿòèíëèêëÿðÿ hÿñð îëóíìóø âÿ Äàðâèí áóíó "Íÿçÿðèééÿíèí ãàðøûëàøäûüû ÷ÿòèíëèêëÿð" ("Difficulties of theory") àäëàíäûðìûøäû. Áó ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿñàäöôÿí ×àðëç Äàðâèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðû, (ìÿñÿëÿí, ýþçöí ãóðóëóøó), íÿçÿðèééÿíè äÿñòÿêëÿéÿí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðûí îëìàìàñû âÿ håéâàíëàðäàêû èíñòèíêò ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Äàðâèí öìöä åäèðäè êè, áó ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ, éåíè êÿøôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã. Äàðâèí îíëàðûí áÿçèëÿðèíÿ èñÿ òàì îëìàéàí èçàhëàð âåðèðäè. Àìå ðè êà ôè çè êè Ëèï ñîí ×.Äàð âè íèí áó "÷ÿ òèí ëèê ëÿ ðè íè" áå ëÿ øÿðh åò ìèø äè: ""Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" êèòàáûíû èëê äÿôÿ îõóäóüóì çàìàí ìÿí Äàðâèíèí þçöíÿ ÷îõ ýöâÿíìÿäèéèíè âÿ þçöíÿ ÷îõ ÿìèí îëìàäûüûíû ýþðäöì. Ìÿñÿëÿí, "Íÿçÿðèééÿíèí ãàðøûëàøäûüû ÷ÿòèíëèêëÿð" áþëöìö à÷ûã áèð èíàìñûçëûã äîüóðóð. Áèð ôèçèê êèìè ìÿí îíóí ýþçöí ìåéäàíà ýÿëìÿñè hàããûíäàêè ôèêèðëÿðèíÿ òÿÿúúöáëÿíäèì".8 Àíúàã Äàðâèíè ýþçëÿéÿí ÿí áþéöê ÷ÿòèíëèê îíäà èäè êè, î, åëìèí èíêèøàôû èëÿ áó ïðîáëåìëÿðèí íÿ âàõòñà hÿëë îëóíìàñûíà öìöä åäèðäè, àììà áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã, åëì èíêèøàô åòäèêúÿ íÿçÿðèééÿíèí ïðîáëåìëÿðè àðòûð âÿ îíëàð hÿëëîëóíìàç hàëà ýÿëèðäè. Äàðâèí þç íÿçÿðèééÿñèíè òÿêìèëëÿøäèðÿðêÿí þçöíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêûí ýöúëö òÿñèðè àëòûíäà îëìóøäó. Ëàìàðêûí ôèêðèíúÿ, úàíëû îðãàíèçìëÿð þìöðëÿðè áîéó ÿëäÿ åòäèêëÿðè õöñóñèééÿòëÿðè íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöð âÿ áó éîëëà òÿêìèëëÿøèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, çöðàôÿëÿð úåéðàíà îõøàéàí håéâàí íþâöíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð, îíëàðûí áîéíó höíäöð àüàúëàðäàí éàðïàã éåìÿê ìÿãñÿäèëÿ äàðòûíäûãëàðû ö÷öí óçàíìûøäûð. Äàðâèí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíè èçàh åòìÿê ö÷öí Ëàìàðêûí "ÿëäÿ îëóíìóø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöëìÿñè" òåçèñèíÿ ìöðàúèÿò åòìèøäè. Àíúàã Äàðâèí äÿ, Ëàìàðê äà éàíûëûðäûëàð. Åëìèí î çàìàíêû èíêèøàô äþâðöíäÿ úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ìöøàhèäÿ åäèëìÿñè ÷îõ ïðèìèòèâ òåõíîëîýèéàíûí êþìÿéè


34 èëÿ àïàðûëûðäû. Ýåíåòèêà âÿ áèîêèìéà êèìè åëì ñàhÿëÿðè hÿëÿ ìþâúóä äåéèëäè. Íÿçÿðèééÿ éàëíûç òÿõÿééöëöí ýöúöíÿ ÿñàñëàíûðäû. Äàðâèí þç êèòàáû hàããûíäàêû ðÿéëÿðè äèããÿòëÿ èçëÿäèéè çàìàí Àâñòðàëèéà áîòàíèêè Ãðåãîð Ìåíäåë 1865-úè èëäÿ èðñèééÿò ãàíóíóíó êÿøô åòäè. Àíúàã åëì äöíéàñû Ìåíäåëèí êÿøôèíÿ ÿñðèí ñîíóíà ãÿäÿð ëàçûìè äèããÿòè ýþñòÿðìÿäè. Ìåíäåëèí òÿúðöáÿñè éàëíûç 1900-úö èëèí ÿââÿëèíäÿ ýåíåòèêà åëìèíèí éàðàíìàñû èëÿ àêòóàëëàøäû. Åëÿ hÿìèí èëëÿðäÿ ýåíëÿðèí âÿ õðîìîñîìëàðûí ãóðóëóøó àðàøäûðûëìûøäû. 1950-úè èëäÿ hÿð áèð úàíëû ôÿðäèí õöñóñèééÿòëÿðèíèí ýåíåòèê èíôîðìàñèéàñûíû þçöíäÿ úÿìëÿøäèðÿí ÄÍÒ ìîëåêóëóíóí êÿøôè íÿçÿðèééÿíè áþéöê áþhðàíà ýÿòèðäè. Áåëÿ êè, úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ãóðóëóøóíóí Äàðâèíèí âÿ XIX ÿñðèí òÿêàìöë÷ö àëèìëÿðèí èääèà åòäèéèíäÿí äàhà ìöðÿêêÿá îëìàñû îðòàéà ÷ûõäû. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ìåõàíèçìèíèí ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõø îëìàñû äàhà äà àéäûí îëäó. Áåëÿëèêëÿ, Äàðâèíèí éàëíûç øÿõñè ãÿíàÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí, áöòöíëöêëÿ ÿñàññûç îëàí áó íÿçÿðèééÿñè òàðèõèí òîçëó ðÿôëÿðèíÿ àòûëìàëû èäè. Àíúàã áÿçè äàèðÿëÿð íÿçÿðèééÿíèí éåíèëÿøäèðèëìÿñèíèí âàúèáëèéè ôèêðèíäÿ èñðàð åäèð âÿ íÿéèí áàhàñûíà îëóðñà-îëñóí, íÿçÿðèééÿíèí åëìè ïëàòôîðìàñûíû éàðàòìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Àíúàã àéäûí èäè êè, áöòöí áó úÿhÿòëÿð åëìè hÿãèãÿòè òàïìàãäàí ÷îõ èäåîëîæè ìÿãñÿä ýöäöðäö. Äàðâèí äþâðöíöí ïðèìèòèâ åëìè âÿ òåõíîëîýèéàñû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èäåéàëàðûíûí éàðàíäûüû äþâðäÿ ýåíåòèêà, áèîêèìéà âÿ áèîôèçèêà êèìè åëì ñàhÿëÿðè ìþâúóä äåéèëäè. ßêñ òÿãäèðäÿ Äàð âè íèí èä äèà ëà ðû íûí åë ìè ýöú ñöç ëö éö âÿ ìÿíòèãñèçëèéè áó èääèàëàðûí éàðàíäûüû àíäàúà ñöáóò îëóíàðäû, ÷öíêè hÿð hàíñû áèð úàíëû íþâö í õà ðàê òå ðèê õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè íè ìö ÿé éÿí åäÿí ìÿëóìàò îðãàíèçìèí ýåí êîäëàðûíà ãîéóëìóøäóð. Ùå÷ áèð òÿáèè øÿðò âÿ éà éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ áó ýåí ìÿëóìàòëàðûíû äÿéèøÿ âÿ úàíëû âàðëûãëàðûí éåíè íþâöíö éàðàäà áèëìÿç. Äàðâèí äþâðöíöí åëìè höúåéðÿíèí ãóðóëóøó âÿ ôóíêñèéàëàðû hàããûíäà ÷îõ ïðèìèòèâ áèëèêëÿðÿ ìàëèê èäè. Äàðâèíèí åëåêòðîí ìèêðîñêîïà áàõìàã èìêàíû îëñàéäû, î, úàíëû höúåéðÿíèí ÿçÿìÿòëè êîìïëåêñ ãóðóëóøóíóí øàhèäè îëàðäû. Áó ãÿäÿð ìöêÿììÿë âÿ ïëàíëû ñèñòåì øöóðñóç höúåéðÿíèí è÷èíäÿêè òÿñàäöôè âÿ ìèêðîñêîïèê äÿéèøèêëèêëÿðèí ìÿhñóëó îëà áèëìÿç. ßýÿð Äàðâèí áèîôèçèêà åëìè èëÿ òàíûø

îë ñàé äû, î, hö úåé ðÿ íè ÿìÿ ëÿ ýÿ òè ðÿí ÷îõñàéëû ìîëåêóëëàðäàí hÿòòà áèð äÿíÿ çö ëàë ìî ëå êó ëó íóí òÿ ñà äö ôÿí éà ðàí ìà ñû íûí ìöì êöí îë ìà ñû ôèêðè èëÿ ÿñëà ðàçûëàøìàçäû. Ùöúåé ðÿ íèí ãó ðó ëó øó íóí òÿä ãèã åäèëìÿñè éàëíûç åëåêòðîí ìèêðîñêîïóí êÿøôè èëÿ ìöìêöí îëìóøäóð. Äàðâèíèí çàìàíûíäà höúåéðÿíè àíúàã øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç ïðèìèòèâ ìèêðîñêîïóí êþìÿéè èëÿ þéðÿíìÿê îëàðäû.


35

Íåîäàðâèíèçìèí öìèäñèç úÿhäëÿðè Äàðâèí íÿçÿðèééÿñè ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà ýåíåòèêàíûí êÿøô âÿ ôàêòëàðû ãàðøûñûíäà ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ ãàëìûøäû. Äàðâèí èäåéàëàðûíà ñàäèã îëàúàüûíà ãÿòè ãÿðàð âåðÿí áèð ãðóï àëèì 1941-úè èëäÿ ÀÁØ Ýåîëîãëàðû Àññîñèàñèéàñûíûí òÿøêèë åò äè éè ãó ðóë òà éà òîï ëàí äû. Ãó ðóë òà éûí èøèí äÿ ýå íå òèê ëÿð Ã.Ë.Ñòåá áèíñ âÿ Ò.Äîáæàíñêè, çîîëîãëàð Å.Ìàéð âÿ Ú.Ùàêñëè, ïàëåîíòîëîãëàð Ú.Ã.Ñèìïñîí âÿ Ã.Ë.Úåïñåí èøòèðàê åäèðäèëÿð. Àëèìëÿð óçóíìöääÿòëè ìöáàhèñÿëÿðäÿí ñîíðà äàðâèíèçìÿ éåíè "éàìàã" âóðìàã ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. Ùÿìèí àëèìëÿð Ëàìàðêûí òåçèñèíÿ ÿñàñëàíàðàã þç íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéàí Äàðâèíèí úàâàá âåðÿ áèëìÿäèéè "úàíëû îðãàíèçìëÿðè òÿêìèëëÿøäèðÿí ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ãàéíàüû íÿäèð" ñóàëûíà áåëÿ áèð úàâàá âåðìÿéè ãÿðàðà àëäûëàð: "Òÿñàäöôè ìóòàñèéà". Îíëàð Äàðâèíèí "òÿáèè ñå÷ìÿ" òåçèñèíÿ "ìóòàñèéà" àíëàéûøûíû ÿëàâÿ åäÿðÿê þçëÿðèíèí éåíè íÿçÿðèééÿñèíè "Ìöàñèð ñèíòåòèê òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" àäëàíäûðäûëàð. Áó éåíè íÿçÿðèééÿ ãûñà áèð ìöääÿòäÿ "íåîäàðâèíèçì", íÿçÿðèééÿíèí áàíèëÿðè èñÿ "íåîäàðâèíèñòëÿð" êèìè òàíûíìàüà áàøëàäû. Íþâ áÿ òè îíèë ëèê ëÿð íåî äàð âè íèç ìèí òå çèñ ëÿ ðè íè ñö áóò åò ìÿê ö÷öí öìèä ñèç úÿhäëÿð äþâðö îëäó. Ìÿëóì èäè êè, ìóòàñèéàëàð, éÿíè ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ýåíåòèê êîäóíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí äÿéèøèêëèê âÿ ïîçóëìàëàð hÿð çàìàí ÿí íåãàòèâ íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áóíà áàõìàéàðàã, íåîäàðâèíèñòëÿð "ôàéäàëû ìóòàñèéà" íöìóíÿñèíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ìèíëÿðëÿ òÿúðöáÿ àïàðìàüà äàâàì åäèðäèëÿð. Áöòöí áó úÿhäëÿð èôëàñà óüðàéûðäû. Åéíè çàìàíäà íåîäàðâèíèñòëÿð ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð êè, úàíëû îðãàíèçìëÿð ïðèìèòèâ éåð øÿðòëÿðèíäÿ hÿãèãÿòÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð, íåúÿ êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áóíó èääèà åäèð. Àíúàã åéíè ñàðñûäûúû ìÿüëóáèééÿò îíëàðû áó ñàhÿäÿ äÿ ýþçëÿéèðäè. Éåðèí èëêèí àòìîñôåðèíè òÿãëèä åòìÿê éîëóíóí êþìÿéè èëÿ úàíëû îðãàíèçìëÿð ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäÿí òÿúðöáÿëÿð óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíäè. Ùÿéàòûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ èìêàíëàðûíûí åhòèìàëè håñàáëàìàëàðû ýþñòÿðèð êè, hÿòòà úàíëû îðãàíèçìèí ÿñàñû îëàí çöëàë àòîìëàðû áåëÿ òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿçëÿð. Ìöàñèð ëàáîðàòîðèéà øÿðàèòèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëìÿéÿí úàíëû höúåéðÿñèíèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû hå÷ ìöìêöí äåéèë, õöñóñèëÿ èëêèí éåð øÿðàèòèíäÿ. Áóíäàí ÿëàâÿ, àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðûí íÿòèúÿëÿðè íåîäàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíÿ íþâáÿòè àüûð çÿðáÿíè âóðäó. Óçóíìöääÿòëè àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðûí ýåäèøèíäÿ òàïûëàí ãàëûãëàð àðàñûíäà "ñàéñûç êå÷èä ôîðìàëàðûíäàí" hå÷ áèðè àøêàð îëóíìàäû. Äàðâèíèí çÿííèíÿ ýþðÿ, áó êå÷èä ôîðìàëàðû éåðèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ îëìàëû âÿ úàíëûëàðûí ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó ìÿðhÿëÿëè èíêèøàôû hàããûíäàêû òÿêàìöë÷ö ôèêðèíè


36 ñöáóò åòìÿëè èäè. Àïàðûëìûø ìöãàéèñÿëè àíàòîìèê òÿäãèãàòëàð hÿì÷èíèí ýþñòÿðäè êè, òÿêàìöë éîëóíó êå÷äèéè ãÿáóë îëóíàí úàíëû îðãàíèçìëÿð òàìàìèëÿ ôÿðãëè àíàòîìèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð âÿ îíëàð hå÷ úöð áèð ÿúäàääàí òþðÿéÿ âÿ éà îíóí äàâàìû îëà áèëìÿçëÿð. Àíúàã íåîäàðâèíèçì åëìè íÿçÿðèééÿ äåéèë, èäåîëîæè åhêàìäûð, áèð íþâ èíàíúäûð. Íåîäàðâèíèçìèí áàíèëÿðèíäÿí áèðè îëàí Æóëèàí Ùàêñëè 1958-úè èëäÿ íÿøð åäèëìèø "Âÿhéñèç äèí" ("Religion without revelation") êèòàáûíäà áó hàãäà à÷ûã øÿêèëäÿ áÿéàí åòìèøäè. Æ.Ùàêñëè äèýÿð ìÿãàëÿäÿ "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè íèéÿ äèí håñàá îëóíóð" ñóàëûíà áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: "Äèí áöòöí äöíéàíûí ÿñàñûíû òàìàìèëÿ ÿhàòÿ åäÿí íþãòåéè-íÿçÿðäèð. Áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí òÿêàìöë Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëäèéè håñàá åäèëÿí ôóíêñèéàíû þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿ áèëÿð, éÿíè î, èíñàíûí öìèä âÿ èíàìûíû èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí ýöúëö ïðèíñèï îëà áèëÿð".10 Ìÿhç áó ñÿáÿáäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû þç òåçèñëÿðèíè áó íÿçÿðèééÿíèí ÿñàññûçëûüûíà âÿ åëìëÿ çèääèééÿò òÿøêèë åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã èíàäëà ìöäàôèÿ åäèðëÿð. Îíëàðûí òÿñÿââöðöíäÿ òÿêàìöë âàçêå÷èëìÿç áèð èíàíúäûð. Îíëàðûí áàõûøëàðû àíúàã áèð íþãòÿäÿ - òÿêàìöë ïðîñåñèíèí ýåð÷ÿêëÿøìÿ ìîäåëëÿðè ìÿñÿëÿñèíäÿ àéðûëûð. Áó ìîäåëëÿð àðàñûíäà ÿí áàðèç íöìóíÿ èñÿ "ñû÷ðàéûøëû òÿêàìöë" êèìè ìÿøhóð îëàí ôàíòàñòèê ññåíàðè èäè.

Ñû÷ðàéûøëû òÿêàìöë "Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" äåéèëÿíäÿ èíäèéÿ ãÿäÿð àüëà ýÿëÿí èëê øåé íåîäàðâèíèçì ìîäåëèäèð. Éàëíûç àõûðûíúû îíèëëèêëÿðäÿ éåíè ìîäåë ÿìÿëÿ ýÿëèá: "òàðàçëûüûí ïîçóëìàñû", éàõóä "ñû÷ðàéûøëû òÿêàìöë". 70-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áó ìîäåë áþéöê ðåçîíàíñ âÿ äÿñòÿêëÿ Àìåðèêà ïàëåîíòîëîãëàðû Í.Åëäðèú âÿ Ñ.Ú.Ãîóëä òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã åäèëèðäè. Áó òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð áèëèðäèëÿð êè, àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð áàõûìûíäàí íåîäàðâèíèñò íÿçÿðèééÿíèí ýöúñöç îëäóüó àúûã-àéäûí àøêàð îëóíìóøäó. Ïàëåîíòîëîæè àðàøäûðìàëàð hÿéàòûí íåîäàðâèíèñòëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, ìÿðhÿëÿëè øÿêèëäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè òÿêçèá åäèð âÿ hÿéàòûí áèðäÿí-áèðÿ, þçö äÿ ìöêÿììÿë ôîðìàäà ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè òÿñäèãëÿéèðäèëÿð. Àììà íåîäàðâèíèñòëÿð îíëàðà íÿçÿðèééÿñèíè ñöáóò åäÿúÿê àðõåîëîæè ãàçûíòûëàðûí ýþçÿë ýöíëÿðèí áèðèíäÿ àøêàð åäèëÿúÿéè öìèäè èëÿ éàøàìûøäûëàð âÿ èíäèéÿ ãÿäÿð áó öìèäëÿ éàøàìàãäà äàâàì åäèðëÿð. Åëäðèú âÿ Ãîóëä áó öìèäëÿðèí óòîïèéà îëäóüóíó áàøà äöøöð, àíúàã îíó äà áèëèðäèëÿð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíäÿí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð. Áó çàìàí îíëàð éåíè áèð ìîäåë èðÿëè ñöðäöëÿð - "ñû÷ðàéûøëû


37

Áöòöí äöíéàäà îí ìèíëÿðëÿ àëèì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè ýöúñöçëöéöíö ñöáóò åòìèø, Éåðäÿ hÿéàòûí òÿñàäöôè ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ôèêðèíè òÿêçèá åäÿí ìèíëÿðëÿ òÿäãèãàò âÿ åëìè èø íÿøð îëóíìóøäóð. Ñèçèí ãàðøûíûçäàêûëàð áó ìþâçóéà hÿñð îëóíàí êèòàáëàðûí ñàäÿúÿ îëàðàã áèð íå÷ÿñèäèð.

òÿêàìöë".11 Áó ìîäåëÿ ýþðÿ, òÿêàìöë ìÿðhÿëÿëÿðëÿ äåéèë, áþéöê âÿ àíè äÿéèøèêëèêëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøäèð. ßñëèíäÿ áó ìîäåë à÷ûã-àéäûí ôàíòàçèéàíûí ìÿhñóëó èäè. Åëäðèú âÿ Ãîóëäóí åëìè ðÿháÿðè àâðîïàëû ïàëåîíòîëîã Î.Õ.Øèíäåâîëô "ñû÷ðàéûøëû òÿêàìöëäÿí" ìèñàë ýÿòèðÿðÿê èääèà åäèðäè êè, èëê ãóø "ãðîññìóòàñèéà" íÿòèúÿñèíäÿ, éÿíè ýåíåòèê ãóðóëóøäà òÿñàäöôÿí áàø âåðÿí áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ñöðöíÿíëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Åéíè ìîäåëèí èääèàñûíà ýþðÿ, áÿçè ñóäà-ãóðóäà éàøàéàíëàð êå÷èðäèêëÿðè àíè âÿ ÿhàòÿëè äÿéèøèêëèêëÿðäÿí ñîíðà íÿhÿíý áèð áàëèíàéà ÷åâðèëìèøëÿð. Ùàìû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíàí ýåíåòèêà, áèîôèçèêà âÿ áèîêèìéà ãàíóíëàðûíà çèää îëàí áó íÿçÿðèééÿíè åëìè ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ ãóðáàüàíûí ÷åâðèëèá øàhçàäÿ îëìàñû áàðÿäÿêè óøàã íàüûëû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Àíúàã áÿçè òÿêàìöë÷ö-ïàëåîíòîëîãëàð íåîäàðâèíèçìèí óüóðñóçëóãëàðû öçöíäÿí, ÷ÿòèí âÿçèééÿò ãàðøûñûíäà õèëàñ îëìàã àõòàðûøû èëÿ äàhà úÿôÿíý áèð ìîäåëè èðÿëè ñöðìöøëÿð. Éóõàðûäà äåäèéèìèç êèìè, áó ìîäåëèí ìÿãñÿäè íåîäàðâèíèçìèí hå÷ ÷öð à÷ûãëàéà áèëìÿäèéè àðõåîëîæè "áîøëóãëàðû" äîëäóðìàã èäè. Àíúàã ìÿëóìäóð êè, áó áîøëóãëàðû "ãóøëàðûí ñöðöíÿíëÿðèí éóìóðòàëàðûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè" êèìè àüëàñûüìàç úÿôÿíýèééàòëàðëà äîëäóðìàüà ÷àëûøìàã ìÿíàñûçäûð, áåëÿ êè, áèð íþâöí äèýÿð áèð íþâÿ ÷åâðèëìÿñè ÷îõ áþéöê âÿ ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð òÿëÿá åäèð. Áóíó äà áèëìÿê


38 ëàçûìäûð êè, hå÷ áèð ìóòàñèéà ýåíåòèê èíôîðìàñèéàíû éàõøûëàøäûðìàã, òÿêìèëëÿøäèðìÿê âÿ éà îíà éåíè ìÿëóìàòëàð ÿëàâÿ åäÿðÿê ýåíåòèê çÿíúèðè óçàòìàã èãòèäàðûíäà äåéèë, òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí õÿéàë åäèëÿí "íÿhÿíý ìóòàñèéà" èñÿ íåãàòèâ íÿòèúÿëÿðÿ âÿ ýåíåòèê èíôîðìàñèéàäà äÿhøÿòëè ïîçóíòóëàðà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Íåîäàðâèíèçì êèìè "ñû÷ðàéûøëû òÿêàìöë" ìîäåëè äÿ èëê ìÿðhÿëÿäÿ ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû. Áåëÿ êè, áó íÿçÿðèééÿíèí hÿð èêèñè "èëê úàíëû höúåéðÿ íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá" ñóàëûíà úàâàá âåðìÿê èãòèäàðûíäà äåéèë. ßýÿð höúåéðÿíè òÿøêèë åäÿí çöëàëûí hÿòòà áèð ìîëåêóëóíóí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ãåéðè-ìöìêöíäöðñÿ, ìèëéàðäëàðëà höúåéðÿäÿí òÿøêèë îëóíàí úàíëû îðãàíèçìèí ìÿðóç ãàëäûüû çÿíí åäèëÿí "ñû÷ðàéûøëû" âÿ éà "ìÿðhÿëÿëè" òÿêàìöëäÿí äàíûøìàüûí hÿð hàíñû áèð ÿhÿìèééÿòè âÿ ìÿíàñû âàðìû? Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè äöíéàñûíäà íåîäàðâèíèçì ìîäåëè hÿëÿ äÿ ãöââÿäÿ îëàí áèð ìîäåë êèìè òàíûíûð. Íþâáÿòè áþëìÿëÿðäÿ áèç ÿââÿëúÿ íåîäàðâèíèñòëÿðèí èääèà åòäèêëÿðè èêè ìåõàíèçìè ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ òÿhëèë åäÿúÿê, ñîíðà èñÿ àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè äèããÿòèíèçÿ ÷àòäûðàúàüûã. Áóíóíëà éàíàøû ñèç "ñû÷ðàéûøëû òÿêàìöë"öí âÿ áóíà áÿíçÿð ìîäåëëÿðèí, hÿì÷èíèí íåîäàðâèíèçìèí óéäóðóëìóø âÿ óòîïèê èääèàëàðûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéöíö ýþðìÿéÿ êþìÿê åäÿúÿê ôóíäàìåíòàë åëìèí ýÿòèðäèéè ôàêòëàðëà, hàáåëÿ òÿêàìöë÷ö ìîäåëëÿðè àëò-öñò åäÿí èëê úàíëû îðãàíèçìèí éàðàíìà ïðîáëåìëÿðè èëÿ òàíûø îëàúàãñûíûç. Ãåéä åòìÿê éåðèíÿ äöøÿðäè êè, hÿð áèð ìèñàëäà áèç ÿìèí îëàúàüûã êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áèð äàìëà äà îëñà hÿãèãÿòè èôàäÿ åòìÿéÿí à÷ûã áèð éàëàíäûð. Èíñàíëàðûí äöøöíúÿñèíè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí 140 èëäèð èñòèôàäÿ îëóíàí áó ññåíàðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ìÿíàñûçäûð, áåëÿ êè, åëìèí ÿëèíäÿ Éåðäÿ hÿéàòûí éàðàíìàñû hÿãèãÿòëÿðè èëÿ áàüëû èíêàðåäèëìÿç ôàêòëàð âàð.


ÔßÑÈË 3

ÒßÊÀÌÖËÖÍ ÓÒÎÏÈÊ ÌÅÕÀÍÈÇÌËßÐÈ

Áó ýöí íåîäàðâèíèñò ìîäåëè êèìè òàíûíàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ýóéà èíêèøàô åòäèêëÿðè èêè ÿñàñ ìåõàíèçì èðÿëè ñöðöð: "òÿáèè ñå÷ìÿ" âÿ "ìóòàñèéà". Íÿçÿðèééÿíèí ÿñàñ ìöääÿàñû áåëÿäèð: "Òÿáèè ñå÷ìÿ âÿ ìóòàñèéà áèð-áèðèíè òàìàìëàéàí èêè ìåõàíèçìäèð. Òÿêàìöë äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ìÿíáÿéè úàíëû îðãàíèçìäÿ ýåíåòèê ñÿâèééÿäÿ áàø âåðÿí òÿñàäöôè ìóòàñèéàëàðäûð. Ìóòàñèéàëàðûí ñÿáÿáëÿðè îëàí õöñóñèééÿòëÿð òÿáèè ñå÷ìÿ ìåõàíèçìè âàñèòÿñèëÿ ñå÷èëèð âÿ áó éîëëà úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿêàìöëö áàø âåðèð". Äÿðèíäÿí ôèêèðëÿøñÿê ýþðÿðèê êè, òàìàìèëÿ ìÿíòèãëè âÿ äöçýöí êèìè ãÿëÿìÿ âåðèëÿí áó íÿçÿðèééÿ ñàüëàì äöøöíúÿäÿí òàì ìÿhðóìäóð âÿ èíàíäûðûúû äåéèë, ÷öíêè íÿ òÿáèè ñå÷ìÿ, íÿ äÿ ìóòàñèéà íþâëÿðèí òÿêàìöëöíÿ ñÿáÿá îëìóð.

Òÿáèè ñå÷ìÿ Òÿáèè ñå÷ìÿ ìåõàíèçìè áèîëîãëàðà íþâëÿðèí áöòþâëöéöíö ïîçìàäàí îíëàðûí ñàáèòëèéèíè òÿìèí åäÿí òÿáèè ïðîñåñ êèìè hÿëÿ Äàðâèíÿ ãÿäÿð äÿ ìÿëóì èäè. Äàðâèí áó ïðîñåñèí òÿêìèëëÿøäèðèúè ãöââÿñè hàããûíäà ôèêðè èëê äÿôÿ èðÿëè ñöðäö âÿ þç íÿçÿðèééÿñèíè áó èääèàíûí öçÿðèíäÿ ãóðäó. Äàðâèíèí ÿí ÿñàñ ÿñÿðèíèí àäû îíóí þç íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñû êèìè ìÿhç òÿáèè ñå÷ìÿ èäåéàñûíû ýþòöðäöéöíö òÿñäèãëÿéèð: "Íþâëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ éàðàíìàñû". Ëàêèí Äàðâèíèí äþâðöíäÿí áóýöíÿ êèìè úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ òÿêàìöëöíö òÿñäèã åäÿí hå÷ áèð íöìóíÿ âÿ ñöáóò ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö, Èíýèëòÿðÿ Òÿáèÿò Òàðèõè Ìóçåéèíèí äèðåêòîðó, ïàëåîíòîëîã Êîëèí Ïàòòåðñîí áóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: "Ùå÷ êèì òÿáèè ñå÷ìÿ ìåõàíèçìèíèí êþìÿéè èëÿ éåíè íþâ hàñèë åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ùÿòòà hå÷ êèì áóíà éàõûíëàøà äà áèëìÿìèøäèð. Áó ýöí íåîäàðâèíèçìèí ìÿhç áó ïðîáëåìè íÿçÿðèééÿíèí ÿí ìöáàhèñÿëè ìÿãàìûäûð".12 Òÿáèè ñå÷ìÿ òÿáèè-úîüðàôè øÿðòëÿðÿ äàhà ÷îõ óéüóí ýÿëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ñàü ãàëìàñûíû âÿ ìþâúóä øÿðàèòÿ óéüóíëàøà áèëìÿéÿíëÿðèí éîõ îëìàñûíû íÿ-


40 çÿðäÿ òóòóð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíûí èçëÿäèéè ìàðàë ñöðöñöíäÿí éàëíûç þç ñöðÿòè âÿ úÿëäëèéè èëÿ òÿhëöêÿäÿí óçàãëàøà áèëÿí ôÿðäëÿð ñàü ãàëà áèëÿðëÿð. Àììà áó òÿáèè ñå÷ìÿ ïðîñåñè íÿ ãÿäÿð óçóí ìöääÿò äàâàì åòñÿ äÿ, ìàðàëëàð áàøãà håéâàí íþâöíÿ ÷åâðèëÿ áèëìÿç. Ìàðàëëàð ìàðàë îëàðàã ãàëàúàãëàð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí "òÿáèè ñå÷ìÿ ïðîñåñèíèí ìöøàhèäÿëÿðè" êèìè òÿãäèì åòäèéè áàøãà ñöíè íöìóíÿëÿðèí íÿçÿð ñàëñàã, ÿìèí îëàðûã êè, áóíëàð ñàäÿúÿ îëàðàã ôàíòàçèéàëàðäûð.

- Ñÿíàéå èíãèëàáûíûí êÿïÿíÿêëÿðè Òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö Äóãëàñ Ôóòóéìàíûí 1986-úû èëäÿ íÿøð îëóíìóø "Òÿêàìöëöí áèîëîýèéàñû" êèòàáû òÿáèè ñå÷ìÿ íÿçÿðèééÿñèíè ðàhàò øÿêèëäÿ à÷ûãëàéàí ÿí éàõøû ìÿíáÿëÿðäÿí áèðè håñàá åäèëèðäè. Ôóòóéìàíûí áó ìþâçóäà ýÿòèðäèéè ÿí ïàðëàã íöìóíÿëÿðäÿí áèðè Èíýèëòÿðÿäÿ ñÿíàéå èíãèëàáû çàìàíû ìöøàhèäÿ îëóíàí êÿïÿíÿêëÿðèí ãàíàäëàðûíûí ðÿíýëÿðèíèí "äÿéèøìÿñè" èäè. Èíýèëòÿðÿäÿ ñÿíàéå èíãèëàáûíûí ÿââÿëèíäÿ Ìàí÷åñòåð øÿhÿðè ÿòðàôûíäà àüàúëàðûí ãàáûüûíûí ðÿíýè à÷ûã èäè. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ áó àüàúëàðà ãîíàí òöíä ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿð ãóøëàð ö÷öí éöíýöë ãÿíèìÿò îëóð âÿ îíëàðûí éàøàìàã øàíñû àçàëûðäû. Àììà 50 èëäÿí ñîíðà ðåýèîíäà ñÿíàéåíèí èíêèøàôû ÿòðàô ìöhèòèí ÷èðêëÿíìÿñèíÿ ýÿ-

Èíýèëòÿðÿäÿ ñÿíàéå èíãèëàáûíûí êÿïÿíÿêëÿðè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðûíûí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ òÿêìèëëÿøìÿíèí "äàíûëìàç" ñöáóòó êèìè ýþñòÿðäèéè ñåâèìëè íöìóíÿëÿðèäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ýþñòÿðèëÿí hàëäà òÿêàìöë hàããûíäà äàíûøìàüà äÿéìÿç, ÷öíêè ðÿíýèí ãàðàëìàñû éåíè êÿïÿíÿê íþâöíöí éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìàäû. Ñîëäàêû øÿêèëäÿ àüàúëàðûí ýþâäÿñèíäÿ ñÿíàéå èíãèëàáûíûí àòìîñôåðÿ òÿñèðèíäÿí ÿââÿëêè êÿïÿíÿêëÿð ýþðöíöðëÿð, ñàüäà èñÿ èíãèëàáäàí ñîíðàêû.


41 òèðèá ÷ûõàðäû âÿ áó hàë àüàúëàðûí ãàáûüûíûí ðÿíýèíèí ãàðàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Áó äÿôÿ à÷ûã ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿð ãóøëàðûí àñàí îâóíà ÷åâðèëäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ à÷ûã ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðèí ñàéû àçàëäû, àøêàð åäèëìÿñè ãóøëàð ö÷öí ÷ÿòèí îëàí òöíä ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðèí ñàéû èñÿ áèðäÿí-áèðÿ àðòäû. Òÿêàìöë÷öëÿð áó íöìóíÿäÿí ñöáóò êèìè èñòèôàäÿ åòäèëÿð êè, à÷ûã ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿð âàõò êå÷äèêúÿ ýóéà òöíä êÿïÿíÿêëÿðÿ ÷åâðèëäèëÿð âÿ áó öñóëëà òÿêìèëëÿøäèëÿð. Ëàêèí àéäûí ìÿñÿëÿ èäè êè, áó íöìóíÿäÿí òÿêàìöëöí õåéðèíÿ áèð ñöáóò êèìè èñòèôàäÿ îëóíà áèëìÿçäè, áåëÿ êè, òÿáèè ñå÷ìÿ íÿòèúÿñèíäÿ éåíè êÿïÿíÿêëÿð éàðàíìàìûøäû. Êÿïÿíÿêëÿðèí àðàñûíäàêû ãàðà ðÿíýëè ôÿðäëÿð ñÿíàéå èíãèëàáûíäàí ÿââÿë äÿ ìþâúóä èäè. Êÿïÿíÿê íþâëÿðèíèí éàëíûç ñàéû äÿéèøèëìèøäè. Îíëàð "íþâöí äÿéèøìÿñè" ö÷öí âàñèòÿ îëàí hå÷ áèð õöñóñèééÿò ÿëäÿ åòìÿìèøäèëÿð. Êÿïÿíÿéèí áàøãà úàíëûéà, ìÿñÿëÿí, ãóøà ÷åâðèëìÿñè ö÷öí êÿïÿíÿéèí ýåíëÿðèíäÿ ñàéñûç äÿéèøèêëèêëÿðèí áàø âåðìÿñè âàúèáäèð, áàøãà ñþçëÿ, êÿïÿíÿéèí ýåíåòèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ þçöíäÿ ãóøëàðûí ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðèíè åhòèâà åäÿí ýåíåòèê ïðîãðàì ãîøóëìàëûäûð. Áèð ñþçëÿ, òÿáèè ñå÷ìÿ íþâëÿðèí äÿéèøìÿñè ö÷öí âàñèòÿ÷èëèê åòìèð, éÿíè òÿêàìöë÷öëÿðèí éàðàòäûãëàðû îáðàçà óéüóí ýÿëìèð. Áó ñàhÿäÿ éåýàíÿ íöìóíÿ îëàí êÿïÿíÿêëÿð Èíýèëòÿðÿäÿ ñÿíàéå èíãèëàáû âàõòëàðû áàðÿäÿ ñàäÿúÿ áèð íàüûë îëàðàã ãàëäû.

- Òÿáèè ñå÷ìÿ êîìïëåêñëèëèéè èçàh åäÿ áèëÿðìè? Òÿáèè ñå÷ìÿ ìåõàíèçìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí hå÷ áèð "èðÿëèëÿéèø" ýÿòèðìÿäè. ×öíêè àéäûíäûð êè, áó ìåõàíèçì ýåíåòèê ìÿëóìàòû àðòûðìàã âÿ éà òÿêìèëëÿøäèðìÿê, áèð íþâö î áèðèñèíÿ ÷åâèðìÿê èãòèäàðûíäà äåéèë. Éÿíè äÿíèç óëäóçóíó áàëûüà, áàëûüû ãóðáàüàéà, ãóðáàüàíû òèìñàhà, òèìñàhû ãóøà ÷åâèðÿ áèëìÿç. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ãûçüûí òÿðÿôäàðëàðûíäàí áèðè, "ñû÷ðàéûøëû òÿêàìöë" íÿçÿðèééÿñèíèí áàíèñè Ñòåôàí Úåé Ãîóëä òÿáèè ñå÷ìÿ ìåõàíèçìèíèí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ îëìàñûíû áåëÿ èôàäÿ åäèðäè: "Äàðâèíèçìèí ìÿüçèíè áèð úöìëÿ èëÿ áåëÿ èôàäÿ åòìÿê îëàð: òÿáèè ñå÷ìÿ òÿêàìöë äÿéèøèêëèêëÿðèíèí àïàðûúû ãöââÿñèäèð. Ùå÷ êèì òÿáèè ñå÷ìÿíèí íåãàòèâ òÿñèðèíè èíêàð åòìèð, òÿáèè ñå÷ìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ýöúëöëÿðèí âÿ çÿèôëÿðèí àéðûëìàñû áàø âåðèð. Ëàêèí Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñè "äàhà ÷îõ óéüóíëàøàíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ" úÿhä ýþñòÿðèð".13 Òÿêàìöë÷öëÿðèí ñÿhâè îíäàäûð êè, îíëàð áó ìåõàíèçìè øöóðëó éàðàäûúû ðîëóíäà ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ëàêèí òÿáèè ñå÷ìÿ úàíëû îðãàíèçìëÿð ö÷öí íÿéèí éàõøû, íÿéèí ïèñ îëäóüóíó ìöÿééÿí åäÿ áèëÿí øöóðà ìàëèê äåéèë. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñå÷-


42 ìÿ ìöðÿêêÿá ãóðóëóøó îëàí ñèñòåì âÿ îðãàíëàðûí ìÿíøÿéèíè àéäûíëàøäûðìàã èãòèäàðûíäà äåéèë. Áó ñèñòåì âÿ îðãàíëàð ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëè hèññÿëÿðèí áèðýÿ ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð âÿ áó îðãàíëàðäàí ÿí àçû áèðèíèí îëìàìàñû âÿ éà ãöñóðëó îëìàñû îíëàðûí ôóíêñèéàñûíûí ïîçóëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áó úöð ñèñòåìëÿðÿ "ñàäÿëÿøäèðèëìÿéÿí êîìïëåêñëèëèê" õàñäûð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí ýþçöíöí ãóðóëóøó îëäóüóíäàí ñàäÿ îëà áèëìÿç, ÷öíêè áó öçâöí hàíñûñà áèð hèññÿñèíèí îëìàìàñû îíóí íàòàìàì ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿð. Áåëÿ áèð ñèñòåìè éàðàäàí øöóð óçàüû ýþðÿðÿê ãàðøûñûíà àíúàã ìöêÿììÿë ôîðìàäàí àëûíà áèëÿúÿê ôàéäà ö÷öí ìÿãñÿä ãîéìàëû èäè. Àììà òÿáèè ñå÷ìÿ øöóðà âÿ ãöââÿéÿ ìàëèê îëìàéàí áèð ìåõàíèçì îëäóüóíà ýþðÿ î, ìöòëÿã âÿ ìöêÿììÿë ãóðóëóøóí ìîäåëèíè håñàáëàìàüà ãàäèð äåéèë. Áó äÿëèë òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè êþêöíäÿí ñàðñûäûð êè, Äàðâèí äÿ åëÿ áóíäàí åhòèéàò åäèðäè: "ßýÿð ÷îõñàéëû àðäûúûë êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ êîìïëåêñ îðãàíûí éàðàíìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéö ñöáóò îëóíàðñà, ìÿíèì íÿçÿðèééÿì èôëàñà óüðàéàúàã".14 Òÿáèè ñå÷ìÿ éàëíûç ÿòðàô ìöhèòèí øÿðòëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí çÿèô, øèêÿñò âÿ íàòàìàì úàíëûëàðû ñå÷èá "ÿëÿéèð". Ëàêèí áó ìåõàíèçì éåíè íþâëÿð, éåíè îðãàíëàð âÿ éåíè ýåíåòèê èíôîðìàñèéà éàðàòìàüà, éÿíè èíêèøàôà (òÿêàìöëÿ) ýÿòèðèá ÷ûõàðìàüà ãàäèð äåéèë. "ßýÿð ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð éîõäóðñà, îíäà òÿáèè ñå÷ìÿ íÿéèñÿ äÿéèøäèðìÿêäÿ ýöúñöçäöð" äåéÿí Äàðâèí þçö äÿ éóõàðûäàêû ôèêèðëÿ ðàçûëàøûðäû.15 Íåîäàðâèíèçì åëÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã òÿáèè ñå÷ìÿ èëÿ éàíàøû, hÿì äÿ ìóòàñèéà ìåõàíèçìèíè "ìöñáÿò äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè" êèìè òÿãäèì åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó. Éåðè ýÿëìèøêÿí, ìóòàñèéàëàð éàëíûç "ìÿíôè äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè" îëà áèëÿð.

Ìóòàñèéàëàð Ìóòàñèéà þçöíäÿ ýåíåòèê ìÿëóìàòëàðû ñàõëàéàí âÿ úàíëû îðãàíèçìèí höúåéðÿñèíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí ÄÍÒ ìîëåêóëóíäà ðàäèàñèéà âÿ êèìéÿâè òÿñèðëÿð êèìè õàðèúè àìèëëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí äÿéèøèêëèêëÿðäèð. Ìóòàñèéàëàð ÄÍÒ ìîëåêóëóíóí þçÿéèíè òÿøêèë åäÿí íóêëåîòèäëÿðèí éåðëÿðèíè äÿéèøèð âÿ éà îíëàðû äàüûäûð. ßêñÿð hàëëàðäà ìóòàñèéàëàð höúåéðÿäÿ áÿðïàñû ìöìêöí îëìàéàí ìÿíôè ïðîñåñëÿðèí ñÿáÿáè êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäûüû ìóòàñèéà hå÷ äÿ úàíëû îðãàíèçìè òÿêìèëëÿøäèðÿí ñåhðëè ÷óáóã äåéèë. À÷ûã-àøêàð ýþðöíöð êè, ìóòàñèéà îðãàíèçìÿ hÿìèøÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð. Ìóòàñèéà äÿéèøèêëèêëÿðèíèí àúû íÿòèúÿëÿðèíè Õèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèíèí áîìáàëàíìàñû, ×åðíîáûë ÀÅÑ-èí ïàðòëàéûøû çàìàíû ðàäèîàêòèâ øöàëàíìàéà ìÿ-


43 ðóç ãàëàí èíñàíëàðäà ìöøàhèäÿ åòìÿê îëàð: ìèíëÿðëÿ þëöì, øèêÿñò îëìóø, åéáÿúÿðëÿøìèø âàðëûãëàð. Ñÿáÿá ÷îõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ìîëåêóëó ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ íèçàìëû âÿ êîìïëåêñëèäèð âÿ õûðäà òÿñàäöôè äÿéèøèêëèêëÿð îíà çèéàí âóðóð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ðàíãàíàòàí áóíó áåëÿ èçàh åäèð: "Ìóòàñèéàëàð úöçè, òÿñàäöôè âÿ ÷îõ çÿðÿðëèäèð. Îíëàð íàäèð hàëëàðäà áàø âåðèð âÿ ÿí éàõøû hàëäà çÿðÿðñèçäèðëÿð. Áó äþðä õöñóñèééÿò ýþñòÿðèð êè, ìóòàñèéàëàð òÿêàìöë äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëìÿç. Îðãàíèçìäÿ áàø âåðÿí òÿñàäöôè äÿéèøèêëèêëÿð îíà éà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð, éà äà íÿòèúÿñèç ãàëûð. Ìÿñÿëÿí, ãîë ñààòûíà âóðóëàí íèçàìñûç çÿðáÿëÿð îíó òÿêìèëëÿøäèðìèð. Îíëàð éÿãèí êè, éà ñààòû ñûíäûðàð âÿ éà äà ÿí éàõøû hàëäà ñààòà çÿðÿð âåðìÿç. Çÿëçÿëÿ hå÷ âàõò øÿhÿðÿ ôàéäà ýÿòèðìèð, àíúàã îíó äàüûäûð".16 Áèç èíäèéÿäÿê ìöñáÿò ìóòàñèéà íöìóíÿëÿðè èëÿ ðàñòëàøìàìûøûã. ßêñèíÿ, áöòöí ìóòàñèéàëàð ìÿíôè íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøëàð. Òÿêàìöë÷ö àëèì Óîððåí Óèâ II Äöíéà ìöhàðèáÿñèíäÿ àòîì ñèëàhûíäàí èñòèôàäÿ íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ìóòàñèéàëàðûí òÿäãèãè ö÷öí éàðàäûëìûø àòîì ðàäèàñèéàñûíûí ýåíåòèê íÿòèúÿëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè öçðÿ êîìèòÿíèí hàçûðëàäûüû håñàáàòû áåëÿ øÿðh åäèð: "Òÿêàìöë ïðîñåñèíèí áþëöíìÿç hèññÿñè ñàéûëàí ÷îõñàéëû ìóòàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí ìÿíôè òÿñèðè èëÿ ãàðøûëàøàíëàð äÿhøÿòÿ âÿ håéðÿòÿ ýÿëÿúÿêëÿð. Àõû íåúÿ îëà áèëÿð êè, íþâöí òÿêìèëëÿøìÿñè êèìè ìöñáÿò òÿñèð ïðàêòèêàäà àíúàã ìÿíôè òÿñèðÿ ìàëèê îëàí ìóòàñèéàíûí íÿòèúÿñè îëà áèëÿð?"17 Òÿêàìöë÷öëÿðèí ìöñáÿò ìóòàñèéà íÿòèúÿëÿðèíè éàðàòìàã èñòèãàìÿòèíäÿêè áöòöí ñÿéëÿðè óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíäè. Òÿêàìöë÷öëÿð àñàíëûãëà ìóòàñèéàéà ìÿðóç ãàëàí âÿ èíòåíñèâ èíêèøàô åäÿí äðîçîôèë ìèë÷ÿêëÿðè öçÿðèíäÿ îí èëëÿð ÿðçèíäÿ ìèëéîíëàðëà òÿúðöáÿëÿð àïàðäûëàð. Àììà áó òÿúðöáÿëÿðäÿí hå÷ áèðè èñòÿíèëÿí ôàéäàëû ìóòàñèéàíû âåðìÿäè. Òÿêàìöë÷ö-ýåíåòèê Ãîðäîí Òåéëîð áó ôàêòëà ÿëàãÿäàð éàçûðäû: "Áöòöí äöíéàíûí ýåíåòèêëÿðè òÿêàìöëöí ñöáóòó ö÷öí àëòìûø èë ìèë÷ÿêëÿð éåòèøäèðäèëÿð. Àììà èíäèéÿ êèìè íÿèíêè éåíè íþâ, hÿòòà áèð ôåðìåíò äÿ hàñèë îëìàéûá. Áó hÿãèãÿò íå÷ÿ èëëÿðäèð êè, íÿçÿðäÿí êÿíàð ãàëûá".18 Áàøãà òÿäãèãàò÷û Ìàéêë Ïèòìàí èñÿ ìèë÷ÿêëÿð öçÿðèíäÿêè òÿúðöáÿëÿðèí óüóðñóçëóüóíó áåëÿ èçàh åäèð: "×îõëó ñàéäà ýåíåòèê äÿôÿëÿðÿëÿ ìèë÷ÿêëÿðè úöðáÿúöð ìóòàñèéàëàðà ìÿðóç ãîéìóøëàð. Íÿòèúÿ íÿ îëäó? Îíëàð íÿòèúÿäÿ èíñàí ÿëäÿ åäÿ áèëäèëÿðìè? Òÿÿññöô êè, éîõ. Ýåíåòèêëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèêëÿðè ÿúàèá ìÿõëóãëàðäàí àíúàã


44 áÿçèëÿðè îíëàðûí ñàõëàíäûãëàðû ãàáëàðäàí êÿíàðäà éàøàìàüû äàâàì åòäèðÿ áèëäèëÿð. Ìóòàñèéàéà ìÿðóç ãàëàí ìèë÷ÿêëÿð éà hÿìèí àí þëöð, éà øèêÿñò, éà äà êè, ñîíñóç îëóðäóëàð".19 Ìóòàñèéàíûí èíñàí îðãàíèçìèíÿ îëàí òÿñèðè hàããûíäà äà åéíè ñþçëÿðè äåìÿê îëàð. Èíñàíëàðà òÿñèð åäÿí áöòöí ìóòàñèéà íþâëÿðè çÿðÿðëèäèð. Òèááè ÿäÿáèééàòäà ìîíãîëèçì, Äàóí ñèíäðîìó, îíêîëîæè õÿñòÿëèêëÿð, àëáèíèçì, úûðòäàí áîéëóëóã, ÿãëè âÿ ôèçèêè ïîçóíòóëàðûí áàøãà íþâëÿðè ìóòàñèéà òÿñèðëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ñþçñöç êè, èíñàíëàðû øèêÿñò åäÿí ïðîñåñ "òÿêàìöë ìåõàíèçìè" àäëàíà áèëìÿç. Ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèàëàðûíûí äîüðóëóüóíó ñöáóò åäÿ áèëìÿìÿñè ñÿáÿáëÿðèíè ö÷ ÿñàñ áÿíä öçðÿ ýþñòÿðìÿê îëàð.

Ñîëäà: ñàüëàì äðîçîôèë ìèë÷ÿéè. Ñàüäà: ðàäèàñèéàíûí òÿñèðèíäÿí èðÿëè ýÿëìèø ìóòàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ àéàãëàðû áàø hèññÿñèíäÿ éåðëÿøÿí äðîçîôèë ìèë÷ÿéè. Èíñàí îðãàíèçìèíÿ ìóòàñèéàíûí ìÿíôè òÿñèðèíèí áÿçè íöìóíÿëÿðè. Ñîëäà àøàüûäà: ×åðíîáûë ÀÅÑäÿêè ãÿçàäàí ñîíðà ðàäèîàêòèâ øöàëàíìàíûí éàéûëìàñû çîíàñûíäà äîüóëàí óøàã.


45 1. Ìóòàñèéà hÿìèøÿ çÿðÿðëèäèð: ìóòàñèéà úàíëû îðãàíèçìÿ êîðòÿáèè îëàðàã äåìÿê îëàð êè, hÿìèøÿ çèéàí âóðóð. Úàíëû îðãàíèçìèí ìþhêÿì, éöêñÿê íèçàìëû ãóðóëóøóíà øöóðñóç ìöäàõèëÿ îíóí äàüûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Åëì òàðèõèíäÿ "ìöñáÿò ìóòàñèéàëàðûí" hå÷ áèð íöìóíÿñè ìöøàhèäÿ îëóíìàéûá. 2. Ìóòàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ ÄÍÒ ìîëåêóëóíà éåíè ìÿëóìàò ÿëàâÿ îëóíà áèëìÿç: ÄÍÒ ìîëåêóëóíóí äàõèëèíäÿêè ýåíåòèê ìÿëóìàòà úàâàáäåh îëàí ñòðóêòóðëàð ìóòàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ þç éåðëÿðèíè äÿéèøèð, õÿñàðÿò àëûð âÿ éà ñàäÿúÿ îëàðàã èòèðëÿð. Ëàêèí ìóòàñèéà úàíëû îðãàíèçìäÿ éåíè öçâ éàðàòìàüà âÿ éà éåíè õöñóñèééÿòëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ âàñèòÿ÷èëèê åòìÿéÿ ãàäèð äåéèë. Î, àíúàã àíîðìàë hàäèñÿëÿðèí, ìÿñÿëÿí, àéàüûí êöðÿêäÿ âÿ éàõóä ãóëàüûí ãàðûí íàhèéÿñèíäÿ áèòìÿñèíèí ñÿáÿáè îëà áèëÿð. 3. Ìóòàñèéàíûí éåíè íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ö÷öí áó äÿéèøèêëèêëÿðèí ìÿhç úèíñè höúåéðÿëÿðäÿ áàø âåðìÿñè âàúèáäèð: áàøãà höúåéðÿ âÿ îðãàíëàðäà áàø âåðÿí ìöõòÿëèô ìóòàñèéà äÿéèøèêëèêëÿðè íþâáÿòè íÿñèëëÿðÿ êå÷ìèð. Ìÿñÿëÿí, ðàäèàñèéà âÿ éà áàøãà àìèëëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ìóòàñèéàéà ìÿðóç ãàëàí èíñàíûí ýþçö þç ôîðìàñûíû äÿéèøÿ áèëÿð, àììà áó, ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ hå÷ úöð êå÷ÿ áèëìÿç. Áèð ñþçëÿ, úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿêàìöëö ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè òÿáèÿòäÿ îíó hÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿí ìåõàíèçì éîõäóð. Òàïûëàí ñêåëåò ãàëûãëàðûíûí ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ áàõñàã, ÿìèí îëàðûã êè, áó úöð óéäóðóëìóø ññåíàðè hå÷ âàõò ìþâúóä îëìàìûøäûð.

www.islam.com.az


ÔßÑÈË 4

46

ÃÀÇÛÍÒÛ HÀËÛÍÄÀ ÒÀÏÛËÀÍ ÃÀËÛÃËÀÐ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈ ÒßÊÇÈÁ ÅÄÈÐ Êå÷èä ôîðìàëàðû äàëàíû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëû îðãàíèçìëÿð áèð-áèðèíäÿí òþðÿéèáëÿð. ßââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø úàíëû îðãàíèçìèí áèð íþâö âàõò êå÷äèêúÿ áàøãà áèð íþâÿ ÷åâðèëìèøäè. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí íþâëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. Ùÿìèí íÿçÿðèééÿéÿ ìöâàôèã îëàðàã, áó ÷åâðèëìÿ áèð íå÷ÿ éöç ìèëéîí èëëÿð ñöðìöø âÿ úàíëûëàð àääûì-àääûì èíêèøàô åòìèøäè. Áåëÿ îëàí hàëäà áó úöð óçóí ñöðÿí ôîðìàëàøìà ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ àðà êå÷èä ôîðìàëàðû ÿìÿëÿ ýÿëìÿëè èäè. Ìÿñÿëÿí, þçöíäÿ hÿì áàëûãëàðûí, hÿì äÿ ñöðöíÿíëÿðèí êåéôèééÿòëÿðèíè äàøûéàí ìÿõëóãëàð ìþâúóä îëìàëû èäè. Âÿ éàõóä ãóøëàðûí âÿ ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàí ìÿõëóãëàð ìþâúóä îëìàëû èäè. Áó úàíëû âàðëûãëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðûíà ýþðÿ øèêÿñò, ãöñóðëó, íàòàìàì âÿ àøêàð íþãñàíëàðëà îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áåëÿ õÿéàëè úàíëûëàðûí êå÷ìèø çàìàíëàðäà ìþâúóä îëäóüóíà èíàíûð âÿ îíëàðû "àðà êå÷èä ôîðìàëàðû" àäëàíäûðûð. ßýÿð áåëÿ úàíëûëàð êå÷ìèøäÿ hÿãèãÿòÿí äÿ éàøàìûøäûñà, áó hàëäà îíëàðûí ñàéû, íþâ òÿðêèáè ìèëéîíëàðëà âÿ hÿòòà ìèëéàðäëàðëà håñàáëàíìàëû èäè. ×öíêè áó êå÷èä ôîðìàëàðûíûí ñàéû áó ýöí áèçëÿðÿ ìÿëóì îëàí håéâàí íþâëÿðèíèí ñàéûíäàí ÷îõ âÿ äöíéàíûí áöòöí ãèòÿëÿðèíäÿ áó êå÷èä ôîðìàëàðûíûí ãàëûãëàðû ìþâúóä îëìàëû èäè. Äàðâèí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" êèòàáûíäà áóíó áåëÿ èçàh åäèð: "ßýÿð ìÿíèì íÿçÿðèééÿì äöçýöíäöðñÿ, îíäà íþâëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí êå÷èä ôîðìàëàðû ìöòëÿã àøêàð îëóíìàëûäûð. Îíëàðûí ìþâúóäëóüóíó éàëíûç ãàçûíòû hàëûíäà òàïûëàí ñêåëåò ãàëûãëàðû èëÿ ñöáóò åòìÿê îëàð".20 Àíúàã áó ñÿòèðëÿðè éàçàí Äàðâèí áåëÿ ãàëûãëàðûí òàïûëìàäûüûíû áèëèð, áó èñÿ îíóí íÿçÿðèééÿñèíè ÷ûõûëìàç äàëàíà ñàëûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Äàðâèí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" êèòàáûíûí "Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè" ôÿñëèíäÿ áåëÿ éàçûð: "ßýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ íþâëÿð òÿäðèúÿí èíêèøàô åäÿðÿê áèð-áèðèíäÿí òþðÿéèáñÿ, îíäà áèç ñàéñûç-håñàáñûç êå÷èä ôîðìàëàðûíûí ãàëûãëàðûíà íèéÿ ðàñò ýÿëèðèê?


47 Íèéÿ òÿáèÿòäÿ hÿð øåé õàîñ hàëûíäà éîõ, þç éåðèíäÿäèð? Éåðèí ÷îõñàéëû ãàòëàðûíäà ñàéñûç-håñàáñûç êå÷èä ôîðìàëàðû îëìàëûäûð... Íèéÿ hÿð ýåîëîæè ãàò âÿ hÿð ëàé áåëÿ áèð-áèðèíÿ áàüëàíàí àðà êå÷èä ôîðìà ãàëûãëàðû èëÿ äîëó äåéèë? Ýåîëîýèéà åëìè ìÿðhÿëÿëè ïðîñåñ èðÿëè ñöðÿ áèëìÿäè, êå÷èä ôîðìàëàðûíû àøêàð åäÿ áèëìÿäè âÿ îëà áèëÿð êè, áó, ýÿëÿúÿêäÿ ìÿíèì íÿçÿðèééÿìÿ ãàðøû ÿí òóòàðëû äÿëèë îëàúàã".21 Áó âÿçèééÿòäÿ Äàðâèíèí éåýàíÿ èçàhû hÿìèí àíäà àðõåîëîæè òàïûíòûëàðûí ÷àòûøìàçëûüû èëÿ áàüëû èäè. Î, áåëÿ èääèà åäèðäè êè, "êå÷èä ôîðìàëàð ãàëûãëàðûí äàhà ÿòðàôëû þéðÿíèëìÿñèíäÿí ñîíðà ìöòëÿã òàïûëàúàã". Äàðâèíèí ýÿëÿúÿéè ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ èíàíàí òÿêàìöë÷öëÿð XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäà êå÷èä ôîðìàëàðûíû òàïìàã íèééÿòè èëÿ äöíéàíûí áöòöí ãèòÿëÿðèíäÿêè håéâàí ãàëûãëàðûíû áþéöê hÿâÿñëÿ òÿäãèã åäèðäèëÿð. Ëàêèí áöòöí àõòàðûøëàð áîøà ÷ûõäû. Ãàçûíòû íÿòèúÿñèíäÿ òàïûëàí håéâàí ãàëûãëàðû òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã úàíëû îðãàíèçìëÿðèí íþãñàíñûç, åéèáñèç, ãöñóðñóç âÿ áèð àíäà ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè ýþñòÿðèðäè. Þç íÿçÿðèééÿëÿðèíè ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøàí òÿêàìöë÷öëÿð îíó åëÿ þç ÿëëÿðè èëÿ äÿ äàüûòäûëàð. Ìÿøùóð èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Àãåð òÿêàìöë÷ö îëñà äà, áó ôàêòû áåëÿ åòèðàô åäèð: "Áèçèì ïðîáëåìèìèç áó ìÿñÿëÿäÿí èáàðÿòäèð: håéâàí ãàëûãëàðûíûí ñèíèô âÿ éàõóä íþâ ñÿâèééÿñèíäÿ àïàðûëàí ìöôÿññÿë àðàøäûðûëìàñû çàìàíû áèç äàèì åéíè hÿãèãÿòëÿ öçëÿøèð âÿ Éåð öçöíäÿ ãðóïëàðûí òÿêàìöë ïðîñåñè éîëó èëÿ ìÿðhÿëÿëè øÿêèëäÿ äåéèë, àíè ñóðÿòäÿ éàðàíäûüûíû ýþðöðöê".22 Áàøãà òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîã Ìàðê ×àðíåêè èñÿ áóíó áåëÿ øÿðh åäèð: "Ñêåëåò ãàëûãëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóò îëóíìàñûíà hÿìèøÿ ÿíýÿë òþðÿäèá. Îíëàð àðàñûíäà Äàðâèíèí ôÿðç åòäèéè àðà êå÷èä ôîðìàëàðû hå÷ âàõò îëìàìûøäûð. Íþâëÿð àíè ñóðÿòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø âÿ åëÿúÿ äÿ àíè ñóðÿòäÿ éîõ îëìóøëàð. Áó ýþçëÿíèëìÿç âÿçèééÿò úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hàããûíäà îëàí äöøöíúÿéÿ äÿñòÿê îëìóøäóð".23 Áó àðõåîëîæè "áîøëóãëàð" ýþçÿë ýöíëÿðèí áèðèíäÿ ýÿðÿêëè håéâàí ãàëûãëàðûíûí ìöòëÿã òàïûëàúàüû hàããûíäàêû òÿñÿëëè èëÿ äÿ äîëäóðóëà áèëìÿç. Ãëàçãî Óíèâåðñèòåòèíèí ïàëåîíòîëîýèéà ïðîôåññîðó Ò.Úîðú áóíóí ñÿáÿáèíè áåëÿ èçàh åäèð: "Àðòûã håéâàí ñêåëåòè ãàëûãëàðû ñàhÿñèíäÿ îëàí òÿêàìöë áîøëóüóíó äîëäóðàúàã áèð èçàh âåðìÿê ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè áèçäÿ îëàí òàïûíòûëàð ÷îõ çÿíýèíäèð âÿ äåéÿñÿí, éåíè òÿäãèãàòëàð hå÷ íÿéè äÿéèøìÿéÿúÿê".24


48 Úàíëû ãàëûãëàð

Jàø ëà ðû ìèë éîí èë ëÿð ëÿ hå ñàá ëà íàí äàø ëàø ìûø ãà ëûã ëà ðûí íö ìó íÿ ëÿ ðè ìöàñèð íþâ håéâàíëàðäàí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèð. Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áó ãàëûãëàðû úàíëûëàðûí ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ éîõ, ìöêÿììÿë éàðàäûëûøûí íÿ òè úÿ ñèí äÿ áèð àí äà âÿ íþã ñàí ñûç øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíà ÿéàíè ñöáóò äóð. 1. 400 ìèë éîí èë éà øû îëàí àêóëà ñêåëåòè 2. éàøû 40 ìèëéîí èë îëàí ÷ÿ éèðò êÿ 3. éà øû 100 ìèë éîí èë îëàí ãàðûøãà 4. éàøû 320 ìèëéîí èë îëàí òàðàêàí (ìÿòáÿõ áþúÿéè)

Éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëû îðãàíèçìëÿð áèð àíäà âÿ ÿí ìöêÿììÿë ôîðìàäà ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð Éåð ãàáûüû ãàòëàðûíû âÿ ñêåëåò ãàëûãëàðûíû òÿäãèã åäÿðÿê áó íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, éåð öçöíäÿ áöòöí úàíëû àëÿì àíèäÿí ìåéäàíà ÷ûõûá. Êîìïëåêñëè úàíëû ìÿõëóãëàðûí ãàëûãëàðû òàïûëàí éåð ãàáûüûíûí ÿí äÿðèí ãàòûíûí éàøû 520-530 ìèëéîí èë òÿøêèë åäèð âÿ "êåìáðè" àäëàíûð. Áó ëàéäà òàïûëàí ãàëûãëàð èëáèçëÿð, òðèëîáèòëÿð, ñöíýÿðëÿð, éàñòûúàëàð, äÿíèç óëäóçëàðû, öçÿí õÿð÷ÿíýêèìèëÿð âÿ äÿíèç çàíáàãëàðû êèìè ìöðÿêêÿá îíóðüàñûçëàðà ìÿõñóñ èäè. Áèð ôàêò ìàðàã äîüóðóð êè, áèðáèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí áöòöí áó íþâëÿð åéíè âàõòäà ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð âÿ îíäàí òþðÿéÿ áèëÿúÿê öìóìè ÿúäàäà ìàëèê äåéèëëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ áó ìàðàãëû hàäèñÿ ýåîëîýèéà åëìèíäÿ "êåìáðè ïàðòëàéûøû" àäëàíäûðûëûð. Áó ãàòäà òàïûëàí úàíëû îðãàíèçìëÿð åéíè çàìàíäà ìöàñèð îðãàíèçìëÿðäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí ýþçëÿð, ãÿëñÿìÿëÿð âÿ ãàí äþâðàíû ñèñòåìè êèìè êîìïëåêñ ôèçèîëîæè ñèñòåìëÿðÿ ìàëèêäèð. Ìÿñÿëÿí, àðû ïÿòÿêëÿðèíè õàòûðëàäàí òðèëîáèòèí èêèëèíçàëû ýþç ãóðóëóøó èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ áþéöê ìàðàã äîüóðóð.


49 Ùàðâàðä, Ðî÷åñòåð âÿ ×èêàãî óíèâåðñèòåòëÿðèíèí ýåîëîýèéà ïðîôåññîðó Äåâèä Ðàóï áåëÿ äåéèð: "Òðèëîáèò hàçûðêû çàìàíäà éàëíûç èñòåäàäëû, çÿêàëû âÿ éàõøû òÿhñèë àëìûø îïòèêà ìöhÿíäèñèíèí éàðàäà áèëÿúÿéè ýþç ãóðóëóøóíà ìàëèêäèð".25 Áó ìöðÿêêÿá îíóðüàñûçëàð îíëàðäàí ÿââÿë éàøàìûø éåýàíÿ úàíëû îðãàíèçìëÿð îëàí òÿêhöúåéðÿëèëÿðëÿ áàüëû äåéèëëÿð âÿ îíëàð áèð àíäà, êå÷èä ôîðìàëàðû îëìàéàí îðãàíèçìëÿðèí ìöàñèð ãóðóëóøó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð àðàñûíäà ïîïóëéàð îëàí "Earth Science" æóðíàëûíûí ðåäàêòîðó Ðè÷àðä Ìîíåñòàðñêè òÿêàìöë÷öëÿðè håéðÿòëÿíäèðÿí "êåìáðè ïàðòëàéûøû" hàããûíäà áåëÿ ìÿëóìàò âåðèð: "Ùåéâàíëàðûí áó ýöí ýþðäöéöìöç êèôàéÿò ãÿäÿð ìöðÿêêÿá ôîðìàñû àíè ñóðÿòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá. Áó âàõò òÿêàìöë ïàðòëàéûøûíûí íÿòèúÿñèíäÿ äÿíèç âÿ ãóðóíóí ìöðÿêêÿá úàíëû îðãàíèçìëÿðëÿ äîëìàñûíà, éÿíè êåìáðè äþâðöíöí ÿââÿëëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð. Ìöàñèð îíóðüàñûçëàð àðòûã êåìáðè äþâðöíäÿ ìþâúóä èäèëÿð âÿ hàçûðêè âàõòäà îëäóüó êèìè äÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèðäèëÿð".26 Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêçèá åäÿí éàðàäûëûø ìþúöçÿñè Òðèëîáèòèí ýþçëÿðè

Òðè ëî áè òèí äàø ëàø ìûø ãàëûãëàðû êåìáðè äþâðöíöí éåð ãàò ëà ðûí äà àø êàð îëóíìóøäóð; áåëÿ êè, îíëàð ìÿhç áó äþâðäÿ àíè ñóðÿòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð, ÷öíêè éåðèí äàhà ãÿäèì ãàòëàðûíäà îíëàðà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöí äåéèë. Òðèëîáèòëÿð áèð àíäà éöçëÿðëÿ àëòûáóúàãëû ïÿòÿêâàðè ñòðóêòóðäàí èáàðÿò îëàí, èêèòÿðÿôëè ëèíçàëàð ïðèíñèïè èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ýþçëÿðèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíà ìàëèê îëàðàã éàðàíìûøëàð. Ýåîëîýèéà ïðîôåññîðó Äåâèä Ðàóïóí ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê, ýþçëÿðèí áó úöð ãóðóëóøó çàìàíûìûçûí hÿòòà ÿí ïðîôåññèîíàë îïòèêà ìöhÿíäèñè òÿðÿôèíäÿí ÷ÿòèí êè, ëàéèhÿëÿíäèðèëÿ áèëñèí. Íþãñàíñûç ýþç ãóðóëóøóíà ìàëèê îëàí òðèëîáèòëÿð 530 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë ÿí ìöêÿììÿë òÿðçäÿ Éåð êöðÿñèíäÿ àíèäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûøëàð. Ùÿéàòûí éàðàäûëìàñû hàããûíäà îëàí hÿãèãÿòè áèð äàhà òÿñäèã åäÿí òðèëîáèòëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè áó ýöí hå÷ áèð òÿêàìöë ìåõàíèçìè èçàh åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, éöç ìèëéîí èëëÿð ÿðçèíäÿ hå÷ áèð òÿêàìöë äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëìàéàí òðèëîáèòëÿðèí ìöðÿêêÿá ýþç ãóðóëóøóíà èéíÿúÿ, éàõóä àðû êèìè ìöàñèð hÿøÿðàòëàðäà äà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Øöáhÿñèç êè, áó ôàêò òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó èíêèøàôû, éÿíè òÿêìèëëÿøìÿñè hàããûíäà îëàí èääèàñûíû òÿêçèá åäèð. * R.L.Gregory, Eye and Brain: The Phésiology of Seeiíg. Oxford University Press, 1995, ñÿh. 31


50 Áÿñ íåúÿ îëäó êè, öìóìè ÿúäàäû îëìàéàí âÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí áó ãÿäÿð íþâ îíóðüàñûç Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ÷ûõäû? Òÿêàìöë÷öëÿð áó òèïëè ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðìÿéÿúÿêëÿð. Òÿêàìöëöí òÿðÿôäàðëàðûíäàí áèðè, èíýèëèñ áèîëîãó Ðè÷àðä Äîóêèíñ äèññåðòàñèéàñûíûí ìþâçóñóíó ÿñàñëû øÿêèëäÿ òÿêçèá åòìèø áó ôàêòëà áàüëû áåëÿ ôèêèð ñþéëÿìèøäèð: "Êåìáðè òÿáÿãÿñè îíóðüàñûçëàðûí òàïûëäûüû ÿí ãÿäèì ãàòäûð. Èëêèí éàðàäûëûø ýþðêÿìèíäÿ, êèôàéÿò ãÿäÿð èíêèøàô åòìèø, îíëàð ñàíêè hå÷ òÿêàìöë òÿñèðè àëòûíà äöøìÿìèø ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð âÿ ÿñëà äÿéèøìÿéèáëÿð. Òÿáèè êè, áó ôàêò úàíëûëàðûí éàðàäûëäûüûíû èääèà åäÿíëÿðè, êðåàñèíèñòëÿðè ÷îõ ñåâèíäèðìèøäè".27 Äîóêèíñèí äÿ åòèðàô åòäèéèíÿ ýþðÿ, êåìáðè ïàðòëàéûøû Àëëàh òÿðÿôèíäÿí õÿëã îëóíìàíûí àøêàð ñöáóòóäóð, ÷öíêè öìóìè ÿúäàäëàðû îëìàéàí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí àíè ñóðÿòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè éàëíûç éàðàäûëûøëà èçàh îëóíóð. Òÿêàìöë÷ö-áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà äà áóíó þç ñþçëÿðèíäÿ òÿñäèã åäèð: "Úàíëûëàð éåð öçöíäÿ éà áèðäÿí ìöêÿììÿë ôîðìàäà ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð, éà äà ÿââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø áÿçè íþâëÿðäÿí òÿêàìöë éîëó èëÿ òþðÿéèáëÿð. ßýÿð úàíëûëàð ãöñóðñóç, íþãñàíñûç, ìöêÿììÿë ôîðìàäà áèðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿðñÿ, îíäà îíëàðû éàðàäàí Çÿêà ìþâúóä îëìàëûäûð".28 ×àðëç Äàðâèí éàçûð: "ßýÿð áèð ñèíôÿ àèä îëàí ÷îõñàéëû íþâëÿð åéíè âàõòäà ìþâúóä îëóáñà, áó hàë òÿêàìöëöí öìóìè ÿúäàääàí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ hÿéàòà êå÷ìÿñèíè èääèà åäÿí íÿçÿðèééÿ ö÷öí þëäöðöúö çÿðáÿ îëàð".29 Êåìáðè äþâðö Äàðâèíèí àäûíû ÷ÿêäèéè hÿìèí þëäöðöúö çÿðáÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ êåìáðè äþâðö hàããûíäà ñþháÿò äöøÿíäÿ Èñâå÷ òÿêàìöë÷öñö Ñòåôàí Áåíãñòîí êå÷èä ôîðìàëàðûíûí îëìàìàñûíû åòèðàô åäÿðÿê äåéèð: "Äàðâèíè òÿÿúúöáëÿíäèðèá håéðÿòëÿíäèðÿí áó hàäèñÿ áèçè äÿ èíäèéÿäÿê håéðÿòëÿíäèðìÿêäÿ äàâàì åäèð".30 Ùåéâàíëàðûí äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ýþñòÿðèð êè, úàíëûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó èíêèøàô åòìÿêëÿ éîõ, áèð àíäà ìöêÿììÿë ôîðìàäà ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. Áèð ñþçëÿ, úàíëû îðãàíèçìëÿð òÿêàìöë åòìÿìèø, éàðàíìûøëàð.


ÔßÑÈË 5

ÑÓÄÀÍ ÃÓÐÓÉÀ ÎËÀÍ ÊÅ×ÈÄ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÓÉÄÓÐÄÓÜÓ ÍÀÜÛËÄÛÐ

Òÿêàìöë÷öëÿð èääèà åäèðäèëÿð êè, êåìáðè äþâðöíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí äÿíèç îíóðüàñûçëàðû îí ìèëéîí èëëÿð ÿðçèíäÿ áàëûãëàðà ÷åâðèëìèøëÿð. Ëàêèí îíóðüàñûçëàðëà áàëûãëàð àðàñûíäàêû òÿêàìöëö ñöáóò åäÿí êå÷èä ôîðìàëàðû ìþâúóä äåéèë âÿ hÿì÷èíèí îíëàðûí öìóìè ÿúäàäëàðû òàïûëìàéûá. Îíóðüàñûçëàðûí ñêåëåòè îëìàäûüûíûí âÿ áÿðê hèññÿëÿðèíèí öñò òÿáÿãÿäÿ éåðëÿøäèéèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã, áàëûãëàðûí ñêåëåòè è÷ÿðèäÿ îëäóüó ö÷öí îíóðüàñûçëàðûí áàëûãëàðà òÿêàìöëö (÷åâðèëìÿñè) ñàéñûç-håñàáñûç êå÷èä ôîðìàëàðûíäà þç èçèíè ãîéà áèëÿúÿê áþéöê äÿéèøèêëèêëÿð òÿëÿá åäèð. Áó ìþâúóä îëìàéàí ôîðìàëàðû òàïìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿð 140 èë âàõò ñÿðô åäÿðÿê éåð ãàáûüûíû àëò-öñò åäèáëÿð. Áàëûãëàðûí ìèëéîíëàðëà ãàëûãëàðû òàïûëäûüû hàëäà, îíóðüàñûçëàðûí áèð äÿíÿ äÿ îëñóí êå÷èä ôîðìàñû òàïûëìàéûá. Òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîã Úåðàëä Ò.Òîää "Ñöìöêëö áàëûãëàðûí òÿêàìöëö" àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ àøàüûäàêû ñóàëëàðû ãîéóð: "Ñöìöêëö áàëûãëàðûí ö÷ ñèíôèíèí hàìûñû ýåîëîæè ãàòëàðäà åéíè çàìàíäà ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Éàõøû, áÿñ îíëàð hàðàäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð? Áåëÿ ìöõòÿëèô âÿ ìöðÿêêÿá ìÿõëóãëàðûí éàðàíìàñûíûí ñÿáÿáè íÿäèð? Îíäàí òþðÿéÿ áèëÿúÿêëÿðè ÿúäàäûí èçè íèéÿ éîõäóð?"31 Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èääèà åäèð êè, ìöÿééÿí äþâð êå÷äèêäÿí ñîíðà áàëûãëàð Òÿêàìöë÷öëÿðèí óéäóðóëìóø ññåíàðèñèíÿ ýþðÿ, ñóäàí ãóðóéà îëàí êå÷èä áèð ñûðà ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áàø âåðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, áàëûãëàðûí áÿçè íþâëÿðè ñóäà ãèäà ÷àòûøìàçëûüû ñÿáÿáè öçöíäÿí ãóðóéà êå÷ìÿéÿ (÷ûõìàüà) ìÿúáóð îëìóøëàð. Àììà hÿãèãÿò îíäàí èáàðÿòäèð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðûíûí hÿìèí ññåíàðèíè ÿñàñëàíäûðàí hå÷ áèð äÿëèë-ñöáóòó éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð þç íÿçÿðèééÿñèíèí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã ö÷öí óéäóðìà, ñàõòà ñïåêóëéàòèâ ðÿñìëÿðÿ ÿë àòìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð.


52

Ñîëäà: éàøû 410 ìèëéîí èë òÿøêèë åäÿí "coelacanth" áàëûüûíûí äàøëàøìûø ãàëûãëàðûäûð. Áó úàíëûíûí ãàëûãëàðûíà èñòèíàä åäÿí òÿêàìöë÷öëÿð "coelacanth"û íÿñëè êÿñèëìèø håñàá åäÿðÿê, îíóí ñóäàí ãóðóéà êå÷èääÿ àðàëûã hÿëãÿñè îëìàñûíû èääèà åäèðäèëÿð. Ëàêèí 1938-úè èëäÿ Ùèíä îêåàíûíäà äèðè "coelacanth" áàëûüû òóòóëäó. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ òÿäãèãàò÷ûëàð hÿìèí áàëûãëàð ñèíôèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ äÿôÿëÿðëÿ ðàñòëàøìûøäûëàð. Áó ôàêò òÿêàìöë÷öëÿðèí þç "åëìè" ñàõòàêàðëûüûíäà íÿ ãÿäÿð äÿðèíÿ ýåòäèéèíè ýþñòÿðèð.

ñóäàí ÷ûõûá ãóðó úàíëûëàðûíà ÷åâðèëìèøäèð. Ëàêèí áó êå÷èäè òÿêçèá åäÿí ÷îõñàéëû ôèçèîëîæè âÿ àíàòîìèê ôàêòîðëàð ìþâúóääóð. Ùÿì÷èíèí ñóäàí ãóðóéà îëàí êå÷èäè òÿñäèã åäÿí hå÷ áèð àðõåîëîæè òàïûíòû éîõäóð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí ññåíàðèñèíÿ ýþðÿ, áàëûãëàð àìôèáèéàëàðà ÷åâðèëìèøëÿð. Çÿíí åäèëäèéè êèìè, áó ññåíàðèíèí äÿ ñöáóòó éîõäóð. Éàðûáàëûã-éàðûàìôèáèéàíûí áèð äÿíÿ äÿ îëñóí ãàëûüû àøêàð åäèëìÿìèøäèð. "Îíóðüàñûçëàðûí ïàëåîíòîëîýèéàñû âÿ òÿêàìöëö" êèòàáûíûí ìöÿëëèôè, ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö Ðîáåðò Êåððîë êþíöëñöç äÿ îëñà áåëÿ áèð åòèðàôäà áóëóíóð: "Áèçäÿ èëê àìôèáèéàëàðëà áàëûãëàð àðàñûíäà îëàí êå÷èä ôîðìàëàðûíûí ãàëûãëàðû éîõäóð".32 Òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîãëàð Êîëáåðò âÿ Ìîðàëñ àìôèáèéàëàðûí ö÷ ñèíôè: ãóðáàüàëàð, ñÿìÿíäÿðëÿð âÿ caecilian-ëàð hàããûíäà áóíëàðû äåéèðëÿð: "Ïàëåîçîé äþâðö àìôèáèéàëàðûíûí ÿúäàäëàðûíûí ìþâúóäëóüóíó ñöáóò åäÿí hå÷ áèð äÿëèë éîõäóð. Ìÿëóì îëàí ãÿäèì ãóðáàüà, ñÿìÿíäÿð âÿ caecilian íþâëÿðè èíäèêèëÿðäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèð".33 Àíúàã 50 èë áóíäàí ÿââÿë áàëûã-àìôèáèéà ãàëûãëàðûíûí ìþâúóä îëäóüó håñàá åäèëèðäè. Éàøû 410 ìèëéîí èë ìöÿééÿí îëóíìóø "coelacanth" áàëûüûíûí äàøëàøìûø ãàëûãëàðû áèð ÷îõ òÿêàìöë÷ö ãàéíàãëàðäà êå÷èä ôîðìàñû êèìè òÿãäèì îëóíóðäó. Òÿêàìöë÷öëÿð "coelacanth" áàëûüûíäà ãóðóéà ÷ûõìàã ö÷öí éåòÿðëè îëàí ïðèìèòèâ àü úèéÿðëÿðèí, èíêèøàô åòìèø áåéíèí, ãàí äþâðàíû âÿ hÿçì ñèñòåìëÿðèíèí, hÿòòà ïðèìèòèâ éåðèøèí îëìàñûíû èääèà åäèðäèëÿð. 1930-úó èëëÿðèí ñîíóíà êèìè áó èçàhëàð áöòöí åëìè éûüûíúàãëàðäà ìöáàhèñÿñèç øÿêèëäÿ ãÿáóë îëóíóðäó. Ëàêèí 1938-úè èë äåêàáðûí 22-äÿ Ùèíä îêåàíûíäà ìàðàãëû êÿøô åäèëäè. 70 ìèë-


53 Ñóäàí ãóðóéà êå÷èä íèéÿ ìöìêöí äåéèë? Òÿêàìöë÷öëÿð èääèà åäèð êè, ýöíëÿðèí áèð ýöíöí äÿ ñó äà éà øà éàí håé âàí ëàð íå úÿ îëóð ñà ìöÿééÿí éîëëà ãóðóéà ÷ûõàðàã ãóðó håéâàíëàðûíà ÷åâðèëèáëÿð. Àììà áó êå÷èäè ìöìêöíñöç åäÿí ñàéñûç-håñàáñûç àíàòîìèê âÿ ôèçèîëîæè ôàêòîðëàð âàð. Äèããÿòèíèçÿ ÿí ïàðëàã òÿçàhöð åäÿí ôàêòîðëàðûí òÿñíèôàòûíû ÷àòäûðûðûã. 1. Þç áÿäÿíèíèí àüûðëûüûíû äàøûìàã: ñóäà (äÿíèçëÿðäÿ) éàøàéàí úàíëûëàð hå÷ âàõò þç áÿäÿíëÿðèíèí àüûðëûüû ïðîáëåìè èëÿ öçëÿøìèðëÿð. Áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã, ãóðóäà éàøàéàí håéâàíëàðûí ÿêñÿð hèññÿñè åíåðæèñèíèí 40%-íè þç áÿäÿí àüûðëûüûíû äàøûìàüà ñÿðô åäèð. Ñó ìöhèòèíè òÿðê åäÿí âÿ ãóðóäà hÿéàòà áàøëàéàí håéâàí ìöòëÿã áÿäÿíèíèí àüûðëûüûíà òàá ýÿòèðÿ áèëÿúÿê éåíè ñêåëåò âÿ ÿçÿëÿëÿð éåòèøäèðìÿëè, ÷ÿêèíè äàøûéûá ýÿòèðìÿê ö÷öí åíåðæèíè òÿìèí åòìÿëèäèð. Ëà êèí hÿ éà òè ñèñ òåì ëÿ ðèí áó úöð ìö ðÿê êÿá êîìïëåêñëÿðèíèí èíêèøàôûíû òÿñàäöôè ìóòàñèéàëàðëà èçàh åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðìÿê ìÿíàñûçäûð. 2. Áÿäÿí hÿðàðÿòèíèí ñàõëàíûëìàñû: ãóðóäà hàâàíûí hÿðàðÿòè òåç-òåç âÿ áþéöê àìïëèòóäàäà äÿéèøÿ áèëèð. Ãóðóäà éàøàéàí håéâàíûí îðãàíèçìèíäÿ hàâà øÿðàèòèíèí äÿéèøìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã håéâàí îðãàíèçìèíäÿ ñàáèò òåìïåðàòóðó (hÿðàðÿòè) ãîðóéóá ñàõëàéàí, éàõøû èíêèøàô åòìèø ìå òàáîëèçì ñèñ òåìè ìþâúóä äóð. Åéíè çàìàíäà èñÿ äÿíèçëÿðäÿ òåìïåðàòóð òÿäðèúÿí äÿéèøèð âÿ hå÷ âàõò ãóðóäà îëäóüó êèìè òåç-òåç äÿéèøìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñóäà éàøàéàí håéâàíëàð ñóéóí ñàáèò òåìïåðàòóðóíà óéüóí ôèçèîëîæè ñèñòåìëÿðÿ ìàëèêäèð. Áåëÿëèêëÿ, ñóäàí ãóðóéà êå÷èä çàìàíû håéâàí þç îðãàíèçìèíäÿ õàðèúè ìöhèòèí øÿðòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã áÿäÿí òåìïåðàòóðóíó òÿíçèì åäÿí ãîðóéóúó ìåõàíèçìëÿð ôîðìàëàøäûðìàüà ìÿúáóðäóð. Ùå÷ øöáhÿñèç êè, áàëûãëàðûí ñóäàí ãóðóéà êå÷äèéè âàõò òÿñàäöôè ìóòàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ éóõàðûäà àäû÷ÿêèëÿí ñèñòåìëÿðÿ ìàëèê îëìàñû èääèàñûíû èðÿëè ñöðìÿê ÿí àçû ñàäÿëþâhëöêäöð.

3. Ñóäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè: áöòöí úàíëûëàð ö÷öí hÿéàòûí âàúèá ãàéíàãëàðûíäàí îëàí ñó ãóðóäà îëäóãúà ìÿhäóä ìèãäàðäàäûð. Áó ñÿáÿáäÿí håéâàí ñóäàí, hÿòòà hàâàíûí ðöòóáÿò ñÿâèééÿñèíäÿí ÷îõ ãÿíàÿòëÿ èñòèôàäÿ åòìÿëèäèð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿñÿëÿí, äÿðè íÿìëèéèí (ðöòóáÿòèí) èòèðèëìÿñèíÿ âÿ áóõàðëàíìàñûíà ìàíå îëàí ñèñòåìëÿðÿ ìàëèê îëìàëûäûð. Ùåéâàí îðãàíèçìèí äàõèëèíäÿ òÿíçèìëÿíÿí ñóñóçëóã hèññèíè äóéìàëûäûð. Åéíè çàìàíäà ñóäà éàøàéàí úàíëûëàð ñóñóçëóã hèññèíÿ áÿëÿä äåéèëëÿð âÿ îíëàðûí äÿðèñè ñó îëìàéàí ìöhèòÿ óéüóí äåéèë. 4. Áþéðÿêëÿð: ñóäà éàøàéàí úàíëû îðãàíèçìëÿð ñóéóí áîë îëìàñû ñàéÿñèíäÿ áÿäÿíäÿ éûüûëìûø àììîíéàê âÿ ñ. êèìè êèìéÿâè ìàääÿëÿðèí ãàëûãëàðûíû ñöçöá òÿìèçëÿíÿ áèëèðëÿð. Ãóðàãëûãäà éàøàéàí håéâàíëàð èñÿ ñóäàí ãÿíàÿòëÿ èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ìÿúáóðäóð, àììà îðãàíèçìèí øëàê ëàð äàí (ãà ëûã ëàð äàí) òÿ ìèç ëÿí ìÿ ñè ö÷öí îíëàðäà éàõøû èíêèøàô åòìèø áþéðÿê ñèñòåìè âàð. Áþéðÿêëÿðèí ôóíêñèéàñû ñàhÿñèíäÿ àììîíéàê þç øÿêëèíè äÿéèøèá ñèäèê êèñÿñèíÿ òîïëàíûð âÿ áåëÿëèêëÿ, øëàêëàðûí îðãàíèçìäÿí ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí ñóéóí ìèíèìóì ìèãäàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áþéðÿêëÿðèí èøëÿìÿñè ö÷öí òàìàìèëÿ éåíè ôèçèîëîæè ìåõàíèçìëÿðèí îëìàñû ëàáöääöð. Éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðè éåêóíëàøäûðàðàã íÿòèúÿ áåëÿ ÷ûõàðàã: áþéðÿêëÿðè îëìàéàí ñóäà éàøàéàí håé âàí ñó äàí êÿ íàð hÿ éà òà áàø ëà ìàã ö÷öí î ñààò îðãàíèçìèíäÿ øëàêëàðäàí òÿìèçëÿéÿí áþéðÿê ñèñòåìèíè èíêèøàô åòäèðìÿëèäèð. 5.Òÿíÿôôöñ ñèñòåìè: áàëûãëàð ñóäà hÿëë îëìóø îêñèýåíè ãÿëñÿìÿëÿð âàñèòÿñèëÿ àëûðëàð. Áóíà ýþ ðÿ ãó ðó éà êå ÷ÿí äÿí ñîí ðà áî üóë ìà ìàã ö÷öí áàëûãëàð îðãàíèçìëÿðèíäÿ àíè ñóðÿòäÿ àü úèéÿðëÿð âàñèòÿñèëÿ ýåð÷ÿêëÿøÿí ìöêÿììÿë òÿíÿôôöñ ñèñòåìèíè èøëÿéèá hàçûðëàìàëûäûð. ßëáÿòòÿ, òàìàìèëÿ àéäûíäûð êè, áèð håéâàíûí îðãàíèçìèíäÿ éóõàðûäà ñàäàëàíàí áöòöí ôèçèî ëî æè äÿ éè øèê ëèê ëÿ ðèí äÿð hàë âÿ òÿ ñà äö ôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ãÿòèééÿí ìöìêöí äåéèë.


54 Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè ÿñàññûçëûüûíûí íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè

Òûñáàüà Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áàëûãëàðû âÿ éàõóä ñöðöíÿí håéâàíëàð êèìè úàíëû ãðóïëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ìÿíòèãëÿ èçàh åòìÿê èãòèäàðûíäà îëìàäûüû êèìè, áó ãðóïëàðû òÿøêèë åäÿí àéðû-àéðû íþâëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ ýöúñöçäöð. Ìÿñÿëÿí, ñöðöíÿí håéâàíëàð ñèíôèíäÿí îëàí òûñáàüàëàð ïàëåîíòîëîãëàðûí ãàçûíòû hàëûíäà àøêàð åòäèéè håéâàí ãàëûãëàðûíûí àðàñûíäà õöñóñè âÿ èíêèøàô åòìèø ìöàñèð òûñáàüàëàðäàí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí áàüà ãûíû èëÿ òàïûëûáëàð. Òÿêàìöë÷ö íÿøðëÿðèí áèðèíèí èôàäÿñèíÿ ýþðÿ, òûñáàüàëàðûí éàõøû ãîðóíìóø ÷îõñàéëû ãàëûãëàðû îëñà äà, ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè òûñáàüàëàðäàí òÿêàìöë çÿíúèðèíäÿ øÿðòè îëàðàã ÿúäàäû òûñáàüà ñàéûëàí håéâàíëàðà ãÿäÿð êå÷èä ôîðìàäà ãàëûãëàðûíû òàïìàã ìöìêöí îëìóð.

éîí èë áóíäàí ÿââÿë íÿñëè êÿñèëìèø ñàéûëàí êå÷èä ôîðìàñû - "coelacanth" áàëûüû îêåàíäà äèðè hàëäà àøêàð îëóíäó. Ùå÷ øöáhÿñèç êè, áó òàïûíòû òÿêàìöë÷öëÿðè ïÿðò åòìèøäè. Òÿêàìöë÷ö-ïàëåîíòîëîã Ú.Ë.Á.Ñìèò áåëÿ äåìèøäè: "Ìÿíèì ãàðøûìà hÿòòà äèíîçàâð ÷ûõñàéäû, ìÿí áó äÿðÿúÿäÿ òÿÿúúöáëÿíìÿçäèì".34 Ñîíðàêû èëëÿðäÿ áàøãà éåðëÿðäÿ äÿ "coelacanth" áàëûüûíûí 200-äÿí àðòûã ñàéäà íþâëÿðè àøêàð îëóíìóøäó. Òÿêàìöë÷öëÿðèí óéäóðìàñûíûí íåúÿ äÿðèí îëà áèëìÿñè áó áàëûãëàðûí àøêàð îëóíìàñû èëÿ ìåéäàíà ÷ûõäû. Áöòöí èääèàëàðà áàõìàéàðàã, áó áàëûãëàðäà íÿ èíêèøàô åòìèø áåéèí, íÿ äÿ ïðèìèòèâ àü úèéÿðëÿð âàð èäè. Àü úèéÿð êèìè ãÿáóë åòäèêëÿðè èñÿ ÿñëèíäÿ éàëíûç ïèé âÿçèñè èäè.35 Ùÿì÷èíèí áÿëëè îëäóüó êèìè, "ãóðóéà êå÷ìÿê ö÷öí hàçûð îëàí íàìèçÿä", éÿíè "coelacanth" áàëûüû îêåàíûí äÿðèí ñóëàðûíäà éàøàéûð âÿ äÿðèíëèéè 180 ìåòðäÿí àç îëàí ìÿñàôÿéÿ ãàëõìûð.36


ÔßÑÈË 6

ÃÓØËÀÐÛÍ Âß ÌßÌßËÈ HÅÉÂÀÍËÀÐÛÍ ÕßÉÀËÈ ÒßÊÀÌÖËÖ

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, hÿéàò ñóäà òÿêàìöë åòìèø âÿ àìôèáèéàëàð âàñèòÿñèëÿ ãóðóéà êå÷ìèøäèð. Ùÿìèí íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, àìôèáèéàëàðûí áèð hèññÿñè éàëíûç ãóðóäà éàøàéàí ñöðöíÿí håéâàíëàðà ÷åâðèëìèøäè. Ôèçèîëîýèéà âÿ àíàòîìèéà ãàíóíëàðûíà ÿñàñÿí, áó êå÷èä ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, ñóäà éàøàéàí àìôèáèéàíûí éóìóðòàëàðûíûí ãóðóäà éàøàéàí ñöðöíÿíèí éóìóðòàëàðûíà òÿêàìöë åòìÿñèíèí ìöìêöíëöéöíö òÿêçèá åäÿí ÷îõñàéëû ñöáóòëàð âàð. Ñêåëåò ãàëûãëàðûíà ýþðÿ, áåëÿ ÷åâðèëìÿëÿð îëìàéûá, àìôèáèéàëàðëà ñöðöíÿí håéâàíëàð àðàñûíäà hå÷ áèð ÿëàãÿ éîõäóð, îíëàð îðòàã "ÿúäàäëàðû" îëìàäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. Îíóðüàñûçëàðûí ïàëåîíòîëîýèéàñû ñàhÿñèíäÿ íöôóç ãàçàíàí òÿêàìöë÷ö Ðîáåðò Êåððîë "ÿí ãÿÃóøëàðäà àü úèéÿðëÿðèí õöñóñè ãóðóëóøó

Ãóøëàð "ÿúäàäëàðû" àäëàíäûðûëàí ñöðöíÿíëÿðäÿí àíàòîìèê ãóðóëóøó åòèáàðèëÿ ÷îõ ôÿðãëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí àü úèéÿðè ãóðóäà éàøàéàí úàíëûëàðäà îëäóüó êèìè íÿôÿñàëìà âÿ íÿôÿñâåðìÿ ïðîñåñëÿðèíè áèð íÿôÿñ áîðóñó âàñèòÿñèëÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðìèð. Ãóøëàðäà áó ïðîñåñ äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Ãóøëàðûí àü úèéÿðèíäÿ hàâàíûí hÿðÿêÿòè éàëíûç áèð èñòèãàìÿòÿ éþíÿëèá êè, áó äà àü úèéÿðèí ãàáàã âÿ àðõà äèâàðúûãëàðûíäà éåðëÿøÿí õöñóñè hàâà òîðáàúûãëàðû âàñèòÿñèëÿ hÿéàòà êå÷èð. Áó ñèñòåìèí ñàéÿñèíäÿ àü úèéÿðëÿðÿ ñîðóëàí îêñèýåíèí ìèãäàðû õöñóñèëÿ ó÷óø çàìàíû áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðòûð. Òÿíÿôôöñ ñèñòåìèíèí áó ãóðóëóøó ó÷óø çàìàíû ãóøóí áþéöê ìèãäàðäà îêñèýåíÿ îëàí òÿëÿáàòûíû òàìàìèëÿ òÿìèí åäèð. Áó ñèñòåìèí ñöðöíÿí håéâàíëàðûí àü úèéÿðëÿðèíäÿí òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè àü úèéÿðëÿðèí hàíñûñà áèð êå÷èä ôîðìàñûíûí êþìÿéè èëÿ òÿíÿôôöñ åòìÿñè ÿñëà ìöìêöí äåéèë.


56 äèì ñöðöíÿí håéâàíëàðûí áöòöí àìôèáèéàëàðäàí ÷îõ ôÿðãëÿíäèéèíè, îíëàðûí ÿúäàäëàðûíûí èñÿ òÿ éèí îëóí ìà äû üû íû" åòè ðàô åò ìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäû.37 Ëàêèí òÿêàìöë íàüûëûíûí ãåéðè-ìöìêöí ññåíàðèëÿðè áóíóíëà áèòìèð. Èíäè èñÿ ãóðóéà ÷ûõàí áó úàíëû îðãàíèçìëÿðè "ó÷ìàüà" ìÿúáóð åòìÿê ëàçûìäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð ãóøëàðûí òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ èíàíàðàã, îíëàðûí ñöðöíÿí håéâàíëàðäàí òþðÿíäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Àíúàã ãóðó ñàêèíëÿðèíèí îðãàíèçìèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíÿí ãóø îðãàíèçìèíèí hå÷ Ãóø ëÿëÿêëÿðèíè ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ þéðÿíáèð ìåõàíèçìèíè òÿêàìöëöí ÷îõïèëëÿëè ìîäå- äèêäÿ, áèð-áèðèëÿ ìèêðîñêîïèê ãàðìàãëè èëÿ èçàh åòìÿê îëìàç. Ãóøó ãóø åäÿí áàø- úûãëàðëà áàüëàíàí ìèíëÿðëÿ êè÷èê ëÿëÿêëÿð ýþðìÿê îëàð. Ãóø ëÿëÿéèíèí áó òÿêðàðåëûúà õöñóñèééÿò, éÿíè ãàíàäëàð òÿêàìöë÷öëÿäèëìÿç çÿðèô, åéíè çàìàíäà ÷îõ ìþhêÿì ðè ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ ãîéóð. Òöðê òÿêà- ëàéèhÿñè ãóøëàðà öñòöí àåðîäèíàìèê õöìöë÷öñö Åíýèí Êîðóð ãàíàäëàðûí òÿêàìöëö- ñóñèééÿòëÿð ãàçàíäûðûð. íöí ãåéðè-ìöìêöíëöéöíö áåëÿ åòèðàô åäèð: "Ýþçëÿðèí âÿ ãàíàäëàðûí öìóìè õàññÿëÿðè îíäàí èáàðÿòäèð êè, îíëàðûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè éàëíûç áöòöí õöñóñèééÿòëÿðèí êîìïëåêñ èíêèøàô åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöíäöð. Áàøãà ñþçëÿ, òàì äÿéÿðÿ ìàëèê îëìàéàí ýþçëÿðëÿ ýþðìÿê âÿ áèð ãàíàäûí êþìÿéè èëÿ ó÷ìàã ìöìêöí äåéèë. Áó îðãàíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èñÿ òÿáèÿòèí èçàh îëóíìàéàí ñèððè îëàðàã ãàëûð".38 Áÿñ áåëÿ ìöêÿììÿë ñòðóêòóðà ìàëèê ãàíàäëàð òÿñàäöôè ìóòàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ íåúÿ éàðàíìûøäûð? Áó ñóàë úàâàáñûç ãàëûð. Ñöðöíÿíëÿðèí þí ÿòðàôëàðûíûí ýåí ñòðóêòóðóíóí äÿéèøìÿñèíè, éÿíè ìóòàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ãàíàäëàðà íåúÿ ÷åâðèëìÿñèíè èçàh åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, éåðöñòö håéâàíëàðûí ãóøëàðà ÷åâðèëìÿñè ö÷öí òÿêúÿ ãàíàäëàðûí îëìàñû êèôàéÿò åòìèð. Ñöðöíÿíëÿð ãóøëàðûí ãóðóëóøóíà õàñ îëàí âÿ ó÷óø çàìàíû èñòèôàäÿ åäèëÿí áàøãà ìåõàíèçìëÿðÿ äÿ ìàëèê äåéèë. Ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí ñöìöêëÿðè ñöðöíÿíëÿðèí ñöìöêëÿðèíäÿí ÷îõ éöíýöëäöð. Àü úèéÿðëÿð òàìàìèëÿ áàøãà ñòðóêòóðà ìàëèêäèð âÿ áàøãà úöð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Îíëàðûí ÿçÿëÿ ñèñòåìè âÿ ñêåëåòè äÿ ôÿðãëÿíèð, þçöíÿìÿõñóñ öðÿê-äàìàð ñèñòåìè äÿ ìþâúóääóð. Áó ìåõàíèçìëÿð òÿäðèúÿí éûüûëàðàã ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿçëÿð. Áó ñÿáÿáëÿ ñöðöíÿíëÿðèí ãóøëàðà ÷åâðèëìÿñè íÿçÿðèééÿñè úÿôÿíýèééàòäàí áàøãà áèð øåé äåéèë.


57 Áöòöí äåéèëÿíëÿðäÿí ñîíðà îðòàéà èñòÿð-èñòÿìÿç áåëÿ áèð ñóàë ÷ûõûð: ÿýÿð åëìè òÿñäèãè îëìàéàí áó håêàéÿëÿðè ðåàëëûã êèìè ãÿáóë åòñÿê, îíäà "òÿêãàíàäëûëàð"ûí âÿ "éàðûìãàíàäëûëàð"ûí ãàëûãëàðû hàðàäàäûð?

ßôñàíÿâè êå÷èä ôîðìà - àðõåîïòåðèêñ "Éàðûìãàíàäëûëàð" âÿ "òÿêãàíàäëûëàð"ûí ãàëûãëàðû íèéÿ òàïûëìàéûá? Áó ñóàëà úàâàá îëàðàã òÿêàìöë÷öëÿð áèð úàíëû ìÿõëóãó ìèñàë ýÿòèðèðëÿð. Áó èíäèéÿäÿê ãîðóíàí, áèð íå÷ÿ "êå÷èä ôîðìàëàðûíäàí" áèðè îëàí àðõåîïòåðèêñ ãóøóíóí ãàëûãëàðûäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí ìöëàhèçÿëÿðèíÿ ýþðÿ, àðõåîïòåðèêñ 150 ìèëéîí èë ÿââÿë ìþâúóä îëóá âÿ áóýöíêö ãóøëàðûí ÿúäàäûäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ìöâàôèã îëàðàã, êè÷èê äèíîçàâðëàðûí áÿçèëÿðè Âåëîúèðàïòîð âÿ éà Äðîìåîñàóð òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ ãàíàäëàíàðàã ó÷ìàüà áàøëàéûáëàð. Àðõåîïòåðèêñ ÿúäàäëàðûíäàí áèðèíúè îëàðàã àéðûëìûø âÿ ó÷ìóøäó. Áó óéäóðìà håêàéÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí òÿêàìöë÷ö íÿøðëÿðäÿ ÷àï îëóíóð. Ùàëáóêè àðõåîïòåðèêñèí ãàëûãëàðû öçÿðèíäÿ àïàðûëàí ìöàñèð òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, áó ãóø êå÷èä ôîðìàñû éîõ, ìöàñèð ãóøëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí íÿñëè êÿñèëìèø ãóøäóð. Àðõåîïòåðèêñ éàõûí çàìàíëàðà ãÿäÿð òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí ÿìÿëè úÿhÿòäÿí ó÷ìàüà ãàäèð îëìàéàí éàðûãóø êèìè òÿãäèì îëóíóðäó. Áó ãóøäà äþø ñöìöéöíöí îëìàìàñû áóíäàí õÿáÿð âåðèð, ÷öíêè äþø ñöìöéöíÿ ó÷óø ö÷öí ýÿðÿêëè îëàí ÿçÿëÿëÿð áÿðêèäèëìèø îëóð. Áó äþø ñöìöéö ó÷à áèëèá-áèëìÿìÿéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí ìöàñèð ãóøëàðäà âÿ hÿòòà ìÿñÿëÿí, éàðàñàëàð êèìè áàøãà ôÿñèëÿéÿ àèä håéâàíëàðäà äà âàð. Ëàêèí 1992-úè èëäÿ òàïûëàí àðõåîïòåðèêñèí ñàéúà éåääèíúè ñêåëåò ãàëûãëàðû òÿêàìöë÷öëÿðè håéðÿòëÿíäèðìèøäèð. ×öíêè áó íöìóíÿäÿ ìþâúóäëóüó òÿêçèá îëóíàí äþø ñöìöéö àøêàð åäèëìèøäè. Áó éåíè òàïûíòû "Íàòóðå" æóðíàëûíäà áåëÿ òÿñâèð åäèëèðäè: "Àðõåîïòåðèêñèí àõûðûíúû, éåääèíúè ãàëûãëàðû ìþâúóäëóüó øöáhÿ àëòûíà ñàëûíàí, àíúàã ñöáóò îëóíìàéàí äöçáóúàãëû äþø ñöìöéöíöí îëìàñûíû òÿñäèã åäèð. Áþéöê ìÿñàôÿëÿðÿ ó÷ìà ãàáèëèééÿòè èíäèéÿäÿê ìöáàhèñÿëè ìÿñÿëÿ îëàðàã ãàëûð, àììà áó ñöìöéöí îëìàñû ó÷óøó òÿìèí åäÿí ýöúëö ÿçÿëÿëÿðèí îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Áó òàïûíòû àðõåîïòåðèêñèí "éàðûãóø" éÿíè, "ó÷à áèëìÿéÿí" ãóø ñóðÿòèíè òàìàìèëÿ éîõ åòäè".39 Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ó÷ìàüà ãàäèð îëìàüûí áàøëûúà ñöáóòëàðûíäàí áèðè àðõåîïòåðèêñ ëÿëÿêëÿðèíèí ãóðóëóøó îëìóøäóð. Ìöàñèð ãóøëàðûí ëÿëÿê ñòðóêòóðóíäàí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí àðõåîïòåðèêñ ëÿëÿêëÿðèíèí àññèìåòðèê ñòðóêòóðó îíóí öñòöí ó÷óø


58 Òÿêàìöë òÿðÿôèíäÿí èçàh îëóíìàéàí êîíñòðóêñèéà: ãóøëàðûí ëÿëÿêëÿðè Ãóøëàðûí ñöðöíÿíëÿðäÿí òþðÿìÿñèíèí ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëö hàããûíäà èääèà èðÿëè ñöðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áó íþâëÿðè àðàñûíäàêû ìöhöì ôÿðãëÿðè èçàh åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèë. Ãóøëàð ñöðöíÿíëÿðäÿí áÿçè òÿê ðà ðî ëóí ìàç õö ñó ñèé éÿò ëÿ ðè èëÿ ôÿðã ëÿ íèð: ãèñìÿí îéóã áîðóøÿêèëëè ñöìöêëÿðäÿí èáàðÿò îëàí ñêåëåò, àü úèéÿðëÿðèí âÿ òÿíÿôôöñ ñèñòåìèíèí ñïåñèôèê ãóðóëóøó, éàëíûç èñòèãàíëû îðãàíèçìëÿðÿ õàñ îëàí ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè. Éàëíûç ãóøëàðà õàñ îëàí ëÿëÿê êèìè ñòðóêòóð ñöðöíÿíëÿðëÿ ãóøëàð àðàñûíäà îëàí äÿôåäèëìÿç ñÿääèð. Ñöðöíÿíëÿðèí áÿäÿíèíèí ïóëúóãëàðëà þðòöëìÿñèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ãóøëàðûí áÿäÿíè ëÿëÿêëÿðëÿ þðòöëìöøäöð. Ñöðöíÿíëÿðè ãóøëàðûí ÿú äà äû hå ñàá åäÿí òÿ êà ìöë ÷ö ëÿð ëÿ ëÿê ëÿ ðèí ïóëúóãäàí òÿêàìöë éîëó èëÿ éàðàíìàñûíû îíëàðûí àðàñûíäà hå÷ áèð îõøàðëûã îëìàñà äà, hÿð hàíñû áèð áàøãà éîëëà èçàh åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Ãóø ëÿëÿêëÿðèíèí ÿòðàôëû þéðÿíèëìÿñè çàìàíû áèð-áèðèíÿ ìèêðîñêîïèê ãàðìàãúûãëàðëà áàüëàíàí ìèíëÿðëÿ êè÷èê ëÿëÿêëÿð ýþðìÿê îëàð. Áó òÿêðàðîëóíìàç êîíñòðóêñèéà ëÿëÿêëÿðÿ öñòöí àåðîäèíàìèê õöñóñèééÿòëÿð âåðèð. Êîííåêòèêóò Óíèâåðñèòåòèíäÿ (ÀÁØ) ôèçèîëîýèéà âÿ íåéðîáèîëîýèéà ïðîôåññîðó îëàí À.Ù.Áðàø òÿêàìöë÷ö ýþðöøëÿðÿ ìàëèê îëñà äà áó ôàêòû áåëÿ åòèðàô åäèð: "Ëÿëÿêëÿð âÿ ïóëúóãëàð ýåíåòèê ñòðóêòóðäàí èíêèøàôà ãÿäÿð, ìîðôîëîýèéàäàí òîõóìàëàðûí ñòðóêòóðóíà ãÿäÿð hÿð øåéäÿ òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèðëÿð".1 Ïðîôåññîð Áðàøûí ôèêðèíúÿ, "òöêëö ãóøëàðûí çöëàë ñòðóêòóðó îëäóãúà þçöíÿìÿõñóñäóð âÿ áàøãà îíóð üà ëû ëà ðûí çö ëàë ñòðóê òó ðó íà áÿí çÿ ìèð". 2 Öñ òÿ ëèê, ëÿ ëÿê ëÿ ðèí ïóë úóã äàí ÿìÿ ëÿ ýÿëìÿñèíè ñöáóò åäÿí hå÷ áèð ãàëûã ìþâúóä äåéèë. ßêñèíÿ, ïðîôåññîð Áðàøûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, "ãàçûíòû hàëûíäà òàïûëàí ãàëûãëàð ýþñòÿðèð êè, ëÿëÿêëÿð áèðäÿí âÿ éàëíûç ãóøëàðà õàñ îëàí õöñóñèééÿò êèìè ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð".3 Ñöðöíÿíëÿðäÿ èñÿ ãóø ëÿëÿêëÿðèíèí òÿìÿëè îëà áèëÿí "åïèäåð-

ìèñ (håéâàí äÿðèñèíèí öñò ãàòû) òþðÿìÿëÿðè àøêàð îëóíìàìûøäûð".4 1997-úè èëäÿ àïàðûëàí òÿäãè ãàò ëàð íÿ òè úÿ ñèí äÿ ìÿ ëóì îë ìóø äóð êè, 1996-úû èëäÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí àêòèâ øÿêèëäÿ òÿáëèü åòäèéè ×èíäÿ òàïûëìûø "ëÿëÿêëè äèíîçàâð"ëà áàüëû îëàí ôÿðçèééÿëÿðèí ÿñëèíäÿ hå÷ áèð åëìè ÿñàñû éîõäóð, ÷öíêè éóõàðûäà àäû÷ÿêèëÿí ñèíîñàóðîïòåðèêñèí ãàëûãëàðûíäà ëÿëÿêëÿðÿ îõøàð òþðÿìÿëÿð òàïûëìàéûá.5 Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ãóø ëÿëÿêëÿðèíèí êîíñòðóêñèéàñû î ãÿ äÿð ìö ðÿê êÿá âÿ íè çàì ëû äûð êè, îíó hÿð hàíñû áèð òÿêàìöë ïðîñåñè èëÿ èçàh åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Ìÿøhóð îðíèòîëîã Àëàí Ôåäó÷÷è áåëÿ äåéèð: "Ëÿëÿêëÿðèí hÿð áèð hèññÿñè îíëà ðà àå ðî äè íà ìèê êåé ôèé éÿò ëÿð âå ðèð. Îí ëàð éöíýöëäöð, åëàñòèêäèð âÿ íÿhÿíý ãàëäûðûúû ãöââÿéÿ ìàëèêäèð". Ôåäó÷÷è òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: "Ìÿí áàøà äöøÿ áèëìèðÿì êè, áåëÿ öñòöí øÿêèëäÿ ëàéèhÿëÿíìèø îðãàíëàð íåúÿ áàøãà ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿðäèëÿð".6 Ãóø ëÿëÿêëÿðèíèí êîíñòðóêñèéàñû hÿòòà ×àðëç Äàðâèíèí þçöíö äÿ äÿðèí øöáhÿéÿ ñàëìûøäû âÿ îíóí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, òîâóçãóøó ëÿëÿêëÿðè þç ìöêÿììÿëëèéè èëÿ îíóí àüëûíû áàøûíäàí àëûðäû. Äàð âèí 1860-úû èë àï ðå ëèí 3-äÿ éà õûí äîñ òó À.Ãðåééÿ ìÿêòóáóíäà éàçûð: "Ýþç hàããûíäà äöøöíúÿëÿð ìÿíè ÷îõ âàõò íÿçÿðèééÿìäÿí ñîéóäóðäó. Àíúàã âàõò êå÷äèêúÿ ìÿí áóíóíëà áàðûøäûì". Äàðâèí ñþçëÿðèíÿ áåëÿ äàâàì åäèð: "Ëàêèí hàçûðäà òÿáèÿòäÿ ìþâúóä îëàí àøêàð òþðÿìÿëÿð ìÿíè ÷îõ úèääè íàðàhàò åäèð. Ìÿñÿëÿí, òîâóç ãóøóíóí ëÿëÿêëÿðèíè ýþðÿíäÿ ìÿí àç ãàëà àüëûìû èòèðèðÿì".7 1. A.Í.Brush, "On The Origin of Feathers", Journal of Evolutionary Biology, 9-úó íÿøð, 1996, ñÿh. 132. 2. A.Í.Brush, "On The Origin of Feathers", ñÿh. 131. 3. A.Í.Brush, "On The Origin of Feathers", ñÿh. 133. 4. A.Í.Brush, "On The Origin of Feathers", ñÿh. 131. 5. "Plucking the Feathered Dinosaur", Science, 278-úè íÿøð, 14 íîéàáð 1997-úè èë, ñÿh. 1229. 6. Douglas Palmer, "Learning to Fly", New Scientist, 153-úö íÿøð, 1 ìàðò 1997-úè èë, ñÿh. 44. 7. Norman Macbeth, Darwin Retried: An Aððeal to Reason. Boston: Gambit, 1971, ñÿh. 101.


59 ãà áè ëèé éÿ òèí äÿí õÿ áÿð âå ðèð. Ìÿø hóð ïà ëå îí òî ëîã Êàðë Î.Äöíáàð áó áàðÿäÿ áåëÿ éàçûð: "Áó ìÿõëóã ëÿëÿêëÿðèí ñàéÿñèíäÿ ãóøëàðûí áöòöí õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ äàøûéûð".40 Àðõåîïòåðèêñäÿ ëÿëÿêëÿðèí îëìàñû hÿì÷èíèí áàøãà áèð hÿãèãÿòè öçÿ ÷ûõàðìûøäû: áó úàíëû èñòèãàíëû îëìóøäóð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ñöðöíÿíëÿð âÿ äèíîçàâðëàð ñîéóããàíëû úàíëûëàðäûð, éÿíè îíëàðûí áÿäÿíè èñòèëèê âåðìèð, áÿäÿíëÿðèíèí hÿðàðÿòè èñÿ ÿòðàô ìöhèòäÿí àñûëûäûð. Ãóøëàðûí ëÿëÿêëÿðè âàúèá ôóíêñèéàëàðäàí áèðèíè - áÿäÿíèí hÿðàðÿòèíè ñàõëàìàã ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Ëÿëÿêëÿðèí îëìàñû äèíîçàâðëàðûí ÿêñèíÿ îëàðàã àðõåîïòåðèêñèí èñòèãàíëû îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèð, éÿíè áó ãóø áÿäÿí hÿðàðÿòèíèí ãîðóíìàñûíà ìþhòàú îëàí ÿñë ãóøäóð.

Òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñàññûç èääèàëàðû: àðõåîïòåðèêñèí äèøëÿðè âÿ úàéíàãëàðû Àðõåîïòåðèêñè êå÷èä ôîðìàñû êèìè òÿãäèì åäÿí òÿêàìöë÷öëÿð ÿñàñÿí èêè ìÿñÿëÿéÿ - îíóí äèø âÿ úàéíàãëàðûíà àðõàëàíûðäû. Àðõåîïòåðèêñäÿ äèøëÿðèí âÿ úàéíàãëàðûí îëìàñû äîüðóäóð, àíúàã áó ôàêò ñöðöíÿíëÿðëÿ hÿð hàíñû ÿëàãÿäÿí õÿáÿð âåðìèð. ×öíêè ìöàñèð äþâðäÿ Òàîóðàúî âÿ Ùîàòçèí àäëû èêè íþâ ãóø âàð êè, îíëàðûí úàéíàãëàðû âàð. Úàéíàãëàð îíëàðà áóäàãëàðäàí éàïûøìàã ö÷öí ëàçûìäûð. Áó úàíëû ìÿõëóãëàð ñöðöíÿíëÿðëÿ îðòàã hå÷ íÿéè îëìàéàí hÿãèãè ãóøëàðäûð. Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ àðõåîïòåðèêñäÿ úàéíàãëàðûí îëìàñû îíóí êå÷èä ôîðìàñû îëäóüóíäàí èðÿëè ýÿëìèð, éÿíè áó èääèà ÿñàññûçäûð. Äåìÿëè, àðõåîïòåðèêñäÿ äèøëÿðèí îëìàñû äà îíó êå÷èä ôîðìàñû åäÿ áèëìÿç. Òÿêàìöë÷öëÿð áó äèøëÿðèí ñöðöíÿí håéâàíëàðà õàñ îëàí õöñóñèééÿò îëìàñûíû èääèà åäÿðÿê, áèëÿðÿêäÿí éàëàí äàíûøûðëàð. ×öíêè äèøëÿð éàëíûç ñöðöíÿíëÿðÿ õàñ îëàí õöñóñèééÿò äåéèë. Ùàë-hàçûðäà hÿì äèøëè, hÿì äÿ äèøñèç ñöðöíÿí íþâëÿðè âàð. Àíúàã ìöàñèð äþâðäÿ äèøëè ãóøëàð ìþâúóä îëìàñà äà, ãàëûãëàð îíëàðûí àðõåîïòåðèêñëÿ åéíè âàõòäà, îíäàí ñîíðà âÿ hÿòòà áèçèì çàìàíà éàõûí îëàí äþâðäÿ éàøàäûüûíû ýþñòÿðèð. ßí ÿñàñû îäóð êè, àðõåîïòåðèêñèí âÿ áàøãà ãóøëàðûí äèø ãóðóëóøó îíëàðûí ÿúäàäëàðû çÿíí åäèëÿí äèíîçàâðëàðûí äèø ãóðóëóøóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð. Ìàðòèí, Ñòöàðò âÿ Óåòñòîóí êèìè ìÿøhóð îðíèòîëîãëàðûí àïàðäûüû òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, ãóøëàðäà äèøëÿðèí ñÿòhè éàñòûäûð, êþêëÿð èñÿ åíëèäèð, áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã


60 ãóøëàðûí "ÿúäàäëàðû" îëäóüó èääèà åäèëÿí Òhåðîïîä äèíîçàâðëàðûíäà äèøëÿðèí ñÿòhè êîíóñ ôîðìàñûíäàäûð, êþêëÿð èñÿ åíñèçäèð.41 Ùÿìèí òÿäãèãàò÷ûëàð àðõåîïòåðèêñèí âÿ äèíîçàâðëàðûí áèëÿê ñöìöêëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäÿðÿê áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèëÿð êè, îíëàðûí àðàñûíäà hå÷ áèð îõøàðëûã éîõäóð.42 Úîí Îñòðîì òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí àðõåîïòåðèêñ âÿ äèíîçàâðëàð àðàñûíäà îëàí "îõøàðëûãëàðà" ýÿëäèêäÿ èñÿ îíëàð ñîíðàäàí Òàðñèòàíî, Õåò÷ âÿ Óîëêåð êèìè àíàòîìëàðûí òÿäãèãàòëàðû íÿòèúÿñèíäÿ òÿêçèá îëóíäó.43 Áóíëàðûí hàìûñû àðõåîïòåðèêñèí êå÷èä ôîðìàñû éîõ, "äèøëè ãóøëàð" àäëàíäûðûëà áèëÿí àéðûúà ñèíôÿ ìÿíñóá ãóø îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð.

Àðõåîïòåðèêñ âÿ äèýÿð ãÿäèì ãóøëàðûí ãàëûãëàðû Òÿêàìöë÷öëÿð àðõåîïòåðèêñè îíèëëèêëÿð áîéóíúà ãóøëàðûí òÿêàìöëöíöí ÿñàñ ñöáóòó êèìè òÿãäèì åäèðäèëÿð. Ëàêèí ñîí çàìàíëàðäà òàïûëàí áÿçè ãàëûãëàð áó íÿçÿðèééÿíè äàhà áèð íþãòåéè-íÿçÿðäÿí òÿêçèá åòäèëÿð. 1995-úè èëäÿ ïàëåîíòîëîãëàð Ëèàíhàè Ùîó âÿ Çîíãhå Çhîó ×èíäÿêè Îíóðüàëûëàð Ïàëåîíòîëîýèéàñû Èíñòèòóòóíäà òÿäãèãàòëàð àïàðàðàã úîíôèúèíñîðíèñ àäëàíäûðûëàí ãóøóí éåíè ãàëûãëàðûíû àøêàð åòìèøäèëÿð. Áó ãóø àðõåîïòåðèêñëÿ áèð äþâðäÿ éàøàìûø (òÿõìèíÿí 140 ìèëéîí èë), äèøñèç îëìóøäó, äèìäèê âÿ ëÿëÿêëÿðè èñÿ ìöàñèð ãóøëàðäà îëäóüó êèìè èäè. Ñêåëåòèíèí äÿ ìöàñèð ãóøëàðûí ñêåëåòè èëÿ îõøàðëûüû âàðäû, ãàíàäëàðäà èñÿ àðõåîïòåðèêñäÿ îëäóüó êèìè úàéíàãëàð âàð èäè. Òÿáèè êè, áó ôàêò òÿêàìöë÷öëÿðèí àðõåîïòåðèêñèí áöòöí ãóøëàðûí ãÿäèì ÿúäàäû îëìàñûíà äàèð áöòöí èääèàëàðûíû òÿêçèá åòìèøäè.44 1996-úû èëèí íîéàáð àéûíäà ×èíäÿ òàïûëàí ãàëûãëàð èñÿ hàäèñÿëÿðè äàhà äà äîëà øû üà ñàë äû. Éà øû 130 ìèë éîí èë òÿø êèë åäÿí ëèà íî íèí ýîð íèñ àä ëà íàí áó ãó øóí ìþâ úóä îë ìà ñû áà ðÿ äÿ "Ñúè åí úå" æóð íà ëûí äà Ùéó Ìàð òèí âÿ Àëàí Ôå äó÷ ÷å òÿ ðÿ ôèí äÿí õÿ áÿð âå ðèë ìèø äè. Áó ãó øóí ñêå ëå òèí äÿ ó÷óø ö÷öí çÿ ðó ðè îëàí ÿçÿ ëÿ ëÿ ðèí áÿð êè äèë äè éè äþø ñö ìö éö àø êàð îëóí ìóø äó. Áàø ãà îð ãàí ëàð äà ìöà ñèð ãóø ëà ðûí ãó ðó ëó øóí äàí ôÿðã ëÿí ìèð äè. Éå ýà íÿ ôÿðã äèø ëÿ ðèí îë ìà ñû èäè. Áó hàë ýþñ òÿð äè êè, òÿ êà ìöë ÷ö ëÿ ðèí èä äèà åò äèê ëÿ ðè êè ìè, äèø ëè ãóø ëàð hå÷ äÿ ïðè ìè òèâ îð ãà íèç ìÿ ìà ëèê îë ìà ìûø ëàð. 45 "Äèñ úî âåð" æóð íà ëû íà âåð äè éè øÿðh ëÿ ðèí äÿ Àëàí Ôå äó÷ ÷è ãåéä åò ìèø äè êè, ëèà î íèí ýîð íèñ ãóø ëà ðûí äè íî çàâð ëàð äàí òþ ðÿ ìÿ ñè èäå éà ñû íû òÿê çèá åò äè. 46 Òÿêàìöë÷öëÿðèí àðõåîïòåðèêñÿ àèä îëàí èääèàëàðûíû äàðìàäàüûí åäÿí äàhà áèð ãàëûã åîàëóëàâèñ-äèð. 120 ìèëéîí èë (éÿíè àðõåîïòåðèêñèí éàøûíäàí 30 ìèëéîí èë àç) éàøû îëàí áó ãóø áÿçè ìöàñèð ó÷àí ãóøëàðäà ðàñò ýÿëèíÿí ãàíàä ñòðóêòóðóíà


61 ìàëèê èäè. Áó äà îíó ñöáóò åäèð êè, 120 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë ýþéäÿ ìöàñèð ãóøëàðëà ÷îõ îõøàðëûãëàðû îëàí ãóøëàð ó÷ìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, àðõåîïòåðèêñèí âÿ î çàìàí ìþâúóä îëàí äèýÿð ãóøëàðûí êå÷èä ôîðìàñûíûí îëìàìàñû áöòöíëöêëÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Ãàëûãëàð ìöõòÿëèô íþâ ãóøëàðûí áèð-áèðèíäÿí òÿêàìöë éîëó èëÿ éàðàíìàñû hàããûíäà õÿáÿð âåðìèð. ßêñèíÿ, îíëàð áÿçè ãÿäèì ãóø íþâëÿðèíèí ìöàñèð ãóøëàðëà åéíè çàìàíäà éàøàìàñûíû ñöáóò åäèð. Áó ãóøëàðûí áèð hèññÿñè, ìÿñÿëÿí, àðúhàåîïòåðïéõ âÿ éà úîíôèúèóñîðíèñ áèð hèññÿñèíèí íÿñëè êÿñèëìèø, áÿçè íþâëÿð èñÿ íÿñèëëÿðèíè ñàõëàéàðàã áèçèì ýöíëÿðÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûøäûð.47 Áèð ñþçëÿ, àðõåîïòåðèêñÿ õàñ îëàí áÿçè õöñóñèééÿòëÿð Àðõåîïòåðèêñëÿ åéíè éàøäà îíóí "êå÷èä ôîðìàñû" îëìàñû äåìÿê äåéèë. Òÿêàìöë íÿ- îëàí úîíôèúèëóñîðíèñ ãóøóçÿðèééÿñèíèí ÷àüäàø äþâðöíäÿ òàíûíìûø òÿðÿôäàðëàðû îëàí íóí äàøëàøìûø ãàëûãëàðû. Ùàðâàðä ïàëåîíòîëîãëàðû Ñòåôàí Úåé Ãîóëä âÿ Íèëñ Åëäðèú åòèðàô åòäèëÿð êè, àðõåîïòåðèêñ þçöíÿ õàñ îëàí íàäèð õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ êå÷èä ôîðìàñû, àðàëûã ìÿðhÿëÿ éîõ, "ìîçàèê" ìÿõëóãäóð.48

Ãóøëà äèíîçàâð àðàñûíäàêû ìèôèê áàüëûëûã Áèð ãÿäÿð ÿââÿë ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë÷öëÿð ãóøëàðûí äèíîçàâðëàðäàí òþðÿíäèéèíè èääèà åäèð âÿ óéäóðìà êå÷èä ôîðìàëàðû òÿãäèì åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áóíóíëà áåëÿ, äöíéàíûí ãàáàãúûë îðíèòîëîãëàðûíäàí áèðè, Øèìàëè Êàðîëèíà Óíèâåðñèòåòèíèí (ÀÁØ) ïðîôåññîðó Àëàí Ôåäó÷÷è òÿêàìöë÷ö îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ãóøëàðëà äèíîçàâðëàð àðàñûíäà îëìàñû èääèà åäèëÿí ãîhóìëóã ÿëàãÿëÿðèíè ãÿòè ñóðÿòäÿ ðÿää åäÿðÿê äåéèð: "Ìÿí 25 èë ÿðçèíäÿ ãóøëàðûí êÿëëÿëÿðèíè òÿäãèã åòäèì, àììà äèíîçàâðëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûã ýþðìÿäèì. Ãóøëàðûí äþðäàéàãëû håéâàíëàðäàí òþðÿíìÿñè íÿçÿðèééÿñè ÕÕ ÿñðèí ïàëåîíòîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ ÿí áþéöê ðöñâàé÷ûëûã îëàúàã".49 ÀÁØ-ûí Êàíçàñ Óíèâåðñèòåòèíèí ãÿäèì ãóøëàð öçðÿ ìöòÿõÿññèñè Ëàððè Ìàðòèí äÿ ãóøëàðûí âÿ äèíîçàâðëàðûí åéíè ÿúäàääàí òþðÿíìÿñè íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëåéhèíÿ ÷ûõìûøäûð. Òÿêàìöëöí ãàðøûëàøäûüû çèääèééÿòëÿðäÿí ñþç äöøÿíäÿ Ìàðòèí áåëÿ åòèðàô åäèð:


62 "ßýÿð à÷ûã äàíûøñàì, hÿð äÿôÿ ìÿí ãóøëàðûí âÿ äèíîçàâðëàðûí åéíè áèð ÿúäàääàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ èäåéàñûíû ìöäàôèÿ åòìÿëè îëñàéäûì, óòàíàðäûì".50 Áèð ñþçëÿ, òÿêàìöë÷öëÿðèí àðõåîïòåðèêñèí òèìñàëûíäà ÿñàñëàíäûðìàüà úÿhä åòäèêëÿðè ãóøëàðûí òÿêàìöë ññåíàðèñè îíëàðûí óéäóðìàëàðûíûí âÿ òÿõÿééöëöíöí íÿòèúÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë.

Ìÿìÿëè håéâàíëàðûí ìÿíøÿéè Àðòûã ãåéä îëóíäóüó êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èääèà åäèð êè, äÿíèçäÿí ÷ûõàí áÿçè úàíëû îðãàíèçìëÿð ñöðöíÿí håéâàíëàðà ÷åâðèëìèø, ñöðöíÿí håéâàíëàð èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ ãóøëàðà òÿêàìöë åòìèøëÿð. Ùÿìèí ññåíàðèéÿ ýþðÿ, ñöðöíÿí håéâàíëàð òÿêúÿ ãóøëàðûí éîõ, hÿì äÿ ìÿìÿëè håéâàíëàðûí ÿúäàäëàðûäûð. Àíúàã áÿäÿíè ïóëúóãëàðëà þðòöëö, ñîéóããàíëû, éóìóðòëàéàí ñöðöíÿí håéâàíëàðëà áÿäÿíè ëÿëÿêëÿðëÿ âÿ éà òöêëÿðëÿ þðòöëö äèðè áàëà äîüàí ìÿìÿëè håéâàíëàð àðàñûíäà áþéöê ôÿðãëÿð âàð. Îíëàðûí àðàñûíäà îëàí ôÿðãëÿðäÿí áèðè äÿ ÷ÿíÿ ãóðóëóøóäóð. Ìÿìÿëè håéâàíëàðäà àøàüû ÷ÿíÿ öçÿðèíäÿ äèøëÿð éåðëÿøÿí áöòþâ áèð ñöìöêäÿí èáàðÿòäèð. Ñöðöíÿí håéâàíëàðäà èñÿ àøàüû ÷ÿíÿäÿ hÿð èêè òÿðÿôäÿí ö÷ ñöìöê éåðëÿøèð. Äèýÿð ÿñàñ ôÿðã îíäàí èáàðÿòäèð êè, ñöðöíÿí håéâàíëàðäà îðòà ãóëàãäà éàëíûç áèð ñöìöê îëäóüó hàëäà, ìÿìÿëè håéâàíëàðûí îðòà ãóëàüûíäà ö÷ õûðäà ñöìöê (çèíäàí, öçÿíýè ñöòóíó âÿ òîõìàãúûã) éåðëÿøèð. Òÿêàìöë÷öëÿð èääèà åäèð êè, ñöðöíÿí håéâàíëàðäà ÷ÿíÿ ñöìöéö âÿ ãóëàã çàìàí êå÷äèêúÿ, òÿäðèúÿí ìÿìÿëè håéâàíëàðûí ÷ÿíÿ-ãóëàã ãóðóëóøóíó âÿ ýþðêÿìèíè àëìûøäûð. "Áó íåúÿ áàø âåðèá" ñóàëûíà áèç ÿëáÿòòÿ êè, úàâàá àëìàéàúàüûã. Áèð ñöìöêäÿí èáàðÿò ãóëàã íåúÿ ö÷ ñöìöêäÿí èáàðÿò îëàí ãóëàüà ÷åâðèëìèøäèð âÿ áàø âåðìèø äÿéèøèêëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, íåúÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ äàâàì åäèð? Áó ñóàë hÿìèøÿëèê úàâàáñûç ãàëàúàã. Åéíè ãàéäà èëÿ ñöðöíÿí håéâàíëàðëà ìÿìÿëè håéâàíëàðû áèðëÿøäèðÿí áèð äÿíÿ äÿ îëñóí êå÷èä ôîðìàñû òàïûëìàìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîã Ðîúåð Ëåâèí áåëÿ åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäó: "Èëê ìÿìÿëè håéâàíà êå÷èäèí íåúÿ áàø âåðìÿñè èíäèéÿäÿê ñèðð îëàðàã ãàëûð".51 ÕÕ ÿñðèí òàíûíìûø òÿêàìöë÷öëÿðèíäÿí áèðè, íåîäàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áàíèñè Úîðú Ýåéëîðä Ñèìïñîí òÿêàìöë÷öëÿðèí íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí èíàíûëìàç îëàí áó ôàêòû áåëÿ èôàäÿ åäèð: "Ìåçîçîé åðàñûíäà ñöðöíÿí håéâàíëàð äþâðöíäÿí ìÿìÿëè håéâàíëàð äþâðöíÿ îëàí áèðäÿí àíè áàø âåðÿí êå÷èä hÿð øåéäÿí ÷îõ håéðÿòàìèçäèð. Ñàíêè áàø


63 Ìèë÷ÿêëÿð hàðàäàí âÿ íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð? Òÿêàìöë÷öëÿð äèíîçàâðëàðûí ãóøëàðà ÷åâðèëìÿñèíè èçàh åäÿðêÿí áåëÿ ôÿðçèééÿ èðÿëè ñöðäöëÿð êè, îíëàðäàí áÿçèëÿðè ìèë÷ÿê òóòìàã èñòÿéÿðêÿí àäÿòÿí þí ÿòðàôëàðûíû àêòèâ ñóðÿòäÿ ÷ûðïìûø âÿ áåëÿëèêëÿ âàõò êå÷äèêúÿ, óçóí ñöðÿí ÷ûðïìàëàðäàí ñîíðà ãàíàäëàíûá ýþéÿ ãàëõìûøëàð. Åëìè ÿñàñû îëìàéàí áó úÿôÿíý, ìÿíàñûç ðÿâàéÿò þçöíäÿ ÿí áÿñèò ìÿíòèãÿ ãàðøû îëàí çèääèééÿòëÿðè äàøûéûð, ÷öíêè òÿêàìöë÷öëÿðèí íöìóíÿ ýÿòèðäèéè ìèë÷ÿê äèíîçàâðëàðûí "ãàíàäëàíìàñû"

þéðÿíäèêúÿ, áó ëàéèhÿíèí íÿ ãÿäÿð hÿññàñ âÿ

àíûíäà àðòûã ó÷ìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê èäè.

ìöêÿììÿë îëäóüóíó áàøà äöøöðöê. Ùàâàäàí

Èíñàí ÿëëÿðè èëÿ ñàíèéÿäÿ hÿòòà 10 äÿôÿ áó hÿ-

ìàêñèìàë äÿðÿúÿäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí ôþâ-

ðÿêÿòëÿðè åäÿ áèëìÿäèéè hàëäà ìèë÷ÿê ñàíèéÿ-

ãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ åëàñ òèê ãàíàäëàð ìöÿééÿí

äÿ 500 äÿ ôÿ éÿ ãÿ äÿð ñèíõ ðîí îëà ðàã ãà íàä

àõûí ëà ðà ãàð øû håé ðÿ òà ìèç åëàñ òèê ëèê áþ éöê

÷àëìàüà ãàäèðäèð. ßýÿð ãàíàäëàðûí òèòðÿéèø-

hÿññàñëûãëà ëàéèhÿëÿíèá âÿ åòèðàô åòìÿê ëàçûì-

ëÿðè àðàñûíäà ÿí úöçè ýåðèëèê ìöøàhèäÿ îëóíñàé-

äûð êè, èíñàíëàðäà ìèë÷ÿéèí ãàíàäëàðû èëÿ ìö-

äû, ìèë÷ÿê òàðàçëûüûíû èòèðÿð âÿ ó÷à áèëìÿçäè.

ãàéèñÿ îëóíà áèëÿúÿê òåõíîëîæè êîíñòðóêñèéàëàð

Àììà áó, hå÷ âàõò áàø âåðìèð. Òÿêàìöë÷öëÿð

éîõäóð".1

ìèë÷ÿêëÿðèí ìàðàã äîüóðàí ó÷ìàã ãàáèëèééÿ-

Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ìèë÷ÿêëÿðèí óéäóðóëìóø òÿ-

òèíè èçàh åòìÿê ÿâÿçèíÿ ìèë÷ÿéè ñöðöíÿí håé-

êàìöëöíö òÿñäèã åäÿí hå÷ áèð òàïûíòû éîõäóð.

âàíëàð êèìè éþíäÿìñèç úàíëûëàðûí "ãàíàäëàí-

Ìÿøhóð ôðàíñûç òÿêàìöë÷ö çîîëîãó Ïéåð Ãðàñ-

ìàñûíûí" ñÿáÿáè êèìè òÿãäèì åäÿí ññåíàðèëÿð

ñå åòèðàô åäèð êè, "hÿøÿðàòëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè

óéäóðóðëàð. Áóíóíëà áåëÿ, ìèë÷ÿêëÿðèí òÿêúÿ

ìÿñÿëÿñè áèçèì ö÷öí ãåéðè-ìöÿééÿí ãàëûð".2

ó÷óø àïàðàòûíûí ãóðóëóøó òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè íèí èä äèà ëà ðû íû ãÿ òè øÿ êèë äÿ òÿê çèá åò ìÿê ö÷öí êèôàéÿòäèð. Èíýèëèñ áèîëîãó Âóëòîí Ðîáèí "Ìèë÷ÿê ãàíàäëàðûíûí ìåõàíèêè êîíñòðóêñèéàñû" àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûð: "Ìèë÷ÿê ãàíàäëàðûíûí ãóðóëóøóíó äÿðèíäÿí

1. Robin J.Wooton, "The Mechanical Design of Insect Wings", Scientific American, 263-úö íÿøð, ñÿh. 120. 2. Pierre P. Grasse, "Evolution of Living Organism", New Éork, Academic Press, 1997, ñÿh. 30.


64 ðîëó ñöðöíÿí håéâàíëàð îéíàéàí ñÿhíÿíèí ïÿðäÿñè àíè ñóðÿòäÿ åíäè. Ïÿðäÿ ãàëäûðûëàíäà èñÿ ñÿhíÿäÿ ìÿìÿëè håéâàíëàð âàð èäè. Þíúÿêè âàõòäàí îíëàðäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàìûøäûð".52 Ùÿì÷èíèí áèð-áèðèíÿ îõøàìàéàí éàðàñà, àò, ñè÷îâóë âÿ áàëèíà êèìè ìÿìÿëèëÿð åéíè ýåîëîæè äþâðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. Ùÿòòà ÿí ýöúëö òÿõÿééöë âÿ ôàíòàçèéà èëÿ îíëàðûí àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíè òÿéèí åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Òÿêàìöë ÷ö çîî ëîã Åðèê Ëîì áàðä "Åâî ëóòè îí" æóðíàëûíäà éàçûð: "Ìÿìÿëè håéâàíëàð ñèíôèíèí è÷ÿðèñèíäÿ ôèëîýåíåòèê (ãîhóìëóã) ÿëàãÿëÿðèíè òÿéèí åòìÿê èñòÿéÿí hÿð êÿñèí öìèäëÿðè áîøà ÷ûõàúàã".53 Áöòöí áóíëàð úàíëû ìÿõëóãëàðûí áèð âàõòäà ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ éàðàíìàñûíäàí âÿ òÿêàìöë ïðîñåñëÿðèíÿ hå÷ âàõò ìÿðóç ãàëìàìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ìÿhç áó ôàêò éàðàäûëûøûí êîíêðåò èñáàòûäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð èñÿ úàíëû ìÿõëóãëàðûí ìÿðhÿëÿëè øÿêèëäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿí îíëàðûí òÿêàìöë åòìÿñèíèí ñöáóòó êèìè èñòèôàäÿ åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèð. Òÿêàìöëöí àðòûã éàëàí îëäóüó áèëèíäèêäÿí ñîíðà äåìÿê îëàð êè, ìÿõëóãëàðûí ìÿðhÿëÿëè éàðàíûøû "éàðàäûëìà àðäûúûëëûüûíäàí" áàøãà áèð øåé äåéèë. Ãàëûãëàð ýþñòÿðèð êè, éåð öçöíäÿ ÿââÿëúÿ ñóäà éàøàéàí úàíëûëàð, ñîíðà ãóðó ñàêèíëÿðè éàðàäûëìûøäûð. Ñîíðà èñÿ èíñàí õÿëã îëóíìóøäóð. Êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ úÿìèééÿòÿ òÿëãèí åäèëÿí "ìåéìóíàáÿíçÿð èíñàí" íàüûëûíûí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã, èíñàíûí éåð öçöíäÿêè hÿéàòû àíè ñóðÿòäÿ âÿ ìöêÿììÿë îëàðàã áàøëàìûøäûð.

Òÿêàìöë÷öëÿð èääèà åäèð êè, ìÿìÿëè håéâàíëàðûí áöòöí íþâëÿðè åéíè ÿúäàääàí òþðÿéèáëÿð, hÿð÷ÿíä êè, áó úàí ëû ìÿõ ëóã ëàð ñèí ôè íèí àé ðû-àé ðû íþâëÿðè àðàñûíäà, ìÿñÿëÿí, àéû, áàëèíà, àäè ñè÷àí âÿ éàðàñà àðàñûíäà îëäóüó êèìè ÷îõ ìöhöì ôÿðãëÿð ìöøàhèäÿ îëóíóð. Ùÿì÷èíèí áó håéâàíëàðäàí hÿð áèðè õöñóñè ëàéèhÿëÿíìèø ñèñòåìëÿðÿ ìàëèêäèð. Ìÿñÿëÿí, éàðàñà ëàð ãà ðàí ëûã äà îë äóã ëà ðû éå ðèí ñÿì òè íè ñÿð áÿñò ìö ÿé éÿí åò ìÿê ö÷öí îëäóãúà hÿññàñ óëòðàñÿñëè ëîêàñè éà ñèñ òå ìè èëÿ õÿëã îëóí ìóø ëàð. Ìöà ñèð òåõ íî ëî ýè éà ëà ðûí éàë íûç óçàãäàí áÿíçÿòìÿéÿ úÿhä åòäèêëÿðè hàëäà áó ìöðÿêêÿá ñèñòåìèí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, ãàçûíòû hàëûíäà òàïûëàí ãàëûãëàð éàðàñàëàðûí àíè ñóðÿòäÿ, ìöàñèð ãöñóðñóç ýþðêÿìäÿ âÿ hÿð hàíñû áèð òÿêàìöë îëìàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè ýþñòÿðèð.

Éàøû 50 ìèëéîí èë òÿøêèë åäÿí âÿ ìöàñèð ôÿðääÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí éà ðà ñà íûí ãà ëûã ëà ðû ("Science", n154).


65

Àòûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè Éàõûí çàìàíëàðà ãÿäÿð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ïîñòóëàòëàðû êèìè òÿêàìöë çÿíúèðèíÿ äöçöëìöø ìöõòÿëèô håéâàí ãàëûãëàðû èðÿëè ñöðöëäö. Áó õÿéàëè çÿíúèðëÿð àðàñûíäà àòûí òÿêàìöëö àäëàíàí ñõåì õöñóñè éåð òóòóðäó. Ùàëáóêè áó ýöí òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè àòûí òÿêàìöëö ññåíàðèñèíèí éàðàðñûç âÿ ÿñàññûç îëäóüóíó åòèðàô åäèð. 1980-úè èëèí íîéàáðûíäà ×èêàãî Òÿáèÿò Òàðèõè Ìóçåéèíäÿ (ÀÁØ) 150 íÿôÿð òÿêàìöë÷ö àëèìèí èøòèðàêû èëÿ êîíôðàíñ êå÷èðèëäè. Êîíôðàíñäà òÿêàìöëöí ÷îõïèëëÿëè ìîäåëè ìþâçóñó îðòàéà ãîéóëìóøäó. Êîíôðàíñäà ÷ûõûø åäÿí Áîéñ Ðåíñáåðýåð àòûí òÿêàìöëöíö òÿñäèã åäÿí ãàëûãëàðûí îëìàäûüûíû åòèðàô åòìèø âÿ àòûí òÿêàìöë ïðîñåñèíèí hå÷ âàõò áàø âåðìÿäèéèíè ñþéëÿìèøäè. Î, þç äÿëèëëÿðèíè áåëÿ èçàh åäèð: "Àòëà áàüëû ïîïóëéàð íöìóíÿíèí éàðàðñûçëûüû àðòûã ÷îõäàí ìÿëóìäóð, hÿìèí íöìóíÿ 50 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë ìþâúóä îëìóø òöëêö áþéöêëöéöíäÿ îëàí äþðä áàðìàãëû úàíëûëàðäàí àò êèìè äàhà èðè òÿêäûðíàãëû håéâàíëàðà ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöë âàðèàíòûíû èðÿëè ñöðöð. Ãàçûíòû hàëûíäà òàïûëàí ãàëûãëàð ñöáóò åäèð êè, ìÿðhÿëÿëè äÿéèøèêëèêëÿð ÿâÿçèíÿ úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí ÿñëà àñûëû îëìàäàí þç èëêèí ýþðêÿìëÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø, ñîíðà èñÿ îíëàðûí íÿñëè êÿñèëìèøäè. Áèç hå÷ áèð êå÷èä ôîðìàñû ìöøàhèäÿ åòìèðèê".1 Á.Ðåíñáåðýåð ìÿñÿëÿéÿ ðåàë áàõûðäû. Î, àòûí òÿêàìöëö èäåéàñûíûí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ ãàëìàñûíäàí äàíûøàíäà, ÿñëèíäÿ ýöíäÿìÿ íÿçÿðèééÿíèí áöòöíëöêëÿ ÿí àêòóàë ïðîáëåìè îëàí êå÷èä ôîðìàëàðûíûí îëìàìàñû ïðîáëåìèíè ýÿòèð-

ìèøäè. Àòûí hÿìèí òÿêàìöë ñõåìëÿðèíè âàõòèëÿ íöìàéèø åòäèðÿí Èíýèëòÿðÿ Òÿáèÿò Òàðèõè Ìóçåéèíèí äèðåêòîðó, ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîã Êîëèí Ïàòòåðñîí èíäèéÿäÿê ìóçåéèí àøàüû ìÿðòÿáÿñèíäÿ éåðëÿøÿí áó åêñïîçèñèéà hàããûíäà áåëÿ äåìèøäè: "Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäà áèð-áèðèíäÿí ôàíòàñòèê îëàí óüóðñóç håêàéÿ hÿääÿí àðòûã ÷îõäóð. Îíëàðäàí ÿí ìÿøhóðó 50 èë áóíäàí ÿââÿë hàçûðëàíàí âÿ èíäèéÿäÿê ìóçåéèí àøàüû ìÿðòÿáÿñèíäÿ éåðëÿøÿí àòûí òÿêàìöëö åêñïîçèñèéàñûäûð. Àòûí òÿêàìöëö ÷îõ åëìè ãàéíàãëàð òÿðÿôèíäÿí hÿãèãÿò êèìè òÿãäèì îëóíóðäó. Ëàêèí hàçûðäà áó êèìè èäåéàëàðû èðÿëè ñöðÿí èíñàíëàðûí ôÿðçèééÿñè ìÿíèì ôèêðèìúÿ, ñïåêóëéàñèéàäûð".2


66 Áÿñ àòûí òÿêàìöë ññåíàðèñè íÿéÿ ÿñàñëàíûð? Áó ññåíàðè çàìàíûí ìöõòÿëèô äþâðëÿðèíäÿ Ùèíäèñòàíäà, Àâðîïàäà, Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àìåðèêàäà éàøàìûø ìöõòÿëèô íþâ håéâàíëàðûí ñêåëåò ãàëûãëàðûíû þë÷öëÿðèíÿ ìöâàôèã àðäûúûëëûãëà ñûðàëàíìàñûíû ÿêñ åòäèðÿí ñàõòà ñõåìëÿð âàñèòÿñèëÿ hàçûðëàíìûøäûð. Àéðû-àéðû òÿäãèãàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø, ñàéû 20-äÿí àðòûã îëàí àò òÿêàìöëöíöí ìöõòÿëèô ñõåìëÿðè ìþâúóääóð, ëàêèí òÿêàìöë÷öëÿð àðàñûíäà áó håéâàíûí íÿñèë àüàúû hàããûíäà âàhèä ôèêèð éîõäóð. Îíëàðûí hàìûëûãëà ãÿáóë åòäèêëÿðè ôÿðçèééÿñè áóäóð êè, 55 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë éàøàìûø èòÿ áÿíçÿéÿí âÿ Åîhèïïóñ àäëàíàí úàíëû ìÿõëóã àòûí ÿúäàäû îëìóøäóð. Àíúàã ìèëéîí èëëÿð áóíäàí ÿââÿë éîõ îëìóø Åîhèïïóñ èíäèéÿäÿê Àôðèêàäà éàøàéàí âÿ àòëà hå÷ áèð îõøàðëûüû îëìàéàí Ùéðàõ håéâàíûíûí åéíèëÿ ñóðÿòèäèð".3 Àòûí òÿêàìöëö hàããûíäà èääèàíûí ãåéðè-àðäûúûëëûüû hÿð éåíè àðõåîëîæè òàïûíòû èëÿ äàhà äà àøêàð îëóð. Ìöÿééÿí åäèëèá êè, Åîhèïïóñóí òàïûëäûüû éåðèí hÿìèí ëàéûíäà áó ýöí äÿ ìþâúóä îëàí (Åãàíñ Íåâàäåíñèñ âÿ Åãóóñ Îúúèäåíòàëèñ) àò íþâëÿðèíèí ãàëûãëàðû òàïûëìûøäûð.4 Äåìÿëè, ìöàñèð àò âÿ îíóí ÿúäàäû àäëàíàí Åîhèïïóñ åéíè çàìàíäà éàøàéûðäûëàð âÿ áó ôàêò èðÿëè ñöðöíÿí àòûí òÿêàìöëö ññåíàðèñèíèí òàìàìèëÿ ìÿíàñûç îëìàñûíûí àøêàð èñáàòûäûð. Òÿêàìöë÷ö éàçû÷û Ãîðäîí Ð.Òåéëîð éàçäûüû "Òÿêàìöëöí áþéöê ñèððè" ("Òhå ýðåàò åâîëóòèîí ìéñòåðé") êèòàáûíäà àòëàðûí íþâëÿðè hàããûíäà ÿôñàíÿíèí èçàhëàðûíû âåðèð âÿ äàðâèíèçìèí èçàh åòìÿéÿ ýöúöíöí ÷àòìàäûüû ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åäèð. "Îëà áèëñèí êè, äàðâèíèçìèí ÿí úèääè çÿèôëèéè îíäàí èáàðÿòäèð êè, ïàëåîíòîëîãëàð úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿêàìöë àðäûúûëëûüûíû èðÿëè ñöðÿ áèëìÿäèëÿð âÿ áþéöê òÿêàìöë äÿéèøèêëèêëÿðèíè ýþñòÿðÿ áèëÿúÿê ãîhóìëóã ÿëàãÿëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿäèëÿð. Éåýàíÿ èíàíäûðûúû íöìóíÿ êèìè ÿñàñÿí àòëàðûí íþâëÿðè ýÿòèðèëèð. Áó äà ôàêòäûð êè, áöòöí (ñèëñèëÿ) çÿíúèð áîéó - Åîhèïïóñäàí áàøëàéàðàã Åãóóñà ãÿäÿð à÷ûã-àøêàð ãåéðè-àðäûúûëëûã ìöøàhèäÿ îëóíóð. Èääèà åäèëèð êè, áó çÿíúèð áÿäÿí þë÷öëÿðèíèí òÿäðèúÿí àðòìàñûíû ÿêñ åòäèðèð, àììà áèð ïèëëÿ éóõàðûäà éåðëÿøÿí (éÿíè ñûðàíûí áàøûíäà éåð àëàí) håéâàíëàðäàí áÿçèëÿðè ÿñëèíäÿ Åîhèïïóñ îëàí áþéöê éîõ, êè÷èêäèð. Îëà áèëÿð êè, ìöõòÿëèô ãàéíàãëàðäàí ÿëäÿ åäèëìèø íþâëÿðèíè ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà ñûðàéà äöçìÿê âÿ îíëàðà áó øÿêèëäÿ èíàíäûðûúû ýþðêÿì âåðìÿê ìöìêöí îëñóí, ëàêèí òàðèõäÿ áåëÿ ñûðàíûí hÿãèãÿòÿóéüóí îëìàñûíû òÿñäèã åäÿí hå÷ áèð ñöáóò éîõäóð".5 Áöòöí áó ôàêòëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿí òóòàðëû äÿëèëëÿðè êèìè òÿãäèì åäèëÿí ñõåìëÿðèí ÿñàññûç âÿ óéäóðìà îëäóüóíó à÷ûã-àéäûí ýþñòÿðèð. Áó hàë òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ïîñòóëàòëàðûíûí hÿãèãÿòÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ óéüóí îëìàñû, îíó úèääè ãÿáóë åòìÿéèí ìöìêöí îëóá-îëìàìàñû, îíóí ìöäàôèÿ÷èëÿðèíèí hàíñû ìÿãñÿäëÿðè ýöäìÿñè âÿ áóíóí ö÷öí hàíñû öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿñè ñóàëëàðûíûí áàøà äöøöëìÿñèíäÿ áþéöê ðîë îéíàéûð.

1. Boyce Rensberger, Íoustan Chronicle, 5 íîéàáð 1980-úè èë, ñÿh. 15. 2. Colin Patterson, ÍarðerXs, ôåâðàë 1984, ñÿh. 60. 3. Francis Íitching, The Neck of Giraffe: Where Darwin Went Wrong, New Éork: Ticknor and Fields, 1982, ñÿh. 30-31. 4. Francis Íitching, The Neck of Giraffe: Where Darwin Went Wrong, New Éork: Ticknor and Fields, 1982, ñÿh. 30-31. 5. Gordan Rattray Taylor, The Great Evolution Mystery, London: Sïhere Books, 1984, ñÿh. 230.


ÔßÑÈË 7

ÒßÊÀÌÖË×ÖËßÐÈÍ ÒÀÏÛËÀÍ ÑÊÅËÅÒ ÃÀËÛÃËÀÐÛ ÌßËÓÌÀÒËÀÐÛÍÀ ÀÈÄ ÉÀËÀÍ×Û ØßÐHËßÐÈ Èíñàí òÿêàìöëö ÿôñàíÿñèíèí òÿôÿððöàòûíû àðàøäûðìàäàí þíúÿ úÿìèééÿòèí ÿñàñ hèññÿñèíèí éàðûìåéìóí-éàðûèíñàí âàðëûüûí ìþâúóä îëìàñû èëÿ ðàçûëàøäûüû òÿáëèüàò ìåòîäëàðûíà òîõóíìàã ëàçûìäûð. Áó òÿáëèüàò ìåòîäó àðõåîëîæè òàïûíòûëàð ÿñàñûíäà äöçÿëäèëìèø "ðåêîíñòðóêñèéàëàðäàí" èáàðÿòäèð. Ðåêîíñòðóêñèéà - "áÿðïà îëóíìà", éÿíè håéâàíûí éàëíûç áèð ñöìöéö òàïûëäûüû hàëäà îíóí ðÿñìèíèí âÿ éà ìàêåòèíèí äöçÿëäèëìÿñè äåìÿêäèð. Ñèçèí áÿëêÿ äÿ ãÿçåòëÿðäÿ, æóðíàëëàðäà éàõóä äà ôèëìëÿðäÿ ýþðäöéöíöç ìåéìóíàáÿíçÿð èíñàí ðåêîíñòðóêñèéà éîëó èëÿ äöçÿëäèëèá. ßêñÿð hàëëàðäà äàøëàøìûø ãàëûãëàð äàüûíûã âÿ íàòàìàì hàëäà òàïûëûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áóíëàðà àðõàëàíàðàã íÿéèñÿ çÿíí åòìÿê õÿéàëà ãàïûëìàã êèìè áèð øåéäèð. Áó ñÿáÿáäÿí òÿêàìöë÷öëÿðèí áó ãàëûãëàð ÿñàñûíäà hÿéàòà êå÷èðäèéè ðåêîíñòðóêñèéàëàð òÿêàìöë èäåîëîýèéàñûíûí òÿëÿáëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëèá. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíèí àíòðîïîëîãó Äåâèä Ïèëáèì áó ôàêòû õöñóñèëÿ âóðüóëàéûð: "Ïàëåîàíòðîïîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ íÿçÿðèééÿ hÿð çàìàí ñÿhèh ôàêòëàð öçÿðèíäÿ öñòöíëöê ãàçàíûá".54 Ðåêîíñòðóêñèéàëàðûí ìÿãñÿäè òÿñèð àëòûíà äàhà àñàíëûãëà äöøÿí èíñàíëàðûí ýþðìÿ hèññëÿðèíÿ íöôóç åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàðû áó ìÿõëóãëàðûí êå÷ìèøäÿ ìþâúóä îëìàñûíà èíàíäûðìàãäûð. Áóðàäà îíó äà âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, ñöìöê ãàëûãëàðûíûí öçÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ êîíêðåò îáéåêòèí éàëíûç öìóìè úèçýèëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿê îëàð. Õàññÿëÿðèí äàhà ìöôÿññÿë ìöÿééÿí îëóíìàñû ö÷öí ïàð÷àëàíìàéà òåç ìÿðóç ãàëàí éóìøàã òîõóìàëàðûí îëìàñû ëàáöääöð. Òÿêàìöë òÿðÿôäàðû éóìøàã òîõóìàéà þç ìöëàhèçÿñè èëÿ èñòÿäèéè ôîðìàíû àñàíëûãëà âåðÿ áèëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí Åðíñò À.Õóòåí áó hàëû áåëÿ èçàh åäèð: "Éóìøàã òîõóìàëàðûí "òÿêðàð èñòåhñàëû" ÷îõ ðèñêëè áèð èøäèð. Äîäàãëàðûí, ýþçëÿðèí, ãóëàãëàðûí âÿ áóðóí êèìè îðãàíëàðûí îíëàðûí àëòûíäà éåðëÿøÿí ñöìöêëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Éÿíè ñèç íåàíäåðòàë èíñàíûí êÿëëÿñèíè hÿð hàíñû áèð ìåéìóíóí âÿ éà ôèëîñîôóí áàøûíà åéíè óüóðëà îõøàäà áèëÿðñèíèç. Ãÿäèì èíñàíëà-


68 Åéíè áèð êÿëëÿäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàãëà hàçûðëàíàí ö÷ ìöõòÿëèô øÿêèë

1964-úö èë, àïðåëèí 5-äÿ "Ñóíäàé òèìåñ" ãÿçåòèíäÿ íÿøð îëóíàí øÿêèë

Ìîðèñ Óèëñîí òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìèø øÿêèë

Í.Ïàðêåð òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìèø âÿ "Íàòèîíàë Ýåîãðàïhèú" æóðíàëûíäà 1960-úû èëèí ñåíòéàáð àéûíäà íÿøð îëóíìóø ðÿñì

Òÿêàìöë÷öëÿð ãÿäèì èíñàíûí çàhèðè ãóðóëóøóíóí ðåêîíñòðóêñèéàñûíäà ÿíäàçÿíè î ãÿäÿð àøûðëàð êè, hÿòòà òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô îëàí èêè-ö÷ úöð öçö åéíè êÿëëÿéÿ ãóðàøäûðà áèëèðëÿð. Àâñòðàëîïèòåê Ðîáóñòóñ (Àâñòðàëîïèòhåúóñ ðîáóñòóñ âÿ éà Çèíæàíòhðîïóñ) êÿëëÿñèíäÿí çàhèðè ýþðöíöøöí áÿðïà îëóíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áåëÿ êè, åéíè êÿëëÿ ö÷ ìöõòÿëèô ðåêîíñòðóêñèéàëàðûí îðòàéà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð, áó èñÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðûíûí "ñöáóòëàðû"íûí óéäóðóìà îëìàñûíûí àøêàð äÿëèëèäèð. Ãàëûãëàðûí ñóáéåêòèâ îëàðàã øÿðh îëóíìàñû âÿ ìèôèê ðåêîíñòðóêñèéàëàðûí äöçÿëäèëìÿñè òÿêàìöë÷öëÿðèí ñàõòàêàðëûãëàðûíûí hàíñû ìèãéàñäà îëìàñûíûí ïàðëàã íöìóíÿñèäèð. Ëàêèí áó íöìóíÿ òÿêàìö÷öëÿðèí þç íÿçÿðèééÿñèíèí éàðàðëû îëìàñûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí ÿë àòäûüû ÿí êîáóä ñàõòàêàðëûãëàðäàí áèðèäèð.

Ñòåâåí Ì.Ñòîíëåé (Ùóìàí Îðèýèíñ) òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìèø øÿêèë

Ìîóðèúå Âèëñîí (Ôðîì Àýå òî Àäàì: òhå Ñåàðúh ôîð òhå Àíúåñòðé îô ìàí) òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìèø øÿêèë


National Geograïhiú, ìàðò 1996-úû èë

69

Junior Larousse, 1-úè úèëä, ñÿh. 94

Óéäóðóëìóø øÿêèëëÿð: òÿêàìöë÷öëÿð þç íÿçÿðèééÿñèíè èñáàò åòìÿê ö÷öí áèëÿðÿêäÿí þçëÿðèíÿ ñÿðôÿëè îëàí ýþðêÿìè èíñàíûí ãàëûãëàðäà ãàëìàéàí ôîðìà âÿ õàññÿëÿðèíÿ âåðèðäèëÿð, ìÿñÿëÿí, áóðóíóí âÿ äîäàãëàðûí ãóðóëóøó, ñà÷ëàð âÿ ñà÷ äöçöìö, ãàøëàðûí ôîðìàñû. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíëàð òÿðÿôèíäÿí óéäóðóëìóø ìÿõëóãëàð àèëÿ ÷åâðÿñèíäÿ, îâäà âÿ hÿì÷èíèí ýöíäÿëèê hÿéàòûí áàøãà åïèçîäëàðûíäà òÿñâèð îëóíóðäóëàð. Àíúàã áó øÿêèëëÿð éàëíûç ôàíòàçèéàíûí ìÿhñóëóäóð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí ðåêîíñòðóêñèéàëàðûíû òÿñäèã åäÿí áèð äÿíÿ äÿ ãÿäèì èíñàí ãàëûãëàðû òàïûëìàéûá.

Junior Larousse, 1-úè úèëä, ñÿh. 96

Gehemnisee der Urzeit und Menschen, ñÿh. 200

ðûí ãàëûãëàðûíà ÿñàñëàíàí áó úöð ðåêîíñòðóêñèéàëàð hå÷ áèð åëìè äÿéÿð äàøûìûð âÿ îíëàðäàí õàëã êöòëÿñèíè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðà åòèáàð åòìÿéÿ äÿéìÿç".55


ÔßÑÈË 8

70

ÒßÊÀÌÖË ÑÀÕÒÀÊÀÐËÛÃËÀÐÛ

Êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè âÿ åëìè ãàéíàãëàð òÿðÿôèíäÿí òÿëãèí îëóíàí "ìåéìóíàáÿíçÿð èíñàí" ñóðÿòè ÿñëèíäÿ àðõåîëîæè òàïûíòûëàðëà hå÷ úöðÿ òÿñäèã îëóíìóð. Òÿêàìöë÷öëÿð óéäóðóëìóø ìÿõëóãëàðûí ðÿñìëÿðèíè ÷ÿêèðëÿð, àíúàã áó ìÿõëóãëàðûí hÿãèãèëèéèíè òÿñäèã åäÿí ãàëûãëàðûí îëìàìàñû îíëàðû áÿðê íàðàhàò åäèð. Áó ïðîáëåìèí "hÿëëè ö÷öí" îíëàð ìàðàãëû ìåòîääàí - òàïûëìàìûø ãàëûãëàðûí "èñòåhñàëû" ìåòîäóíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ùÿìèí ìåòîäóí íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè åëì òàðèõèíäÿ áþéöê ãàëìàãàëà ñÿáÿá îëìóø Ïèëòäàóí àäàìûäûð.

Ïèëòäàóí àäàìû: îðàíãóòàíûí ÷ÿíÿ ñöìöéö èíñàíûí êÿëëÿñèíäÿ! 1912-úè èëäÿ ìÿøhóð hÿêèì âÿ åéíè çàìàíäà hÿâÿñêàð ïàëåîíòîëîã ×àðëç Äîóñîí Èíýèëòÿðÿäÿ Ïèëòäàóí ÿòðàôûíäàêû äÿðÿäÿ ÷ÿíÿ ñöìöéö âÿ êÿëëÿíèí áèð hèññÿñèíè àøêàð åòìèøäè. ×ÿíÿ ñöìöéö ìåéìóíóí ÷ÿíÿñèíÿ áÿíçÿñÿ äÿ, äèøëÿð âÿ êÿëëÿ èíñàíûíêûíà îõøàéûðäû. Áó åêñïîíàòûí éàøû 500 ìèí èë òÿéèí îëóíìóø âÿ î, "Ïèëòäàóí àäàìû" àäëàíäûðûëìûøäû. Áóíäàí ñîíðà áó íöìóíÿ ìöõòÿëèô ìóçåéëÿðäÿ èíñàí òÿêàìöëöíöí òÿêçèáîëóíìàç ñöáóòó êèìè íöìàéèø åòäèðèëèðäè. 40 èëäÿí àðòûã âàõò ÿðçèíäÿ áó åêñïîíàòà åëìè ìÿãàëÿëÿð, ìöõòÿëèô øÿðhëÿð âÿ ðÿñìëÿð hÿñð îëóíìóø, äöíéà óíèâåðñèòåòëÿðèíèí 500-äÿí àðòûã åëìè èø÷èñè "Ïèëòäàóí àäàìû" ìþâçóñóíäà äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàëàðû hàçûðëàìûøäûëàð.56 Ìÿøhóð àìåðèêàëû ïàëîåàíòðîïîëîã Ã.Ô.Îñáîðí 1935-úè èëäÿ Áðèòàíèéà Ìóçåéèíÿ ýÿëèøè çàìàíû áåëÿ äåìèøäè: "Òÿáèÿò ñöðïðèçëÿðëÿ äîëóäóð âÿ áó âàúèá òàïûíòû áÿøÿðèééÿòèí òàðèõÿ ãÿäÿðêè äþâðöíÿ àèääèð".57 Áðèòàíèéà Ìóçåéèíèí ïàëåîíòîëîýèéà øþáÿñèíäÿí Êåííåò Îêëè 1949-úó èëäÿ áÿçè ãàëûãëàð öçÿðèíäÿ éàøû òÿéèí åòìÿíèí éåíè ìåòîäóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Áó ìåòîä "Ïèëòäàóí àäàìû" öçÿðèíäÿ äÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëäè. Íÿòèúÿ håéðÿòàìèç îëäó. Òåñòèí íÿòèúÿëÿðè èëÿ àéäûí îëäó êè, Ïèëòäàóíóí ÷ÿíÿ ñöìöéöíöí òÿðêèáèíäÿ ôòîð éîõäóð, áó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ ñöìöéöí éåðèí àëòûíäà áèð íå÷ÿ èëäÿí ÷îõ ãàëìàìàñûíäàí õÿáÿð âåðèðäè.


71 Îðàíãóòàíûí ÷ÿíÿ ñöìöéö èíñàíûí êÿëëÿñèíäÿ

1

Ãàçûíòû hàëûíäà òàïûëàí ãàëûãëàð ×àðëç Äîó ñîí òÿ ðÿ ôèí äÿí àø êàð åäèë ìèø âÿ ñåð Àð òóð Âóäâîðäà âåðèëìèøäè.

2

"Ìÿøhóð" êÿëëÿ èêè ìöõòÿëèô ãà ëû üûí âà hèä êîíñ òðóê ñè éà øÿêëèíäÿ ãóðàøäûðûëìàñû èëÿ ÿëäÿ îëóíìóøäóð. Èíñàí êÿëëÿñèíèí hèññÿñè> Îðàíãóòàíûí ÷ÿíÿ hèññÿñè<

3

Êÿëëÿíèí áó ìîäåëèíÿ ìöâàôèã îëà ðàã ñîí ðà ëàð ðå êîíñ òðóê ñè éà ëà ðû í âÿ ðÿñì ëÿ ðèí ÷îõ ñàé ëû ñó ðÿ òè hà çûð ëàí ìûø, 500-äÿí àðòûã åëìè ìÿãàëÿ éàçûëìûøäûð. Ãóðàøäûðûëìûø êÿëëÿíèí ÿñëè Áðèòàíèéà Ìóçåéèíäÿ ñÿðýèéÿ ãîéóëìóøäó.

4

Áó òàïûíòûäàí 40 èë ñîíðà Ïèëòäàóí ãàëûãëàðûíûí ñàäÿúÿ îëàðàã ñàõòà îëìàñû åëàí åäèëìèøäè.


72 Þçöíäÿ ôòîðóí êè÷èê ìèãäàðûíû äàøûéàí êÿëëÿ ÷îõ ýöìàí êè, áèð íå÷ÿ ìèí èë éåð àëòûíäà ãàëìûøäû. Ùÿìèí ìåòîä ÿñàñûíäà hÿéàòà êå÷èðèëÿí ñîíðàêû õðîíîëîæè òÿäãèãàòëàð êÿëëÿíèí éàøûíûí hÿãèãÿòÿí äÿ úÿìè áèð íå÷ÿ ìèí èë îëìàñûíû òÿñäèã åòäè. Ãàëûãëàðûí éàíûíäà òàïûëàí àëÿòëÿð èñÿ ïîëàä àëÿòëÿðëÿ éîíóëìóøäó âÿ ìÿëóì îëìóøäó êè, áóíëàð àäè ñàõòàêàðëûãäûð.58 Áó ñàõòàêàðëûã Âåéíåðèí 1953-úö èëäÿ àïàðäûüû ìöôÿññÿë àíàëèçëÿðäÿí ñîíðà áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõìûøäûð. Êÿëëÿ 500 èë ÿââÿë éàøàìûø èíñàíà, ÷ÿíÿ ñöìöéö èñÿ òÿçÿúÿ þëÿí îðàíãóòàíà ìÿõñóñ èäè. Äèøëÿð õöñóñèëÿ ñå÷èëìèø âÿ îíëàðû ñîíðàëàð èíñàí äèøëÿðèíÿ áÿíçÿòìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿäÿí úèëàëàíìûø äèø éóâàëàðûíà ãóðàøäûðûá êå÷èðìèøäèëÿð. Äåòàëëàðà ãÿäèìäÿí ãàëìà ýþðêÿìè âåðìÿê ö÷öí êàëèóì äèõðîìàòèí êþìÿéè èëÿ ëÿêÿëÿð ÷ÿêèëìèøäè. Ëàêèí ñöìöêëÿðè òóðøóéà ñàëàíäàí ñîíðà ëÿêÿëÿð éîõ îëóðäóëàð. Ñàõòàêàðëûüû àøêàð åòìèø ãðóïäàí Ëå Ãðîññ Êëàðê þç òÿÿúúöáöíö ýèçëÿòìÿäÿí äåéèðäè: "Äèøëÿðèí öçÿðèíäÿêè ñöíè èçëÿð àéäûí ýþðöíöð âÿ ìàðàãëûäûð, îíëàð íåúÿ äèããÿòäÿí êÿíàð ãàëûáëàð".59 40 èëäÿí àðòûã âàõò ÿðçèíäÿ Áðèòàíèéà Ìóçåéèíäÿ ñàõëàíûëàí "Ïèëòäàóí àäàìû" áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà òåçëèêëÿ îðàäàí éûüûøäûðûëäû.

Íåáðàñêà àäàìû: äîíóç äèøè 1922-úè èëäÿ Àìåðèêàíûí Òÿáèÿò Òàðèõ Ìóçåéèíèí äèðåêòîðó Ùåíðè Ô.Îñáîðí Ãÿðáè Íåáðàñêàäà Èëàí ÷àéûíûí éàõûíëûüûíäà ïëèîñåí äþâðöíÿ àèä îëàí àçû äèø ãàëûüûíûí òàïûëìàñû hàããûíäà ìÿëóìàò âåðìèøäè. Èääèàéà ýþðÿ, äèø þçöíäÿ ìåéìóíóí âÿ èíñàíûí öìóìè ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè äàøûéûðäû. Ýåíèø åëìè äèñêóññèéàëàð þçöíö ÷îõ ýþçëÿòìÿäè. Áÿçèëÿðè äåéèðäè êè, áó äèø ïèòåêàíòðîïóí äèøèäèð, áÿçèëÿðè èñÿ áèëäèðèðäè êè, èíñàíûí. Ãûçüûí ìöáàhèñÿëÿð áèòäè, ìöáàhèñÿëÿðèí ñÿáÿáêàðûíû èñÿ "Íåáðàñêà àäàìû" àäëàíäûðäûëàð. Áóíäàí äÿðhàë ñîíðà îíóí åëìè àäû äà ãîéóëäó - Ùåñïåðîïèòhåúóñ hàðîëäúîîêè. ×îõ íöôóçëó àëèìëÿð Îñáîðíó ìöäàôèÿ åòäèëÿð. Úÿìè áèð äèøèí ÿñàñûíäà Íåáðàñêàíûí êÿëëÿ âÿ áÿäÿíèíèí ðåêîíñòðóêòèâ ðÿñìëÿðè ÷ÿêèëäè. Ñîíðà èñÿ îíóí àèëÿ ÷åâðÿñèíäÿ hÿéàò éîëäàøû âÿ óøàãëàðû èëÿ áèðëèêäÿ øÿêèëëÿðè äÿðú îëóíäó. Áöòöí áó ññåíàðè éàëíûç áèð äèøèí ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäó. Òÿêàìöë÷öëÿð áó õöëéàéà î ãÿäÿð áàüëàíìûøäûëàð êè, òÿäãèãàò÷û Óèëéàì Áðàéàí òåç-òÿëÿñèê ãÿðàðëàðûí ãÿáóë îëóíìàñûíûí ÿëåéhèíÿ ÷ûõûø åäÿíäÿ, òÿêàìöë÷öëÿðèí ÷îõ êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ ìÿðóç ãàëìûøäû. Ëàêèí 1927-úè èëäÿ ñêåëåòèí äèýÿð hèññÿëÿðè àøêàð îëóíäó. Éåíè òàïûëìûø hèññÿëÿðÿ ÿñàñÿí äèø íÿ èíñàíà, íÿ äÿ ìåéìóíà ìÿõñóñ äåéèëäè. Ìÿëóì îëäó êè, äèø íÿñëè êÿñèëìèø Àìåðèêà ãàáàíû (÷þë äîíóçó) íþâö îëàí "Ïðîäòhåííîïñ"à


73 1922-úè èë èéóí àéûíûí 24äÿ "Èë ëóñò ðà òåä Ëîí äîí Íåwñ" æóð íà ëûí äà ÷àï îëóí ìóø áó ðÿñì éàë íûç áèð äè øèí ÿñà ñûí äà ÷ÿ êèë ìèøäè. Ëàêèí áó äèøèí íÿ èíñàíà, íÿ äÿ ìåéìóíàáÿíçÿð ìÿõëóãà àèä îëìàäûüû, îíóí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø äîíóç íþâöíÿ ìÿõñóñ îëìàñû ìÿëóì îëàíäà òÿ êà ìöë ÷ö ëÿð äÿ ðèí äÿí ìÿéóñ îëìóøäóëàð.

ìÿõñóñ èìèø. Óèëéàì Ãðåãîðóí áó ñÿhâÿ àèä ìÿãàëÿñè "Ñúèåíúå" æóðíàëûíäà "Ýþðöíäöéö êèìè Ùåñïåðîïèòhåúóñ íÿ ìåéìóíäóð, íÿ äÿ èíñàí" áàøëûüû èëÿ ÷àï îëóíìóøäó.60 Àõûð íÿòèúÿäÿ Ùåñïåðîïèòhåúóñ hàðîëäúîîêè-íèí âÿ îíóí àèëÿñèíèí áöòöí ðÿñìëÿðè ÿäÿáèééàòäàí ÷ûõàðûëäû.

Îòà Áåíãà: ãÿôÿñÿ ñàëûíìûø Àôðèêà àáîðèýåíè Äàðâèíèí "Èíñàíûí ìÿíøÿéè" êèòàáûíäà èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð ìÿõëóãäàí òþðÿìÿñè èääèàñûíäàí ñîíðà áó ññåíàðèíèí òÿñäèãëÿíìÿñè ö÷öí ãàëûãëàðûí àõòàðûøûíà áàøëàíìûøäû. Àììà áÿçè òÿêàìöë÷öëÿð èíàíûðäûëàð êè, òÿêúÿ ìåéìóíàáÿíçÿð èíñàíûí ãàëûãëàðû äåéèë, hÿì÷èíèí úàíëû ôÿðäëÿð äÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô ãèòÿëÿðèíäÿ òàïûëàúàãäûð. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ "úàíëû êå÷èä ôîðìàñûíûí" àõòàðûøëàðû âÿhøèëèê äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Áó âÿhøèëèéèí íöìóíÿñè 1904-úö èëäÿ Êîíãîäà òÿêàìöë÷ö òÿäãèãàò÷û Ñàìóåë Âåðíåð òÿðÿôèíäÿí òóòóëìóø Îòà Áåíãà àäëû ïèãìåéèí (úûðòäàíûí) ÿhâàëàòûäûð. Îòà Áåíãà àäû îíóí þç äèëèíäÿ "äîñò" ìÿíàñûíû äàøûéûðäû. Î, åâëè èäè âÿ èêè óøàüû âàð èäè. Î, çÿíúèðëÿíèá håéâàí êèìè ãÿôÿñÿ ñàëûíìûø âÿ Àìåðèêàéà Ìöãÿääÿñ Ëóèñ àäûíà äöíéà ñÿðýèñèíÿ éîëà ñàëûíìûøäû. Éåðëè òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð îíó ìåéìóíëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ áèð ãÿôÿñÿ ñàëûá èíñàíà ÿí éàõûí îëàí "êå÷èä ôîðìàñû" êèìè íöìàéèø åòäèðèðäèëÿð. Èêè èëäÿí ñîíðà îíóí éåðèíè äÿéèøèá Íéó-Éîðêóí Áðîíêñ çîîïàðêûíäà øèìïàíçå, Äèíàh ãîðèëëàñû, Äîhóíã îðàíãóòàíû èëÿ áèðëèêäÿ éåðëÿøäèðèá, èíñàíûí ãÿäèì ÿúäàäû êèìè òÿãäèì åòäèëÿð. Çîîïàðêûí ìöäèðè òÿêàìöë÷ö hÿêèì Óèëéàì Ò.Ùîíåäåé þç ìÿðóçÿëÿðèíäÿ áåëÿ íàäèð êå÷èä ôîðìàñûíûí þç çîîïàðêûíäà îëìàñûíûí øÿðÿôè hàããûíäà òåç-òåç äàíûøûð, çîîïàðêà ýÿëÿí àäàìëàð èñÿ Îòà Áåíãà èëÿ håé-


74 âàíëà äàâðàíûðìûø êèìè ðÿôòàð åäèðäèëÿð. Îòà Áåíãà ñîíäà àë÷àëäûëìàëàðà, òÿhãèðëÿðÿ âÿ ðöñâàé÷ûëûüà äþçìÿéÿðÿê èíòèhàð åòäè.61 Ïèëòäàóí, Íåáðàñêà âÿ éàõóä Îòà Áåíãà... Áöòöí áó ãàëìàãàëëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã âÿ þç íÿçÿðèééÿëÿðèíè èñáàò åòìÿê íàìèíÿ "ìÿãñÿä âàñèòÿíè äîüðóëäóð" ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíàðàã, hÿð áèð éàíëûø åëìè ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿñèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Ìÿhç áó íþã òå éè-íÿ çÿð äÿí èí ñàí òÿêàìöëö ÿôñàíÿñèíèí áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, áàøãà "ñöáóòëàðûíà" áàõäûãäà îõøàð âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøìàã îëàð: óéäóðìà äîëó håêàéÿëÿð âÿ îíëàðûí éàøàìàñû óüðóíäà hÿð øåéÿ hàçûð îëàí êþíöëëöëÿð äÿñòÿñèíèí ìþâúóäëóüó ýþç ãàáàüûíäàäûð.

www.islam.com.az


ÔßÑÈË 9

ÈÍÑÀÍÛÍ ÒßÊÀÌÖËÖ ÑÑÅÍÀÐÈÑÈ

Áèç ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèðèê êè, òÿáèÿòäÿ úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿêàìöëöíÿ èìêàí éàðàäàí ìåõàíèçì ìþâúóä äåéèë; úàíëûëàðûí áöòöí íþâëÿðè òÿêàìöë ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ äåéèë, áèçèì îíëàðû òàíûäûüûìûç êèìè, áèð-áèðèíäÿí àñûëû îëìàäàí éàðàäûëìûøëàð. Áóðàäàí äà àéäûíäûð êè, "èíñàíûí òÿêàìöëö" hÿéàòà êå÷ìÿñè ãÿòèééÿí ìöìêöí îëìàéàí óéäóðìàäûð. Áÿñ ìöõòÿëèô håêàéÿëÿð óéäóðàí òÿêàìöë÷öëÿð áó çàìàí íÿéÿ ÿñàñëàíûðëàð? Îíëàðûí èñòèíàä íþãòÿñè èñòÿäèêëÿðè êèìè øÿðh åäÿ áèëäèêëÿðè ñêåëåò ãàëûãëàðûíûí áîëëóüó îëìóøäóð. Òàðèõ áîéó 6000-äÿí ÷îõ ìåéìóí íþâö éàøàìûøäûð. Ìåéìóíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí íÿñëè êÿñèëìèø âÿ ìöàñèð äþâðÿ ìåéìóíëàðûí éàëíûç 120 íþâö ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð íÿñëè êÿñèëìèø ìåéìóíëàðûí êÿëëÿëÿðèíäÿí âÿ ñöìöêëÿðèíäÿí þçëÿðèíÿ ñÿðôÿëè øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäèá, îíëàðû áîé ñûðàñû èëÿ êè÷èêäÿí áþéöéÿ ãÿäÿð áèð úÿðýÿéÿ äöçìöø âÿ áó ñûðàéà íÿ âàõòñà íÿñëè êÿñèëìèø èíñàí èðãèíÿ ìÿíñóá êÿëëÿëÿðè äÿ ÿëàâÿ åòìèøëÿð. Áåëÿëèêëÿ äÿ "èíñàíûí òÿêàìöëö" ññåíàðèñè éàðàíìûøäûð. Áó ññåíàðèéÿ ýþðÿ, èíñàíëàð âÿ áóýöíêö ìåéìóíëàð öìóìè ÿúäàääàí òþðÿìèøëÿð. Çàìàí êå÷äèêúÿ áó ìÿõëóãëàð òÿêàìöë ïðîñåñèíÿ ìÿðóç ãàëûáëàð, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðûí áèð hèññÿñèíäÿí ìåéìóíëàð, äèýÿð hèññÿñèíäÿí èñÿ èíñàíëàð ÿìÿëÿ ýÿëèá. Ëàêèí áöòöí ïàëåîíòîëîæè, àíàòîìèê âÿ áèîëîæè ìÿëóìàòëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áó âÿ éà áàøãà èääèàëàðûíûí ÿñàññûç âÿ êþhíÿëìèø îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ñàõòàêàðëûãëàð, ôàêòëàðûí òÿhðèô åäèëìÿñè, àëäàòìàëàð, óéäóðóëìóø ðÿñì âÿ øÿðhëÿð èñòèñíà îëìàãëà, ìåéìóíëà èíñàí àðàñûíäà îëàí ãîhóìëóã ÿëàãÿñèíÿ àèä hÿð hàíñû áèð ÿhÿìèééÿòëè äÿëèë-ñöáóò éîõäóð. Ñêåëåò ãàëûãëàðû äà ñöáóò åäèð êè, òàðèõ áîéó èíñàíëàð èíñàí, ìåéìóíëàð èñÿ ìåéìóí îëàðàã ãàëìûøëàð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí èíñàíëàðûí "ÿúäàäû" êèìè òÿãäèì îëóíàí áÿçè ãàëûãëàðû òÿõìèíÿí 10 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë éàøàìûø, ëàêèí ñîíðàäàí íÿñëè êÿñèëìèø ãÿäèì èíñàí èðãëÿðèíÿ ìÿõñóñäóð. Ùÿì÷èíèí ìöàñèð äþâðäÿ åëÿ õàëãëàð âàð êè, îíëàðûí ôèçèêè ãóðóëóøó âÿ õöñóñèééÿòëÿðè íÿñëè êÿñèëìèø èíñàí èðãëÿðèíÿ áÿíçÿ-


76 éèð. ßí ÿñàñû èñÿ èíñàíëàð âÿ ìåéìóíëàð àíàòîìèê úÿhÿòäÿí ÷îõ ôÿðãëÿíèðëÿð âÿ îíëàð òÿêàìöë ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿí èðãëÿðäÿí äåéèëëÿð. Áó úöð ôÿðãëÿðäÿí áèðè "äèê éåðèìÿ"äèð. Äèê éåðèìÿ éàëíûç èíñàíëàðà õàñäûð âÿ èíñàíëàðû äèýÿð úàíëû ìÿõëóãëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿí âàúèá õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðèäèð.

Èíñàíûí óéäóðóëìóø íÿñèë àüàúû Äàðâèíèçìÿ ýþðÿ, ìöàñèð èíñàíëàð ìåéìóíàáÿíçÿð ìÿõëóãëàðäàí éàðàíìûøëàð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàéàí ïðîñåñèí ýåäèøèíäÿ ìåéìóíëà èíñàí àðàñûíäà "êå÷èä ôîðìàëàðû"íûí îëìàñû çÿíí åäèëèð. Óéäóðóëìóø ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ "êàòåãîðèéà" ñàäàëàíûð: 1. Australoïithecus - (àâñòðàëîïèòåê) 2. Ùomo habilis - (áàúàðûãëû èíñàí) 3. Ùomo erectus - (äèêéåðèéÿí èíñàí) 4. Ùomo saïiens - (øöóðëó èíñàí) Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíûí áåëÿ äåìÿê ìöìêöíñÿ, èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäû çÿíí åòäèêëÿðè úàíëûíû "úÿíóá ìåéìóíó" ìÿíàñûíà ýÿëÿí "Australoïithecines" àäëàíäûðûðäûëàð. ßñëèíäÿ èñÿ áó úàíëû íÿñëè êÿñèëìèø ìåéìóí íþâöíäÿí áàøãà áèð

Geheimnisse der Urzeit, Tiere und Mencshen, ñÿh. 139

Òÿêàìöë÷öëÿðèí éåýàíÿ èëhàì ãàéíàüû ÷ÿíÿ ñöìöéö îëìóøäóð

Ðàìàïèòåêèí (ðàìàïèòíåêóñ) èëê òàïûëàí ãàëûãëàðû èêèhèññÿëè íàòàìàì ÷ÿíÿäÿí èáàðÿò èäè (áàõ: ñàüäàêû øÿêèë). Àíúàã òÿêàìöë÷ö ðÿññàìëàð hå÷ óòàíìàäàí éàëíûç áó èêè ãàëûãëàðà ÿñàñëàíàðàã î ñààò ðàìàïèòåêè, îíóí àèëÿñèíè âÿ éàøàì ìöhèòèíè òÿñâèð åòìèøäèëÿð. "Êå÷èä ôîðìà"ñû îëìàñû èääèà åäèëÿí ðàìàïèòåêèí âÿ áàøãà ìÿõëóãëàðûí àäè ìåéìóíëàð îëìàñû ñöáóòà éåòèðèëäèêäÿ, îíëàð òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí hå÷ áèð èçàhàò ýÿòèðèëìÿäÿí, òÿëÿì-òÿëÿñèê øÿ êèë äÿ èí ñàíûí íÿ ñèë øÿ úÿðÿñèí äÿí êÿíàð åäèëäèëÿð.62


77 øåé äåéèëäè. Australoïithecines-ëÿð ìöõòÿëèô - áÿçèëÿðè èðè, äèýÿðëÿðè èñÿ äàhà õûðäà âÿ çÿðèô áÿäÿí ãóðóëóøëó îëóðëàð. Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíûí òÿêàìöëöíöí íþâáÿòè ìÿðhÿëÿëÿðèíè "homo", éÿíè "èíñàí" àäëàíäûðäûëàð. Èääèàéà ýþðÿ, homo ñèëñèëÿñèíäÿí îëàí ìÿõëóãëàð Australoïithecines-ëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷ö íÿøðëÿðäÿ âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíäÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëäèéèìèç "Éàâà èíñàíû"íû, "Ïåêèí èíñàíû"íû, "Lucy" àäëàíàí ñêåëåò ãàëûãëàðûíû éóõàðûäà ñàäàëàíàí íþâëÿðèí áèðèíÿ àèä åòìÿê îëàð. Áó íþâëÿðèí hÿì÷èíèí éàðûìíþâëÿðÿ áþëöíìÿñè ýöìàí åäèëèð. Òÿêàìöë÷öëÿð Australoðithecus-Ùomo habilis-Ùomo erectus-Ùomo saðiens àðäûúûëëûüûíû èðÿëè ñöðìÿêëÿ åëÿ áèð òÿñÿââöð éàðàòìàã èñòÿéèðäèëÿð êè, ñàíêè hÿð áèð íþâ îíäàí ñîíðà ýÿëÿí íþâöí ÿúäàäû îëìóøäóð. Áóíóíëà áåëÿ àíòðîïîëîãëàðûí ñîí òÿäãèãàòëàðû Australoïithecus, Ùomo habilis âÿ Ùomo erectus íþâëÿðèíèí åéíè çàìàíäà, ëàêèí äöíéàíûí àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿ éàøàäûüûíû òÿñäèã åäèð. Ùÿì÷èíèí Ùomo erectus ñèíôèíÿ àèä åäèëìèø èíñàíëàð ëàï ìöàñèð äþâðÿ ãÿäÿð Ùomo saïiens Neandertalensis âÿ Ùomo saïiens-ëÿ (ìöàñèð èíñàíëà) éàíàøû åéíè äþâðäÿ, éàíéàíà éàøàìûøëàð. Éÿíè hÿìèí ôàêò áó úàíëûëàðûí áèð-áèðèíÿ ÿúäàä îëìàñû èääèàñûíû àéäûí âÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ òÿêçèá åäèð. Íÿòèúÿäÿ áó ñàhÿäÿ îëàí áöòöí åëìè ìÿëóìàòëàð, òÿäãèãàòëàð âÿ òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì îëóíàí ñêåëåò ãàëûãëàðû èíñàíûí hå÷ âàõò òÿêàìöë ïðîñåñèíÿ ìÿðóç ãàëìàäûüûíäàí õÿáÿð âåðèð. Áó ãàëûãëàðûí áèð hèññÿñè ìåéìóí íþâëÿðèíÿ, äèýÿð hèññÿñè èñÿ ìöõòÿëèô èíñàí èðãëÿðèíÿ ìÿõñóñäóð. Áÿñ îíäà ãàëûãëàðûí hàíñûëàðû èíñàíëàðà, hàíñûëàðû ìåéìóíëàðà ìÿõñóñäóð? Âÿ áóíëàðäàí hàíñûñà áèðèíè "êå÷èä ôîðìàñû" ñàéìàã îëàðìû? Áó ñóàëëàðà úàâàá òàïìàã ö÷öí êàòåãîðèéàëàðû àðäûúûëëûãëà íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.

Àâñòðàëîïèòåê ìåéìóíëàðûí áèð íþâöäöð Áèðèíúè êàòåãîðèéàéà àèä åäèëÿí àâñòðàëîïèòåê "úÿíóá ìåéìóíó" äåìÿêäèð. Ùåñàá åäèëèð êè, áó ìÿõëóãëàð 4 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë Àôðèêàäà éàøàìûø âÿ îíëàðûí íÿñëè åðàìûçäàí 1 ìèëéîí èë ÿââÿë êÿñèëìèøäèð. Àâñòðàëîïèòåêëÿð àðàñûíäà ôÿðãëÿð âàð. Îíëàðûí ÿí ãÿäèì íþâö À.àôàðåíñèñ ñàéûëûð, ñîíðà äàhà õûðäà ñöìöêëö À.àôðèêàíóñ âÿ äàhà èðè ñöìöêëö À.ðîáóñòóñ ýÿëèð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, À.áîèññåñè àéðû íþâäöð, äèýÿðëÿðè èñÿ èääèà åäèðëÿð êè, áó, À.ðîáóñòóñóí éàðûìíþâöäöð. Àâñòðàëîïèòåêëÿðèí áöòöí íþâëÿðè ìöàñèð ìåéìóíëàðà áÿíçÿéÿí íÿñëè êÿñèëìèø ìåéìóíëàðäûð. Áöòöí áó íþâëÿðèí áåéíèíèí hÿúìè øèìïàíçåíèí áåéíèíèí hÿú-


78 ìè èëÿ éà åéíèäèð, éà äà äàhà êè÷èêäèð. ßëëÿðäÿ âÿ àéàãëàðäà àüàúëàðà äûðìàøìàã ö÷öí ÷ûõûíòûëàð âàð, àðõà ïÿíúÿëÿð èñÿ hÿð hàíñû ïðåäìåòè ãóúàãëàìàã õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèêäèð, áîéëàðû ãûñàäûð (ìàêñèìóì 130 ñì) âÿ àâñòðàëîïèòåêëÿðèí åðêÿêëÿðè ìöàñèð ìåéìóíëàðäà îëäóüó êèìè, äèøèëÿðäÿí èðè îëìóøäóð. Êÿëëÿ ãóðóëóøóíäà ìþâúóä îëàí ÷îõñàéëû îõøàðëûãëàð, áèð-áèðèíÿ éàõûí éåðëÿøÿí ýþçëÿð, èòè àçû äèøëÿðè, ÷ÿíÿíèí ôîðìàñû, óçóí ÿëëÿð âÿ ãûñà àéàãëàð ñöáóò åäèð êè, áó ìåéìóíëàð ìöàñèð hÿìúèíñëÿðèíäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèð. Áó hàëäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðûíûí èääèàñû îíäàí èáàðÿòäèð êè, àâñòðàëîïèòåêëÿðèí àíàòîìèê úÿhÿòäÿí ìåéìóíëàðà áÿíçÿìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, îíëàð èíñàí êèìè äèê éåðèìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð âÿ áóíà äèýÿð ìåéìóíëàð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíìèð. Ìåéìóíëàðûí "äèê éåðèìÿñè" hàããûíäà îëàí ôÿðçèééÿëÿð îíèëëèêëÿð áîéó Ðè÷àðä Ëèêè âÿ Äîíàëä Úîhàíñîí êèìè òÿêàìöë÷ö ïàëåîàíòðîïîëîãëàð òÿðÿôèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíóðäó. Áóíà áàõìàéàðàã, áèð ÷îõ àëèìëÿðèí àâñòðàëîïèòåê ñêåëåòè öçÿðèíäÿ àïàðäûüû ñàéñûç-håñàáñûç òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí áó èääèàñûíûí äîüðó îëìàäûüû ìÿëóì îëìóøäóð. Àâñòðàëîïèòåêèí ñêåëåò ãàëûãëàðû öçÿðèíäÿ áþéöê hÿúìäÿ èø àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí âÿ Àìåðèêàíûí ÿí ìÿøhóð àíàòîìëàðû ëîðä Ñîëëè Ñóêêåðìàí âÿ ïðîôåññîð ×àðëç Îêñíàðä ìöÿééÿí åòìèøëÿð êè, áó úàíëûëàð ìöàñèð ìåéìóíëàð êèìè éåðèìèøëÿð. Èíýèëòÿðÿ hþêóìÿòèíèí êþìÿéè èëÿ òÿðêèáèíäÿ 15 èë ÿðçèíäÿ áó úàíëûëàðûí ñöìöêëÿðè öçÿðèíäÿ òÿäãèãàò àïàðàí ëîðä Ñóêêåðìàíûí äà îëäóüó, áåø íÿôÿðäÿí èáàðÿò ãðóï òÿøêèë åäèëìèøäè. Ñóêêåðìàíûí þçö òÿêàìöë íÿçÿðèééñè òÿðÿôäàðû îëñà äà, î, áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäè êè, àâñòðàëîïèòåê äèê éåðèìÿ õöñóñèééÿòè îëìàéàí ìåéìóí íþâëÿðèíäÿí áèðèäèð.63 Áó ñàhÿäÿêè èøëÿðè èëÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö àíàòîì ×àðëç Îêñíàðä èñÿ àâñòðàëîïèòåêèí âÿ ìöàñèð îðàíãóòàíûí ñêåëåòëÿðè àðàñûíäà îõøàðëûãëàð ìöÿééÿí åòìèøäè.64 1944-úö èëäÿ Èíýèëòÿðÿíèí Ëèâåðïóë Óíèâåðñèòåòèíèí áèð ãðóï àëèìè ñîí íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê ö÷öí àâñòðàëîïèòåêèí ñêåëåòè öçÿðèíäÿ ÿòðàôëû òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäû. Éåêóí íÿòèúÿ áóäóð: "Àâñòðàëîïèòåêëÿð äþðäàéàãëûëàðäûð".65 Áèð ñþçëÿ, àâñòðàëîïèòåêëÿð èíñàíà hå÷ áèð àèäèééàòû îëìàéàí, íÿñëè êÿñèëìèø ìåéìóí íþâö îëìóøëàð.

Áàúàðûãëû èíñàí (Ùomo habilis): èíñàíà ÷åâèðìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðû ìåéìóí Øèìïàíçå èëÿ àâñòðàëîïèòåêèí ñêåëåò âÿ êÿëëÿ ãóðóëóøëàðûíûí îõøàðëûüû hàããûíäà äÿëèëëÿð âÿ áó úàíëûëàðûí èêèàéàãëû îëìàëàðûíûí òÿêçèá åäèëìÿñè òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîãëàðû ÷ÿòèí âÿçèééÿòÿ ñàëìûøäûð. Àõû õÿéàëè òÿêàìöë ñõåìèíäÿ àâñòðà-


79 Àâñòðàëîïèòåê - øèìïàíçå èëÿ îõøàðëûã

Àâñòðàëîïèòåê

Àâñ òðà ëî ïè òå êèí (ñîë äà êû øÿ êèë) âÿ øèì ïàí çå íèí (ñàüäàêû øÿêèë) ÷ÿíÿ ñöìöéöíäÿêè àøêàð îõøàðëûãëàð îíó ñöáóò åäèð êè, èíñàíûí ÿúäàäû êèìè òÿãäèì åäèëÿí àâñòðàëîïèòåê ÿñëèíäÿ ìåéìóí íþâëÿðèíäÿí áèðèäèð.

Øèìïàíçå


80 Àâñòðàëîïèòåê - øèìïàíçå èëÿ îõøàðëûã Èí ñà íûí ãà çûí òû hà ëûí äà òà ïû ëàí èëê ñêå ëåò ãà ëûã ëà ðû Åôèî ïè éà íûí Õà äàð àäëàíàí éåðèíäÿ òàïûëàí AL 288-1 âÿ éàõóä "Ëéóñè" àäëàíäûðûëìûø ñêåëåò îë ìóø äóð. Àëèì ëÿ ðèí çÿí íèí úÿ, î, àâñòðàëîïèòåêèí àôåðåíñèñ íþâöíÿ àèä èäè. Òÿêàìöë÷öëÿð Ëéóñèíèí äèê éåðèéÿí ìÿõëóã îëäóüóíó ñöáóò åòìÿê ö÷öí õåéëè âàõò âÿ ÿìÿê ñÿðô åòìèøëÿð, ëàêèí ãàëûãëàðûí ìöàñèð àíàëèçè Ëéó ñè íèí äèê éå ðè ìÿ ãà áè ëèé éÿ òè íÿ ìàëèê îëìàéàí øèìïàíçå îëäóüóíó èñáàò åòìèøäèð.

Øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëÿí àâñòðàëîïèòåê àôàðåíñèñ AL 333-105 ãàëûüû øèìïàíçåíèí åé íè íþ âö íöí úà âàí ôÿð äè íÿ ìÿõñóñ îëìóøäóð, ìÿhç áóíà ýþðÿ êÿëëÿ ñöìöéöíöí öçÿðèíäÿ îëàí ÷þêöíòö hÿëÿ éàõøû èíêèøàô åòìÿìèøäèð.


81 ëîïèòåêèí àðäûíúà Ùomo erectus ýÿëèðäè. "Ùomo" ñþçö "èíñàí" äåìÿêäèð, Ùomo erectus èñÿ èíñàí êàòåãîðèéàñûíà àèääèð âÿ äèê (øàãóëè) ñêåëåòÿ ìàëèêäèð. Ìåéìóí íþâëÿðèíäÿí áèðè îëàí àâñòðàëîïèòåêäÿí ñêåëåòèí ãóðóëóøó èëÿ ìöàñèð èíñàíäàí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí Ùomo erectus-à à÷ûã-àéäûí îëàí êå÷èä hÿòòà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ äÿ ìöìêöí äåéèë. Äåìÿëè, "ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ", éÿíè "êå÷èä ôîðìàñû" ëàçûìäûð. Âÿ ìÿhç áó ëàáöäëöê "Ùomo habilis" ìÿôhóìóíóíóí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ùomo habilis òÿñíèôàòû 1960-úû èëäÿ "àðõåîëîæè òàïûíòû îâ÷óëàðû" - Ëèêè àèëÿñè òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Ëèêè àèëÿñèíèí ôèêðèíúÿ, îíëàð òÿðÿôèíäÿí Ùomo habilis êèìè òÿñíèô åäèëìèø áó éåíè íþâ äèê éåðèéÿ áèëèðäè, íèñáÿòÿí áþéöê þë÷öäÿ îëàí áåéèíÿ ìàëèê èäè âÿ äàø àüàúäàí îëàí ÿìÿê àëÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëèðäè. Äåìÿëè, î, èíñàíëàðûí ÿúäàäû îëà áèëÿðäè. Àíúàã 80-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà òàïûëìûø hÿìèí íþâöí ñêåëåò ãàëûãëàðû áó áàõûøëàðû òàìàìèëÿ äÿéèøäèðäè. Áåðíàðä Âóä âÿ Ëîðèíã Áðåéñ éåíè ãàëûãëàð öçÿðèíäÿ èøëÿéÿðÿê áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëäèëÿð êè, "ÿìÿê àëÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè áàúàðàí èíñàí" ìÿíàñûíû âåðÿí "Ùomo habilis" ÿñëèíäÿ "ÿìÿê àëÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè áàúàðàí Úÿíóáè Àôðèêà ìåéìóíó", éÿíè australoðithecus habilis êèìè òÿñíèô åäèëìÿëèäèð. Australoðithecus ìåéìóíó èëÿ áó íþâöí ÷îõ îõøàðëûãëàðû âàð èäè: àâñòðàëîïèòåêäÿêè êèìè óçóí ÿëëÿð, ãûñà àéàãëàð âÿ ìåéìóíàáÿíçÿð ñêåëåò øÿêëèíäÿ. ×ÿíÿ ôîðìàñû ìöàñèð ìåéìóíëàðûí ÷ÿíÿñè èëÿ òàìàìèëÿ åéíèäèð. 550 êóá ñàíòèìåòð òÿøêèë åäÿí áåéèí þë÷öñö èñÿ àéðû-àéðûëûãäà áó úàíëûëàðûí hÿð áèðèíèí ìåéìóíëàðà àèä îëìàñûíûí ÿí áàðèç ÿëàìÿòèäèð. Áÿçè òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí àéðû íþâ êèìè òÿãäèì åäèëìèø Ùomo habilis áöòöí áàøãà àâñòðàëîïèòåêëÿð êèìè, ÿñëèíäÿ áèð ìåéìóí íþâö îëìóøäóð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð Ùomo habilis-ëà àâñòðàëîïèòåêèí îõøàðëûüûíû áèð äàhà èñáàò åòìèøäè. 1984-úö èëäÿ Òèì Óàéò þçöíäÿ ìöàñèð ìåéìóíà õàñ îëàí áåéíèí êè÷èê þë÷öñöíö, óçóí ÿëëÿðè âÿ ãûñà àéàãëàðû äàøûéàí ÎÍ62 ñêåëåòèíè âÿ êÿëëÿíèí ãàëûãëàðûíû àøêàð åòìèøäè. 1994-úö èëäÿ Àìåðèêà àíòðîïîëîãó Ùîëëè Ñìèò òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìûø äàhà ìöôÿñ ñÿë òÿä ãè ãàò ëàð ýþñ òÿð äè êè, Ùomo habilis èí ñàí éîõ, ìåé ìóí äóð. Australoðithecus, Ùomo habilis, Ùomo erectus âÿ Ùomo neandertalensis êè ìè íþâëÿðèí äèøëÿðèíè àíàëèç åòìèø Ñìèò áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèð: "Áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí äèøëÿðèí ãóðóëóøó âÿ èíêèøàôû ìåéàðû ÿñàñûíäà àïàðûëìûø àíàëèçëÿð Australoðithecus-óí âÿ Ùomo habilis-èí Àôðèêà ìåéìóíëàðûíûí åéíè êà òå ãî ðè éà ñû íà àèä îë ìà ñûí äàí õÿ áÿð âå ðèð. Àì ìà Ùomo erectus-ëà


82 Neandertalensis þç ãóðóëóøëàðû áàõûìûíäàí ìöàñèð èíñàíëàðà óéüóí ýÿëèðëÿð".66 Ùÿìèí èëäÿ àíàòîìëàð Ôðåä Ñïóð, Áåðíàðä Âóä âÿ Ôðàíñ Çîííåâåëä òàìàìèëÿ áàøãà öñóëäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê åéíè íÿòèúÿéÿ íàèë îëìóøäóëàð. Áó öñóë ìöâàçèíÿòèí ãîðóíìàñûíà úàâàáäåh îëàí äàõèëè ãóëàüûí éàðûìäàèðÿâè êàíàëëàðûíûí ìöãàéèñÿëè àíàëèçèíÿ ÿñàñëàíûðäû. Äèêéåðèéÿí èíñàíûí âÿ éàðûáöêöëö éåðèéÿí ìåéìóíóí ãóëàã êàíàëëàðû àðàñûíäà êîíêðåò ôÿðãëÿð ìþâúóä èäè. Áó òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ áÿëëè îëäó êè, Australoðithecus-óí âÿ Ùomo habilis-èí äàõèëè ãóëàüûíûí êàíàëëàðû ìöàñèð ìåéìóíëàðûí êàíàëëàðû èëÿ îõøàðäûð âÿ Ùomo erectusóí ãóëàã êàíàëëàðû ìöàñèð èíñàíûí ãóëàã êàíàëëàðûíà áÿíçÿéèð.67 Áó êÿøô èêè ÷îõ âàúèá íÿòèúÿ ÷ûõàðìàüà èìêàí éàðàòìûøäûð: 1. Ùomo habilis àäëàíäûðûëàí ñêåëåò ãàëûãëàðû Ùomo, éÿíè èíñàí òÿcíèôàòûíà éîõ, Australoðithecus, éÿíè ìåéìóí òÿñíèôàòûíà àèääèð. 2. Ùomo habilis âÿ Australoðithecus éàðûáöêöëö âÿçèééÿòäÿ éåðèéèðëÿð âÿ áó ôàêò îíëàðûí ìåéìóíàáÿíçÿð ñêåëåò ãóðóëóøóíà ìàëèê îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèðäè. Éÿíè îíëàðûí èíñàíëà hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõ èäè.

Ðóäîëôåíñèñ èíñàíû (Ùomo Rudolfensis): ñèôÿòèí ñÿhâÿí éåíèäÿí ãóðóëìàñû Ùomo rudolfensis èñòèëàhûíäàí 1972-úè èëäÿ Êåíèéàäà Ðóäîëô ÷àéûíûí ÿòðàôëàðûíäà òàïûëìûø ñêåëåò ãàëûãëàðû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ùÿìèí àä ãàëûãëàðûí ýóéà òÿãäèì åòäèêëÿðè íþâÿ äÿ âåðèëìèøäèð. ßêñÿð ïàëåîàíòðîïîëîãëàð áó ôàêòëà ðàçûëàøûð êè, Ùomo rudolfensis ãàëûãëàðû áàøãà íþâÿ éîõ, Ùomo habilis, éÿíè ìåéìóí íþâöíÿ àèääèð. Ãàëûãëàðû àøêàð åäÿí Ðè÷àðä Ëèêè "KNM-ER 1470" àäëàíäûðûëàí êÿëëÿíèí éàøûíû 2,8 ìèëéîí èë îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìèø âÿ áóíó àíòðîïîëîýèéà òàðèõèíäÿ îëàí ÿí áþéöê òàïûíòû êèìè òÿãäèì åòìèøäè. Òÿáèè êè, áó hàäèñÿ áþéöê ìàðàã äîüóðìóøäó. Òàïûëàí úàíëûíûí êÿëëÿ þë÷öëÿðè àâñòðàëîïèòåêäÿ îëäóüó êèìè èäè, ñèôÿòè èñÿ èíñàí ñèôÿòèíÿ áÿíçÿéèðäè. Ëèêèíèí ôèêðèíúÿ, áó úàíëû àâñòðàëîïèòåêëÿ èíñàí àðàñûíäà îëàí èòèðèëìèø hÿëãÿ èäè. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñîíðà àéäûí îëäó êè, ðÿñìè åëìè æóðíàëëàðûí öçÿðèíäÿ éåðëÿøäèðèëÿí KNM-ER 1470 êÿëëÿñèíèí "èíñàí" öçöíöí øÿêëè éåíèäÿí ãóðóëìàñû (ðåêîíñòðóêñèéà) çàìàíû áÿëêÿ äÿ ãÿñäÿí áóðàõûëìûø ñÿhâëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Èíñàí ñèôÿòèíèí àíàòîìèéàñû ñàhÿñèíäÿ èõòèñàñëàøàí ïðîôåññîð Òèì Áðîìåéú 1992-úè èëäÿ êîìïöòåð âàñèòÿñèëÿ àøêàð åäèëìèø hÿãèãÿò hàããûíäà áóíëàðû ñþéëÿéèð:


83 Áàúàðûãëû èíñàí (Ùomo habilis): ìåéìóíóí äàhà áèð íþâö Òÿêàìöë÷öëÿð ÷îõ óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ èääèà åäèðäèëÿð êè, îíëàðûí áàúàðûãëû èíñàí (Ùomo habilis) àäëàíäûðäûãëàðû ìÿõëóã äèêéåðèéÿí îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, îí ëà ðûí ôèê ðèí úÿ, èí ñàí ëà ìåéìóí àðàñûíäàêû àðàëûã êå÷èä ìÿðhÿëÿíè òÿøêèë åäÿí ÷àòûøìàéàí hÿëãÿ íÿhàéÿò êè, òàïûëìûøäûð. Àíúàã 1986-úû èëäÿ ïàëåîí òî ëîã Òèì Óàéò òÿ ðÿ ôèí äÿí òàïûëìûø âÿ ÎÍ62 àäëàíäûðûëàí Ùomo habilis-èí éåíè ãàëûüû áó èä äèà ëà ðû òà ìà ìè ëÿ òÿê çèá åò ìèøäèð. Ãàëûãëàðûí áó hèññÿëÿðè ýþñòÿðäè êè, Ùomo habilis ìöàñèð ìåéìóíëàð êèìè óçóí þí ÿòðàôëàðà ìàëèê úàíëû îëìóøäóð. Áó ñêåëåò ãàëûüû Ùomo habilis-èí èêèàéàãëû âÿ äèêéåðèéÿí ìÿõëóã îëìàñû èääèàëàðûíà ñîí ãîéäó. Ùomo habilis äÿ ìåé ìóí äàí áàøãà áèð øåé äåéèëäè.

Ñîëäàêû øÿêèëäÿ: áó òèï ìåéìóíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíè, éàõøû èíêèøàô åòìèø êÿñèúè äèøëÿðè âÿ õûðäà àçû äèøëÿðèíè, äþðäêöíú ÷ÿ íÿ ñö ìö éö íöí ôîð ìà ñû íû ÿí ïàð ëàã ôîðìàäà íöìàéèø åòäèðÿí "ÎÍ 7 Ùomo habilis" ÷ÿíÿ ãàëûüû òÿãäèì îëóíìóøäóð. Áöòöí áó õàññÿëÿð ìöàñèð ìåéìóíëàðà ìÿõñóñäóð. Áàøãà ñþçëÿ, Ùomo habilis ÷ÿíÿñè ìÿõëóãóí áó íþâöíöí àäè ìåéìóí îëìàñûíû èñáàò åòìèøäèð.


84 "KNM-ER 1470-èí éåíèäÿí ãóðóëìàñû (ðåêîíñòðóêñèéàñû) çàìàíû ñèôÿò ìöàñèð èíñàíäà îëäóüó êèìè äåìÿê îëàð êè, êÿëëÿéÿ ïàðàëåë éåðëÿøäèðèëìèøäèð. Àíúàã àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð ñèôÿòèí êÿëëÿéÿ äàhà ÿéèëìèø âÿçèééÿòäÿ éåðëÿøìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Áó úöð éåðëÿøäèðìÿäÿ áèç àâñòðàëîïèòåêäÿ îëäóüó êèìè ìåéìóíàáÿíçÿð ñèôÿò ÿëäÿ åäÿ áèëÿðèê".68 Òÿêàìöë÷ö ïàëåîàíòðîïîëîã Ú.Êðîíèí áó ìÿñÿëÿéÿ äàèð áåëÿ äåéèð: "Êîáóä øÿêèëäÿ ôîðìàëàøìûø ñè ôÿò, êÿë ëÿíèí êè÷èê åíè âÿ èðè àçû äèø ëÿðè KNM-ER 1470 êÿëëÿñèíèí èëêèí õöñóñèééÿòëÿðè àâñòðàëîïèòåê êÿëëÿñèíÿ äÿ õàñäûð. KNM-ER 1470 äÿ Ùomo-íóí áàøãà èáòèäàè íöìóíÿëÿðè êèìè íàçèêñöìöêëö àâñòðàëîïèòåêëÿðëÿ ãóðóëóø åòèáàðèëÿ ÷îõ îõøàðëûãëàðà ìàëèêäèð. Áó õöñóñèééÿòëÿð Ùomo-íóí ñîíðàêû íöìóíÿëÿðèíäÿ (éÿíè Ùomo erectus-äà) àøêàð îëóíìóð".69 Ìè÷èãàí Óíèâåðñèòåòèíäÿí (ÀÁØ) ×.Ëîðèíã Áðåéñ KNM-ER 1470-èí ÷ÿíÿ âÿ äèø ãóðóëóøó èëÿ ÿëàãÿäàð áèð ñûðà àíàëèçëÿð àïàðàðàã åéíè íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð: "Èðè ÷ÿíÿ âÿ àçû äèøëÿðèíèí òóòäóüó áîøëóã KNM-ER 1470-èí ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà àâñòðàëîïèòåêèí ñèôÿò âÿ äèøëÿðèíÿ ìàëèê îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð".70 KNM-ER 1470-è Ëèêèäÿí hå÷ äÿ àç òÿäãèã åòìÿìèø Úîí Ùîïêèíñ àäûíà óíèâåðñèòåòèí (ÀÁØ) ïàëåîàíòðîïîëîãó, ïðîôåññîð Àëàí Óîëêåð áèëäèðèð êè, áó ìÿõëóã èíñàí íþâöíÿ, éÿíè Ùomo habilis âÿ éà Ùomo rudolfenisis-ÿ éîõ, ÿêñèíÿ, Australoðithecus ñèíôèíÿ àèä åäèëìÿëèäèð.71 Áèð ñþçëÿ, Ùomo habilis âÿ éà Ùomo rudolfenisis-è Australoðithecus-ëà Ùomo erectus-óí àðàñûíäà îëàí êå÷èä ôîðìàñû êèìè òÿãäèì åòìÿê èñòÿéÿí áó úöð òÿñíèôàòëàð òàìàìèëÿ óéäóðìàäûð. Áó ìÿõëóãëàðûí hÿð áèðè Australoðithecus ñèëñèëÿñèíèí àäè íöìàéÿíäÿñèäèð âÿ áó ôàêòëà áó ýöí òÿäãèãàò÷ûëðûí ÷îõó ðàçûëàøûð. Áó ìÿõëóãëàðûí áöòöí àíàòîìèê õöñóñèééÿòëÿðè îíëàðûí ìåéìóí íþâöíÿ àèä îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Îíëàðûí àðäûíúà ýÿëÿí "Ùomo" ãàëûãëàðû èñÿ hÿãèãÿòÿí äÿ èíñàíà ìÿõñóñäóð.

Äèê éåðèéÿí èíñàí (Ùomo erectus) âÿ áóíäàí ñîíðàêû íþâëÿð: hÿãèãè èíñàí òèïëÿðè Òÿêàìöë÷öëÿðèí óéäóðóëìóø ñõåìèíÿ ýþðÿ, homo íþâöíöí äàõèëèíäÿ îëàí òÿêàìöë áåëÿäèð: ÿââÿëúÿ Ùomo erectus, ñîíðà Ùomo saïiens archaic, neandertal, cro-magnon âÿ ìöàñèð èíñàí... Ëàêèí áó òÿñíèôàò ÿñëèíäÿ éàëíûç èíñàíëàðûí õöñóñè èðãëÿðèíè òÿìñèë åäèð. Îíëàðûí àðàñûíäà îëàí ôÿðãëÿð åñêèìîñëà çÿíúè âÿ éàõóä ïèãìåéëÿ àâðîïàëû àðàñûíäà îëàí ôÿðãäÿí àðòûã äåéèë.


85 Äàõèëè ãóëàüûí ãóðóëóøóíóí òÿhëèëèíèí íÿòèúÿëÿðè: ìåéìóíäàí èíñàíà îëàí êå÷èä éîõäóð Ìåéìóíóí âÿ èíñàíûí äàõèëè ãóëàüûíûí éàðûìäàèðÿâè áîðóúóãëàðûíûí ãóðóëóøóíóí ìöãàéèñÿëè òÿhëèëè ýþñòÿðäè êè, èíñàíûí ÿúäàäëàðû àäëàíäûðûëàí úàíëûëàð ÿñëèíäÿ ìåéìóíëàðäûð. Australoðithecus âÿ Ùomo habilis-äÿ äàõèëè ãóëàüûí áîðóúóãëàðû ìåéìóíëàðà, Ùomo erectus-äà (äèêéåðèéÿí èíñàíäà) èñÿ èíñàíà õàñ îëàí ãóðóëóøà ìàëèêäèð.

ßââÿëúÿ, òÿêàìöë÷öëÿðèí çÿííèíúÿ èáòèäàè íþâ ñàéûëàí Ùomo erectus-ó ýþçäÿí êå÷èðÿê. "Erect" èñòèëàhû "äèê" ìÿíàñûíû èôàäÿ åäèð, Ùomo erectus èñÿ "äèê éåðèéÿí èíñàí" äåìÿêäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó èíñàíëàðû þíúÿêèëÿðäÿí "erect" êÿëìÿñè èëÿ àéûð ìà üà ìÿú áóð îë ìóø äó ëàð. ×öí êè Ùomo erectus-óí áö òöí ãà ëûã ëà ðû Australoðithecus-äàí âÿ éà Ùomo habilis-äÿí ôÿðãëè îëàðàã, äèê (øàãóëè) ñêåëåòÿ ìàëèêäèð. Ùomo erectus-ëà ìöàñèð èíñàíûí ñêåëåòëÿðè èñÿ áèð-áèðèíäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèð. Òÿêàìöë÷öëÿð Ùomo erectus-ó îðòà èíñàí êÿëëÿ þë÷öëÿðèíäÿí êè÷èê îëàí êÿëëÿ þë÷öñöíÿ (900-1100 úì.êóá) âÿ ãàëûí ãàøöñòö ÷ûõûíòûëàðà ýþðÿ èáòèäàè íþâ ñàéûðëàð. Ùàëáóêè èíäè äÿ äöíéàäà Ùomo erectus-ëà åéíè êÿëëÿ ñöìöéö hÿúìèíÿ ìàëèê îëàí (ìÿñÿëÿí, ïèãìåéëÿð) âÿ éàõóä îíäà îëäóüó êèìè ãàøöñòö ÷ûõûíòûëàðà ìàëèê îëàí èíñàíëàð (ìÿñÿëÿí, Àâñòðàëèéà àáîðèýåíëÿðè) éàøàéûð. Êÿëëÿ ñöìöéöíöí hÿúìè ãàáèëèééÿòè âÿ éà çåhíè èìêàíëàðû ÿñëà ÿêñ åòäèðìèð. Àüûë, çÿêà, äÿððàêÿ ñÿâèééÿñè êÿëëÿ ñöìöéöíöí hÿúìèíäÿí äåéèë, áåéèíäàõèëè îëàí íèçàìäàí àñûëûäûð.72


86 Ùomo erectus-ó äöíéàéà òÿãäèì åäÿí ñêåëåò ãàëûãëàðû Àñèéàäà òàïûëìûø âÿ "Ïåêèí èíñàíû" âÿ éàõóä "Éàâà èíñàíû" àäëàíäûðûëìûøäûð. Àíúàã âàõò þòäöêúÿ àéäûí îëìóøäóð êè, áó èêè òàïûíòûéà äà åòèáàð åòìÿê îëìàç. Ïåêèí èíñàíû ýèïñäÿí äöçÿëäèëìèøäè âÿ îðèæèíàëû èòèðèëìèø ìîäåëäÿí èáàðÿò èäè. Éàâà èíñàíû èñÿ êÿëëÿíèí þçöíäÿí áèð íå÷ÿ ìåòð óçàãëûãäà òàïûëìûø ãûðûã ñöìöêäÿí âÿ ãûðûã êÿëëÿ hèññÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Îíëàðûí úàíëûéà ìÿõñóñ îëìàñûíûí èñáàòû ìöìêöí äåéèë. Àôðèêàäà òàïûëàí Ùomo erectus áó ñÿáÿáäÿí äàhà ÷îõ ÿhÿìèééÿò êÿñá åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. (Áóðàäà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Ùomo erectus ãàëûãëàðûíûí áèð hèññÿñè òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí Ùomo ergaster àäëû äèýÿð òÿñíèôàòà äàõèë åäèëìèø âÿ áó äà îíëàðûí àðàñûíäà ôèêèð àéðûëûãëàðûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Ëàêèí áèç áó ìèñàëëàðû Ùomo erectus òÿñíèôàòûíäà íÿçÿðäÿí êå÷èðÿúÿéèê). Ùomo erectus-óí ÿí ìÿøhóð íöìóíÿñè "Narikotome homo erectus", éàõóä "Òóðêàíà îüëàíû" àäëàíäûðûëàí âÿ Àôðèêàäà, Êåíèéàíûí Òóðêàíà ýþëöíöí ÿòðàôëàðûíäà òàïûëìûø ñêåëåò ãàëûüûäûð. Áó ãàëûãëàðûí 12 éàøëû óøàüà ìÿõñóñ îëìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áó óøàüûí áîéó éåòêèíëèê äþâðöíäÿ 1,83 ìåòðÿ ÷àòà áèëÿðäè. Îíóí ñêåëåòè ìöàñèð èíñàí ñêåëåòèíäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèðäè. ÀÁØ ïàëåîàíòðîïîëîãó Àëàí Óîëêåð äåéèð: "Ïàëåîíòîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ hÿòòà îðòà äÿðÿúÿëè ìöòÿõÿññèñëÿðÿ áåëÿ hÿìèí ñêåëåòè ìöàñèð èíñàíûí ñêåëåòèíäÿí àéûðìàã ÷ÿòèíäèð".73 Êÿëëÿ hàããûíäà èñÿ î, áåëÿ äåéèð: "Íåàíäåðòàë êÿëëÿñèíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð".74 Íåàíäåðòàë èíñàí ìöàñèð èíñàí èðãëÿðèíäÿí áèðèäèð. Äåìÿëè, Ùomo erectus äà èíñàí èðãëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áåëÿ êè, hÿòòà òÿêàìöë÷ö Ðè÷àðä Ëèêè äÿ åòèðàô åäèð êè, Ùomo erectus-ëà ìöàñèð èíñàí àðàñûíäà îëàí ôÿðã éàëíûç èðãè ôÿðãëÿðäÿí èáàðÿòäèð: "Ùÿð áèð èíñàí áóðàäàêû ôÿðãëÿðè - êÿëëÿíèí ôîðìàñû, ñèôÿò áóúàüû, êîáóä ãàøöñòö éàñòûã âÿ ñàèð êèìè ôÿðãëÿðè ìöøàhèäÿ åäÿ áèëÿð. Ëàêèí áó ôÿðãëÿíäèðèúè úÿhÿòëÿð áó ýöí äÿ ìöõòÿëèô úîüðàôè ìöhèòëÿðäÿ éàøàéàí èíñàíëàðäà ìöøàhèäÿ îëóíóð. Áó ìöõòÿëèôëèê èíñàíëàðûí óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëàí øÿðàèòëÿðäÿ éàøàäûãëàðû çàìàí áàø âåðèð".75 Êîííåêòèêóò Óíèâåðñèòåòèíäÿí (ÀÁØ) îëàí ïðîôåññîð Óèëéàì Ëàôëèí óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ åñêèìîñëàð âÿ Àëåóò àäàëàðû õàëãëàðû àðàñûíäà àíàòîìèê òÿäãèãàòëàð àïàðàðàã, Ùomo erectus-ëà áó èíñàíëàð àðàñûíäà îëàí håéðÿòàìèç îõøàðëûãëàðû àøêàð åòìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ î, áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð: áóíëàð ÿñëèíäÿ Ùomo Saïiens (ìöàñèð èíñàí) íþâöíÿ àèä îëàí ìöõòÿëèô èðãëÿðäèð: "ßýÿð Ùomo saïiens íþâöíÿ ìÿíñóá îëàí åñêèìîñëàð âÿ Àâñòðàëèéà àáîðèýåíëÿðè êèìè óçàã ãðóïëàðûí àðàñûíäà îëàí áþéöê ôÿðãëÿðè íÿçÿðÿ àëñàã, îí-


87 Äèêéåðèéÿí èíñàí (Ùomo erectus) ÿñë èíñàíäûð

Éó õà ðû äà ñîë äà êû øÿ êèë äÿ Íomo Ùomo erectus "àéàã öñòÿ äöç äóerectus-óí 1975-úè èë äÿ Àôðèêàäà ðàí" èíñàí äåìÿêäèð. Ãàçûíòûëàð Êîîáè Ôîðà àäëû éåðèí éàõûíëûüûíäà íÿòèúÿñèíäÿ òàïûëàí ñêåëåò ãàëûãëàòàïûëàí ÿí õàðàêòåðèê êÿëëÿñè òÿãðû íûí hà ìû ñû èí ñàí ëà ðûí ìöõ òÿ ëèô äèì îëó íóá. Ñàü äà êû øÿ êèë äÿ èñÿ èðãëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ìÿõêÿëëÿ ãóðóëóøó õöñóñèééÿòëÿðèíè î ñóñäóð. Ùomo erectus ãàëûãëàðûíäà ãÿäÿð äÿ äÿãèã òÿçàhöð åòäèðìÿþçöíö ïàðëàã øÿêèëäÿ òÿçàhöð åòäèéÿí Íomo Ergaster KNM-ER 3733 ðÿí öìóìè õàðàêòåðèñòèêàëàð éîõêÿë ëÿ ñè ÿêñ îëóí ìóø äóð. Ùomo äóð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ éàëíûç êÿëëÿerectus-óí áöòöí ãàëûãëàðûíûí ãàíèí ôîðìàñûíà ÿñàñëàíàðàã èíñàíûí ôà òàñ ëà ðû íûí þë ÷ö ëÿ ðè 900-100 õàðèúè ýþðêÿìèíè òÿéèí åòìÿê ÷îõ ñì.êóá ãÿäÿðäèð. Áó ýþñòÿðèúèëÿð ÷ÿòèíäèð. Áó ñÿáÿáäÿí òÿêàìöë÷ö ìöàñèð èíñàíûí êÿëëÿ þë÷öëÿðèíÿ óéàëèìëÿðèí áèð ÷îõó áèð-áèðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëÿíÿí òÿñíèôàòëàð âÿ ñêåëåò ãàüóíäóð. ëûüû àäëàðû èðÿëè ñöðöðäöëÿð. Äàhà ÷îõ "Òóðêàíà îüëàíû" àäû àëòûíäà òàíûíàí KNM WT 15000 ñêåëåòèíèí øÿêëè éÿãèí êè, áó ýöíÿ ãÿäÿð òàïûëìûø ÿí ãÿäèì âÿ òàì ãàëìûø ñêåëåò ãàëûüûäûð. Ãàëûüûí éàøû òÿãðèáÿí 1,6 ìèëéîí èë òÿøêèë åäèð âÿ ñêåëåòèí öçÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðà ýþðÿ, î, áîéó òÿõìèíÿí 1,80 ñì îëàí 12 éàøûíäà îüëàíà ìÿõñóñ îëìóøäóð. Áó ãàëûã ìöàñèð èíñàíûí ñêåëåòè èëÿ íåàíäåðòàë èðãèíÿ ìÿíñóá èíñàíûí ñêåëåòè àðàñûíäà îëàí òàì îõøàðëûüû íöìàéèø åòäèðèð. "Òóðêàíà îüëàíû" èíñàíûí òÿêàìöë ÿôñàíÿñèíèí áöòöí äÿëèëëÿðèíè òÿêçèá åäÿí âÿ áîøà ÷ûõàðàí ÿí ïàðëàã íöìóíÿäèð. Òÿêàìöë÷ö Äîíàëä Úîíñîí áó ãàëûüû áåëÿ øÿðh åäèð: "Î, óúà áîéëó âÿ àðûã èäè. Áÿäÿí ãóðóëóøó âÿ îðãàíëàðûí ìöòÿíàñèáëèéè Åêâàòîðèàë Àôðèêàíûí ìöàñèð ñàêèíëÿðèíèí áÿäÿí ãóðóëóøëàðûíà óéüóí îëìóøäóð. Áÿäÿí îðãàíëàðûíûí þë÷öëÿðè èñÿ Øèìàëè Àìåðèêàíûí àü èðãèíÿ ìÿíñóá îëàí êèøèíèí áÿäÿí öçâëÿðè èëÿ òàìàìèëÿ åéíèäèð".


88 700 ìèí èë áóíäàí ÿââÿëêè ýÿìèãàéûðìà ìöhÿíäèñëÿðè

Àíòèê äÿíèç÷èëÿð: "Èëê èíñàíëàð áèçèì çÿíí åòäèéèìèçäÿí äàhà àüëëû îëìóøëàð..." 1998úè èë ìàðòûí 14-äÿ "New Scientist" æóðíàëûíäà áó áàøëûã àëòûíäà ÷àï îëóíàí ìÿãàëÿäÿ òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí Ùomo erectus (äèêéåðèéÿí èíñàí) àäëàíäûðûëàí èíñàíëàðûí hÿëÿ 700 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë ýÿìèãàéûðìà èëÿ ìÿøüóë îëäóãëàðû õÿáÿð âåðèëèðäè. Ýÿìèãàéûðìà ö÷öí ëàçûì îëàí áèëèê âÿ òåõíîëîýèéàëàðà ìàëèê îëàí èíñàíëàðû "èáòèäàè" àäëàíäûðìàã îëàðìû?

äà Ùomo erectus-óí äà äàõèëèíäÿ ôÿðãëÿð îëàí Ùomo saïiens íþâöíÿ àèä åäèëìÿñè hàããûíäà íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê ìÿíòèãÿóéüóíäóð".76 Áèð èíñàí èðãè îëàí Ùomo erectus óéäóðìà "èíñàíûí òÿêàìöëö" ññåíàðèñè öçðÿ îíäàí ÿââÿë ýÿëÿí ìåéìóíëàðäàí (Australoðithecus, Ùomo habilis, Ùomo rudolfensis) ÷îõ ôÿðãëÿíèð. Éÿíè ãàçûíòû íÿòèúÿñèíäÿ òàïûëàí ãàëûãëàðäà àøêàð îëóíìóø èëê èíñàíëàð hÿð hàíñû áèð òÿêàìöë ïðîñåñè êå÷ìÿäÿí áèðäÿí-áèðÿ âÿ åéíè çàìàíäà ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. Éàðàäûëìàíûí ñöáóòó êèìè áóíäàí òóòàðëû äÿëèë îëà áèëìÿç. Ëàêèí áó hÿãèãÿòëÿ ðàçûëàøìàã åhêàì÷û òÿêàìöë ôÿëñÿôÿñèíÿ âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí èäåîëîýèéàñûíà çèääèð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ îíëàð ÿñëèíäÿ èíñàíûí þçöíÿìÿõñóñ èðãè îëàí Ùomo erectus-ó éàðûìåéìóíà áÿíçÿð ìÿõëóã êèìè òÿãäèì åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèðëÿð. Ùomo erectus-óí áÿðïà åäèëìèø ìàêåòèíÿ èíàäëà ìåéìóíàáÿíçÿð çàhèðè ýþðöíöø âåðèëèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, îíëàð Australoïithecus âÿ éà Ùomo habilis êèìè ìåéìóíëàðû hÿìèí ìåòîäëà "èíñàíàáÿíçÿð"ÿ ÷åâèðèð, àéðû-àéðû ãðóïëàðà ìÿíñóá îëàí ìåéìóíëàðû âÿ èíñàíû áó úöð "éàõûíëàøäûðàðàã" îíëàðûí àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ôÿðãëÿðè àçàëòìàã èñòÿéèðëÿð.


89

Íåàíäåðòàëëàð: èðè áÿäÿí ãóðóëóøëó èíñàí èðãè Íåàíäåðòàëëàð 100 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë Àâðîïàäà áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø âÿ 35 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë äÿ åëÿúÿ ãÿôèëäÿí âÿ ñÿññèç-ñÿìèðñèç éîõà ÷ûõìûø, éàõóä áàøãà èðãëÿðëÿ ãàðûøìûøëàð. Îíëàðûí èíñàíëàðäàí éåýàíÿ ôÿðãè äàhà ìþhêÿì ñêåëåòÿ âÿ èðè êÿëëÿéÿ ìàëèê îëìàëàðûäûð. Íåàíäåðòàë èíñàí èðãèäèð âÿ áó ôàêòëà áó ýöí hàìû ðàçûëàøûð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó èíñàíëàðû "èáòèäàè íþâ" êèìè òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ÷îõ úÿhä ýþñòÿðìèøëÿð. Àììà ìþâúóä ôàêòëàð íåàíäåðòàë èíñàíûí êö÷ÿ èëÿ ýåäÿí hÿð hàíñû áèð "ñàüëàì" èíñàíäàí ôÿðãëÿíìÿäèéèíè ýþñòÿðèð. Íéó-Ìåêñèêî Óíèâåðñèòåòèíèí (ÀÁØ) ãàáàãúûë ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûíäàí áèðè Åðèê Òðèíêàóñ áó áàðÿäÿ áåëÿ éàçûð: "Íåàíäåðòàë èíñàí ãàëûãëàðûíûí âÿ ìöàñèð èíñàí ñöìöêëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè àíàëèçè íÿòèúÿñèíäÿ ìÿëóì îëìóøäóð êè, íåàíäåðòàë èíñàíûí àíàòîìèéàñûíäà âÿ éà hÿðÿêÿòëÿðèíäÿ, àëÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê áàúàðûüûíäà, øöóð ñÿâèééÿñèíäÿ âÿ äàíûøûã ãàáèëèééÿòèíäÿ îíóí ìöàñèð èíñàíëàðäàí ýåðè ãàëìàñûíäàí õÿáÿð âåðÿí hå÷ áèð ïðèìèòèâëèê éîõäóð".77 Áóíà ýþðÿ ìöàñèð òÿäãèãàò÷ûëàðûí ÷îõó íåàíäåðòàëû èíñàí éàðûìíþâöíÿ àèä åäèð âÿ îíà "Ùomo saïiens neandertalensis" àäûíû âåðèðëÿð. Òàïûíòûëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, íåàíäåðòàë èíñàíëàð þëöëÿðèíè äÿôí åäèð, ìóñèãè àëÿòëÿðè äöçÿëäèð âÿ hÿìèí äþâð

26 ìèí èë éàøû îëàí èéíÿ: íåàíäåðòàë èíñàíûí hÿëÿ áèð íå÷ÿ îí ìèí èëëèêëÿð áóíäàí ÿââÿë ýåéèì òèêìÿê áàúàðûüûí äàí õÿ áÿð âå ðÿí ìà ðàã ëû àð õåî ëî æè òà ïûí òû. (D.Johanson, B.Edgar, "From Lucy to Language", ñÿh.99).

Éàëàí÷û ìàñêàëàð: ìöàñèð èíñàíäàí àíòðîïîëîæè úÿhÿòäÿí äåìÿê îëàð êè, hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí íå àí äåð òàë èí ñàí òÿ êà ìöë ÷ö ëÿð òÿðÿôèíäÿí áèëÿðÿêäÿí ìåéìóíàáÿíçÿð øÿêèëäÿ òÿñâèð åäèëèðäè.


90 ÿðçèíäÿ ìþâúóä îëàí èíêèøàô åòìèø Ùomo saïiens ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûðäûëàð. Áèð ñþçëÿ, íåàíäåðòàë èíñàíëàð çàìàí êå÷äèêúÿ íÿñëè êÿñèëìèø èðèáÿäÿíëè èíñàí èðãèäèð.

Øöóðëó èíñàí (Ùomo saïiens archaic), Ùåéäåëáåðã àäàìû (Ùomo Ùeilderbergensis) âÿ Êðîìàíéîí àäàìû (Cro-magnon) Ùomo saïiens archaic óéäóðìà òÿêàìöë çÿíúèðèíäÿ ìöàñèð èíñàíäàí ÿââÿë ýÿëÿí íþâäöð. Öìóìèééÿòëÿ, òÿêàìöë÷öëÿðèí áó èíñàíëàð áàðÿñèíäÿ äåéÿ áèëÿúÿê ñþçëÿðè éîõäóð, ÷öíêè îíëàð ìöàñèð èíñàíäàí ÷îõ àç ôÿðãëÿíèðëÿð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ èñÿ, áó èðãèí íöìàéÿíäÿëÿðè èíäèêè çàìàíäà äà ìþâúóääóð. Ìèñàë êèìè Àâñòðàëèéà àáîðèýåíëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó èðãèí íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè àáîðèýåíëÿðäÿ äÿ èðè ãàøöñòö éàñòûãëàð, áèð ãÿäÿð êè÷èê áåéèí þë÷öëÿðè âàð, ÷ÿíÿàëòû ÷ûõûíòû èñÿ éîõäóð. Áóíäàí áàøãà, î äà ìÿëóì îëìóøäóð êè, éàõûí êå÷ìèøäÿ áó èíñàíëàð (Ùomo saïiens archaic) Ìàúàðûñòàí âÿ Èòàëèéàíûí áÿçè éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿ éàøàìûøëàð. Ùomo saïiens âÿ òÿêàìöë÷ö ÿäÿáèééàòäà Ùomo Heilderbergensis êèìè ìöÿééÿí åäèëìèø òÿñíèôàò ÿñëèíäÿ åéíè øåéäèð. Åéíè èíñàí èðãèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ö÷öí èêè àíëàéûøäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíûí ñÿáÿáè òÿêàìöë÷öëÿð àðàñûíäàêû ôèêèð àéðûëûãëàðûäûð. Ùomo Heilderbergensis òÿñíèôàòûíà äàõèë åäèëÿí ãàëûãëàð 500 âÿ hÿòòà 740 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë Èíýèëòÿðÿäÿ âÿ Èñïàíèéàäà ìöàñèð èíñàíëàðà àíàòîìèê úÿhÿòäÿí óéüóí ýÿëÿí èíñàíëàðûí éàøàìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Cro-magnon òÿñíèôàòû èñÿ òÿõìèíÿí 30 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë ìþâúóä îëìóø èíñàí èðãèäèð. Áó èíñàíëàðûí ýöíáÿçøÿêèëëè êÿëëÿñè âÿ åíëè àëûíëàðû âàð. Ùÿúìè 1600 êóá ñì. òÿøêèë åäÿí êÿëëÿ ìöàñèð èíñàíûí îðòà êÿëëÿ þë÷öëÿðèíäÿí àðòûã îëìóøäóð. Ãàøöñòö éàñòûã âÿ íåàíäåðòàë èíñàíëà Ùomo erectus-à à÷ûã-àéäûí ìÿõñóñ îëàí êÿëëÿíèí ïåéñÿð hèññÿñèíäÿ ñöìöê ÷ûõûíòûñû ìþâúóä èäè. Cro-magnon Àâðîïà èðãè ñàéûëûð. Áóíà áàõìàéàðàã, î, áó ýöí Àôðèêàäà âÿ òðîïèê èãëèìëè ðåýèîíëàðäà éàøàéàí èíñàí èðãëÿðèíèí êÿëëÿ ãóðóëóøóíà âÿ þë÷öëÿðèíÿ ýþðÿ ÷îõ îõøàðäûð. Áó áÿíçÿðëèéè íÿçÿðÿ àëàðàã ýöìàí åäèëèð êè, Cro-magnon ãÿäèì Àôðèêà èðãèäèð. Äèýÿð ïàëåîàíòðîïîëîæè òàïûíòûëàð ýþñòÿðèð êè, íåàíäåðòàëëàðûí úöòëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áÿçè ìöàñèð èðãëÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó ýöí Àôðèêàíûí âÿ Ôðàíñàíûí (Salute âÿ Dordonya) ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíäà êðîìîíéîíëó èíñàíëàðà áÿíçÿéÿí åòíèê ãðóïëàð éàøàéûð. Îíëàðà hÿì÷èíèí Ïîëøà âÿ Ìàúàðûñòàíäà äà ðàñò ýÿëèíèá.


91 Íåàíäåðòàëëàð: èðè áÿäÿí ãóðóëóøóíà ìàëèê èíñàíëàð

Éóõàðûäà øÿêèëäÿ Èñðàèëäÿ òàïûëàí âÿ Àìóä 1 àä ëàí äû ðû ëàí Ùomo saïiens neandertalensis-èí êÿëëÿñè ÿêñ îëóíóá. Íåàíäåðòàëëàð êè÷èê áîéëó âÿ ìþhêÿì áÿäÿí ãóðóëóøëó èíñàíëàð êèìè òàíûíûðäûëàð, àììà áó ãàçûíòû ýþñ òÿð ìèø äèð êè, îíóí ñà hè áè íèí áîéó 1,80 ñì îëìóøäóð. Áåéèíèí þë÷öñö 1470 ñì.êóá òÿøêèë åäèðäè âÿ áóýöíÿ ãÿäÿð òàïûëìûø áåéèíëÿð àðàñûíäà áó, ÿí áþéöéöäöð. Áó ñÿáÿáäÿí hÿìèí ãàëûã òÿêàìöë÷öëÿðèí íåàíäåðòàëëàðûí ïðèìèòèâ èí-

ñàí íþ âö íÿ àèä îë ìà ñû hàã ãûí äà èääèàëàðûíû ïó÷à ÷ûõàðìûø âÿ äàðìàäàüûí åòìèøäèð. Ñîëäàêû øÿêèëäÿ áó ýöíÿ êèìè ÿí éàõ øû âÿ áö òþâ ãàë ìûø Êå áà ðà 2 (Ìîøå) àäëû íåàíäåðòàë àäàìûí ñêåëåò ãàëûüûäûð. Áó èíñàíûí áîéó 1,70 ñì îëìóøäóð, ãóðóëóøó èñÿ ìöàñèð èí ñà íûí ñêå ëå òèí äÿí ôÿðã ëÿí ìèð. Ñêåëåòèí ãàëûãëàðû èëÿ áèð éåðäÿ òàïûëàí ìÿèøÿò ÿøéàëàðû hÿìèí ôÿðäèí ìÿíñóá îëäóüó èíñàí úÿìèééÿòèíèí Ùomo saïiens-ëÿ áèð úîüðàôè ÿðàçèäÿ éàøàäûüûíû âÿ åéíè ìÿäÿíèééÿòè òÿìñèë åòäèéèíè ýþñòÿðèð.


92

Þç ÿúäàäëàðû èëÿ åéíè áèð âàõòäà éàøàìûø èíñàí òèïëÿðè Áó âàõòà ãÿäÿð áöòöí þéðÿíèëÿíëÿð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ññåíàðèñèíèí òàìàìèëÿ óéäóðìà âÿ ÿñàññûç îëìàñû hàããûíäà ìÿíçÿðÿ éàðàäûð. ×öíêè áåëÿ íÿñèë àüàúûíûí ìþâúóä îëìàñû ö÷öí ìåéìóíäàí èíñàíà îëàí òÿêàìöë ïðîñåñè âÿ áó ïðîñåñè èñáàò åäÿí ìöâàôèã àðõåîëîæè ãàëûãëàðûí îëìàñû ëàáöääöð. Ùàëáóêè ìåéìóíëà èíñàíû áþéöê áèð ó÷óðóì àéðûðûð. Ñêåëåò ãóðóëóøó, êÿëëÿ þë÷öëÿðè âÿ éåðèìÿ òÿðçè êèìè õöñóñèééÿòëÿð èíñàíû ìåéìóíäàí àéûðûð. (1994-úö èëäÿ äàõèëè ãóëàüûí âåñòèáöëéàð àïàðàòû òÿäãèã åäèëìèøäèð. Áó òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ Australoïithecus âÿ Ùomo habilis ìåéìóíëàð ñèíôèíÿ, Ùomo erectus èñÿ èíñàíëàð ñèíôèíÿ àèä åäèëìèøäèð). Áèð-áèðèíèí ÿúäàäëàðû êèìè òÿãäèì åäèëÿí áó ìöõòÿëèô íþâëÿðèí åéíè çàìàíäà ìþâúóä îëìàñû âÿ éàí-éàíà, áèð éåðäÿ éàøàìàñû îíëàðûí àðàñûíäà hÿð hàíñû áèð íÿñèë (ãîhóìëóã) ÿëàãÿñèíèí îëìàìàñûíû òÿñäèã åäèð. ßýÿð òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, Australoïithecus âàõò þòäöêúÿ Ùomo habilis-ÿ, î èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ Ùomo erectusà ÷åâðèëèðñÿ, áó hàëäà îíëàðûí ìþâúóäëóã (éàøàì) äþâðö (ìÿðhÿëÿñè) äÿ àðäûúûëëûãëà ýÿëìÿëè èäè. Ëàêèí ÿêñèíÿ, áóðàäà hå÷ áèð õðîíîëîæè àðäûúûëëûã ìöøàhèäÿ îëóíìóð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí håñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ, Australoïithecus 4 ìèëéîí èëäÿí 1 ìèëéîí èëÿ ãÿäÿð áóíäàí ÿââÿë, Ùomo habilis êèìè òÿñíèô êÿøô åäèëìèø úàíëû èñÿ 1,7-1,9 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë ìþâúóä îëìóøëàð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí ôèêðèíúÿ, Ùomo habilis-ÿ íèñáÿòÿí äàhà èíêèøàô åòìèø ñàéûëàí Ùomo rudolfensis-èí éàøû èñÿ 2,5-2,8 ìèëéîí èëäèð. Éÿíè Ùomo rudolfensis þç "ÿúäàäû" håñàá îëóíàí Ùomo habilis-äÿí òÿõìèíÿí 1 ìèëéîí èë áþéöêäöð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Ùomo erectus-óí éà øû òÿõ ìè íÿí 1,6-1,8 ìèë éîí èë òÿø êèë åäèð. Éÿ íè Ùomo erectus-ëàðûí âÿ îíëàðûí "ÿúäàäëàðû" Ùomo habilis-ëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè åéíè âàõòà òÿñàäöô åäèð êè, áóðàäàêû çèääèééÿò äÿ à÷ûã ýþðöíöð. Áó ôàêòû Àëàí Óîëêåðèí ñþçëÿðè äÿ òÿñäèã åäèð: "Australoïithecus, Ùomo habilis âÿ Ùomo erectus êèìè íþâëÿðèí Øÿðãè Àôðèêàäà áèð éåðäÿ âÿ åéíè çàìàíäà éàøàìàñû hàããûíäà òÿêçèáåäèëìÿç äÿëèë-ñöáóòëàð âàð".78 Ëóèñ Ëèêè Australoïithecus, Ùomo habilis âÿ Ùomo erectus ñêåëåò ãàëûãëàðûíû äåìÿê îëàð êè, éàíàøû îëàðàã Îëäóâàé äÿðÿñèíäÿ Bed II ãàòûíäà àøêàð åòìèøäèð".79 ßëáÿòòÿ, áó úöð íÿñèë àüàúû (øÿúÿðÿñè) îëà áèëìÿç. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíèí ïàëåîàíòðîïîëîãó Ñòåôàí Úåé Ãîóëä þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà, Äàðâèí íÿçÿðèééÿñèíèí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ äöøìÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: "ßýÿð åéíè çàìàíäà ìþâúóä îëìóø ö÷ ìöõòÿëèô hominid (èíñàíàáÿíçÿð úàíëûëàð) âàðñà, îíäà áèçèì íÿñèë øÿúÿðÿìèç íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, îíëàð áèð-áè-


93 ðèíäÿí òþðÿéÿ áèëìÿç. Ùÿì÷èíèí îíëàðûí ìöãàéèñÿ åäèëìÿñèíäÿ hå÷ áèð òÿêàìöë ïðîñåñè àøêàð îëóíìóð".80 Äàhà ñîíðà Ùomo erectus-äàí Ùomo saïiens-ÿ êå÷èäè íÿçÿðäÿí êå÷èðñÿê, áèç áóðàäà äà íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüûíû ýþðÿðèê. Ãàëûãëàð ýþñòÿðèð êè, Ùomo erectus âÿ Ùomo saïiens archaic áèçèì çàìàíûìûçäàí 27 âÿ hÿòòà 10 ìèí èë ÿââÿëÿ ãÿäÿð éàøàéûðäûëàð. Ìöâàôèã îëàðàã 13 âÿ 27 ìèí èë éàøû îëàí Ùomo erectus-à à÷ûãàéäûí ìÿõñóñ îëàí êÿëëÿëÿð Àâñòðàëèéàäà Kow áàòàãëûüûíäà âÿ Éàâà àäàñûíäà òàïûëìûøäûð".81

Øöóðëó èíñàíûí (Ùomo saïiens) ýèçëè òàðèõè Éóõàðûäà áÿhñ îëóíàí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áàøãà õÿéàëè íÿñèë øÿúÿðÿñè èääèàñûíû ïó÷ åäÿí ÷îõ âàúèá âÿ håéðÿòàìèç hÿãèãÿò âàð: Ùomo saïiens-èí, éÿíè ìöàñèð èíñàíûí òàðèõè ÷îõ óçàã êå÷ìèøÿ ýåäèð. Ïàëåîíòîëîæè òàïûíòûëàð ñöáóò åäèð êè, òÿõìèíÿí 1 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áèçëÿðäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí Ùomo saïiens íþâöíÿ àèä èíñàíëàð éàøàéûðäûëàð. Áó ìþâçóéà àèä îëàí èëê òàïûíòûëàð ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö ïàëåîàíòðîïîëîã Ëóèñ Ëèêèéÿ ìÿõñóñäóð. Ëèêè 1932-úè èëäÿ Êåíèéàíûí Kanéera ÿðàçèñèíäÿ Âèêòîðèéà ýþëöíöí éàõûíëûüûíäà ìöàñèð èíñàíëàðà àíàòîìèê úÿhÿòäÿí óéüóí îëàí âÿ îðòà ïëåéñòîñåí äþâðöíÿ àèä îëàí áèð íå÷ÿ ãàëûã àøêàð åòìèøäè. Ëàêèí îðòà ïëåéñòîñåí 1 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë äåìÿêäèð.82 Ñîí íÿòèúÿäÿ òÿêàìöë÷ö ïàëåîàíòðîïîëîãëàð áó òàïûíòûëàðû èíêàð åòäèëÿð, ÷öíêè îíëàð òÿêàìöëöí áöòöí íÿñèë øÿúÿðÿñèíè àëò-öñò åäèðäè. Ùÿð÷ÿíä êè, Ëèêè þç håñàáëàìàëàðûíûí äöçýöí îëäóüóíó hÿìèøÿ ìöäàôèÿ åäèðäè. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð ìöçàêèðÿëÿð éåíèúÿ ñÿíýèìÿéÿ áàøëàäûüû âàõò - 1995-úè èëäÿ Èñïàíèéàäà òàïûëìûø ñêåëåò ãàëûãëàðû ÿéàíè ñóðÿòäÿ ýþñòÿðäè êè, Ùomo saïiens-èí òàðèõè ÿñëèíäÿ äàhà ãÿäèì êþêëÿðÿ ìàëèêäèð. Àäû÷ÿêèëÿí ãàëûãëàð Ìàäðèä Óíèâåðñèòåòèíèí ö÷ èñïàí ïàëåîàíòðîïîëîãó òÿðÿôèíäÿí Ataðuerca ÿðàçèñèíäÿ Ãðàí Äîëèíà ìàüàðàñûíäà òàïûëìûøäû. Áó, ìöàñèð èíñàíà òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëÿí 11 éàøëû óøàüûí ñèôÿòè èäè. Ëàêèí óøàã 800 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë þëìöøäö. "Discover" æóðíàëû þçöíöí 1997-úè èë äåêàáð íþìðÿñèíäÿ áó ìþâçóéà áþéöê äèããÿò éåòèðìèøäè. Áó ãàëûãëàð hÿòòà Qran Dolinaäà òÿäãèãàò÷ûëàð ãðóïóíà áàø÷ûëûã åäÿí À.Ôåððåðàñûí "èíñàí òÿêàìöëöíÿ îëàí èíàìûíû" äà ñàðñûòìûøäû. Ôåððåðàñ áó áàðÿäÿ áåëÿ äåìèøäè: "Áèç áþéöê, èðè, êîáóä, éÿíè ñàäÿ äåñÿê, èáòèäàè áèð øåéëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿéÿ öìèä åäèðèê. Áèç 800 ìèí èëëèê óøàüûí Òóðêàíà îüëàíûíà áÿíçÿð îëàúàüûíû òÿ-


94

Òÿêàìöë÷ö íÿøðëÿð àðàñûíäà ÿí ïîïóëéàðëàðäàí áèðè ñàéûëàí "Discover" æóðíàëû þçö íöí 1997-úè èë äå êàáð ñà éû íûí öç ãà áû üûí äà 800 ìèí èë éàøû îëàí èíñàíûí ñèôÿ òè íèí øÿê ëè íè âåð ìèø âÿ îíà áåëÿ ñÿðëþâhÿ ãîéìóøäó: "Áè çèì êå÷ ìè øè ìè çèí ñèôÿòè áóäóðìó?" Áó ñóàë òÿêàìöë÷öëÿðèí ýöúëö håéðÿòèíè ÿêñ åòäèðèðäè.

ñÿâ âöð åäèð äèê. Àí úàã áè çèì òàï äû üû ìûç òà ìà ìè ëÿ ìöàñèð ñèôÿò èäè... Áåëÿ hàäèñÿ èíñàíû ñàðñûäàí hàäèñÿëÿðäÿíäèð: äàøëàøìûø ãàëûãëàðûí àøêàð åäèëìÿñè ýþçëÿíèëìÿç âÿ õîø hàëäûð âÿ áó, íîðìàëäûð. Àììà äàhà ìàðàãëûñû, êå÷ìèøÿ àèä òàïûëàí áèð øåéèí èíäèêè çàìàíà àèä îëìàñûäûð. Áó, hàíñûñà ìÿíàäà Qran Dolinada ìàãíèòîôîíóí àøêàð îëóíìàñûíà áÿíçÿéèð. ßëáÿòòÿ, ãÿðèáÿäèð. Áèç àøàüû ïëåéñòîñåí äþâðöíäÿ êàññåò âÿ ìàã íè òî ôîí ëà ðûí òà ïûë ìà ñû íû ýþç ëÿ ìè ðèê, àí úàã áó, 800 ìèí èëëèê òàðèõè îëàí "ìöàñèð" ñèôÿòè àøêàð åòìÿêëÿ åéíè øåéäèð. Áèç îíó ýþðÿíäÿ ÷îõ òÿÿúúöáëÿíìèøäèê".83 Áó òàïûíòû Ùomo saïiens-èí òàðèõèíè äàhà 800 ìèí èë ÿââÿëÿ ÷ÿêèðäè. Ëàêèí èëê øîêó éàøàéàí òÿêàìöë÷öëÿð ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, áó ãàëûãëàð áàøãà áèð íþâÿ ìÿõñóñäóð. ×öíêè íÿñèë øÿúÿðÿñèíÿ ÿñàñÿí Ùomo saïiens 800 ìèí èë áóíäàí ÿââÿë ìþâúóä îëìàëû èäè. Áóíà ýþ ðÿ Ataðuerca êÿë ëÿ ñè íèí éåð àë äû üû "Ùomo antecessor" àäëàíäûðûëìûø éåíè íþâ óéäóðóëäó.

1,7 ìèëéîí èë éàøû îëàí äàõìà âÿ 3,6 ìèëéîí èë éàøû îëàí ìöàñèð èíñàíûí àéàã èçëÿðè

1,7 ìèëéîí èë éàøû îëàí åâèí ãàëûãëàðû. Áó åâ Àôðèêàíûí éåðëè ÿhàëèñèíèí è÷èíäÿ èíäè äÿ éàøàäûüû åâëÿðÿ áÿíçÿéèð.

Áóýöíÿ ãÿäÿð àøêàð åäèëìèø ÷îõñàéëû òàïûíòûëàð ýþñòÿðèð êè, Ùomo saïiens-èí òàðèõè 800 ìèí èëäÿí äÿ ãÿäèìäèð. Áóíëàðäàí áèðè hÿìèí Ëóèñ Ëèêè òÿðÿôèíäÿí 1970úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Îëäóâàé äÿðÿñèíèí éàõûíëûüûíäà òàïûëìûøäûð. Ëóèñ Ëèêè áóðàäà Bed II ãà òûí äà ìö ÿé éÿí åò ìèø äèð êè, Australoïithecus, Ùomo habilis âÿ Ùomî erectus åéíè çàìàíäà éàøàìûøëàð. Àíúàã äàhà ìàðàãëûñû îäóð êè, Ëèêè hÿìèí ãàòäà (Bed II) òèêèíòè àøêàð åòìèøäèð. Áó òèêèíòè 1,7 ìèëéîí éàøû îëàí äàøäàí äöçÿëäèëìèø äàõìàíûí ãàëûãëàðû èäè. Áó hàäèñÿíèí ãÿðè-


95 áÿëèéè îíäàí èáàðÿòäèð êè, Àôðèêàíûí áÿçè ðàéîíëàðûíäà áó ýöí äÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí äàõìàëàð éàëíûç Ùomo saïiens òÿðÿôèíäÿí òèêèëÿ áèëÿðäè. Éÿíè Ëèêèíèí òàïûíòûñû áèçÿ õÿáÿð âåðèð êè, Australoïithecus, Ùomo habilis, Ùomo erectus âÿ ìöàñèð èíñàí òÿõìèíÿí 1,7 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áèð éåðäÿ âÿ åéíè áèð çàìàíäà éàøàìûøëàð.84 ßëáÿòòÿ, áó ôàêò ìöàñèð èíñàíûí Australoïithecus ìåéìóíëàðûíäàí òþðÿìÿñè èäåéàñûíû èðÿëè ñöðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òàìàìèëÿ òÿêçèá åäèð. ßñàñ åòèáàðèëÿ, ìöàñèð èíñàí òàðèõèíè 1,7 ìèëéîí èëäÿí àðòûã áèð ìöääÿò ÿââÿëÿ àïàðàí òàïûíòûëàð âàð. Áåëÿ òàïûíòûëàðäàí áèðè 1977-úè èëäÿ Ìåðè Ëèêè òÿðÿôèíäÿí Òàíçàíèéàíûí Laetoli ðàéîíóíäà òàïûëàí àéàã èçëÿðèäèð. Áó èçëÿð éàøû 3,6 ìèëéîí èë îëàí ãàòäà òàïûëìûøäûð âÿ ÿí ÿñàñû îäóð êè, îíëàð ìöàñèð àéàã èçëÿðèíäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèð. Ìåðè Ëèêè òÿðÿôèíäÿí òàïûëìûø àéàã èçëÿðè hÿì÷èíèí Äîí Úîhàíñîí âÿ Òèì Óàéò êèìè ìÿøhóð ïàëåîàíòðîïîëîãëàð òÿðÿôèíäÿí òÿäãèã îëóíìóøäó. Íÿòèúÿëÿð åéíè èäè. Óàéò éàçûðäû: "Ùÿòòà øöáhÿëÿíìÿéèí äÿ... Îíëàð ìöàñèð èíñàíûí àéàã èçëÿðèíäÿí hå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèð. ßýÿð áó èçëÿð Êàëèôîðíèéàíûí ÷èìÿðëèéèíäÿ àøêàð îëóíñàéäû âÿ ñèç áèð óøàüà "Áó íÿäèð?" ñóàëûíû âåðñÿéäèíèç, øöáhÿñèç êè, î, "Áóðàäàí èíñàí êå÷ìèøäèð" úàâàáûíû âåðÿúÿêäè. Î, áó èçëÿðè ãóìäà éöçëÿðëÿ áàøãà èçëÿðäÿí àéûðä åäÿ áèëìÿçäè. Íåúÿ êè, ñèç äÿ îíëàðû àéûðà áèëìÿäèíèç".85 Øèìàëè Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí (ÀÁØ) Ëóèñ Ðîááèíñ áó èçëÿðè òÿäãèã åäÿðÿê äåìèøäèð: "Àéàãàëòû ïÿíúÿñè höíäöð, áàëàúà èíñàíûí àéàüûíûí àëò ïÿíúÿñè hÿòòà ìÿíèìêèíäÿí äÿ höíäöðäöð, éÿíè áàðìàãëàð éåðÿ èíñàí áàðìàãëàðû êèìè äÿéèð. Ñèç áóíó håéâàíëàðäà ýþðÿ áèëìÿçñèíèç".86 Àéàã èçëÿðèíèí ìîðôîëîæè àíàëèçëÿðè ýþñòÿðäè êè, îíëàð ìöàñèð èíñàíà (Ùomo saïiens-ÿ) àèääèð. Àéàã èçëÿðèíè òÿäãèã åäÿí Ðàññåë Òàòë éàçûðäû: "Åhòèìàë êè, àéàã èçëÿðè àéàãéàëûí Ùomo saïiens òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð... Àïàðûëìûø áöòöí ìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàð îíëàðûí ìöàñèð èíñàíëà óéüóíëóüóíäàí õÿáÿð âåðèð".87 Íåéòðàë âÿ îáéåêòèâ òÿäãèãàòëàð àéàã èçëÿðèíèí ÿñë ñàhèáëÿðèíè ìöÿééÿí åòäè: 10 éàøûíäà îëàí ìöàñèð èíñàíûí 20 àéàã èçè âÿ äàhà àç éàøäàêû èíñàíà ìÿõñóñ îëàí 27 äàøëàøìûø àéàã èçëÿðè. Ùå÷ øöáhÿñèç êè, îíëàð äà áèçèì êèìè íîðìàë èí-


96 ñàí îëìóøäóð. Áó ñÿáÿáäÿí Laetoli àéàã èçëÿðè îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ ãûçüûí ìöáàhèñÿëÿðèí ìþâçóñó îëìóøäóð. Òÿêàìöë÷ö ïà ëåî àí òðî ïî ëîã ëàð ìöà ñèð èí ñà íûí 3,6 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë éåðäÿ éåðèìÿñè èëÿ ðàçûëàøà áèëìèð âÿ áóíó áèðòÿhÿð èçàh åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèðäèëÿð. 90-úû èëëÿðäÿ áó "èçàh" ôîðìàëàøäû. Òÿêàìöë÷öëÿð áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, áó èçëÿð àâñòðàëîïèòåê òÿðÿôèíäÿí ãîéóëóá, ÷öíêè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, 3,6 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë hÿð hàíñû áèð Ùomo íþâöíöí ìþâúóä îëìàñû ìöìêöí äå éèë äè. Ðàñ ñåëë Òàòë 1990-úû èë äÿ íÿøð îëóíàí ìÿãàëÿñèíäÿ áåëÿ éàçûð: "Ùÿð áèð hàëäà Laetoli G ÿðàçèñèíäÿ àøêàð åäèëÿí âÿ 3,5 ìèëéîí èë éàøû îëàí àéàã èçëÿðè ìöàñèð èíñàíûí àéàã èçëÿðèíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð. Ãàëûãëàðäàí äà ýþðäöéöìöç êèìè, áó èçè ãîéàíëàð áèçäÿí hå÷ äÿ ïèñ îëìàìûø âÿ þç éåðèøëÿðè èëÿ áèçäÿí ôÿðãëÿíìÿìèøëÿð. ßýÿð îíëàð áó ãÿäÿð ãÿäèì îëìàñàéäû, hå÷ øöáhÿñèç êè, áèç îíëàðûí hÿð hàíñû áèð Ùomo íþâöíÿ àèä îëìàñû èëÿ ðàçûëàøàðäûã. Àíúàã éàøà ýþðÿ áèç áó èçëÿðèí Lucy ãàëûãëàðûíûí äà àèä îëäóüó Australoïithecus àôàðåíñèñ íþâöíÿ ìÿíñóá îëäóüóíó håñàá åòìÿéÿ ìÿúáóðóã".88 2,3 ìèëéîí èë éàøû îëàí ìöàñèð èíñàí ÷ÿíÿñè Òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí óéäóðóëìóø èíñàíûí íÿñèë øÿúÿðÿñèíè òÿêçèá åäÿí áèð íöìóíÿ: éàøû 2,3 ìèëéîí èë îëàí èíñàí (Ùomo saïiens) ÷ÿíÿñè. Õàäåðäÿ (Åôèîïèéà) òàïûëìûø âÿ À.1. 666-1 êîä àäëû áó ñöìöéö òÿêàìöë÷öëÿð þç íÿøðëÿðèíäÿ "îëäóãúà òÿÿúúöáëö òàïûíòû" àäëàíäûðûð âÿ áó ìÿñÿëÿéÿ òîõóíìàìàüà öñòöíëöê âåðèðëÿð (D.Johanson, Blake Edgar, "From Lucy to Language", ñÿh.169).


97 Áèð ñþçëÿ, àéàã èçëÿðè 3,6 ìèëéîí èë éàøû îëàí Australoïithecus-ÿ à÷ûã-àéäûí ìÿõñóñ îëà áèëìÿçäè. Áó èçëÿðèí àâñòðàëîïèòåêÿ àèä åäèëìÿñèíèí ñÿáÿáè èñÿ áó ãàëûãëàðûí éàøû 3,6 ìèëéîí èë ìöÿééÿí åäèëìèø âóëêàíèê òÿáÿãÿäÿ òàïûëìàñûäûð. Áåëÿ ãÿäèì çàìàíäà èíñàíëàðûí ìþâúóä îëìàìàñû çÿíí åäèëÿðÿê àéàã èçëÿðè Australoïithecus-ÿ àèä åäèëìèøäèð. Laetoli èçëÿðèíÿ äàèð øÿðhëÿð áèçèì ö÷öí îëäóãúà âàúèá îëàí áèð hÿãèãÿòè äÿ à÷ûãëàäû: òÿêàìöë÷öëÿð þç íÿçÿðèééÿëÿðèíè åëìè ôàêòëàðà èñòèíàä åòìÿêëÿ ìöäàôèÿ åòìèðëÿð, ÿêñèíÿ, îíëàð áó ôàêòëàðû íÿçÿðÿ àëìûðëàð. Þç õåéðèíÿ îëìàéàí hÿð éåíè êÿøôè ìöãàâèìÿò âÿ ðèéàêàðëûãëà ãàðøûëàéàí, êîð-êîðàíÿ ìöäàôèÿ îëóíàí íÿçÿðèééÿ ýþç ãàáàüûíäàäûð. Áóðàäàí äà àéäûíäûð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè åëìè äåéèë, ãåéðè-åëìè åhêàìäûð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí äèðÿíäèéè äàëàí - äèê éåðèìÿ Áöòöí àðõåîëîæè òàïûíòûëàðëà éàíàøû, èíñàíëà ìåéìóí àðàñûíäà îëàí èíêàðåäèëìÿç àíàòîìèê ôÿðãëÿð èíñàíûí òÿêàìöë íàüûëûíû òÿêçèá åäèð. Áó ôÿðãëÿðäÿí áèðè éåðèøäèð. Èíñàíà äèê éåðèìÿ õàñäûð. Áó, hÿðÿêÿòèí áàøãà úàíëûëàðà õàñ îëìàéàí õöñóñè ôîðìàñûäûð. Áÿçè håéâàíëàðäà èñÿ áó õöñóñèééÿò ìÿhäóä äÿðÿúÿäÿäèð. Àéû âÿ ìåéìóí êèìè håéâàíëàð íàäèð hàëëàðäà, þçö äÿ ãûñà çàìàí ÿðçèíäÿ èêè àéàã öñòÿ hÿðÿêÿò åäÿ (éåðèéÿ) áèëÿðëÿð (ìÿñÿëÿí, þçëÿðèíÿ ãèäà ÿëäÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëÿí hàëëàðäà). Îíëàð ìàèëè ñêåëåòÿ ìàëèêäèð âÿ äþðä àéàã öñòöíäÿ éåðèéèðëÿð. Ìàðàãëûäûð, òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèêëÿðè êèìè, èíñàíûí äèê éåðèìÿñè äþðäàéàãëûëàðûí éåðèìÿ öñóëëàðûíäàí òÿêàìöë åäÿ áèëÿðìè? Õåéð... Òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, äèê éåðèìÿ hå÷ âàõò òÿêàìöë ïðîñåñèíÿ ìÿðóç ãàëìàìûøäûð âÿ áóíóí hÿéàòà êå÷ìÿñè hå÷ ìöìêöí äÿ äåéèë. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, èêè àéàã öçÿðèíäÿ éåðèìÿ òÿêàìöëöí öñòöíëöéö äåéèë. ×öíêè äþðä àéàã öñòöíäÿ éåðèéÿí ìåéìóíëàð èíñàíëàðà íèñáÿòÿí äàhà òåç âÿ àñàí hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Èíñàí øèìïàíçå êèìè àüàúëàðûí àðàñûíäà áóäàãäàí-áóäàüà hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿç âÿ éàõóä håïàðä êèìè ñààòäà 125 êì ñöðÿòëÿ ãà÷à áèëìÿç. ßêñèíÿ, èíñàí èêèàéàãëû êèìè äàhà àñòà hÿðÿêÿò åäèð âÿ íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, òÿáèÿòäÿ ôèçèêè úÿhÿòäÿí ÿí êþìÿêñèç ìÿõëóãäóð. Áóíà ýþðÿ íÿçÿðèééÿíèí þç ìÿíòèãèíÿ ÿñàñÿí ìåéìóíëàðûí äèê éåðèìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíìÿñèíèí hå÷ áèð ìÿíàñû éîõäóð. ßêñèíÿ, íÿçÿðèééÿíèí ìÿíòèãèíÿ ìöâàôèã îëàðàã èíñàíëàð äþðäàéàãëû îëìàëûäûð.


98

Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ èñáàò åäèëìèøäèð êè, äþðä àéàã öñ òöí äÿ éå ðè ìÿ éÿ óé üóíëàøäûðûëìûø ìåéìóí ñêåëåòèíèí äèê éåðèéÿí èíñàí ñêåëåòèíÿ òÿêàìöë åòìÿñè ìöìêöí äåéèë.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áàøãà áèð äàëàíà ñàëàí ñÿáÿá äàðâèíèçì ìîäåëèíèí, éÿíè ìÿðhÿëÿëè èíêèøàô ìîäåëèíèí äèê éåðèìÿéÿ òàìàìèëÿ óéüóí îëìàìàñûäûð. Òÿêàìöëöí òÿìÿëèíè òÿøêèë åäÿí áó ìîäåë èêèàéàãëûëàðëà äþðäàéàãëûëàð àðàñûíäà îëàí òÿêàìöëöí êå÷èä äþâðöíäÿ "ãàðûøûã" éåðèø ôîðìàñûíûí îëìàñûíû òÿëÿá åäèð. Ùàëáóêè 1996-úû èëèí òÿäãèãàòëàðûíäà èíýèëèñ ïàëåîàíòðîïîëîãó Ðîáèí Êðîìïòîí êîìïöòåð âàñèòÿñèëÿ ýþñòÿðìèøäèð êè, áåëÿ "ãàðûøûã" éåðèø ôîðìàñû éàðàòìàã ãåéðè-ðåàëäûð. Êðîìïòîí áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð: úàíëû ìÿõëóã éà èêè, éà äà äþðä àéàã öñòöíäÿ éåðèéÿ áèëÿð.89 Áó èêè âàðèàíò àðàñûíäà éåðèìÿ ôîðìàñû åíåðæè õÿðúëÿíìÿñèíèí áèðäÿí àðòìàñû ñÿáÿáè èëÿ ìöìêöí îëìóð. Áóíà ýþðÿ äÿ "éàðûèêèàéàãëûíûí" ìþâúóä îëìàñû ìöìêöí äåéèë. Èíñàíëà ìåéìóí àðàñûíäà îëàí ôÿðãëÿð òÿêúÿ äèê éåðèìÿ èëÿ ìÿhäóäëàøìûð. Áåéíèí ñÿâèééÿñè, äàíûøìàã ãàáèëèééÿòè âÿ áàøãà áó êèìè õöñóñèééÿòëÿð òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí èçàh îëóíìàìûøäûð. Òÿêàìöë÷ö ïàëåîàíòðîïîëîã Å.Ìîðãàí àøàüûäàêûëàðû åòèðàô åäèð: "Èíñàí òÿêàìöëö ìþâçóñóíäà 4 ìöhöì ñèðð âàð: 1) Íèéÿ èêè àéàã öçÿðèíäÿ éåðèéèðëÿð? 2) Áÿäÿíèí òöê þðòöéö íèéÿ éîõ îëìóøäóð? 3) Áåéèí íèéÿ áó ãÿäÿð èíêèøàô åòìèøäèð? 4) Íèéÿ äàíûøìàüû þéðÿíìèøëÿð? Áó äþðä ñóàëà ñòàíäàðò úàâàáëàð âàð: 1) Ùÿëÿ áèëìèðèê. 2) Ùÿëÿ áèëìèðèê. 3) Ùÿëÿ áèëìèðèê. 4) Ùÿëÿ áèëìèðèê. Ñóàëëàðûí ñàéûíû àðòûðìàã äà îëàð, àììà úàâàá äÿéèøìÿç ãàëàð".90


99

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ñàõòà åëìè èíàíúäûð Ëîðä Ñîëëè Ñóêêåðìàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí òàíûíìûø âÿ hþðìÿò åäèëÿí àëèìëÿðèíäÿíäèð. Î, îí èëëÿðëÿ àðõåîëîæè ãàëûãëàðû òÿäãèã åòìèø, ÷îõñàéëû ÿñàñëû òÿäãèãàòëàð àïàðìûø âÿ hÿòòà åëìèí èíêèøàôûíäà ìèñèëñèç ðîëóíà ýþðÿ ëîðä ðöòáÿñèíÿ ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Ñóêêåðìàí òÿêàìöë÷öäöð, éÿíè îíóí òÿêàìöë íÿçÿðèééñèíÿ àèä îëàí øÿðhëÿðèíäÿ íÿçÿðèééÿéÿ ãàðøû hÿð hàíñû áèð ãÿñä-ãÿðÿçÿ éîë âåðìÿê àüëàñûüìàçäûð. Ëàêèí î, îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ àðõåîëîæè òàïûíòûëàðû þéðÿíÿðÿê áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð êè, íÿñèë øÿúÿðÿñè éîõäóð. Ñóêêåðìàí ìàðàãëû "åëìè øêàëà" èúàä åäèá. Î, åëìèí åëìè âÿ ãåéðè-åëìè ñàéûëàí ñàhÿëÿðèíèí òÿñíèôàòûíû òÿðòèá åòìèøäè. Áó úÿäâÿëäÿ åëìèí ÿí "åëìè", éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Ñîíðà áèîëîýèéà âÿ èúòèìàè åëìëÿð ýÿëèð. Áó ñèéàhûíûí ÿí ñîíóíäà òåëåïàòèéà, àëòûíúû hèññ ìÿôhóìó âÿ "èíñàíûí òÿêàìöëö", éÿíè Ñóêêåðìàíûí ôèêðèíúÿ, ãåéðè-åëìè ñàhÿëÿð éåðëÿøèð. Î, áó íÿòèúÿíè áåëÿ èçàh åäèð: "ßýÿð îáéåêòèâ ðåàëëûüûí höäóäëàðûíäàí ÷ûõàðàã, hÿì äÿ òÿáèè åëì ñàhÿëÿðè ñàéûëàí ðóhè ãöââÿíèí ãàâðàíûëìàñû âÿ èíñàí ãàëûãëàðûíûí èçàhû êèìè åëì ñàhÿëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëñàã ýþðÿðèê êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí hÿð hàíñû áèð èíñàí ö÷öí ìöìêöí îëìàéàí áèð øåé éîõäóð. Áåëÿëèêëÿ, þç íÿçÿðèééÿñèíÿ èñðàðëà èíàíàí èíñàíëàð åéíè çàìàíäà hÿòòà áèð-áèðèíÿ çèää ÿãëè íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðà áèëÿðëÿð".91 Áÿñ íÿéÿ ýþðÿ áó ãÿäÿð àëèì áó åhêàì öçÿðèíäÿ èíàäëà òÿêèä åäèð? Íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð òÿçàäëû íÿòèúÿëÿð ãåéä-øÿðòñèç ãÿáóë îëóíóð âÿ îíëàðûí þçëÿðè òÿðÿôèíäÿí òàïûëàí ñöáóòëàð íÿçÿðèééÿíèí éàøàìàñû íàìèíÿ ýþçàðäû åäèëèð? Úàâàá áèðäèð: áó èíñàíëàð òÿêàìöëö òÿðê åòäèêëÿðè âàõò hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøìàãäàí ãîðõóðëàð. ×öíêè òÿêàìöëö òÿðê åäÿðêÿí îíëàð éåýàíÿ hÿãèãÿòëÿ - èíñàíëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè èëÿ öç-öçÿ ýÿëÿúÿêëÿð. Áó ôàêò èñÿ îíëàðûí èíàíäûüû ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãÿáóëåäèëìÿçäèð âÿ îíëàðà õàñ îëàí ãàáàãúàäàí éàðàíìûø éàíëûø ôèêèðëÿðÿ ýþðÿ ìöìêöí äåéèë. Ìÿhç áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë÷öëÿð îíëàðëà ÿìÿêäàøëûã åäÿí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê hÿì þçëÿðèíè, hÿì äÿ äöíéàíû àëäàäûðëàð. Ìþâúóä îëìàéàí àðõåîëîæè ãàëûãëàð òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí óéäóðìà øÿêèë âÿ ìàêåòëÿðëÿ "òàìàìëàíûá òÿêìèëëÿøäèðèëèð", áóíóíëà äà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ñöáóò åäÿí ôàêòëàðûí ìþâúóäëóüóíà äàèð òÿñÿââöðëÿðèí éàðàäûëìàñûíà úÿhä åäèëèð. Êöò-


100 ëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èñÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ èíàíäûüû êèìè óéäóðìà øÿêèë âÿ ìàêåòëÿðäÿí úÿìèééÿòè àëäàòìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèð âÿ èíñàíëàðûí øöóðàëòûñûíäà áó îáðàçëàðû hÿêê åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Ëàêèí îíëàð íÿ ãÿäÿð úÿhä åòñÿ äÿ, hÿãèãÿò ýþç ãàáàüûíäàäûð: èíñàí øöóðñóç òÿêàìöë ïðîñåñè òÿðÿôèíäÿí éîõ, Óúà âÿ Ãöäðÿòëè Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð âÿ Îíóí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Áó ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿê èñòÿìÿñÿ äÿ...

www.islam.com.az


ÔßÑÈË 10

ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÝÈÐÄÈÉÈ ÌÎËÅÊÓËÉÀÐ ÄÀËÀÍ Áóíäàí ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíûí àðàøäûðûëìàñû öñóëó èëÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éàíëûøëûüû ìöçàêèðÿ åäèëìèøäèð. ßñëèíäÿ, áèç áó ìþâçóéà òîõóíìàéà áèëìÿðèê, ÷öíêè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áó àðàøäûðìàëàðäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë ñöãóò åòìèøäèð. Ïëàíåòèìèçäÿ úàíëûëàðûí íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè ñóàëû áó íÿçÿðèééÿíè ìÿíàñûç åòäè. Ùÿìèí ñóàëà úàâàá îëàðàã, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿéàòûí òÿñàäöôÿí éàðàíìûø höúåéðÿäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðû èääèà åäèð êè, òÿõìèíÿí 4 ìèëéàðä èë áóíäàí ÿââÿë áÿçè ãåéðè-öçâè åëåìåíòëÿðèí ðåàêñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ, øèìøÿê âÿ òèòðÿéèøëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà èëêèí hÿéàò höúåéðÿñè ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Àììà áóýöíÿ ãÿäÿð úàíëû höúåéðÿíèí ãåéðè-öçâè åëåìåíòëÿðäÿí éàðàíìàñû åëìè òÿäãèãàòëàð âÿ ìöøàhèäÿëÿðëÿ èñáàò îëóíìàìûøäûð. Òàì ÿêñèíÿ, hÿð áèð àðàøäûðìà éåíè úàíëû îðãàíèçìèí äèýÿð áèð úàíëû îðãàíèçìäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè òÿñäèãëÿéèð. Ùÿð úàíëû höúåéðÿ èêèéÿ ïàð÷àëàíìà éîëó èëÿ ÷oõàëûð. Áóýöíÿ ãÿäÿð hÿòòà ÿí ìöàñèð ëàáîðàòîðèéàäà hå÷ êèì úàíëû îëìàéàí êèìéÿâè åëåìåíòëÿðäÿí úàíëû höúåéðÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿìèøäèð. Áöòöí áó ôàêòëàðà áàõìàéàðàã, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû höúåéðÿíèí ïëàíåòèìèçèí èáòèäàè àòìîñôåðèíäÿ òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åòìÿêäÿäèð. Áóíäàí ñîíðà ýÿëÿí ôÿñèëëÿðäÿ áèç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èääèàëàðûíûí åëìè âÿ ìöàñèð òåõíîëîæè êÿøôëÿðÿ çèää îëäóüóíó ìöçàêèðÿ åäÿúÿéèê.

"Ùöúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû" hàããûíäà ÿôñàíÿ Ùöúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíà èíàíàí èíñàí áèçèì øÿhÿð hàããûíäà håêàéÿìèçÿ äÿ àñàíëûãëà èíàíàúàã. Ýÿëèí, ìÿhñóëäàð îëìàéàí, ãóðàãëûã áèð ÿðàçèäÿ, èêè ãàéà àðàñûíäà ñûõûëìûø ýèë ïàð÷àñûíû òÿñÿââöð åäÿê. Éàüûøëàðäàí ñîíðà áó ýèë ïàð÷àñû ïàë÷ûüà ÷åâðèëèð, ñîíðà ýöíÿøèí òÿñèðè àëòûíäà ãóðóéóð, áÿðêèéèð âÿ áó ãàéàëàð àðàñûíäà ìöÿééÿí áèð


102 øÿêèë àëûð. Ñîíðà áó ýèëèí ôîðìà àëìàñûíà øÿðàèò éàðàäàí ãàéàëàð àéäûí îëìàéàí ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí íåúÿ îëóðñà äàüûëûá éîx îëóðëàð; áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ñÿëèãÿëè áèð êÿðïèú ìåéäàíà ýÿëèð. Áó öñóëëà àëûíàí êÿðïèú èëëÿðëÿ åéíè öñóëëà ÿìÿëÿ ýÿëÿí êÿðïèúëÿðè ýþçëÿéèð. Áåëÿúÿ, ìèíëÿðëÿ êÿðïèúèí äöçÿëìÿñè ö÷öí ÿñðëÿð êå÷èð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ èñÿ õîøáÿõò áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ áóíäàí ÿââÿë ÿìÿëÿ ýÿëÿí êÿðïèúëÿðÿ hå÷ áèð çèéàí äÿéìèð. Áó êÿðïèúëÿð hå÷ äÿéèøìÿäÿí ÿñðëÿðëÿ éåíèëÿðèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ýþçëÿéèð: îíëàðû íÿ êöëÿê, íÿ äÿ áîðàí àïàðûð, îíëàðà íÿ éàüûø, íÿ èñòè, íÿ äÿ øàõòà òÿñèð åòìèð. Êèôàéÿò ãÿäÿð ÷îõàëäûãäàí ñîíðà èñÿ êÿðïèúëÿð êöëÿéèí, áîðàíûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ñûðàéà äöçöëöá áèð áèíà ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ ñåìåíò âÿ äèýÿð òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû åéíè "òÿáèè öñóëëà" ÿìÿëÿ ýÿëÿðÿê êÿðïèúëÿðèí àðàñûíà éåðëÿøèð âÿ îíëàðû ñûõ áèðëÿøäèðèð. Áó hàäèñÿëÿð úÿðÿéàí åòäèéè çàìàí èñÿ òîðïàãäàêû äÿìèð "òÿáèè öñóëëà" ôîðìà àëàðàã òèêèëÿúÿê áèíàíûí áöíþâðÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ hå÷ áèð ãöñóðó îëìàéàí áèð áèíà ìåéäàíà ýÿëèð. ßëáÿòòÿ, áó áèíàíûí òèêèëìÿñèíäÿ áöíþâðÿ âÿ êÿðïèúëÿðäÿí áàøãà äèýÿð ìàòåðèàëëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áÿñ áó äèýÿð ìàòåðèàëëàð íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð? Úàâàá ñàäÿäèð: áöòöí ëàçûì îëàí ìàòåðèàëëàð áèíàíûí éåðëÿøäèéè òîðïàüûí òÿðêèáèíäÿ âàðäûð. Øöøÿ ö÷öí ëàçûì îëàí ãàëàé, åëåêòðèê òÿúhèçàòû ö÷öí ëàçûì îëàí ìèñ íàãèëëÿð âÿ ñó áîðóëàðû ö÷öí ëàçûì îëàí äÿìèð - áóíëàðûí hàìûñû áþéöê ìèãäàðäà òîðïàüûí àëòûíäà ìþâúóääóð. Áó ìàòåðèàëëàðûí ôîðìàëàøìàñû âÿ áèíà òèêèíòèñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû èñÿ òÿáèÿò hàäèñÿëÿðèíèí óñòàëûüûíäàí àñûëûäûð. Êöëÿéèí, éàüûøûí, çÿëçÿëÿíèí âÿ áîðàíûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ áöòöí ãóðüó âÿ àâàäàíëûãëàð þç éåðëÿðèíè òóòóðëàð. Ùÿòòà êÿðïèúëÿð þçëÿðè ïÿíúÿðÿ ÷ÿð÷èâÿëÿðè ö÷öí éåð ñàõëàéûð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ êÿðïèúëÿð ýÿëÿúÿêäÿ ÷ÿêèëÿí ñó, èñòèëèê âÿ åëåêòðèê øÿáÿêÿëÿðè ö÷öí õöñóñè éåðëÿðè äÿ hàçûðëàìûøëàð. Áó øÿáÿêÿëÿð äÿ "òÿáèè öñóëëà" ìåéäàíà ýÿëèð. Ñþçñöç êè, "òÿñàäöôëÿð" âÿ "òÿáèè öñóëëàð" hàíñûñà ëàéèhÿäÿí, ìîäåëäÿí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. ßýÿð ñèç áó håêàéÿéÿ éåíÿ äÿ èíàíûðñûíûçña, îíäà áóíäàí ñîíðà øÿhÿðäÿêè äèýÿð åâëÿðèí, êþðïöëÿðèí, éåðàëòû êå÷èäëÿðèí, éîëëàðûí, ðàáèòÿíèí, íÿãëèééàòûí âÿ äèýÿð øÿáÿêÿëÿðèí íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè ôèêèðëÿøèá, þçöíöç òàïà áèëÿðñèíèç. Áóíäàí ÿëàâÿ, ÿýÿð áó ìþâçó ñèçè ìàðàãëàíäûðûðñà, ñèç "êàíàëèçàñèéà øÿáÿêÿëÿðèíèí òÿêàìöë ïðîñåñè âÿ îíëàðûí ìþâúóä òèêèëèëÿðëÿ hàðìîíèéàñû" hàããûíäà


103 ÷îõ ýåíèø "åëìè èø" hàçûðëàéà áèëÿðñèíèç. Ñèç þçöíöçö áÿøÿðèééÿò òàðèõèíè àéäûíëàøäûðäûüûíà ýþðÿ åëìè ìöêàôàò àëàí àëèì êèìè äÿ ôÿðç åäÿ áèëÿðñèíèç. Ïëàíåòèìèçäÿ úàíëûëàðûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí íÿçÿðèééÿ ìÿhç áóíà áÿíçÿéèð. ×öíêè höúåéðÿíèí ãóðóëóøó áèð øÿhÿðèí ãóðóëóøóíà áÿíçÿéèð.

Ùöúåéðÿíèí ìþúöçÿâè ãóðóëóøó âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èôëàñû Äàðâèíèí éàøàäûüû äþâðäÿ höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøó hàããûíäà ìÿëóìàò éîõ èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î äþâðäÿ éàøàéàí òÿêàìöë÷öëÿð Éåð êöðÿñèíäÿ úàíëû àëÿìèí éàðàíìàñû hàããûíäàêû ñóàëà "Òÿñàäöô âÿ éà òÿáèè ïðîñåñëÿð íÿòèúÿñèíäÿ" úàâàáûíû âåðèðäèëÿð. Îíëàð þç úàâàáëàðûíû ÿñàñëû çÿíí åäèðäèëÿð. Àíúàã ÕÕ ÿñðäÿ höúåéðÿíè òÿäãèã åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí ìöàñèð òåõíîëîýèéà ýþñòÿðäè êè, höúåéðÿ èíñàíûí èíäèéÿ ãÿäÿð ðàñò ýÿëäèéè ÿí êîìïëåêñ áèð ñèñòåìäèð. Áó ýöí hÿð êÿñ áèëèð êè, höúåéðÿäÿ åíåðæèíèí hàçûðëàíìàñû ö÷öí ìÿðêÿçëÿð, hÿéàò ôÿàëèééÿòè ö÷öí çÿðóðè îëàí ôåðìåíò âÿ hîðìîíëàðû hàçûðëàéàí "ôàáðèêëÿð", èñòåhñàë îëóíìóø ìÿìóëàòëàð hàããûíäà ìÿëóìàòûí òîïëàíäûüû "ìÿëóìàò ìÿðêÿçè", ìÿìóëàòëàðûí âÿ õàììàëûí "íÿãëèééàò ñèñòåìè", "ñó áîðóëàðû", ÿòðàô ìöhèòäÿí ýÿëÿí ìàääÿëÿðèí òÿìèçëÿíìÿñè ö÷öí "ëàáîðàòîðèéà" âÿ "ôàáðèêëÿð" éåðëÿøèð. Áöòöí áóíëàð höúåéðÿíèí êîìïëåêñ ãóðóëóøóíóí àíúàã êè÷èê áèð hèññÿñèäèð. Òÿêàìöë÷ö àëèì Ó.Òîðï éàçûðäû: "ßí ñàäÿ höúåéðÿíèí ìåõàíèçìè èíñàíûí áóýöíÿ ãÿäÿð èñòåhñàë åòäèéè âÿ èñòåhñàë åòìÿê àðçóñóíäà îëäóüó àâòîìîáèëäÿí äàhà ìöðÿêêÿáäèð".92 Ñöíè höúåéðÿíè éàðàòìàã úÿhäëÿðè hÿìèøÿ íÿòèúÿñèç îëóá. Áóíà ýþðÿ äÿ áó ýöí hå÷ êèì ñöíè höúåéðÿ hàçûðëàíìàñûíû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéìóð âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ hå÷ áèð òÿäãèãàò àïàðìûð. Áöòöí áó ôàêòëàðû èíêàð åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëûëàðûí éàðàíìàñûíû "òÿñàäöôëÿðÿ" áàüëàéûð. Áóíó íÿøðèééàòäà áàø âåðìèø ïàðòëàéûø íÿòèúÿñèíäÿ åíñèêëîïåäèéàíûí éàðàíìàñûíà îõøàòìàã îëàð. Ùöúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû hàããûíäà áóíà áÿíçÿð áèð ôèêðè èíýèëèñ ðèéàçèééàò÷ûñû âÿ àñòðîíîìó Ôðåä Ùîéë 1981-úè èë íîéàáðûí 12-äÿ "Íàòóðå" æóðíàëûíäà áèëäèðìèøäè: "Áóíó êöëÿéèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ "Áîèíã-747" òÿééàðÿñèíÿ ÷åâðèëÿí ìåòàë éûüûíûíà áÿíçÿòìÿê îëàð".93


Ùöúåéðÿíèí êîìïëåêñ ãóðóëóøó 104 ÍÖÂß, ÏËÀÇÌÀ Èí ñàí îð ãà íèç ìè hàã ãûí äà êû áö òöí ìÿ ëó ìàòëàð höúåéðÿíèí íöâÿ ñèí äÿ øèôð ëÿí ìèø øÿ êèëäÿ ÄÍÒ ìîëåêóëóíäà éåðëÿøèð.

ÙÖÚÅJÐßÂÈ ÌÅÌÁÐÀÍ Ùöúåéðÿ âÿ ÿòðàô ìöhèò àðàñûíäà ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíè òÿíçèìëÿéÿí ìåìáðàí höúåéðÿäÿí ÷ûõàí âÿ höúåéðÿéÿ ýèðÿí ìîëåêóëëàðûí ñîí éîõëàíìàñûíû hÿéàòà êå÷èðèð.

ÅÍÄÎÏËÀÇÌÀÒÈÊ ØßÁßÊß Äÿ éèø ìÿ ïðî ñåñ ëÿ ðè íè hÿ éà òà êå÷èðÿí åíäîïëàçìàòèê øÿáÿêÿ ìàääÿëÿðèí ÿòðàô ìöhèòäÿí ñèòîïëàçìàéà âÿ höúåéðÿ äàõèëèíäÿêè ìöõòÿëèô ñòðóêòóðëàðà ýþíäÿðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð.

ÌÈÒÎÕÎÍÄÐÈJÀËÀÐ Ìè òî õîí äðè éà ëàð hö úåé ðÿ íèí

ÙÖ ÚÅ Ðß ÌÅÌ ÁÐÀ ÍÛ - ÿñàñ åíåð æè ìÿí áÿ éè íè òÿø êèë ÍÛÍ ÊËÀÏÀÍËÀÐÛ åäèð. Îð ãà íèçì ö÷öí çÿ ðó ðè Êëàïàíëàð höúåéðÿéÿ îêñèýåíèí âÿ ãëö êî çà íûí ýèð ìÿ ñè íè âÿ åéíè çàìàíäà äà höúåéðÿíèí è÷èíäÿ ñèíòåç îëóíàí çöëàë âÿ åíçèìëÿðèí höúåéðÿäÿí ÷ûõàðûëìàñûíû òÿìèí åäèð.

îëàí àäå íî çèí òðè ôîñ ôàò ìî ëå êóë ëà ðû (ÀÒÔ) ìè òî õîí äðè éà ëàðäà ñèíòåç îëóíóð.

Ùöúåéðÿ ÷îõ êîìïëåêñ ãóðóëóøëó âÿ àëè ñÿâèééÿäÿ ïëàíëàøäûðûëìûø ñèñòåìäèð. Áèîëîýèéà ïðîôåññîðó Ìàéêë Äåíòîí "Òÿêàìöë: áþhðàíäà îëàí íÿçÿðèééÿ" ("Ebolution: A theory in Crisis") àäëû êèòàáûíäà ìèêðîñêîïèê höúåéðÿíèí êîìïëåêñëèëèéèíè òÿñâèð åäÿí áèð ìèñàë ýÿòèðèð: "Ùÿéàòûí ðåàëëûüûíû ìîëåêóëéàð áèîëîýèéàíûí èìêàí âåðäèéè ñÿâèééÿäÿ àíëàìàã ö÷öí áèç höúåéðÿíè äèàìåòðè èéèðìè êèëîìåòðÿ ÷àòàíà, Ëîíäîí âÿ éà Íéó-Éîðê þë÷öñöíäÿ áþéöê áèð ëàéíåðÿ áÿíçÿéÿíÿ ãÿäÿð ìèëéîíëàðëà äÿôÿ áþéöòìÿëèéèê. Áèçèì ñåéð åäÿúÿéèìèç ýþðöíòöíöí þç ìöðÿêêÿáëèéè âÿ ãóðóëóøó áàõûìûíäàí hå÷ áèð áÿíçÿðè éîõäóð. Ùöúåéðÿíèí öñòöíäÿ áèç áþéöê êîñìèê ýÿìèíèí èëëöìèíàòîðóíà áÿíçÿéÿí âÿ à÷ûëûá-áàüëàíàðàã ñàéñûç-håñàáñûç ìàääÿíèí höúåéðÿéÿ ýèðìÿñèíÿ âÿ éà îíäàí ÷ûõìàñûíà èìêàí âåðÿí ìèëéîíëàðëà äÿëèêëÿðè ýþðÿ áèëìèðèê. ßýÿð áèç î ïÿíúÿðÿëÿðèí áèðèíäÿí höúåéðÿíèí è÷èíÿ ýèðÿ áèëñÿéäèê, àëè òåõíîëîýèéàëàð âÿ ìöðÿêêÿá ãóðóëóøëàð àëÿìèíè äöøÿðäèê" (Ìàéêë Äåíòîí, "Òÿêàìöë: áþhðàíäà îëàí íÿçÿðèééÿ", London, Burnett Books, 1986, ñÿh.328.).


105 Éÿíè höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû ìöìêöí äåéèë âÿ øöáhÿñèç, höúåéðÿ êèìèñÿ òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ôèêðèíè àëò-öñò åäÿí âÿ ãåéðè-ìöìêöí hàëà ýÿòèðÿí ÿí ÿñàñ ôàêò höúåéðÿíèí êîìïëåêñ âÿ ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè höúåéðÿíèí êîìïëåêñ ãóðóëóøó ñÿáÿáè èëÿ îíóí òÿñàäöôè éàðàíìàñû èääèàñûíû à÷ûãëàéà áèëìèð. Úàíëû höúåéðÿ îíóí è÷èíäÿ hàðìîíèê øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áèð ÷îõ òÿðêèá hèññÿíèí ñàéÿñèíäÿ éàøàéûð. Áó hèññÿëÿðäÿí áèðè îëìàñà, höúåéðÿ ìÿhâ îëàð. Ùöúåéðÿ òÿáèè ìóòàñèéà âÿ ñåëåêñèéà êèìè øöóðñóç ïðîñåñëÿðèí îíóí èíêèøàôûíà òÿñèðèíè ýþçëÿéÿ áèëìÿç. Äåìÿëè, ïëàíåòèìèçäÿ éàðàíìûø èëê höúåéðÿ îíóí hÿéàòûíû ìöÿééÿí åäÿí áöòöí hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿò îëìàëû âÿ ëàçûìè ôóíêñèéàëàðà ìàëèê îëìàëûäûð; áó äà höúåéðÿíèí õèëãÿòè àíëàìûíà ýÿëèð.

Çöëàëëàð "òÿñàäöôè" éàðàäûëûøû ðÿää åäèð Äèããÿòèìèçè ìöÿééÿí ìöääÿòÿ höúåéðÿäÿí àéûðàã. Éöçëÿðëÿ íþâö höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí âÿ þçö äÿ höúåéðÿíèí òÿðêèá hèññÿñè îëàí çöëàëûí áèð ìîëåêóëóíóí "òÿáèè öñóëëà" éàðàíìàñû ìöìêöí äåéèë. Àìèí òóðøóñó àäëàíàí ìîëåêóëëàðûí ìöÿééÿí ìèãäàðû âÿ íþâö äàhà áþéöê áèð ìîëåêóëó ìåéäàíà ýÿòèðèð - çöëàëû. Áó ìîëåêóëëàð úàíëû höúåéðÿíèí òÿìÿëèäèð. Îíëàðûí ÿí ñàäÿëÿðèíèí è÷èíäÿ òÿãðèáÿí 50 àìèí òóðøóñó âàð; åëÿ íþâëÿð äÿ âàð êè, îíëàðûí òÿðêèáèíäÿ ìèíäÿí ÷îõ àìèí òóðøóñó ìþâúóääóð. Ìÿñÿëÿíèí ÿí âàúèá òÿðÿôè èñÿ çöëàëûí òÿðêèá hèññÿñè îëàí áó àìèí òóðøóëàðûíûí áèðè àðòûã-ÿñêèê îëàðñà âÿ éà éåðèíè äÿéèøÿðñÿ, çöëàë éàðàðñûç ìîëåêóë êöòëÿñèíÿ ÷åâðèëÿúÿê. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð àìèí òóðøóñó þç éåðèíäÿ îëìàëûäûð. Úàíëû hÿéàòûí "òÿñàäöôÿí" ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè èääèà åäÿí íÿçÿðèééÿíèí äöøäöéö ÷ûõûëìàç âÿçèééÿò èñÿ ìÿhç áó ñèñòåìàòèêëèêëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ×öíêè áåëÿ áèð äàhèéàíÿ ñèñòåì "òÿñàäöôëÿðëÿ" èçàh îëóíà áèëìÿç. Çöëàëûí ôóíêñèîíàë ãóðóëóøó "òÿñàäöô" íÿòèúÿñèíäÿ ãÿòèééÿí éàðàíà áèëìÿç, áóíó àäè åhòèìàëëàðûí håñàáëàíìàñû çàìàíû äà ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, ôÿðãëè ñûðàëàìàéà ìàëèê, 12 íþâäÿ 10 öñòö 300 ìöõòÿëèô ôîðìàñû îëàí 288 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò çöëàë ìîëåêóëóíó ôÿðç åäÿê (Áó àñòðîíîìèê ðÿãÿì áèð ðÿãÿìèíäÿí ñîíðà 300 ñàéäà ñûôûð àðòûðûëìàñû éîëó èëÿ àëûíûð). Áó êîìáèíàñèéàëàðäàí àíúàã áèðè ôàéäàëû çöëàëû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Äèýÿðëÿðè èñÿ éàðàðñûç, áÿçÿí èñÿ úàíëû îðãàíèçì ö÷öí çÿðÿðëèäèð.


106

Òÿêàìöë÷öëÿðèí åòèðàôëàðû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ïëàíåòèìèçäÿ èëê höúåéðÿíèí íåúÿ éàðàíìàñû áàðÿäÿ äÿôîëóíìàç ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøèð. Úàíëû höúåéðÿ êèìè êîìïëåêñ ãóðóëóøà ìàëèê ñèñòåìèí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ÿñëà ìöìêöí äåéèëäèð. XX ÿñðèí èêèíúè ðöáöíäÿ òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí èëê äÿôÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè ïðîáëåìè èëÿ ãàðøûëàøäûëàð. Ìÿøhóð ðóñ òÿêàìöë÷öëÿðèíäÿí îëàí Àëåêñàíäð Îïàðèí 1936-úû èëäÿ íÿøð îëóíìóø "Ùÿéàòûí éàðàíìàñû" àäëû êèòàáûíäà éàçûðäû: "Òÿÿññöô êè, úàíëû höúåéðÿíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ÷û õûëìàç âÿçèééÿòÿ ñàëàí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿäèð".1 Îïàðèíèí òÿäãèãàòëàðûíäàí ñîíðà höúåéðÿíèí "òÿñàäöôÿí" ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè ñöáóò åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí ÷îõëó ñûíàãëàð, òÿäãèãàòëàð âÿ ìöøàhèäÿëÿð hÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Ôÿãÿò, hÿð éåíè òÿäãèãàò höúåéðÿíèí ãóðóëóøóíóí ìöðÿêêÿáëèéèíè áèð äàhà ñöáóò åäèð âÿ áóíóíëà äà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áèð äàhà òÿêçèá åäèðäè. Áèîêèìéà ïðîôåññîðó, Jîhàííåñ Ãóòåíáåðã Óíèâåðñèòåòè íÿçäèíäÿ Áèîêèìéà Èíñòèòóòóíóí äèðåêòîðó, äð. Êëàóñ Äîóç áó ìþâçóäà áåëÿ äåéèð: "Ùÿéàòûí íåúÿ éàðàíìàñûíû þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñîí îòóç èë ÿðçèíäÿ êèìéà âÿ ìîëåêóëéàð òÿêàìöë ñàhÿñèíäÿ hÿéàòà êå÷èðèëÿí áöòöí òÿäãèãàòëàð áó ìÿñÿëÿéÿ úàâàá ýÿòèðìÿê ÿâÿçèíÿ îíó äàhà äà ãÿëèçëÿøäèðèð. Áó ýöí áó ìþâçóäà àïàðûëàí áöòöí òÿäãèãàòëàð éà ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿäèð éà äà áóíóí ãåéðè-ìöìêöíëöéöíö åòèðàô åòìÿêëÿ íÿòèúÿëÿíèð".2 Ñàí-Äèåãî Ñêðèïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷öëÿðèí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòèíè áåëÿ òÿñâèð åäèð: "Áó ýöí XX ÿñð ëÿ âè äàëàø äûüûìûç çà ìàí áèç XXÛ ÿñ ðÿ ýè ðÿð êÿí úà âàáû íû òàï ìàã èñ òÿ äè éè ìèç ñóà ëà hÿ ëÿ äÿ úà âàá òà ïà áèë ìè ðèê: ïëà íå òè ìèç äÿ hÿ éàò íå úÿ éà ðàí ìûø äûð?". 3 À.Îïàðèí: "Áèç úàíëû höúåéðÿíèí íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè à÷ûãëàéà áèëìèðèê". Ïðî ôåñ ñîð Ú.Áà äà: "Ùÿ éà òûí íå úÿ éà ðàí ìà ñû ìÿ ñÿ ëÿ ñè ÿí áþ éöê ñèðð îëà ðàã ãàë ìàã äà äûð".

1. Aleõander I. Oðarin, "Origin of Life", (1936) New Éork, Dover Publications, 1953 (Reïrint), ñÿh. 196. 2. Klaus Dose, "The Origin of Life: More Queñtions Than Answers", Interdisciïlinary Science Reviews, 13-úö úèëä, íþì ðÿ 4, 1988, ñÿh. 348. 3. Jeffrey Bada, Earth, ôåâðàë 1998, ñÿh. 40


107 Áèð ìîëåêóëóí "òÿñàäöôè" éàðàíìà åhòèìàëû äèýÿðëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ áó ìèñàëäà 10 öñòö 300-äÿí 1-ÿ áÿðàáÿðäèð. Òÿúðöáÿäÿ áóíóí hÿéàòà êå÷ìÿñè ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè ðèéàçèééàò åëìèíäÿ 10 öñòö 50-äÿí 1-èí åhòèìàëû ñûôûð ñàéûëûð. 288 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò îëàí çöëàëûí ãóðóëóøó ìèíëÿðëÿ àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò îëàí âÿ úàíëû îðãàíèçìè ìåéäàíà ýÿòèðÿí áþéöê ìîëåêóëëàðëà ìöãàéèñÿäÿ ñàäÿäèð. ßýÿð áó ìîëåêóëëàðà åhòèìàë íÿçÿðèééÿñèíè òÿòáèã åòñÿê, îíäà hÿòòà "ìöìêöí äåéèë" èôàäÿñè íÿòèúÿíè èôàäÿ åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò îëìàéàúàã. Úàíëû àëÿìèí èíêèøàôû ïðîñåñèíäÿ áèð àääûì èðÿëèéÿ àòñàã ýþðÿðèê êè, òÿê áèð ìîëåêóë þç-þçëöéöíäÿ hå÷ áèð ìÿíàíû èôàäÿ åòìèð. Ùÿòòà "Ìéêîïëàçìà Ùîìèíèñ Í39" àäëàíàí ÿí êè÷èê áèð áàêòåðèéàäà äà 600 íþâ çöëàë ìþâúóääóð. Áó hàëäà åhòèìàë íÿçÿðèééÿñèíÿ 600 íþâ çöëàë òÿòáèã åòìÿëèéèê. Àëäûüûìûç ðÿãÿìëÿðè hÿòòà "ãåéðè-ìöìêöí" áåëÿ àäëàíäûðà áèëìÿðèê. Áó ñÿòèðëÿðè îõóéàí âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ åëìè ôàêò êèìè èíàíàí îõóúóëàð ðÿãÿìëÿðèí âÿ äèýÿð ìÿëóìàòûí äîüðóëóüóíà øöáhÿ èëÿ éàíàøà áèëÿðëÿð. Õåéð, áöòöí ìÿëóìàòëàð îáéåêòèâ âÿ äîüðóäóð. Ùå÷ áèð òÿêàìöë÷ö áó ðÿãÿìëÿðè èíêàð åäÿ áèëìÿç. Òÿêàìöë÷öëÿð áèð ìåéìóíóí ÷àï ìàøûíûí àðõàñûíà îòóðóá íåúÿ ýÿëäè hå÷ áèð ñÿhâñèç áèð áÿøÿðèééÿò òàðèõèíè éàçà áèëÿúÿéèíè ìöìêöí ýþðìÿäèêëÿðè êèìè, çöëàëûí äà òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíèí ìöìêöí îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèðëÿð.94 Áóíà áàõìàéàðàã îíëàð úàíëûíûí éàðàäûëìûø îëóíìàñûíû ãÿáóë åòìÿê ÿâÿçèíÿ, èñáàòû ìöìêöí îëìàéàí èääèàëàðûíû ìöäàôèÿ åäèðëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí ÷îõó îáéåêòèâ hÿãèãÿòëÿ ðàçûëàøìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì Ùàðîëä Áëóì áåëÿ äåéèð: "ßí êè÷èê çöëàëûí áåëÿ òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû ìöìêöí äåéèëäèð".95 Òÿêàìöë÷öëÿð èääèà åäèðëÿð êè, ìîëåêóëéàð òÿêàìöë ÷îõ óçóí çàìàí äàâàì åäèá âÿ áó äà ìöìêöí îëìàéàíû ìöìêöí åäèá. Ôÿãÿò, áó ïðîñåñ íÿ ãÿäÿð óçóí ìöääÿò äàâàì åòñÿ äÿ, àìèí òóðøóëàðû çöëàëû òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Àìåðèêàëû ýåîëîã Óèëéàì Ñòîóêñ þçöíöí "Essentials of Earth Ùistroy" àäëû êèòàáûíäà áåëÿ äåéèð: "ßýÿð áèð íå÷ÿ ìèëéàðä èë ÿðçèíäÿ áèð íå÷ÿ ìèëéàðä ïëàíåòèí ñÿòhè ìàéå øÿêëè àìèí òóðøóëàðû èëÿ äîëó îëñàéäû, éåíÿ äÿ çöëàë éàðàíà áèëìÿçäè".96 Áÿñ îíäà áöòöí áóíëàð íÿ àíëàìà ýÿëèð? Áó ñóàëà êèìéà ïðîôåññîðó Ïåððè Ðèâç áåëÿ úàâàá âåðèð: "Èíñàí àìèí òóðøóëàðûíûí òÿñàäöôè áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ìöÿééÿí íþâ ãóðóëóøëàð hàããûíäà äöøöíäöêäÿ, èñòÿð-èñòÿìÿç áåëÿ áèð öñóëëà úàíëûëàðûí éàðàíìàñûíûí àüëàñûüìàç îëäóüóíó äÿðê åäèð. Áöòöí áó ïðîñåñëÿðèí Óúà Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí hÿéàòà êå÷èðèëäèéèíè ãÿáóë åòìÿê ìÿíòèãÿ äàhà óéüóíäóð".97


108

Ùÿéàòè âàúèá ôóíêñèéàëàðà ìàëèê îëàí ìöõòÿëèô êîìïëåêñ çöëàë ìîëåêóëëàðûíûí êîìïöòåð ìîäåëëÿðè

Çöëàëûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàäûüû êèìè, ìèëéîíëàðëà çöëàëûí ëàçûìè ãàéäàäà áèðëÿøÿðÿê èíñàí höúåéðÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñè äÿ ìèëéàðä äÿôÿ ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí áàøãà, höúåéðÿ éàëíûç çöëàëëàðäàí èáàðÿò äåéèë. Ùöúåéðÿ ãóðóëóøóíà âÿ ôóíêñèéàëàðûíà ýþðÿ ãðóïëàøàí íóêëåèí òóðøóëàðäàí, ïèéëÿðäÿí, âèòàìèíëÿðäÿí, åëåêòðîëèòëÿðäÿí âÿ äèýÿð êèìéÿâè åëåìåíòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áó åëåìåíòëÿðäÿí hÿð áèðè ìöõòÿëèô îðãàíåëëÿðèí òÿìÿëèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð âÿ éà éàðäûì÷û ìîëåêóëóí ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Íéó-Éîðê Óíèâåðñèòåòèíèí êèìéà ïðîôåññîðó âÿ ÄÍÒ öçðÿ ìöòÿõÿññèñ Ðîáåðò Øàïèðî àäè áàêòåðèéàäà îëàí 2000 íþâ çöëàëûí éàðàíìà åhòèìàëûíû håñàáëàìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ 10 40000-äÿí 1 åhòèìàëû àëûíìûøäûð (áó àüëàñûüìàç ðÿãÿìäÿ 1 ñàéûíäàí ñîíðà 40000 ÿäÿä ñûôûð âàð).98 Êàðäèôô Óíèâåðñèòåòèíèí òÿòáèãè ðèéàçèééàò âÿ àñòðîíîìèéà ïðîôåññîðó Ñàíäðà Óèêðàìàñèíãõ áó ðÿãÿì hàããûíäà áåëÿ äåéèð: "Áó ðÿãÿì (10 40000) Äàðâèíè âÿ îíóí íÿçÿðèééÿñèíè "éåðÿ áàñäûðìàã" ö÷öí êèôàéÿòäèð. Ïëàíåòäÿ âÿ éà äèýÿð áèð éåðäÿ è÷èíäÿ hÿéàòûí éàðàíà áèëÿúÿéè èëêèí øîðáà éîõ èäè. Ùÿéàò òÿñàäöôÿí éàðàíìàäûüûíà ýþðÿ î, øöóðëó âÿ ìÿãñÿäéþíëö áèð éàðàäûëûøûí ìÿhñóëóäóð".99 Ñåð Ôðåä Ùîéë áó ðÿãÿìëÿð hàããûíäà áåëÿ äåéèð: "Ùÿéàò Øöóðëó Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí õÿëã åäèëìèøäèð âÿ áó î ãÿäÿð àéäûíäûð êè, áÿçÿí èñòÿð-èñòÿìÿç áèð ÷îõëàðûíûí áóíó íèéÿ ãÿáóë åòìÿäèéè ìÿñÿëÿñè èíñàíû äöøöíäöðöð. Áóíóí ñÿáÿáè åëì äåéèë, ïñèõîëîæè ôàêòîðäóð".100 Ô.Ùîéë "ïñèõîëîæè ôàêòîð" äåéÿíäÿ þçëÿðèíè úàíëû hÿéàòûí Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí õÿëã åäèëìÿñè ôàêòûíû ãÿáóë åòìÿìÿéÿ êþêëÿéÿí òÿêàìöë÷öëÿðèí àñûëûëûüûíû íÿ-


109 çÿðäÿ òóòóð. Îíëàðûí ÿñàñ ìÿãñÿäè Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åòìÿêäèð. Áó ìÿãñÿäÿ ýþðÿ, îíëàð þç àüëàñûüìàç èäåéà âÿ ôèêèðëÿðèíè ìöäàôèÿ åäèðëÿð.

Ë-çöëàëëàð Èíäè èñÿ çöëàëûí òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè øÿêèëäÿ éàðàíà áèëìÿìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè äàhà ÿòðàôëû ìöçàêèðÿ åäÿê. Úàíëû îðãàíèçìäÿêè çöëàë ìîëåêóëóíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûìè àìèí òóðøóëàðûíûí äöçýöí êîìáèíàñèéàäà îëìàñû êèôàéÿò äåéèë. Ìîëåêóëäà éåðëÿøÿí 20 àìèí òóðøóäàí hÿð áèðè éàëíûç Ë ôîðìàñûíäà îëìàëûäûð. Êèìéÿâè òÿðêèáè åéíè îëàí àìèí òóðøóëàðû èêè íþâÿ àéðûëûð: Ë-àìèí òóðøóñó âÿ Ä-àìèí òóðøóñó. Áóíëàð àðàñûíäàêû ôÿðã ö÷öíúö ñòðóêòóðëàðûí áèð-áèðèíÿ ÿêñ âÿçèééÿòäÿ éåðëÿøìÿñèíäÿäèð. Èíñàíûí ñàü âÿ ñîë ÿëëÿðè êèìè. Èêè íþâÿ àèä îëàí áó àìèí òóðøóëàð þç àðàëàðûíäà àñàíëûãëà áèðëÿøÿ áèëÿðëÿð. Àììà òÿäãèãàòëàð håéðÿòàìèç áèð íÿòèúÿíè àøêàðëàäû. Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí çöëàëëàðû ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ ãÿäÿð éàëíûç Ë àìèí òóðøóëàðûíäàí èáàðÿòäèð, Ä àìèí òóðøóëàðûíäàí hÿòòà áèðèíèí ìöäàõèëÿñè èñÿ çöëàëû éàðàðñûç hàëà ýÿòèðèð. Áàêòåðèéàëàð öçÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñè ýîñòÿðèð êè, Ä àìèí òóðøóëàðû áàêòåðèéàëàð òÿðÿôèíäÿí òåç äàüûäûëûð, áÿçè hàëëàðäà èñÿ áàêòåðèéàëàð îíëàðû þçëÿðèíÿ éàðàðëû îëàí Ë àìèí òóðøóëàðûíà ÷åâèðèð. Áèð àíëûüà áåëÿ ôÿðç åäÿê êè, úàíëû îðãàíèçìëÿð òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûáëàð. Áó hàëäà Ë âÿ Ä àìèí òóðøóëàðû åéíè ìèãäàðäà ÿìÿëÿ ýÿëìÿëèäèð. Éÿíè áó àìèí òóðøóëàðû êîðòÿáèè ñóðÿòäÿ úàíëû îðãàíèçìèí ñòðóêòóðóíäà ìöõòÿëèô íþâ âÿ ñàéäà ìþâúóä îëìàëûäûð, ÷öíêè îíëàð áèð-áèðè èëÿ êèìéÿâè ðåàêñèéàéà ýèðÿ áèëèðëÿð. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, úàíëû îðãàíèçìëÿðèí çöëàëëàðû éàëíûç Ë-àìèí òóðøóëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ôÿãÿò, òÿêàìöë÷öëÿð áåëÿ äÿãèã âÿ ñïåñèôèê ñå÷èìè à÷ûãëàéà áèëìÿäèëÿð. Çöëàëûí áåëÿ áèð ñïåñèôèê õöñóñèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû "òÿñàäöôèëèê" èääèàñûíû äàhà äà ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ ñàëûð. Éóõàðûäà äà äåéèëäèéè êèìè, éàðàðëû çöëàëûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí ö÷öíúö ñòðóêòóðóí, ìöÿééÿí ìèãäàðäà àìèí òóðøóíóí âÿ èäåàë àðäûúûëëûüûí ìþâúóäëóüó êèôàéÿò äåéèë. Áóíóíëà áèðëèêäÿ àìèí òóðøóëàðû Ë øÿêëèíäÿ îëìàëûäûð âÿ Ä àìèí òóðøóëàðûíûí ìþâúóäëóüó éîëâåðèëìÿçäèð. Çöëàëûí ñòðóêòóðóíäà Ä âÿ Ë àìèí òóðøóëàðûíû àéûðàí òÿáèè ìåõàíèçìèí îëìàäûüûíà, Ä àìèí òóðøóëàðûíûí ìöäàõèëÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàüûí âàúèá îëäóüóíà ýþðÿ, áó ôàêò äà òÿñàäöô àíëàéûøûíû ðÿää åäèð. Áó ìþâçó “Áðèòàííèêà” àäëû åëìè åíñèêëîïåäèéàñûíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð:


110 "Úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿ éåð àëàí áöòöí íþâ àìèí òóðøóëàðû åéíè àñèììåòðèéàéà ìàëèêäèð, éÿíè äåìÿê îëàð êè, hÿìèøÿ Ë øÿêëèíäÿäèð. Áó, îíà áÿíçÿéèð êè, ìèëéîí äÿôÿ éåðÿ àòûëàí äÿìèð ïóë éåðÿ hÿð çàìàí áèð òÿðÿôè, íàäèð hàëëàðäà èñÿ äèýÿð òÿðÿôè öçÿðèíäÿ äöøöð. Áèëèíìèð êè, íåúÿ, àììà áó ñå÷èì ïëàíåòèìèçäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð".101 ßýÿð àòûëàí äÿìèð ïóë hÿð çàìàí áèð òÿðÿôè öçÿðèíäÿ äöøöðñÿ, áó hàëäà ÿí ìÿíòèãëè èçàh hàíñûäûð: áóíó òÿñàäöôëÿ èçàh åòìÿê, éîõñà áóðàäà øöóðëó ìöäàõèëÿíèí îëìàñû? Úàâàá àéäûíäûð. Àììà òÿêàìöë÷öëÿð "øöóðëó éàðàäûëûøû" ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿäèêëÿðè ö÷öí òÿñàäöô ïðèíñèïëÿðè öçÿðèíäÿ èñðàðëà äóðìàãäàäûðëàð. Ë àìèí òóðøóëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð ãàéäà ÄÍÒ âÿ ÐÍÒ-íèí áöíþâðÿñèíè òÿøêèë åäÿí íóêëåîòèäëÿðÿ äÿ øàìèë åäèëèð. Àìèí òóðøóëàðûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã, íóêëåîòèäëÿð àíúàã Ä àìèí òóðøóëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Áó âÿçèééÿò äÿ òÿñàäöôëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿç. Íÿòèúÿäÿ áöòöí òÿäãèãàòëàð ïëàíåòèìèçäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéèíèí òÿñàäöôëÿðëÿ áàüëû îëìàñûíû òÿêçèá åäèð. 400 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò çöëàëûí éàëíûç Ä àìèí òóðøóëàðûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ åhòèìàëûíû håñàáëàñàã, 10 120-äÿ 1 åhòèìàëûíû ÿëäÿ åäÿðèê. Áó àñòðîíîìèê ðÿãÿì hàããûíäà òÿñÿââöðÿ ìàëèê îëìàã ö÷öí îíó äåìÿê ëàçûìäûð êè, ïëàíåòèìèçäÿ ìþâúóä îëàí áöòöí åëåêòðîíëàðûí ñàéû 10 79-à áÿðàáÿðäèð. Àìèí òóðøóëàðûíûí ìöíàñèá àðäûúûëëûãäà áèðëÿøìÿñè âÿ ôóíêñèîíàë ñòðóêòóðóíó ìåéäàíà ýÿòèðìÿê åhòèìàëû àñòðîíîìèê ðÿãÿìëÿðëÿ håñàáëàíà áèëÿð. ßýÿð áó öñóëó äàhà ìöðÿêêÿá çöëàëëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ åhòèìàëûíà òÿòáèã åòñÿê, îíäà äàhà àüëàñûüìàç ðÿãÿìëÿðëÿ ãàðøûëàøàðûã.

Âàúèá øÿðò - ìöâàôèã ðàáèòÿ Áöòöí ñàäàëàíàíëàðà áàõìàéàðàã, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí äöøäöéö äàëàíûí ïðîáëåìëÿðè áóíëàðëà áèòìèð. Çöëàëûí éàðàíìàñû ö÷öí ìöõòÿëèô àìèí òóðøóëàðûíûí ìöÿééÿí ìèãäàðäà âÿ àðäûúûëëûãäà çÿíúèð ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñè âÿ ö÷öíúö ñòðóêòóð øÿêëèíè àëìàñû êèôàéÿò äåéèë. Áèðäÿí ÷îõ ðàáèòÿñè îëàí àìèí òóðøóëàðûíûí ìîëåêóëëàðû áèð-áèðè èëÿ àíúàã "ïåïòèä" ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøÿ áèëÿðëÿð. Àìèí òóðøóëàðû áèð-áèðè èëÿ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ áèðëÿøÿ áèëÿð, àíúàã çöëàëëàð éàëíûç ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøÿí àìèí òóðøóëàðûíäàí éàðàíûð. Íöìóíÿ îëàðàã áöòöí ëàçûìè hèññÿëÿðè ìþâúóä îëàí áèð àâòîìîáèëè òÿñÿââöð åäÿê. Ôÿãÿò, áó àâòîìîáèëèí òÿêÿðëÿðèíäÿí áèðè àâòîìîáèëÿ áîëòëà äåéèë, ìÿôòèëëÿ áèðëÿøäèðèëèá âÿ éåðÿ øàãóëè äåéèë, öôöãè âÿçèééÿòäÿäèð. Áó àâòîìîáèëèí ìöhÿððèêè èñòÿð ýöúëö îëñóí, èñòÿðñÿ äÿ éöêñÿê òåõíîëîýèéàéà ìàëèê îëñóí, àâòîìî-


111 áèë hå÷ áèð ìåòð äÿ èðÿëèëÿéÿ, hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿç. Èëê òÿñÿââöðäÿ áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, áöòöí hèññÿëÿð éåðèíäÿäèð, àììà äöçýöí áèðëÿøäèðèëìÿéÿí áèð òÿêÿð àâòîìîáèëè hÿðÿêÿòñèç hàëà ýÿòèðèð. Åéíè ãàéäà çöëàë ìîëåêóëóíäà äà òÿêðàðëàíûð: áèð àìèí òóðøóñóíóí ãåéðè-ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿñè áöòöí çöëàëû éàðàðñûç hàëà ýÿòèðèð. Òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ýþðÿ, àìèí òóðøóëàðûíûí áèð-áèðè èëÿ òÿñàäöôè ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿñè ìàêñèìóì 50 ôàèç òÿøêèë åäÿ áèëÿð. Ãàëàíëàðû èñÿ çöëàëûí ñòðóêòóðóíäà îëìàéàí ðàáèòÿ èëÿ áèðëÿøèð. Çöëàëûí òÿñàäöôè éàðàíìà åhòèìàëûíû håñàáëàéàðêÿí (áöòöí àìèí òóðøóëàðûíûí Ë øÿêëèíäÿ îëìàñûíûí çÿðóðèëèéèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà) óíóòìàã îëìàç êè, hÿð àìèí òóðøóñó þçöíäÿí ñîíðàêû âÿ ÿââÿëêè èëÿ àíúàã ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿëèäèð. Áó åhòèìàë Ë àìèí òóðøóëàðûíûí åhòèìàëûíà áÿíçÿéèð. Éÿíè ÿýÿð 400 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò çöëàëû àðàøäûðñàã, îíäà àìèí òóðøóëàðûíûí òÿñàäöôè ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿ åhòèìàëû 2 399-äàí 1-ÿ áÿðàáÿð îëàúàã.

Ñûôûð åhòèìàëû Úÿäâÿëäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, 500 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò îëàí çöëàë ìîëåêóëóíóí éàðàíìà åhòèìàëû 10 950-äÿí 1 òÿøêèë åäèð (ÿýÿð 1 ðÿãÿìèíäÿí ñîíðà 950 ñàéäà ñûôûð ãîéñàã, èíñàí àüëûíà ñûüìàéàúàã áèð ðÿãÿì àëûíàð). Àíúàã áó åhòèìàë éàëíûç êàüûç öçÿðèíäÿ ìöìêöíäöð, ÷öíêè òÿúðöáÿäÿ áó åhòèìàëûí hÿéàòà êå÷ìÿ äÿðÿúÿñè ñûôûðäûð. Ðèéàçèééàò åëìèíäÿ 1-èí 10 50-éÿ âÿ éà áóíäàí äàhà êè÷èê ðÿãÿìÿ ãàðøû îëìàñû åhòèìàëûíûí ýåð÷ÿêëÿøìÿñè ñòàòèñòèê îëàðàã ñûôðà áÿðàáÿðäèð. ßýÿð 500 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò çöëàë ìîëåêóëóíóí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè áó äÿðÿúÿäÿ ìöìêöí äåéèëñÿ, èñòÿñÿíèç, áåéíèíèçè äàhà áþéöê ðÿãÿìëÿðëÿ ìÿøüóë åäÿ áèëÿðñèíèç. "Ùåìîãëîáèí" çöëàëûíûí áèð ìîëåêóëóíäà 574 ÿäÿä àìèí òóðøóñó âàð. Èíäè òÿñÿââöð åäèí êè, ñèçèí áÿäÿíèíèçäÿ îëàí ìèëéàðäëàðëà ãàí höúåéðÿñèíèí hÿð áèðèíèí òÿðêèáèíäÿ 280 ìèëéîí håìîãëîáèí ìîëåêóëó âàð. Òÿúðöáÿëÿð âÿ ñÿhâëÿð öñóëó èëÿ éàëíûç áèð áåëÿ çöëàëûí éàðàíìàñû ö÷öí áÿøÿðèééÿò òàðèõèíäÿí äÿ áþéöê áèð çàìàí òÿëÿá îëóíóð. Éÿíè ôÿðç åòñÿê êè, ïëàíåòèìèçäÿ hÿéàòûí éàðàíäûüû ýöíäÿí áÿðè àìèí òóðøóëàðû ñÿhâ âÿ òÿúðöáÿ öñóëó èëÿ çöëàë ìîëåêóëóíó ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèá, áó çàìàí ìöääÿòè 10 950-äÿí 1 åhòèìàëûíûí hÿéàòà êå÷ìÿñèíÿ éåíÿ äÿ ÷àòìûð. Áóðàäàí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëÿ áèëÿðèê êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿòòà áèð çöëàë ìîëåêóëóíóí éàðàíìàñûíû à÷ûãëàéà áèëìèð.


112 500 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò çöëàëûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ åhòèìàëû ñûôûðäûð Ôàéäàëû çöëàëû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ö÷ ÿñàñ øÿðòèí ìþâúóä îëìàñû çÿðóðèäèð. Áèðèíúèñè, ìöÿééÿí ïðîïîðñèéàäà ñûðàëàíìûø ìöõòÿëèô íþâäÿ áöòöí àìèí òóðøóëàðûíûí ìöòëÿã ìþâúóä îëìàëûäûð. Èêèíúèñè, çÿíúèðäÿêè áöòöí àìèí òóðøóëàðû Ë-àìèí òóðøóëàðû îëìàëûäûð. Ö÷öíúöñö, áöòöí àìèí òóðøóëàðû áèð-áèðè èëÿ àíúàã õöñóñè êèìéÿâè äöñòóðëà - ïåïòèä ÿëàãÿñè èëÿ áèðëÿøìÿëèäèð. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ çöëàëûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí éóõàðûäà ñàäàëàíàí ö÷ øÿðòèí áèðëÿøìÿñè çÿðóðèäèð. Çöëàëûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè åhòèìàëû hÿð ö÷ øÿðòèí åhòèìàëëàðûíûí hàñèëèíÿ áÿðàáÿðäèð. Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ îðòà håñàáëà 500 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò çöëàë ìîëåêóëóíóí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè åhòèìàëû àøàüûäàêû êèìè îëàúàã: 1. Íèçàìëû øÿêèëäÿ ñûðàëàíìûø àìèí òóðøóëàðûíûí åhòèìàëû. Çöëàëûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ 20 íþâ àìèí òóðøóñó èøòèðàê åäèð. Áóíà ÿñàñÿí: -20 íþâ àìèí òóðøóñóíäàí äöçýöí îëàí hÿð áèð àìèí òóðøóñóíóí ñå÷èëìÿñè åhòèìàëû áÿðàáÿðäèð = 1/20 -500 àìèí òóðøóñóíóí äöçýöí ñå÷èëìÿñè åhòèìàëû áÿðàáÿðäèð = 1/20 öñòö 500=1/10 öñòö 650 = 10 öñòö 650-äÿí áèð åhòèìàë 2. Àíúàã Ë-àìèí òóðøóëàðûíûí ñå÷èëìÿñè åhòèìàëû -áèð Ë-àìèí òóðøóñóíóí èøòèðàêû åhòèìàëû áÿðàáÿðäèð -éàëíûç Ë øÿêèëëè 500 àìèí òóðøóñóíóí åéíè àíäà ñå÷èëìÿ åhòèìàëû áÿðàáÿðäèð

= 1/2 = 1/2 öñòö 500 =1/10 öñòö 150 = 10 öñòö 150-äÿí áèð åhòèìàë

3. Àìèí òóðøóëàðûíûí ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿñè åhòèìàëû Àìèí òóðøóëàðû áèð-áèðè èëÿ ìöõòÿëèô íþâ êèìéÿâè ÿëàãÿëÿðëÿ áèðëÿøÿ áèëÿðëÿð. Ôàéäàëû çöëàëûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí áöòöí àìèí òóðøóëàðû áèð-áèðè èëÿ àíúàã õöñóñè ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿëèäèð. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, àìèí òóðøóëàðûíûí ìÿhç ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿñè åhòèìàëû 50 ôàèçÿ áÿðàáÿðäèð. Éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðÿ ÿñàñÿí: -èêè àìèí òóðøóñóíóí ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿñè åhòèìàëû áÿðàáÿðäèð = 1/2 -500 àìèí òóðøóñóíóí àíúàã ïåïòèä ÿëàãÿ èëÿ áèðëÿøìÿ åhòèìàëû áÿðàáÿðäèð = 1/2 öñòö 499 =1/10 öñòö 150 = 10 öñòö 150-äÿí áèð åhòèìàë

ÅÙÒÈÌÀËËÀÐÛÍ ÚßÌÈ:

= 1.õ 2.õ 3. = 1/10 öñòö 650õ1/10 öñòö 150õ1/10 öñòö 150 =1/10 öñòö 950 = 10 öñòö 950-äÿí 1 åhòèìàë


10950= 100,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000, 000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000

Îðòà håñàáëà ýþòöðöëìöø çöëàë ìîëåêóëóíó ìåéäàíà ýÿòèðÿí 500 àìèí òóðøóñóíóí ëàçûìè ïðîïîðñèéàäà âÿ àðäûúûëëûãäà ñûðàëàíìàñû åhòèìàëû èëÿ áèðëèêäÿ, hÿð áèð àìèí òóðøóñóíóí éàëíûç Ë øÿêëèíäÿ îëìàñû âÿ äèýÿð àìèí òóðøóëàðû èëÿ áèðëÿøÿðêÿí àíúàã ïåïòèä ÿëàãÿíè ôîðìàëàøäûðìàñû åhòèìàëû äà ìþâúóääóð. Áó åhòèìàë 10 öñòö 950-äÿí 1-ÿ áÿðàáÿðäèð. 10 öñòö 950 ðÿãÿìèíè éóõàðûäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, 1 ðÿãÿìèíèí éàíûíà 950 äÿíÿ ñûôûð éàçìàãëà òÿãäèì åòìÿê îëàð.

Òÿáèÿòäÿ ñûíàãëàð âÿ ñÿhâëÿð öñóëó âàðìû? Ýþñòÿðäèéèìèç ìèñàëëàð hàããûíäà âàúèá áèð hÿãèãÿòè äèããÿòèíèçÿ éåòèðìÿê èñòÿéèðèê: åhòèìàëëàðûí håñàáëàíìàñû çöëàëûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíûí ìöìêöí îëìàäûüûíû ñóáóò åäèð. Ôÿãÿò, äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ âàð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðû îíó à÷ûãëàéà áèëìèðëÿð: ÿñëèíäÿ òÿáèÿòäÿ áåëÿ áèð ïðîñåñ hÿòòà áàøëàéà áèëìÿç, ÷öíêè òÿáèÿòäÿ çöëàëû ñûíàãëàð âÿ ñÿhâëÿð éîëó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðÿí áèð ìåõàíèçì éîõäóð. Òÿðêèáè 500 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿò îëàí çöëàëûí éàðàíìà åhòèìàëûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí úÿäâÿëäÿ âåðèëÿí håñàáëàìàëàðûí íÿòèúÿëÿðè àíúàã ñûíàãëàð âÿ ñÿhâëÿð öñóëóíóí èäåàë øÿðàèòèíäÿ (hÿéàòäà èñÿ áóíà ðàñòëàíìûð) åòèáàðëûäûð. Éÿíè ÿýÿð ôÿðç åòñÿê êè, hàíñûñà áèð ýöú 500 äÿíÿ àìèí òóðøóñóíó òÿñàäöôè áèðëÿøäèðèá, àììà áó áèðëÿøìÿíèí ñÿhâ îëäóüóíó àíëàéàðàã îíó ïàð÷àëàéûá éåíèäÿí éåíè ãàéäàäà áèðëÿøäèðìÿéÿ áàøëàéûð, îíäà áó úöð ôÿðç åäèëÿí ìåõàíèçì âàñèòÿñèëÿ çöëàëûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ åhòèìàëû 10950-äÿí 1-ÿ áÿðàáÿðäèð. Ùÿð òÿäãèãàò çàìàíû àìèí


114 òóðøóëàðûíû éåíèäÿí ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà áèðëÿøäèðìÿê âÿ àéûðìàã çÿðóðÿòè îðòàéà ÷ûõàúàã. Ùÿð éåíè úÿhä çàìàíû ñèíòåç äàéàíäûðûëìàëûäûð, óéüóí îëìàéàí áèð ÿäÿä áåëÿ àìèí òóðøóñóíóí ðåàêñèéàéà ýèðìÿñèíèí ãàðøûñû àëûíìàëû, çöëàëûí ÿìÿëÿ ýÿëèá-ýÿëìÿìÿñè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàíìàëû, ÿýÿð çöëàë ÿìÿëÿ ýÿëìÿéèáñÿ, áöòöí çÿíúèð ïàð÷àëàíìàëû âÿ ïðîñåñ éåíèäÿí áàøëàíìàëûäûð. Áóíóíëà áåëÿ hå÷ áèð éàä êèìéÿâè åëåìåíò ïðîñåñäÿ èøòèðàê åòìÿìÿëèäèð. Òÿäãèãàò çàìàíû 500 hàëãàíûí òàìàìëàíìàñû âàúèá øÿðòäèð, éàëíûç áóíäàí ñîíðà éåíè òÿäãèãàò úÿhäè hÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿð. Éÿíè éóõàðûäà áÿhñ åäèëÿí áöòöí åhòèìàëëàð, îíëàðûí áàøëàìàñû, áèòìÿñè âÿ hÿð ìÿðhÿëÿñè "àìèí òóðøóëàðûíûí éàëíûç ñå÷èëìÿñèíè" òÿñàäöôÿ áàüëàéàí øöóðëó ìåõàíèçìèí íÿçàðÿòè àëòûíäàäûð. Òÿáèÿòäÿ áåëÿ ìåõàíèçìèí ìþâúóä îëìàñû ìöìêöí äåéèë. Áóðàäàí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, çöëàëûí òÿáèÿòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ñûðô òåõíèêè áàõûìäàí ("òÿñàäöôÿí" ñþçö îëà áèëìÿç) ìöìêöí äåéèë. Áåëÿ åhòèìàëûí ìþâúóäëóüó hàããûíäàêû èñòÿíèëÿí ôèêèð èñÿ èñòèñíàñûç îëàðàã ãåéðè-åëìè áèð éàíàøìà îëàúàã. Ôÿãÿò, áÿçè ìÿëóìàòñûç òÿêàìöë÷öëÿð áó hÿãèãÿòè hå÷ úöð àíëàéà áèëìèð. Îíëàð çöëàëûí ñèíòåçèíè ñàäÿ êèìéÿâè ðåàêñèéà àäëàíäûðàðàã áåëÿ ýöëöíú íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëèðëÿð: "Àìèí òóðøóëàðû ãàðøûëûãëû òÿñèð íÿòèúÿñèíäÿ çöëàëû ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð". ßñëèíäÿ èñÿ öçâè îëìàéàí ìöhèòäÿ hÿéàòà êå÷ÿí àíè êèìéÿâè ðåàêñèéàëàð ìèãäàðû âÿ íþâö ìöÿééÿí âÿ ìÿhäóä îëàí ïðèìèòèâ áèðëÿøìÿëÿðè ìåéäàíà ýÿòèðèð. Äàhà ìöðÿêêÿá êèìéÿâè ìàääÿíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí áþéöê ôàáðèêëÿðÿ, êèìéÿâè ãóðüóëàðà, ëàáîðàòîðèéàëàðà åhòèéàú âàð. Äÿðìàíëàð, ýöíäÿëèê îëàðàã èñòèôàäÿ îëóíàí êèìéÿâè ìàääÿëÿð áóíà ìèñàë ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Çöëàëëàðûí ãóðóëóøó èñÿ ñÿíàéåäÿ èñòåhñàë îëóíàí êèìéÿâè ìàääÿëÿðäÿí äÿ ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿëèêëÿ, çöëàëûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ïëàíëàøäûðìà âÿ ìöhÿíäèñëèê ìþúöçÿñèäèð âÿ ñàäÿ êèìéÿâè ðåàêñèéà íÿòèúÿñèíäÿ çöëàë ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿç. Çöëàëûí òÿñàäöôè ãóðóëóøóíà èìêàí âåðìÿéÿí àìèëëÿðè ìöÿééÿí ìöääÿòÿ áèð êÿíàðà ãîéàðàã ôÿðç åäÿê êè, áèîìîëåêóë òÿñàäöôÿí éàðàíûá. Àììà hÿòòà áó òÿãäèðäÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èôëàñà óüðàéàúàã, ÷öíêè çöëàëûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿí ñîíðà îíóí éàøàìàñû ö÷öí çöëàëû òÿáèè øÿðòëÿðäÿí òÿúðèä åòìÿê âÿ õöñóñè øÿðòëÿðè òÿìèí åòìÿê ëàçûìäûð. ßêñ òÿãäèðäÿ, çöëàë ïëàíåòèìèçäÿêè çàhèðè àìèëëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ïàð÷àëàíàúàã, éàõóä äèýÿð àìèí òóðøóëàðû âÿ êèìéÿâè ìàääÿëÿðëÿ ðåàêñèéàéà ýèðÿðÿê ôÿðãëè áèð ìàääÿéÿ ÷åâðèëÿúÿê âÿ ñïåñèôèê õöñóñèééÿòèíè èòèðÿúÿê.


115

Òÿêàìöë÷öëÿðèí úàíëû hÿéàòûí ìÿíøÿéèíè èçàh åòìÿ úÿhäëÿðè Úàíëû hÿéàòûí ïëàíåòèìèçäÿ íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìÿñÿëÿñè òÿêàìöë÷öëÿðè ÷ûõûëìàç áèð âÿçèééÿòÿ ñàëûð âÿ îíëàð áó ñóàëäàí ìöìêöí ãÿäÿð ãà÷ûðëàð. Îíëàð áó ñóàëà áåëÿ öìóìè ìÿíà äàøûéàí èôàäÿëÿðëÿ úàâàá âåðèð: "Úàíëû îðãàíèçì ñóäà ìöÿééÿí òÿñàäöôè àìèëëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá". ×öíêè òÿêàìöë÷öëÿðèí ãàðøûëàøäûüû ìàíåÿ äÿôîëóíìàçäûð. Òÿêàìöëöí ïàëåîíòîëîýèéà èëÿ áàüëû îëàí áÿçè àñïåêòëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, òÿêàìöë÷öëÿð áó ìÿñÿëÿäÿ îíëàðûí íÿçÿðèééÿñèíè äÿñòÿêëÿéÿ áèëÿí hÿòòà ôàéäàëû ãàëûãëàðà áåëÿ ñàhèá äåéèëëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿëÿ èëêèí ìÿðhÿëÿäÿ ñöãóòà óüðàéûð. Áèð ìÿñÿëÿíè äÿ óíóòìàã îëìàç: òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿð hàíñû áèð ìÿðhÿëÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõàí çèääèééÿò áó íÿçÿðèééÿíè áöòþâëöêëÿ ñöãóòà óüðàòìàã ö÷öí êèôàéÿòäèð. Ìÿñÿëÿí, çöëàëûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû åëìè ñöáóòëàðà ÿñàñëàíàðàã òÿêçèá îëóíóðñà, îíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí äèýÿð ìÿðhÿëÿëÿðè hàããûíäà èääèàëàð äà þç ãöââÿñèíè èòèðèð. Áóíäàí ñîíðà èíñàí âÿ ìåéìóí êÿëëÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, èíñàíëàðû àëäàòìàüûí hå÷ áèð ìÿíàñû éîõäóð. Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû îðãàíèçìèí ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìÿñÿëÿñèíèí ìöçàêèðÿñèíäÿí óçóí ìöääÿòäèð ãà÷ûðëàð. Áó ïðîáëåìÿ óçóí ìöääÿòäèð êè, ëàéèãëè äèããÿò éåòèðèëìÿéèá, àììà íÿçÿðèééÿ ãàðøûñûíäà äóðàí áó ïðîáëåìè äÿô åòìÿê ö÷öí ÕÕ ÿñðèí èêèíúè ðöáöíäÿí åòèáàðÿí ìöõòÿëèô òÿäãèãàòëàð âàñèòÿñè èëÿ ÷îõëó úÿhäëÿð ýþñòÿðèëèð. "Úàíëû höúåéðÿ ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíäÿ íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá" - òÿêàìöë÷öëÿðèí úàâàáëàíäûðìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëäóüó èëê ñóàë áó èäè. Äàhà äîüðóñó, îíëàðûí áó úàâàáû íåúÿ òÿãäèì åòìÿñè èäè. Òÿêàìöë÷ö àëèì âÿ òÿäãèãàò÷ûëàð áó ñóàëû úàâàáëàíäûðìàã ö÷öí áèð ñûðà ëàáîðàòîðèéà òÿúðöáÿñè hÿéàòà êå÷èðìèø, àììà åëìè äàèðÿëÿðèí áþéöê äèããÿòèíè þçëÿðèíÿ úÿëá åäÿ áèëìÿìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷ö òÿäãèãàò÷ûëàðûí úàíëû hÿéàòûí ïëàíåòèìèçäÿ éàðàíìàñû ìþâçóñóíäàêû ÿí ìÿøhóð òÿúðöáÿ 1953-úö èëäÿ àìåðèêàëû òÿäãèãàò÷û Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí hÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð âÿ "Ìèëëåð òÿúðöáÿñè" êèìè òàíûíûð (òÿäãèãàò Ìèëëåðèí ìöÿëëèìè Ùàðîëä Óðè èëÿ áèðëèêäÿ hÿéàòà êå÷èðèëäèéèíäÿí áó òÿúðöáÿ "Óðè-Ìèëëåð òÿúðöáÿñè" äÿ àäëàíäûðûëûð). Òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàô åòìÿñèíÿ âÿ éàðûì ÿñð âàõòûí êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áó ñàhÿäÿ éåíè áèð íàèëèééÿò ÿëäÿ åäèëìÿéèá. Ùÿòòà áó ýöí Ìèëëåð òÿúðöáÿñè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èëêèí úàíëû îðãàíèçìèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè à÷ûãëàéàí áèð òÿúðöáÿ êèìè òÿãäèì îëóíìàãäàäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð àí-


116 ëàéûðëàð êè, áåëÿ úÿhäëÿð îíëàðûí íÿçÿðèééÿñèíè äÿñòÿêëÿìèð, ÿêñèíÿ, îíó ñöãóòà óüðàäûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð áÿíçÿð òÿäãèãàòëàðûí hÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿí ÷ÿêèíèðëÿð.

Óüóðñóç àääûì: Ìèëëåð òÿúðöáÿñè Ñòåíëè Ìèëëåð çöëàëûí òÿðêèáèíè ìåéäàíà ýÿòèðÿí àìèí òóðøóëàðûíûí ìèëéàðä èë áóíäàí ÿââÿë úàíñûç ìöhèòäÿ òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè òÿúðöáÿ éîëó èëÿ ñöáóò åòìÿê èñòÿéèðäè. Òÿúðöáÿ çàìàíû Ìèëëåð òÿðêèáè àììîíéàêäàí, ìåòàíäàí, hèäðîýåíäÿí âÿ ñó áóõàðûíäàí èáàðÿò ãàç ãàðûøûüûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäè (Ìèëëåð ôÿðç åäèðäè êè, áó ãàðûøûã èëêèí àòìîñôåðäÿ ìþâúóä èäè, ôÿãÿò, ñîíðà áó ôÿðçèééÿíèí ñÿhâ îëäóüó ìÿëóì îëäó). Áó ãàçëàð òÿáèè øÿðàèòäÿ ðåàêñèéàéà ýèðÿ áèëìÿäèéè ö÷öí, Ìèëëåð îíëàðà åëåêòðèê úÿðÿéàíû èëÿ òÿñèð ýþñòÿðèð, áóíóíëà äà øèìøÿéè òÿãëèä åäèðäè, ÷öíêè èëêèí àòìîñôåðäÿ åíåðæèíèí øèìøÿêäÿí àëûíìàñû çÿíí îëóíóðäó. Áó ãàðûøûã 1000 Ú òåìïåðàòóðäà áèð hÿôòÿ è÷ÿðèñèíäÿ ãàéíàäûëûð âÿ ãàðûøûüà ñèñòåìàòèê îëàðàã åëåêòðèê úÿðÿéàíû âåðèëèðäè. Ùÿôòÿíèí àõûðûíäà håìîñèíòåç àíàëèçè ýþñòÿðäè êè, çöëàëûí áöíþâðÿñèíè òÿøêèë åäÿí 20 àìèí òóðøóñóíäàí úÿìè ö÷ö ìåéäàíà ýÿëèá. Òÿêàìöë÷öëÿð áóíà ÷îõ ñåâèíäèëÿð âÿ òÿúðöáÿ ÷îõ óüóðëó håñàá åäèëäè. Áÿçè íÿøðëÿð èñÿ èëê ñÿhèôÿëÿðèíäÿ "Ìèëëåð hÿéàòû éàðàòäû" áàøëûãëû ìÿãàëÿëÿðè éåðëÿøäèðèðäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ Ìèëëåðèí òÿúðöáÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àëûíàí ìîëåêóëëàð "úàíñûç" èäè. ßëäÿ îëóíàí íÿòèúÿëÿðäÿí èëhàìëàíàí òÿêàìöë÷öëÿð éåíè ôèêðè îðòàéà àòäûëàð. Éåíè ôÿðçèééÿéÿ ýþðÿ, àìèí òóðøóëàðû òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ìöâàôèã ãàéäàäà áèðëÿøèð âÿ çöëàëû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí çöëàëëàðäàí áÿçèëÿðè "íåúÿñÿ" ÿìÿëÿ ýÿëÿí âÿ höúåéðÿ ìåìáðàíûíà áÿíçÿéÿí ñòðóêòóðóí è÷èíäÿ ïåéäà îëóðëàð. Áó çöëàëëàð höúåéðÿíè ìåéäàíà ýÿòèðèð. Ùöúåéðÿëÿð èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ òÿäðèúÿí áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøàðàã áèðëÿøèð âÿ úàíëû îðãàíèçìè ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð. Ùàëáóêè áó ôèêðèí ÿñàñû îëàí Ìèëëåð òÿúðöáÿñè ÿñëèíäÿ à÷ûã-àøêàð éàëàíäûð.

Ìèëëåðèí òÿúðöáÿñèíè ïó÷à ÷ûõàðàí ôàêòëàð Àìèí òóðøóëàðûíûí ïëàíåòèìèçäÿ èëêèí àòìîñôåðäÿ þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ñóáóò åòìÿê ö÷öí hÿéàòà êå÷èðèëÿí Ìèëëåð òÿúðöáÿñè àøàüûäàêû àìèëëÿðëÿ hÿðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ ïó÷à ÷ûõàðûëûð:


117 1. ßìÿëÿ ýÿëìèø àìèí òóðøóëàðû hÿìèí àí "ñîéóã òÿëÿ" àäëàíàí ìåõàíèçìëÿ òÿúðèä îëóíìóøëàð. ßêñ òÿãäèðäÿ, àìèí òóðøóëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëäèéè ìöhèòèí øÿðòëÿðè áó ìîëåêóëëàðû hÿìèí àíäàúà ïàð÷àëàéàðäû. Òÿáèè êè, ïëàíåòèìèçèí èëêèí ìöhèòèíäÿ áó úöð øöóðëó áèð ìåõàíèçì ìþâúóä äåéèëäè. Áó ìåõàíèçì îëìàäàí èñÿ çöëàëëàðûí ïàð÷àëàíìàñû ãà÷ûëìàçäûð. Êèìéà÷û Ðè÷àðä Áëèññèí äÿ âóðüóëàäûüû êèìè: "ßýÿð "ñîéóã òÿëÿ" îëìàñàéäû, êèìéÿâè ìàääÿëÿð åëåêòðèê åíåðæèñèíèí òÿñèðè àëòûíäà ïàð÷àëàíàðäûëàð".102 Ìèëëåð äàhà ÿââÿë hÿéàòà êå÷èðèëìèø òÿäãèãàòëàð çàìàíû "ñîéóã òÿëÿ"äÿí èñòèôàäÿ åòìÿìèø âÿ íÿòèúÿäÿ hå÷ áèð àìèí òóðøóñó ÿëäÿ åòìÿìèøäè. 2. Ìèëëåð òÿäãèãàòûíäàêû èëêèí àòìîñôåð ñàõòà èäè. ÕÕ ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ àëèìëÿð ïëàíåòèìèçäÿêè èëêèí àòìîñôåðèí ìåòàí âÿ àììîíéàêäàí äåéèë, àçîò âÿ êàðáîí-äèîêñèääÿí èáàðÿò îëäóüó hàããûíäà éåêäèë ôèêðÿ ýÿëìèøëÿð. Ìèëëåð òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ åòäèéè ìöhèòèí hÿãèãè îëìàìàñûíû óçóí ìöääÿò ñóñäóãäàí ñîíðà þçö äÿ åòèðàô åòäè.103 Ýþðÿñÿí, Ìèëëåð íÿ ö÷öí áèð âàõòëàð áó ãàçëû ìÿhëóë öñòöíäÿ áåëÿ èñðàð åäèðäè? Úàâàá ñàäÿäèð: àìèí òóðøóñóíóí ñèíòåçè àììîíéàêñûç ìöìêöí äåéèë. Êåâèí ÌàêÊèí "Äèñúîâåð" æóðíàëûíäàêû ìÿãàëÿñèíäÿ áóíó áåëÿ èçàh åäèð: "Ìèëëåð âÿ Óðè ìåòàíëà àììîíéàêû ãàðûøäûðàðàã ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíè òÿãëèä åòìèøëÿð. Áóíóíëà áåëÿ ñîí òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, ïëàíåòèìèçèí èëêèí ìöhèòè éöêñÿê òåìïåðàòóðëà õàðàêòåðèçÿ åäèëìèø, ïëàíåòèìèç íèêåë âÿ äÿìèð ÿðèíòèñèíäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Áó äà àòìîñôåðèí òÿðêèáèíèí àììîíéàê âÿ ìåòàíûí ÿêñèíÿ îëàðàã öçâè ìîëåêóëëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè îëàí àçîò, êàðáîí-äèîêñèä ãàçû âÿ ñó áóõàðûíäàí èáàðÿò îëäóüó àíëàìûíà ýÿëèð".104 Àìåðèêàëû àëèìëÿð Ôåððèñ âÿ ×åí êàðáîí-äèîêñèä, hèäðîýåí, àçîò âÿ ñó áóõàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Ìèëëåð òÿúðöáÿñèíè òÿêðàð åòìèø, ëàêèí íÿòèúÿäÿ hå÷ áèð äÿíÿ äÿ àìèí òóðøóñó ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøëÿð.105 3. Ìèëëåð òÿúðöáÿñèíèí éàëàí îëäóüóíó ýþñòÿðÿí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ èñÿ áóäóð êè, àìèí òóðøóëàðûíûí àòìîñôåðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéè ôÿðç åäèëÿí äþâðäÿ àòìîñôåðäÿ áöòöí àìèí òóðøóëàðûíû äàüûòìàã ö÷öí êèôàéÿò åäÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð îêñèýåí ìþâúóä èäè. Ìèëëåðèí äèããÿò éåòèðìÿäèéè áó ìÿñÿëÿ äÿ äàøëàð öçÿðèíäÿ ãàëàí âÿ éàøû 3,5 ìèëéàðä èë îëàí äÿìèð âÿ óðàí òóðøóëàðû èëÿ èçàh îëóíóð.106 Äèýÿð òÿäãèãàò âÿ êÿøôëÿð äÿ ýþñòÿðäè êè, î äþâðäÿ îêñèýåíèí ìèãäàðû çÿíí åäèëÿíäÿí õåéëè àðòûã îëìóøäóð. Óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàðûí ïëàíåòèìèçÿ òÿñèðè òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéèíäÿí 10 ìèí äÿôÿ àðòûã îëìóøäóð. Ñûõ óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàð ñó áóõàðûíû âÿ êàðáîí-äèîêñèäè ïàð÷àëàéàðàã îêñèýåíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð.


118 Áó hÿãèãÿò îêñèýåíè íÿçÿðÿ àëìàéàí Ìèëëåð òÿúðöáÿñèíè åòèáàðñûç âÿ ëàçûìñûç hàëà ýÿòèðäè. ßýÿð òÿúðöáÿ çàìàíû îêñèýåíäÿí èñòèôàäÿ îëóíñàéäû, áó hàëäà ìåòàí êàðáîí-äèîêñèäÿ âÿ ñóéà, àììîíéàê èñÿ àçîòà âÿ ñóéà ÷åâðèëÿðäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, îêñèýåíèí ìþâúóä îëìàäûüû ìöhèòäÿ (îçîí òÿáÿãÿñèíèí îëìàìàñûíà ýþðÿ) àìèí òóðøóëàðû óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàðûí òÿñèðè àëòûíäà ïàð÷àëàíàúàãëàð. Íÿòèúÿäÿ ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíäÿ îêñèýåíèí ìþâúóä îëìàñû âÿ éà îëìàìàñû àìèí òóðøóëàðûíûí ïàð÷àëàíìàñûíà ñÿáÿá îëàúàã. 4. Ìèëëåð òÿúðöáÿñè íÿòèúÿñèíäÿ åéíè çàìàíäà úàíëû îðãàíèçìèí áöòöíëöéöíö âÿ ôóíêñèéàëàðûíû ïîçàí öçâè òóðøóëàð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè. ßýÿð áó àìèí òóðøóëàðû òÿúðèä îëóíìàñàéäû, áó hàëäà êèìéÿâè ðåàêñèéàíûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð ïàð÷àëàíàð âÿ éà äèýÿð áèðëÿøìÿëÿðÿ ÷åâðèëÿðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ, òÿúðöáÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÷îõëó Ä àìèí òóðøóñó ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè.107 Áåëÿ àìèí òóðøóëàðûíûí ìþâúóäëóüó èñÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè îíóí hÿòòà áàøëàíüûúûíäà èôëàñà óüðàäûð. ×öíêè Ä àìèí òóðøóëàðû úàíëû îðãàíèçìèí òÿðêèáèíäÿ ìþâúóä äåéèë. Ñîí îëàðàã äà àìèí òóðøóëàðûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ìÿhëóë äàüûäûúû òóðøóëàðûí ãàðûøûüûíäàí èáàðÿò èäè, áóíëàð èñÿ ôàéäàëû ìîëåêóëëàðà äàüûäûúû òÿñèð ýþñòÿðèðäè, éÿíè áó øÿðòëÿð úàíëû hÿéàòûí áóðàäà ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè äåéèëäè. Áöòöí áóíëàð áåëÿ áèð hÿãèãÿòè ýþñòÿðèð êè, Ìèëëåð òÿúðöáÿñè ïëàíåòèìèçäÿ èëêèí øÿðòëÿðäÿ úàíëû hÿéàòûí éàðàíà áèëÿúÿéè åhòèìàëûíû ñöáóò åòìèð âÿ áó òÿúðöáÿ øöóðëó øÿêèëäÿ èäàðÿ åäèëÿí, àìèí òóðøóëàðûíûí ñèíòåçèíÿ èñòèãàìÿòëÿíÿí áèð ëàáîðàòîðèéà òÿúðöáÿñèäèð. Áó òÿúðöáÿ çàìàíû èñòèôàäÿ åäèëìèø ãàçëàðûí íþâö âÿ ìèãäàðû àìèí òóðøóëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí ÿí óéüóí íèñáÿòäÿ ñå÷èëìèøäè. Áó hÿãèãÿò èñòÿíèëÿí êèìéÿâè ðåàêñèéàíû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí åíåðæèíèí ìèãäàðûíà äà øàìèë åäèëÿ áèëÿð. Òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø úèhàç ïëàíåòèìèçèí èëêèí øÿðòëÿðèíäÿ ìþâúóäëóüó ìöìêöí îëìàéàí áèð òÿðçäÿ âÿ àìèí òóðøóëàðûíû áöòöí äàüûäûúû òÿñèðëÿðäÿí, åëåìåíòëÿðäÿí òÿúðèä åäÿúÿê õöñóñèééÿòäÿ èøëÿäèëìèøäè. Òÿúðöáÿäÿ èëêèí àòìîñôåðäÿ ìþâúóä îëà áèëÿí âÿ ðåàêñèéàíûí íÿòèúÿñèíÿ òÿñèð åäÿ áèëÿí ìèíåðàëëàðäàí, áèðëÿøìÿëÿðäÿí âÿ åëåìåíòëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíìàìûøäû. Áó åëåìåíòëÿðäÿí áèðè äÿ îêñèäëÿøäèéè çàìàí àìèí òóðøóëàðûíûí äàüûëìàñûíà ñÿáÿá îëàí îêñèýåíäèð. Íÿhàéÿò, hÿòòà èäåàë ëàáîðàòîðèéà øÿðàèòèíäÿ äÿ àìèí òóðøóëàðûíûí òÿáèè øÿðòëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà äàüûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí "ñîéóã òÿëÿ" ìåõàíèçìèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿìÿê îëìóð. Íÿòèúÿäÿ òÿêàìöë÷öëÿð þç íÿçÿðèééÿëÿðèíè Ìèëëåð òÿúðöáÿñè ñàéÿñèíäÿ þç ÿëëÿðè èëÿ èôëàñà óüðàòäûëàð. ×öíêè òÿúðöáÿ ñöáóò åòäè êè, àìèí òóðøóëàðû àíúàã õö-


119 Òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿí ñîí ãàéíàãëàðû Ìèëëåð òÿúðöáÿñèíè éàëàíà ÷ûõàðûð Òöðê òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí hÿëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àéäûí ñöáóòó êèìè òÿãäèì åäèëÿí Ìèëëåð òÿúðöáÿñè þç åëìè ìàhèééÿòèíè ÿñëèíäÿ hÿòòà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿðÿôäàðëàðû àðàñûíäà äà èòèðìèøäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð àðàñûíäà ìÿøhóð îëàí "Earth" æóðíàëûíûí 1998-úè ôåâðàë ñàéûíäà "Ùÿéàòûí ñûíàüû" ("Ëèôå'ñ Úðóúèáëå") àäëû ìÿãàëÿ äÿðú îëóíìóøäóð: "Áó ýöí Ìèëëåðèí ññåíàðèñèíÿ øöáhÿ èëÿ éàíàøûëûð. Ýåîëîãëàðûí ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíèí êàðáîí-äèîêñèä âÿ àçîòäàí èáàðÿò îëìàñûíû åòèðàô åòìÿñè áó øöáhÿëÿðèí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó ãàçëàð 1953-úö èëäÿ Ìèëëåðèí òÿúðöáÿñè çàìàíû èñòèôàäÿ îëóíàí ãàçëàðäàí äàhà àç àêòèâäèð. Ùÿòòà ÿýÿð èëêèí àòìîñôåðèí Ìèëëåðèí èääèà åòäèéè òÿðêèáäÿ îëäóüóíó ôÿðç åòñÿê áåëÿ àìèí òóðøóëàðû êèìè ñàäÿ ìîëåêóëëàðû çöëàë êèìè ìöðÿêêÿá áèðëÿøìÿëÿðÿ - ïîëèìåðëÿðÿ ÷åâèðÿí êèìéÿâè ðåàêñèéàëàðûí íå úÿ hÿéàòà êå÷ìÿñè ìöÿììàëûäûð. Áóðàäà hÿòòà Ìèëëåð ÿëëÿðèíè ãàëäûðàðàã òÿÿññöôëÿ äåéèð: "Áó, ïðîáëåìäèð. Ïîëèìåðëÿðè íåúÿ ÿëäÿ åòìÿê îëàðäû? Áó, åëÿ äÿ àñàí äåÑòåíëè Ìèëëåð òÿäãèãàò úèhàçû èëÿ áèðëèêäÿ éèë àõû"".1 Ýþðöíäöéö êèìè, Ìèëëåðèí þçö äÿ äÿðê åäèð êè, îíóí òÿúðöáÿñè hÿéàòûí éàðàíìà øÿðòëÿðèíè âÿ íåúÿëèéèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí ôàéäàëû îëìàìûøäûð. Áó âÿçèééÿòäÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí èñðàðëà áó òÿúðöáÿäÿí éàïûøìàñû îíëàðûí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó áèð äàhà ñóáóò åäèð. 1998-úè èëèí ìàðò àéûíäà "Íàòèîíàë Ýåîýðàïhèú" æóðíàëû "Éåð êöðÿñèíäÿ hÿéàòûí éàðàíìàñû" àäëû ìÿãàëÿ äÿðú åòìèøäè. Áó ìÿãàëÿäÿ áåëÿ äåéèëèð: "Áó ýöí áèð ÷îõ àëèì ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíèí òÿðêèáèíèí Ìèëëåðèí èääèà åòäèéè êèìè hèäðîýåí, ìåòàí âÿ àììîíéàêäàí äåéèë, êàðáîí-äèîêñèä âÿ àçîòäàí èáàðÿò îëäóüó ôèêðèíÿ ýÿëìèøäèð. Áó, êèìéà÷ûëàð ö÷öí ÷îõ ïèñ õÿáÿðäèð! Êàðáîí-äèîêñèäëÿ àçîòóí ãàðøûëûãëû òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ àëûíàí öçâè áèðëÿøìÿëÿðèí ñàéû hå÷ äÿ ÷îõ äåéèë. Îíëàðûí ãàðûøûüûíû ãèäà áîéàñûíûí áèð äàìúûñû hîâóçäàêû ñóéà ÿëàâÿ åäèëÿðêÿí àëûíàí ìÿhëóëà áÿíçÿòìÿê îëàð. Àëèìëÿð hÿéàòûí hå÷ äÿ "çÿíýèí îëìàéàí" áåëÿ "øîðáà"äà íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè hÿòòà òÿñÿââöð åòìÿéÿ äÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð". 2 Áèð ñþçëÿ, íÿ Ìèëëåð òÿúðöáÿñè, íÿ äÿ äèýÿð òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìÿñÿëÿñèíÿ úàâàá òàïà áèëìèð. Áöòöí òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, hÿéàòûí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí äåéèë; áåëÿëèêëÿ äÿ hÿéàòûí Éàðàäûëìàñû ôàêòû ñöáóò îëóíóð.

1. "Earth", "Life`s Crucible", ôåâðàë 1998, ñÿh. 34 2. "National Geograïhic", "The Rise of Life on Earth", ìàðò 1998, ñÿh. 68


120 ñóñè ëàáîðàòîðèéà øÿðàèòèíäÿ, þçö äÿ øöóðëó ìöäàõèëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿð. Éÿíè úàíëûíû ìåéäàíà ýÿòèðÿí ãöââÿ éàëíûç Éàðàäàíäûð, êîðòÿáèè òÿñàäöô äåéèëäèð. Àììà òÿêàìöë÷öëÿðèí åëìÿ çèää îëàí èäåéàëàðû à÷ûã-àéäûí hÿãèãÿòè ãÿáóë åòìÿêäÿ îíëàðà ìàíå îëóð. Þç òÿëÿáÿñè Ìèëëåðëÿ áó òÿúðöáÿíè hÿéàòà êå÷èðÿí Ùàðîëä Óðè áåëÿ áèð åòèðàôû äèëÿ ýÿòèðèð: "Ùÿéàòûí éàðàíìàñûíû àðàøäûðàí hÿð áèðèìèç íÿ ãÿäÿð òÿäãèãàò àïàðñàã äà áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèðèê: úàíëû hÿéàò î ãÿäÿð ìöðÿêêÿáäèð êè, èíêèøàôûíûí hå÷ áèð ìÿðhÿëÿñèíäÿ òÿêìèëëÿøÿ áèëìÿç. Ôÿãÿò, áèç þç èäåéàëàðûìûçà ÿñàñëàíàðàã èíàíûðûã êè, hÿéàò úàíñûç îëàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áóíà áàõìàéàðàã, áó ìöðÿêêÿáëèê, êîìïëåêñëèëèê î ãÿäÿð áþéöêäöð êè, áèçÿ òÿêàìöë ïðîñåñèíè òÿñÿââöð åòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð".108

Ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðè âÿ çöëàëëàð Ñàäàëàíàí áöòöí çèääèééÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã, Ìèëëåðèí òÿúðöáÿñèíÿ àðõàëàíàí òÿêàìöë÷öëÿð èëêèí øÿðòëÿðäÿ àìèí òóðøóëàðûíûí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí íåúÿëèéè ñóàëûíà úàâàáäàí éàéûíìàãäàäûð. Ùÿòòà áó ýöí äÿ îíëàð èíñàíëàðû àëäàäàðàã åëÿ òÿñÿââöð éàðàäûðëàð êè, áó ñóàëûí úàâàáû Ìèëëåðèí òÿúðöáÿñèíèí êþìÿéè èëÿ ýóéà ÷îõäàí òàïûëûá. Ùÿéàòûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû ìÿñÿëÿñèíè àðàøäûðìà úÿhäëÿðèíèí èêèíúè ìÿðhÿëÿñèíäÿ òÿêàìöë÷öëÿðè àìèí òóðøóëàðûíäàí äàhà ìöðÿêêÿá áèð ïðîáëåì ýþçëÿéèð - çöëàëëàð. Çöëàëëàð hÿéàòûí ãóðóëóø ìàòåðèàëû îëóá, éöçëÿðëÿ ìöõòÿëèô àìèí òóðøóëàðûíûí àðäûúûë áèðëÿøìÿñè éîëó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèðëÿð. Çöëàëûí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èääèàñû àìèí òóðøóëàðûíûí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èääèàñûíäàí äàhà ìÿíòèãñèç âÿ äàhà ôàíòàñòèêäèð. Åhòèìàë íÿçÿðèééÿñè âàñèòÿñèëÿ ðèéàçè îëàðàã àìèí òóðøóëàðûíûí àðäûúûë áèðëÿøÿðÿê çöëàëû ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíèí ìöìêöí îëìàäûüû þòÿí ñÿhèôÿëÿðäÿ håñàáëàíìûøäûð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíäÿ çöëàëûí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè êèìéà åëìè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí äÿ ìöìêöí äåéèë.

Çöëàëûí ñèíòåçè ñóäà ìöìêöí äåéèë ßââÿë äÿ ãåéä îëóíäóüó êèìè, çöëàëûí ñèíòåçè çàìàíû àìèí òóðøóëàðû àðàñûíäà ïåïòèä ÿëàãÿ éàðàíûð. Áó ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ áèð ÿäÿä ñó ìîëåêóëó àéðûëûð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿò òÿêàìöë÷öëÿðèí hÿéàòûí îêåàíäà éàðàíìàñû hàããûíäàêû èääèàñûíû êþêöíäÿí òÿêçèá åäèð. ×öíêè êèìéà åëìèíäÿêè "Ëå Øàòåëéå" ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ,


121 ñóéó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ðåàêñèéà (êîíäåíñàñèéà ðåàêñèéàñû) òÿðêèáè ñóäàí èáàðÿò îëàí ìöhèòäÿ ñîíà ÷àòà áèëìÿç. Ñóëó ìöhèòäÿ áó ðåàêñèéàíûí ýåäèøè êèìéÿâè ðåàêñèéàëàð àðàñûíäà "ÿí çÿèô åhòèìàë" êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áóðàäàí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèðèê êè, hÿéàòûí ìÿíáÿéè çÿíí åäèëÿí îêåàíëàð àìèí òóðøóëàðûíûí, ñîíðà èñÿ çöëàëûí éàðàíìàñû ö÷öí hå÷ äÿ ÿëâåðèøëè ìöhèò äåéèë.109 Äèýÿð òÿðÿôäÿí, òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð þç ôèêèðëÿðèíè äÿéèøäèðÿðÿê hÿéàòûí ãóðóäà éàðàíìàñûíû èääèà åäÿ áèëìÿçëÿð. ×öíêè ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíäÿ éàðàíìàñû çÿíí åäèëÿí àìèí òóðøóëàðû óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàðûí äàüûäûúû òÿñèðèíäÿí éàëíûç ñóäà, îêåàíäà ãîðóíà áèëÿðäèëÿð. Ãóðóäà àìèí òóðøóëàðû äÿðhàë ïàð÷àëàíàðäû. Ëå Øàòåëéå ïðèíñèïè èñÿ hÿéàòûí äÿíèçäÿ éàðàíìàñûíû òÿêçèá åäèð. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí äàëàíà äèðÿíäèéèíè ýþñòÿðÿí äàhà áèð ÷ûõûëìàç ïðîáëåìäèð.

Äàhà áèð íÿòèúÿñèç úÿhä: Ôîêñ òÿúðöáÿñè ×ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ ãàëàí òÿêàìöë÷ö òÿäãèãàò÷ûëàð "ñó ïðîáëåìè" hàããûíäà àüëàñûüìàç ññåíàðèëÿð äöøöíìÿéÿ áàøëàäûëàð. Îíëàðäàí ÿí ìÿøhóðó îëàí Ñèäíåé Ôîêñ áó ìÿñÿëÿíè hÿëë åòìÿê ö÷öí éåíè íÿçÿðèééÿ îðòàéà àòäû: îêåàíäà éàðàíàí àìèí òóðøóëàðû äÿðhàë âóëêàíëàðëà éàíàøû ãàéàëû éåðëÿðÿ äàøûíìûøëàð. Òÿðêèáèíäÿ àìèí òóðøóñó îëàí ñó ãàéàëûã ìöhèòèí éöêñÿê òåìïåðàòóðóíóí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ áóõàðëàíìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ "ãóðóìóø" àìèí òóðøóëàðû çöëàëûí éàðàíìàñû ö÷öí áèðëÿøÿ áèëÿðäèëÿð. Ôÿãÿò, âÿçèééÿòäÿí áåëÿ "÷ÿòèí" ÷ûõûø éîëó hå÷ êèì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíìàäû. ×öíêè àìèí òóðøóëàðû Ôîêñóí áÿhñ åòäèéè òåìïåðàòóðóí òÿñèðèíÿ äþçÿ áèëìÿçäèëÿð. Òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðäè êè, àìèí òóðøóëàðû éöêñÿê òåìïåðàòóðóí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìöòëÿã äàüûëûðëàð. Àììà Ôîêñ òÿñëèì îëìóðäó. Ëàáîðàòîðèéàäà "õöñóñè øÿðàèòäÿ" ñàäÿëÿøäèðèëìèø àìèí òóðøóëàðû ãóðó ìöhèòäÿ ãûçäûðûëûá áèðëÿøäèðèëäè. Àìèí òóðøóëàðû áèðëÿøäèðèëäè, àììà çöëàë éåíÿ äÿ ÿëäÿ îëóíà áèëìÿäè. Àëûíàí ìàääÿ àìèí òóðøóëàðûíûí ñàäÿ, ãåéðè-ìöòÿøÿêêèë áèðëÿøìÿñè èäè âÿ çöëàëà hå÷ úöð áÿíçÿìèðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ, ÿýÿð Ôîêñ àìèí òóðøóëàðûíû äàèìè òåìïåðàòóðóí òÿñèðè àëòûíäà ñàõëàñàéäû, áó hàëäà àìèí òóðøóëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìèø ôàéäàñûç ñèëñèëÿñè äÿ äàüûëàðäû.110 Òÿúðöáÿíè ìÿíòèãñèç åäÿí áèð ìÿñÿëÿ äÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, Ôîêñ þç òÿäãèãàòûíäà Ìèëëåðèí áèð çàìàíëàð ÿëäÿ åòäèéè àìèí òóðøóëàðûíäàí äåéèë, úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿ îëàí àìèí òóðøóëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùàëáóêè î, Ìèëëåð òÿäãèãà-


122 Úàíñûç ìàòåðèéà hÿéàòû ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿç Òÿêàìöë÷öëÿðèí Ìèëëåð âÿ Ôîêñóí òÿäãèãàòëàðûíûí êþìÿéè èëÿ þç èääèàëàðûíû ÿñàñëàíäûðìàã úÿhäëÿðè úàíñûç ìàääÿíèí þçöíöòÿíçèìëÿìÿ âÿ þçöíöòÿøêèë éîëó èëÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëó úàíëûíû ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿñèíÿ èíàíìàãäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäè. Áó èääèà åëìÿ òàìàìèëÿ çèääèð, ÷öíêè áöòöí ñûíàã âÿ òÿúðöáÿëÿð ýþñòÿðèá êè, ìàòåðèéà áåëÿ õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê äåéèë. Ìÿøhóð èíýèëèñ àñòðîíîìó âÿ ðèéàçèééàò÷ûñû ñåð Ôðåä Ùîéë áó hÿãèãÿòè àøàüûäàêû ìèñàëëà èçàh åäèð: "ßýÿð ìàääÿíèí è÷èíäÿ îíó úàíëû hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ ñþâã åäÿí áèð äàõèëè ìåõàíèçì îëñàéäû, îíó hÿð áèð ëàáîðàòîðèéàäà hÿéàòà êå÷èðìÿê ìöìêöí îëàðäû. Ìÿñÿëÿí, hÿð hàíñû áèð òÿäãèãàò÷û þç ñûíàüûíäà ñó hîâóçóíäàí èëêèí "øîðáà" êèìè èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäè. Áó hîâóçà áöòöí íþâ úàíñûç êèìéÿâè åëåìåíòëÿðè âÿ ãàçëàðû äîëäóðàðàã îíóí öñòöíö èñòÿíèëÿí íþâäÿ ðàäèàñèéà èëÿ øöàëàíäûðìàã îëàðäû. Áó ñûíàüû áèð èë ÿðçèíäÿ hÿéàòà êå÷èðÿðÿê áó ìöääÿòäÿ hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí 2000 ôåðìåíòäÿí íå÷ÿñèíèí ìåéäàíà ýÿëäèéèíÿ äèããÿò éåòèðèí. Áó òÿúðöáÿäÿ âàõò èòèðìÿìÿê ö÷öí ìÿí ñèçÿ hÿìèí àí úàâàá âåðÿ áèëÿðÿì. Ñèç áÿëêÿ áèð íå÷ÿ àìèí òóðøóñó âÿ êèìéÿâè åëåìåíò èñòèñíà îëìàãëà, hå÷ áèð øåé àøêàð åäÿ áèëìÿéÿúÿêñèíèç".1 Òÿêàìöë÷ö áèîëîã Åíäðéó Ñêîòò èñÿ áó ôàêòû áåëÿ åòèðàô åäèð: "Áèð àç ìàääÿ ýþòöðöí, ãàðûøäûðûí, ãûçäûðûí âÿ áèð ìöääÿò ýþçëÿéèí. Áó, hÿéàòûí éàðàíìàñûíûí èçàhûíûí ìöàñèð âàðèàíòûäûð. Úàçèáÿ ãöââÿñè, åëåêòðîìàãíèòëÿøìÿ, ýöúëö âÿ àüûð íöâÿ ãöââÿñè êèìè "ÿñàñ" ãöââÿëÿð ñèçèí áàøëàäûüûíûç èøè ñîíà ÷àòäûðàúàã... Ìàðàãëûäûð, áó äåéèëÿíëÿðèí hàíñû hèññÿñè hÿãèãÿòÿ, hàíñû hèññÿñè èñÿ åhòèìàëëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëàí ôûðûëäàüà ÿñàñëàíûð? Ùÿãèãÿòÿí äÿ èëê êèìéÿâè åëåìåíòäÿí úàíëû höúåéðÿéÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí áöòöí ïðîñåñ éà ÷îõ ìöáàhèñÿëè, éà äà ÷îõ ãàðàíëûãäûð".2

1. Fred Íoyle, "The Intelligent Universe", New Éork: Íolt, Rinehard & Winston, 1983, ñÿh. 256 2. Andrew Scott, "Uïdate on Genesis", New Scientist, vol. 106, 2 ìàé 1985, ñÿh. 30

òûíûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàëû èäè. Àììà íÿ Ôîêñ, íÿ äÿ äèýÿðëÿðè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí ôàéäàñûç àìèí òóðøóëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿìèøëÿð.111 Ôîêñóí òÿäãèãàòû hÿòòà òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëìÿìèøäè, ÷öíêè áó òÿúðöáÿäÿ ÿëäÿ îëóíàí àìèí òóðøóëàðûíûí (ïðîòåèíîèäëÿðèí) áåëÿ ìÿíàñûç çÿíúèðëÿðè òÿáèè øÿðòëÿðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿçäè. Úàíëû îðãàíèçìèí ãóðóëóø ìàòåðèàëû îëàí çöëàë èñÿ hå÷ ÿëäÿ äÿ îëóíìàäû. Çöëà ëûí íå úÿ éà ðàí ìà ñû hàã ãûí äà ñó àë úà âàá ñûç ãà ëûð äû. 70-úè èë ëÿ ðèí ìÿø hóð "Chemical Engèneering News" àäëû åëìè æóðíàëûíäà Ôîêñóí òÿäãèãàòû hàããûíäà áåëÿ áèð ìÿãàëÿ äÿðú îëóíìóøäó: "Ñèäíåé Ôîêñ âÿ äèýÿð òÿäãèãàò÷ûëàð õöñóñè ãûçäûðûúû òåõíèêàäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê "ïðîòåèíîèä" àäëàíàí àìèí òóðøóñó áèðëÿøìÿëÿðèíè ïëàíåòèìèçèí èëêèí äþâðöíäÿ ìþâúóä îëìàéàí øÿðòëÿðäÿ ÿëäÿ åòìèøëÿð. Áóíóíëà áåëÿ áó àìèí òóðøóëàðû úàíëû îðãàíèçìëÿðèí çöëàëëàðûíà hå÷ äÿ áÿíçÿìèð âÿ õàîòèê, ìÿíàñûç ëÿ-


123 êÿëÿð ìàhèééÿòèíè äàøûéûðëàð. Ùÿòòà ÿýÿð èëêèí îëàðàã áó ìîëåêóëëàð ìþâúóä îëñàéäû áåëÿ, îíëàð ñîíðàäàí ìöòëÿã äàüûëàúàãäû".112 Ôîêñóí ÿëäÿ åòäèéè ïðîòåèíîèäëÿð ñòðóêòóð âÿ ôóíêñèéà áàõûìûíäàí çöëàëà hÿãèãÿòÿí äÿ áÿíçÿìèðëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäàêû ôÿðã ìöðÿêêÿá, éöêñÿê òåõíîëîæè úèhàçëàðëà ìåòàë éûüûíû àðàñûíäàêû ôÿðãÿ áÿíçÿéèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó ôàéäàñûç àìèí òóðøóëàðû hÿòòà èëêèí àòìîñôåðäÿ éàøàìàã èìêàíûíà ìàëèê îëìàçäû. Ïëàíåòèìèçÿ ÷àòàí óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàð, äàüûäûúû ôèçèêè âÿ êèìéÿâè òÿñèðè îëàí èäàðÿîëóíìàç òÿáèè èãëèì äÿéèøèêëèêëÿðè ïðîòåèíëÿðèí äàüûëìàñûíà ñÿáÿá îëàðäû. Óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàðäàí ãîðóíìàã ö÷öí àìèí òóðøóëàðûíûí ñóäà ìþâúóä îëìàñû èñÿ Ëå Øàòåëéå ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ ìöìêöí äåéèë. Áó ôàêòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ïðîòåíîèäëÿðèí hÿéàòûí áàøëàíüûúû îëìàñû ôèêðè åëìè äàèðÿëÿðäÿ þç ãöââÿñèíè èòèðìèøäèð.

Ìþúöçÿâè ìîëåêóë - ÄÍÒ Áóíäàí ÿââÿëêè ìþâçóëàðûí òÿhëèëè ýþñòÿðèð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ìîëåêóëéàð ìÿðhÿëÿäÿ àðòûã ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð àìèí òóðøóñóíóí éàðàíìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ àéäûíëûã ýÿòèðÿ áèëìÿäèëÿð. Çöëàëûí éàðàíìàñû èñÿ þç-þçëöéöíäÿ áèð ìöÿììàäûð. Öñòÿëèê, ìÿñÿëÿ çöëàë âÿ àìèí òóðøóñó èëÿ ìÿhäóäëàøìûð, áó, hÿëÿ áàøëàíüûúäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí öçëÿøäèéè ÿí áþéöê ïðîáëåì ÿñëèíäÿ höúåéðÿ àäëàíàí óíèêàë úàíëû îðãàíèçìäèð. ×öíêè höúåéðÿ àíúàã àìèí òóðøóëàðûíäàí ìåéäàíà ýÿëÿí çöëàë éûüûìûíäàí èáàðÿò äåéèëäèð. ßêñèíÿ, áó úàíëû îðãàíèçì éöçëÿðëÿ èíêèøàô åòìèø âÿ åëÿ î ãÿäÿð äÿ ìöðÿêêÿá îëàí ñèñòåìëÿðäÿí èáàðÿòäèð êè, èíñàí hÿëÿ äÿ îíóí áöòöí ñèðëÿðèíè à÷à áèëìèð. Áó ñèñòåìëÿð hÿëÿ áèð éàíà äóðñóí, òÿêàìöë÷öëÿð çöëàëûí ñòðóêòóð hèññÿñèíèí íåúÿ éàðàíìàñûíû äà à÷ûãëàéà áèëìèð. Ñàäÿ ìîëåêóëóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè àðäûúûë îëàðàã à÷ûãëàéà áèëìÿéÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ýåíåòèêà åëìèíèí èíêèøàôû âÿ íóêëåèä òóðøóëàðûíûí, ÄÍÒ âÿ ÐÍÒ-íèí êÿøô îëóíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éåíè áèð ïðîáëåìëÿ öçëÿøäè. 1955-úè èëäÿ Úåéìñ Óàòñîíóí âÿ Ôðåíñèñ Êðèêèí òÿäãèãàòëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ÄÍÒ ñòðóêòóðóíóí håéðÿòàìèç äÿðÿúÿäÿ ìöêÿììÿëëèéè ìÿëóì îëìóøäóð. Èíñàíûí 100 òðèëéîí höúåéðÿñèíèí hÿð áèðèíèí íöâÿñèíäÿ éåð àëàí ÄÍÒ ìîëåêóëóíóí òÿðêèáèíäÿ èíñàí îðãàíèçìèíèí ãóðóëóøóíóí óíèêàë ïëàíû âàð. Èíñàí áàðÿäÿ hÿð áèð ìÿëóìàò - çàhèðè ýþðöíöøäÿí äàõèëè îðãàíëàðà ãÿäÿð - ÄÍÒ-äÿ êîäëàíìûøäûð. ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàò


124 ÄÍÒ-íè ìåéäàíà ýÿòèðÿí 4 ìîëåêóëóí êîìáèíàñèéàñû èëÿ êîäëàøäûðûëûá. Íóêëåîòèä (âÿ éà áöíþâðÿ) àäëàíàí áó ìîëåêóëëàð À, Ò, Ã, Ñ àäëàðûíûí áàø hÿðôëÿðè èëÿ èôàäÿ îëóíóðëàð. Èíñàíëàð àðàñûíäàêû ôèçèêè ôÿðãëÿð áó hÿðôëÿðèí ìöõòÿëèô áèðëÿøìÿëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð. Áó, áèð íþâ äþðä hÿðôäÿí èáàðÿò ÿëèôáàñû îëàí ìÿëóìàò ìÿðêÿçèäèð. ÄÍÒ-äÿêè áó hÿðôëÿðèí êîìáèíàñèéàñû îðãàíèçìèí ãóðóëóøóíó èíúÿëèéèíÿ ãÿäÿð ìöÿééÿí åòìÿêäÿäèð. Áîé, ýþçëÿð, ñà÷ëàð, äÿðèíèí ðÿíýè hàããûíäà ìÿëóìàò âÿ áÿäÿíèí 206 ñöìöéöíäÿí, 600 ÿçÿëÿñèíäÿí èáàðÿò ïëàíû, 10 ìèí åøèòìÿ ñèíèðè óúëóüóíäàí, 2 ìèëéîí ýþç ñèíèðè ðåñåïòîðóíäàí, 100 ìèëéîí ñèíèð höúåéðÿñèíäÿí âÿ öìóìèééÿòëÿ, 100 òðèëéîí höúåéðÿäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí øÿáÿêÿ - áóíëàðûí hàìûñû hÿð höúåéðÿíèí ÄÍÒ-ñèíäÿ ãàáàãúàäàí ïëàíëàøäûðûëûá. ßýÿð áöòöí áó ýåíåòèê ìÿëóìàòëàðû êàüûç öçÿðèíäÿ éàçìàã èñòÿñÿê, áó hàëäà hÿð áèðèíäÿ 500 ñÿhèôÿ îëàí 900 úèëä êèòàáäàí èáàðÿò áèð êèòàáõàíà ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿê. Áóíà áàõìàéàðàã, áó ãÿäÿð ÿòðàôëû ìÿëóìàò ÄÍÒ-íèí "ýåí" àäëàíàí ìöÿééÿí hèññÿëÿðèíäÿ êîäëàøäûðûëûá.

ÄÍÒ-íèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû ìöìêöíäöðìö? Áóðàäà áèð ìÿñÿëÿéÿ äèããÿò éåòèðìÿëèéèê êè, ýåíèí òÿðêèáèíäÿêè íóêëåîòèäëÿðèí àðäûúûëëûüûíäà hÿð hàíñû áèð ñÿhâ ìåéäàíà ýÿëÿðñÿ, áó, ýåíèí äàüûëìàñûíà ñÿáÿá îëàð. ßýÿð èíñàí îðãàíèçìèíèí 200 ìèí ýåíäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ôÿðç åòñÿê, îíäà ýåíè ìåéäàíà ýÿòèðÿí ìèëéîíëàðëà íóêëåîòèäèí àðäûúûëëûüûíûí âÿ íèçàìûíûí òÿñàäöôè îëäóüóíó òÿñÿââöð åòìÿê ãÿòèééÿí ìöìêöí äåéèë. Òÿêàìöë÷ö áèîëîã Ôðåíê Ñàëèñáåðè áó ìþâçóäà áåëÿ äåéèð: "Çöëàëûí ìîëåêóëó îðòà håñàáëà 300 àìèí òóðøóñóíäàí èáàðÿòäèð. Îíóí çÿíúèðâàðè ãóðóëóøóíó ìöÿééÿí åäÿí ÄÍÒ-äÿ òÿõìèíÿí 1000 íóêëåîòèä ñàõëàíûëûð. ßýÿð íÿçÿðÿ àëñàã êè, hÿð áèð ÄÍÒ çÿíúèðèíèí òÿðêèáèíäÿ 4 íþâ íóêëåîòèä âàð, îíäà 1000 íóêëåîòèääÿí èáàðÿò ñûðà 41000 âàðèàíòäà äöçöëÿ áèëÿð. Àäè ëîãàðèôìèê håñàáëàìà íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíàí ðÿãÿì èíñàí øöóðóíà éåðëÿøìèð".113 41000 ðÿãÿìè "àäè ëîãàðèôìèê håñàáëàìàíûí" íÿòèúÿñèíäÿ 10 620-éÿ áÿðàáÿðäèð. 10 620 èñÿ 1 ñàéûíäàí ñîíðà 620 ñûôûðû îëàí ðÿãÿì äåìÿêäèð. 10 ñàéûíäàí ñîíðà 11 ñûôûð àðòûã òðèëéîíà áÿðàáÿðäèð, 620 ñûôûðû îëàí ðÿãÿì èñÿ èíñàí òÿðÿôèíäÿí hÿãèãÿòÿí äÿðêîëóíìàçäûð. Ôðàíñûç òÿêàìöë÷öñö Ïîë Îãåð ÄÍÒ âÿ ÐÍÒ-íèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíûí ìöìêöí îëìàäûüûíû áåëÿ à÷ûãëàéûð:


125 Òÿêàìöë÷öëÿðèí åòèðàôëàðû Åhòèìàëëàðûí håñàáëàíìàñû ýþñòÿðäè êè, çöëàë âÿ íóêëåèí òóðøóëàðû (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) êèìè êîìïëåêñ ìîëåêóëëàðûí hÿòòà àéðûëûãäà äà òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí äåéèë. Ùÿéàòûí éàðàíà áèëìÿñè ö÷öí áöòöí ñàäàëàíàí ìîëåêóëëàð åéíè àíäà, åéíè éåðäÿ ìþâúóä îëìàëûäûð. Áó ôàêò òÿêàìöë÷öëÿðè ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ ñàëûð. Áó ðåàëëûã òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí áþéöê áèð ïðîáëåìÿ ÷åâðèëìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áèð ÷îõ ìÿøhóð òÿðÿôäàðû áó hÿãèãÿòè åòèðàô åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, Ñòåíëè Ìèëëåð âÿ Ôðåíñèñ Êðèêëÿ áèðëèêäÿ Ñàí-Äèåãî Óíèâåðñèòåòèíäÿ (Êàëèôîðíèéà øòàòû, ÀÁØ) èøëÿìèø ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö ìèêðîáèîëîã Ëåñëè Îðãåë äåìèøäèð: "Ìöðÿêêÿá ñòðóêòóðó îëàí çöëàëëàðûí âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÄÍÒ âÿ ÐÍÒ) åéíè éåðäÿ, åéíè çàìàíäà òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ãÿòèééÿí ìöìêöí äåéèëäèð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ îíëàðäàí áèðèíèí èøòèðàêû îëìàäàí äèýÿð áèðèñè äÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàí ãÿáóë åòìÿëèäèð êè, hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëà ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí äåéèë".1 Áó ôàêò äèýÿð ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð: "ÄÍÒ êàòàëèòèê çöëàëëàðûí âÿ ôåðìåíòëÿðèí êþìÿéè îëìàäàí äèýÿð éåíè ÄÍÒ-íè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìèð. Áèð ñþçëÿ, çöëàëëàð ÄÍÒ-íèí èøòèðàêû îëìàäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿçëÿð, áóíóíëà áèðëèêäÿ ÄÍÒ-íèí ìîëåêóëó äà çöëàëûí èøòèðàêû îëìàäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿç".2 "Áÿñ íåúÿ îëóá êè, ýåíåòèê ìÿëóìàò âÿ îíó øèôðÿñèíè îõóéàí ìåõàíèçìëÿð (ðèáîñîìëàð âÿ ÐÍÒ ìîëåêóëëàðû) áèðýÿ ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð? Áó ñóàëà úàâàá òàïìàã ÿâÿçèíÿ áèç éàëíûç håéðÿòëÿíìÿëè âÿ áàøûìûçû èòèðìÿëèéèê".3

1. Leslie E.Orgel: "The Origin of Life on Earth", "Scientific American", 271-úè íÿøð, îê òéàáð 1994, ñÿh. 78 2. John Íorgan, "In The Begining", "Scientific American", 264-úö íÿøð, ôåâðàë 1991, ñÿh. 119 3. Douglas R.Íotstadter, Escher, Bach, "An External Golden Braid", New Éork, Vintage Books, 1980, ñÿh. 548.

"Ìÿíúÿ, íóêëåîòèä êèìè ìöðÿêêÿá ìîëåêóëóí òÿñàäöôè êèìéÿâè ðåàêñèéà íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ïðîñåñèíè èêè ìÿðhÿëÿéÿ àéûðìàã ëàçûìäûð: hÿéàòà êå÷ìÿñè ìöìêöí îëàí àéðû-àéðû íóêëåîòèäëÿðèí éàðàíìà ìÿðhÿëÿñè âÿ îíëàðûí áèðáèðè èëÿ ñèëñèëÿ øÿêëèíäÿ áèðëÿøìÿñè ìÿðhÿëÿñè. Ìÿhç áó èêèíúè ìÿðhÿëÿíèí hÿéàòà êå÷ìÿñè ìöìêöí äåéèë".114 Óçóí èëëÿð òÿêàìöë÷öëÿðèí ìîëåêóëéàð íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí ïðîôåññîð Ôðåíñèç Êðèê äÿ ÄÍÒ-íèí êÿøô îëóíìàñûíäàí ñîíðà åòèðàô åòìèøäèð êè, áåëÿ ìöðÿêêÿá ìîëåêóë þç-þçöíÿ, òÿñàäöôÿí, òÿêàìöë ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿç. Î, áó áàðÿäÿ áåëÿ äåìèøäèð: "Áó ýöí áèçèì ÿëèìèçäÿ î ãÿäÿð ìÿëóìàò âÿ áèëèê îëäóüó hàëäà hÿð áèð âèúäàíëû àäàì éàëíûç áó hÿãèãÿòè äåéÿ áèëÿð: hÿéàò hàíñûñà ìþúöçÿâè öñóëëà ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð".115 Òÿêàìöë÷ö ïðîôåññîð ßëè Äÿìèðñîé ÄÍÒ-íèí éàðàíìàñû hàããûíäà áåëÿ áèð åòèðàôû äèëÿ ýÿòèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð: "Çöëàëûí, ÄÍÒ âÿ ÐÍÒ-íèí éàðàíìà


126 åhòèìàëû àçäûð, hÿð hàíñû áèð çöëàë çÿíúèðèíèí éàðàíìà åhòèìàëû èñÿ àñòðîíîìèê øÿêèëäÿ äÿ ÷îõ àçäûð".116 Áóðàäà äàhà áèð ÷îõ ìàðàãëû äèëåììà âàð: ÄÍÒíèí ÷îõàëìàñû éàëíûç çöëàë ñòðóêòóðëó ôåðìåíòèí êþìÿéè èëÿ ìöìêöíäöð. Áó ôåðìåíòëÿðèí ñèíòåçè èñÿ éàëíûç ÄÍÒ-äÿ êîäëàøìûø ìÿëóìàòà ÿñàñÿí hÿéàòà êå÷èð. Îíëàð ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ îëäóãëàðû ö÷öí ÄÍÒ-íèí ðåäóïëèêàñèéàñû (èêèëÿøìÿñè) ö÷öí hÿð èêèñèíèí åéíè àíPðîôåññîð Ôðåíñèç Êðèê: äà èøòèðàêû çÿðóðèäèð. Àìåðèêàëû ìèêðîáèîëîã Úàêîáñîí “Hÿéàò hàíñûñà ìþúöçÿâè áó ìÿñÿëÿ hàããûíäà áóíëàðû äåéèð: "Èëê úàíëû îðãàöñóëëà ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð” íèçìèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè àíûíäà ëàçûì îëàí åíåðæèíè âÿ ìàòåðèàëëàðû òÿìèí åäÿí, ÷îõàëìà ïëàíëàðûíû hÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿí, áþéöìÿíèí àðäûúûëëûüûíû ìöÿééÿí åäÿí, ìÿëóìàòû èíêèøàô ïðîñåñèíÿ þòöðÿí (òðàíñôåð åäÿí) áöòöí ìåõàíèçìëÿðèí ìöøòÿðÿê èøòèðàêû çÿðóðèäèð. Áöòöí áóíëàðûí êîìáèíàñèéàñû òÿñàäöôÿí hÿéàòà êå÷ÿ áèëìÿç".117 Áöòöí áóíëàð ×.Óàòñîíëà Ô.Êðèêèí ÄÍÒ-íèí ñòðóêòóðóíó òÿñâèð åòìÿñèíäÿí èêè èë ñîíðà éàçûëìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, åëìèí èíêèøàôûíà áàõìàéàðàã áó ìÿñÿëÿ òÿêàìöë÷öëÿð ö÷öí hÿëëîëóíìàç îëàðàã ãàëûð. Àëìàí àëèìëÿðè Éóíêåí âÿ Øåðåð ìöÿééÿí åòìèøëÿð êè, hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí áöòöí ìîëåêóëëàðûí ñèíòåçè õöñóñè øÿðòëÿðèí îëìàñûíû òÿëÿá åäèð. Áó àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ, áó, îíà äÿëàëÿò åäèð êè, áèð ìöhèòäÿ hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí ìöõòÿëèô ìàääÿëÿðèí ìþâúóäëóã åhòèìàëû éîõäóð. Åëÿ áèð òÿäãèãàò éîõäóð êè, îíóí íÿòèúÿñèíäÿ êèìéÿâè òÿêàìöë ö÷öí òÿëÿá îëóíàí áöòöí ìîëåêóëëàð ÿëäÿ îëóíñóí. Éÿíè ìöõòÿëèô ìîëåêóëëàð ìöâàôèã øÿðàèòëÿðäÿ, hèäðîëèç âÿ åëåêòðîëèç êèìè çÿðÿðëè àìèëëÿðäÿí ãîðóíàðàã ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿ (ìöhèòëÿðäÿ) ÿëäÿ îëóíìàëû âÿ éåíè ðåàêñèéàëàðûí äèýÿð hèññÿëÿðèíÿ ýþíäÿðèëìÿëèäèð. Áóðàäà òÿñàäöôäÿí hÿòòà ñþç äÿ ýåäÿ áèëìÿç, ÷öíêè áó hàäèñÿíèí hÿéàòà êå÷ìÿñèíèí hå÷ áèð åhòèìàëû éîõäóð.118 Áèð ñþçëÿ, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ýóéà ìîëåêóëéàð ñÿâèééÿäÿ êå÷ÿí hå÷ áèð òÿêàìöë ïðîñåñèíè ñöáóò åäÿ áèëìÿìèøäèð. Åëìèí èíêèøàôû èñÿ áó ñóàëëàðà úàâàá òàïìàã ÿâÿçèíÿ ÿêñèíÿ, áóíëàðû äàhà äà ìöðÿêêÿáëÿøäèðÿðÿê ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ ñàëûð. Ôÿãÿò, òÿêàìöë÷öëÿð áó ññåíàðèéÿ åëì òÿðÿôèíäÿí ñöáóò îëóíìóø hÿãèãÿò êèìè èíàíûðëàð. ×öíêè îíëàð þçëÿðèíè õèëãÿòè èíêàð åòìÿêäÿí àñûëû hàëà ñàëìûøëàð âÿ


127 îíëàðûí ÿñëà ìöìêöí îëìàéàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíìàãäàí áàøãà àéðû éîëó éîõäóð. Ìÿøhóð àâñòðàëèéàëû ìèêðîáèîëîã Ìàéêë Äåíòîí "Òÿêàìöë: áþhðàíäà îëàí íÿçÿðèééÿ" ("Åâîëóòèîí: À òhåîðé èí Úðèñèñ") àäëû êèòàáûíäà áó âÿçèééÿòè áåëÿ à÷ûãëàéûð: "Àëè îðãàíèçìëÿðèí ýåíåòèêà ïðîãðàìëàðûíûí ñòðóêòóðó ìèëéàðä áèòëèê (êîìïöòåð âàhèäè) ìÿëóìàòà âÿ éà êè÷èê êèòàáõàíàäàêû ìèí úèëä êèòàáûí è÷èíäÿ îëàí hÿðôëÿðèí óçóíëóüóíà áÿðàáÿðäèð. Êîìïëåêñ îðãàíèçìèí ìèëéîíëàðëà höúåéðÿñèíèí èíêèøàôûíà íÿçàðÿò åäÿí âÿ îíó ìöÿééÿí åäÿí ÷îõñàéëû ìöðÿêêÿá ôóíêñèéàëàðûí òÿñàäöôè ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿ èääèàñûíû èíñàí øöóðóíà höúóì êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿê îëàð. Ôÿãÿò, äàðâèíèñò áó ôèêðè hå÷ áèð øöáhÿ îëìàäàí ãÿáóë åäèð".119

Òÿêàìöë÷öëÿðèí äàhà áèð úÿhäè: "ÐÍÒ äöíéàñû" Àìèí òóðøóëàðûíûí ñèíòåçèíèí ïëàíåòèìèçèí èëêèí àòìîñôåðèíè ìåéäàíà ýÿòèðÿí ãàç ìÿhëóëëàðûíûí ìþâúóäëóüó çàìàíû ìöìêöí îëìàìàñû 70-úè èëëÿðäÿ êÿøô îëóíìóø âÿ áó äà ìîëåêóëéàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí úèääè áèð çÿðáÿéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ìöÿééÿí îëóíäó êè, Ïîííàìïåðóìà, Ìèëëåð âÿ Ôîêñ êèìè òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí hÿéàòà êå÷èðèëÿí "èëêèí àòìîñôåðëÿ ÿëàãÿäàð áöòöí òÿúðöáÿëÿð" ÿñëèíäÿ éàðàðñûçäûð. Áó ôàêò ÕÕ ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ éåíè òÿêàìöë÷ö àðàøäûðìàëàðà òÿêàí âåðäè. Ñîí íÿòèúÿäÿ "ÐÍÒ äöíéàñû" àäëû ññåíàðè îðòàéà àòûëäû; áó ññåíàðèéÿ ýþðÿ, ýóéà èëê þíúÿ þçöíäÿ çöëàë hàããûíäà ìÿëóìàòû ñàõëàéàí ÐÍÒ ÿìÿëÿ ýÿëèá, ñîíðà èñÿ çöëàëûí þçö. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíèí êèìéà÷ûñû Óîëòåð Ùèëáåðò òÿðÿôèíäÿí 1986-úû èëäÿ èðÿëè ñöðöëÿí ññåíàðèéÿ ýþðÿ, áèð íå÷ÿ ìèëéàðä èë áóíäàí ÿââÿë íàìÿëóì áèð öñóëëà, òÿñàäöôÿí, þç ñóðÿòèíè ÷ûõàðà áèëÿí ÐÍÒ ìîëåêóëó ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ñîíðà ÐÍÒ ìîëåêóëó õàðèúè àìèëëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ åéíè àíäàúà çöëàëëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áóíäàí ñîíðà ìÿëóìàòû äèýÿð áèð ìîëåêóëäà ñàõëàìàã åhòèéàúû ìåéäàíà ÷ûõìûø âÿ ÐÍÒ-äÿ îëäóüó êèìè, íàìÿëóì áèð öñóëëà ÄÍÒ ìîëåêóëó ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ùÿòòà òÿñÿââöð åòìÿê áåëÿ ÷ÿòèí îëàí áó ññåíàðè hÿð ìÿðhÿëÿäÿ àüëàñûüìàç hàäèñÿëÿð çÿíúèðèíäÿí èáàðÿòäèð âÿ hÿéàòûí áàøëàíüûúûíû à÷ûãëàìàã ÿâÿçèíÿ áó ìÿñÿëÿíèí èçàhûíû äàhà äà ÷ÿòèíëÿøäèðÿðÿê àøàüûäàêû ïðîáëåìëÿðè àêòóàëëàøäûðûð: 1. ßýÿð ÐÍÒ-íè ìåéäàíà ýÿòèðÿí áèð íóêëåîòèäèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû àíëàøûëìàçäûðñà, îíäà çÿíí åäèëÿí íóêëåîòèäëÿð àðäûúûë áèðëÿøÿðÿê ÐÍÒ-íè íåúÿ ìåé-


128 äàíà ýÿòèðÿ áèëÿðäèëÿð? Òÿêàìöë÷ö áèîëîã Úîí Õîíãàí ÐÍÒ-íèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíûí ìöìêöí îëìàäûüûíû áåëÿ åòèðàô åäèð: "ÐÍÒ äöíéàñû ìÿôhóìó àðàøäûðûëäûãúà äàhà ÷îõ ñóàëëàð ìåéäàíà ýÿëèð. ÐÍÒ èëêèí îëàðàã íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð? ßýÿð ìöàñèð ëàáîðàòîðèéàëàðäà ÿí éàõøû øÿðòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÐÍÒ-íèí âÿ îíóí òÿðêèá hèññÿëÿðèíèí ñèíòåçèíè hÿéàòà êå÷èðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèðñÿ, ïëàíåòèìèçäÿ úàíëû hÿéàò ìþâúóä îëìàäàí ÿââÿë ÐÍÒ ñèíòåçè íåúÿ hÿéàòà êå÷ìèøäèð?"120 2. ÐÍÒ-íèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíû ôÿðç åäÿê. Îíäà áèð íóêëåîòèä çÿíúèðèíäÿí èáàðÿò ÐÍÒ þç ñóðÿòèíè ÷ûõàðìàüà íåúÿ ãÿðàð âåðèá âÿ áóíó hàíñû ìåõàíèçìèí êþìÿéè èëÿ hÿéàòà êå÷èðèá? Ñóðÿò÷ûõàðìà ïðîñåñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí íóêëåîòèäëÿð hàðàäàí ÿëäÿ åäèëèá? Òÿêàìöë÷ö ìèêðîáèîëîãëàð Úåðàëä Úîéñ âÿ Ëåñëè Îðãåë áó hàäèñÿíèí ìöìêöíñöçëöéöíö áåëÿ à÷ûãëàéûðëàð: "Ìöáàhèñÿëÿð áåëÿ áèð äàëàíà ýèðèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð: ìöðÿêêÿá ïîëèíóêëåîòèä øîðáàñûíäàí ÷ûõàí âÿ hÿìèí àíäà þç ñóðÿòèíè ÷ûõàðìàüà áàøëàéàí õÿéàëè ÐÍÒ hàããûíäà ÿôñàíÿ èëÿ... Áó àíëàéûø hÿì áèîëîýèéàäàí ÿââÿëêè êèìéàéà çèääèð, hÿì äÿ ÐÍÒ-íèí þç ñóðÿòèíè ÷ûõàðà áèëìÿñè hàããûíäà íèêáèí ôÿðçèééÿíè ìÿhâ åäèð".121 3. ßýÿð èëêèí øÿðòëÿðäÿ þç ñóðÿòèíè ÷ûõàðàí ÐÍÒ-íèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè, ÐÍÒíèí èñòèôàäÿ åòäèéè ñàéñûç-håñàáñûç àìèí òóðøóëàðûíûí ìþâúóäëóüóíó âÿ hÿòòà ìöìêöí îëìàéàí äèýÿð àüëàñûüìàç àìèëëÿðèí hÿéàòà êå÷ÿúÿéèíè ôÿðç åòñÿê äÿ, áóíëàð éåíÿ äÿ áèð çöëàë ìîëåêóëóíóí ÿëäÿ îëóíìàñû ö÷öí êèôàéÿò äåéèë. ×öíêè ÐÍÒ éàëíûç çöëàëûí ñòðóêòóðó hàããûíäà ìÿëóìàò, àìèí òóðøóëàðû èñÿ õàììàëäûð. Ôÿãÿò ëàçûì îëàí çöëàëû èñòåhñàë åòìÿê "ìåõàíèçìè" ìþâúóä äåéèë. ÐÍÒ-íèí ìþâúóäëóüóíó çöëàëûí ÿëäÿ îëóíìàñû ö÷öí éåòÿðëè ñàéìàã áèð àâòîìîáèëèí ëàhèéÿñèíè ÷ÿêÿðÿê, îíó àâòîìîáèëèí õàììàëûíûí öçÿðèíÿ ãîéóá, àâòîìîáèëèí þç-þçöíö éûüìàñûíû ýþçëÿìÿê ãÿäÿð àüûëàñûüìàçäûð. Áÿñ èñòåhñàëû hÿéàòà êå÷èðÿí "ôàáðèê âÿ èø÷èëÿð" hàðäàäûð? Çöëàë ðèáîñîì àäëàíàí ôàáðèêäÿ ÷îõëó ôåðìåíòëÿðèí êþìÿéè èëÿ höúåéðÿäÿêè ìöðÿêêÿá ïðîñåñëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ðèáîñîì höúåéðÿ ãóðóëóøóíóí éåíÿ äÿ çöëàëëàðäàí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ñèñòåìèäèð. ßëáÿòòÿ, áó hÿãèãÿò ðèáîñîìóí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû êèìè ìÿíòèãñèç èääèàéà ñÿáÿá îëàúàã. Ùÿòòà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿí ôàíàòèê òÿðÿôäàðëàðûíäàí áèðè îëàí Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû Æàê Ìîíîä ïðîòåèí ñèíòåçèíèí àíúàã íóêëåîòèä òóðøóëàðûíäà éåð àëàí ìÿëóìàòëà ÿëàãÿëÿíäèðìÿíèí äîüðó îëìàäûüûíû áèëäèðèð.


129 "Øèôðÿ (éÿíè ÄÍÒ âÿ ÐÍÒ-äÿêè ìÿëóìàò) þòöðöëìÿéèáñÿ, îíóí hå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð. Ùöúåéðÿäÿ øèôðÿíèí þòöðöëìÿñè ïðîñåñè ÄÍÒ-äÿ ÿââÿëúÿäÿí êîäëàíìûø ìàêðîìîëåêóëëàðûí ÿí àçû 50 hèññÿúèéè òÿðÿôèíäÿí hÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó hèññÿúèêëÿðèí èøòèðàêû îëìàäàí ìÿëóìàòûí þòöðöëìÿñè ìöìêöí äåéèë. Áó òñèêë íÿ âàõò âÿ íåúÿ áèòèá? Áóíó òÿñÿââöð åòìÿê áåëÿ ÷îõ ÷ÿòèíäèð".122 ÐÍÒ çÿíúèðè êèìèí èðàäÿñè èëÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèá âÿ þçö 50 hèññÿúèéèí âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðÿðÿê çöëàëûí ñèíòåçèíè íåúÿ hÿéàòà êå÷èðèá? Òÿêàìöë÷öëÿð áó ñóàëëàðà úàâàá âåðÿ áèëìèðëÿð. Ñòåíëè Ìèëëåð âÿ Ôðåíñèñ Êðèêèí Ñàí-Äèåãî Óíèâåðñèòåòèíäÿí îëàí äàâàì÷ûñû, ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö Ëåñëè Îðãåë äÿ "ññåíàðè" èôàäÿñèíäÿí "ÐÍÒ-äÿí úàíëû hÿéàòûí áàøëàìàñû" åhòèìàëû ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. 1994-úö èëèí îêòéàáðûíäà "Àìåðèúàí Ñúèåíòèñò" æóðíàëûíäà íÿøð îëóíàí "Òhå îðèýèí îô ëèôå îí òhå Åàðòh" àäëû ìÿãàëÿäÿ Îðãåë áÿíçÿð ÐÍÒ-íèí hàíñû õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàñûíûí çÿðóðÿòè hàããûíäà éàçûð âÿ áóíóí ìöìêöíñöçëöéöíö áåëÿ à÷ûãëàéûð: "Áó ññåíàðèíèí áàø òóòìàñû ö÷öí èëêèí øÿðòëÿðäÿ ÐÍÒ-íèí áó ýöí ìþâúóä îëìàéàí èêè õöñóñèééÿòèíèí îëìàñû çÿðóðèäèð: çöëàëûí êþìÿéè îëìàäàí þç ñóðÿòèíè ÷ûõàðà âÿ çöëàëûí ñèíòåçèíèí hÿð ìÿðhÿëÿñèíè hÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿê ãàáèëèééÿòè".123 Ýþðöíäöéö êèìè, Îðãåë òÿðÿôèíäÿí "ìöòëÿã" øÿðòëÿð êèìè ìöÿééÿí åäèëÿí áó èêè êîìïëåêñ ôóíêñèéàëàðû àíúàã òÿêàìöë íþãòåéè-íÿçÿðäÿí ÐÍÒ êèìè ìîëåêóëà øàìèë åòìÿê îëàð. Àììà äÿãèã åëìè ôàêòëàð ñöáóò åäèð êè, úàíëû hÿéàòûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè èääèà åäÿí "ÐÍÒ äöíéàñû" àíëàéûøû õÿéàëè áèð íàüûëäûð.

"Úàíëû hÿéàò" àíëàéûøû ìîëåêóëëàðûí ìÿúìóñó àíëàéûøûíäàí äàhà ýåíèøäèð Éóõàðûäà ñàäàëàíàí ìÿíòèãñèçëèêëÿðè, ìöìêöí îëìàéàí ìÿñÿëÿëÿðè áèð àíëûüà éàääàí ÷ûõàðàã âÿ çöëàë ìîëåêóëóíóí ÿí óéüóí îëìàéàí øÿðòëÿðäÿ, ìÿñÿëÿí, èëêèí àòìîñôåðäÿ òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíû ôÿðç åäÿê. Éàëíûç çöëàëûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè êèôàéÿò äåéèë. Áó çöëàë äèýÿð çöëàëëàðûí þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ýþçëÿìÿëè âÿ åéíè çàìàíäà áó íÿçàðÿòñèç ìöhèòäÿ áöòþâëöéöíö âÿ íèçàìûíû ãîðóìàëûäûð... Áó ýþçëÿìÿ ìèëéîíëàðëà ìöâàôèã çöëàëûí "òÿñàäöôÿí" áèðëÿøÿðÿê höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ ãÿäÿð äàâàì åòìÿëèäèð. Äàhà ÿââÿë ÿìÿëÿ ýÿëìèø çöëàëëàð éåíè çöëàëëàðûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíû ýþçëÿìÿëè âÿ åéíè çàìàíäà óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàðäàí ãîðóíàðàã ýöúëö ìåõàíèêè òÿñèðëÿð


130 íÿòèúÿñèíäÿ äàüûëìàìàëûäûð. Ñîíðà çöëàëëàð êèôàéÿò åäÿúÿê ñàéäà áèð íþãòÿäÿ áèðëÿøÿðÿê, höúåéðÿíèí îðãàíåëëÿðèíè éàðàòìàëûäûð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ hå÷ áèð äèýÿð éàä åëåìåíò, çÿðÿðëè ìîëåêóë, éàõóä çöëàëûí ôàéäàñûç çÿíúèðè áó ïðîñåñÿ ìöäàõèëÿ åòìÿìÿëèäèð. Ùÿòòà ÿýÿð áó îðãàíåëëÿð ìöòÿøÿêêèë, ïëàíàóéüóí âÿ áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿëè øÿêèëäÿ áèð éåðäÿ òîïëàíà âÿ îíëàðäàí hÿð áèðè îíëàð ö÷öí çÿðóðè îëàí ôåðìåíòè ýþòöðÿ, ñîíðà ãàáûã áàüëàéàðàã îíó hÿð áèðè ö÷öí èäåàë øÿðòëÿðè òÿìèí åäÿí õöñóñè ìàéå èëÿ äîëäóðà áèëñÿ, éÿíè áöòöí ìöìêöí îëìàéàí ìÿñÿëÿëÿð hÿéàòà êå÷ñÿ, áó ìîëåêóë êöòëÿñè þç-þçöíÿ hÿéàò âåðÿ áèëÿðäèìè? Øöáhÿñèç êè, úàâàá ìÿíôèäèð: éîõ! ×öíêè òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðäè êè, hÿéàòûí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí úàíëû îðãàíèçìäÿ ìþâúóä îëàí ìàääÿëÿðèí éàëíûç áèðëÿøìÿñè êèôàéÿò äåéèë. Ùÿòòà hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí áöòöí çöëàëëàðû éûüñàã âÿ áèð êîëáàéà éåðëÿøäèðñÿê, éåíÿ äÿ úàíëû höúåéðÿíè ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàí áöòöí òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèç ãàëûá. Òÿäãèãàò âÿ ìöøàhèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, úàíëû hÿéàò þç ìÿíáÿéèíè éàëíûç úàíëûäàí ýþòöðöð. Ùÿéàòûí ìÿíáÿéèíèí úàíñûç ìàääÿëÿð îëìàñû hàããûíäàêû èääèà êèòàáûí ÿââÿëèíäÿ äÿ ñþéëÿíäèéè êèìè, áöòöí åëìè òÿäãèãàòëàðà âÿ ìöøàhèäÿëÿðÿ çèää îëàí, àíúàã òÿêàìöë÷öëÿðèí õÿéàëëàðûíäà ìþâúóä îëàí íàüûëäûð. Áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, ïëàíåòèìèçäÿ èëê hÿéàòûí ìÿíáÿéè Ùÿéàòäûð. Áó äà (Ùÿìèøÿ Âàð îëàí) Àëëàhûí õèëãÿòèäèð. Ùÿéàò àíúàã Îíóí èçíè âÿ èðàäÿñè èëÿ áàøëàéûð, äàâàì åäèð âÿ áèòèð. Úàíëû hÿéàòûí éàðàíûøû ìþâçóñó hÿëÿ áèð éàíà äóðñóí, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿòòà úàíëû îðãàíèçì ö÷öí çÿðóðè îëàí ìàòåðèàëûí íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èçàh åäÿ áèëìèð. Êàðäèôô Óíèâåðñèòåòèíèí òÿòáèãè ðèéàçèééàò âÿ àñòðîíîìèéà ïðîôåññîðó ×àíäðà Óèêðàìàñèíãõ hÿéàòûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû ôèêðè áåéíèíÿ îí èëëÿðëÿ éåðèäèëÿí áèð èíñàí êèìè áó hÿãèãÿò hàããûíäà áåëÿ äåéèð: "Áèð àëèì êèìè òÿhñèë àëäûüûì áöòöí ìöääÿò ÿðçèíäÿ åëì âÿ øöóðëó éàðàäûëûø àíëàéûøûíûí áèð-áèðèíÿ çèää îëìàñû ôèêðè ìÿíèì áåéíèìÿ éåðèäèëìèøäè. Øöóðëó éàðàäûëûø ôèêðèíÿ ãàðøû ÷ûõìàã çÿðóðè èäè... Ôÿãÿò, èíäè ìÿí Àëëàhà èíàíìàìàã ö÷öí hå÷ áèð ñöáóò òàïà áèëìèðÿì. Áèç øöóðëó äöøöíìÿéÿ àëûøìûøûã âÿ èíäè ÿìèí îëäóã êè, hÿéàòûí íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ñóàëûíûí ÿí ìÿíòèãëè úàâàáû îíóí Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí õÿëã îëóíìàñûäûð, òÿñàäöôè õàîñ äåéèë".124


Òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíó òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ðÿää åäèð Òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíà ýþðÿ, òÿáèè øÿðòëÿð hÿìèøÿ íèçàìñûçëûüà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ åëì òÿðÿôèíäÿí èñáàò îëóíìàìûø áèð ññåíàðèäèð âÿ òåðìîäèíàìèêà ãàíóíóíà òàìàìèëÿ çèääèð. "Ôèçèêà åëìèíèí ÿñàñ ãàíóíëàðûíäàí áèðè ñàéûëàí òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíóíà ýþðÿ, Êàèíàòäàêû áöòöí ñèñòåìëÿð ìöñòÿãèë âÿ éà òÿáèè øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ìþâúóä îëàí çàìàíûí ýåäèøèíÿ äöç ìöòÿíàñèá îëàðàã õàîòèêëÿøìÿéÿ, äàüûëìàüà, ïàð÷àëàíìàüà ìÿðóç ãàëûðëàð. Úàíëû âÿ éà úàíñûç hÿð øåé ìöÿééÿí çàìàí ÿðçèíäÿ àøûíûð, íèçàìñûç hàëà ýÿëèð, êîðëàíûð, ÷öðöéöð âÿ hèññÿëÿðÿ ïàð÷àëàíûð. Áó, òåç âÿ éà ýåú hÿð êÿñè, hÿð øåéè ýþçëÿéÿí áèð íÿòèúÿ âÿ òåðìîäèíàìèêà ãàíóíóíà ýþðÿ, ãàðøûñûàëûíìàç áèð ïðîñåñäèð". Áèç áó hÿãèãÿòè ôàñèëÿñèç øÿêèëäÿ áöòöí hÿéàò áîéó ýþðöðöê. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð ñèç àâòîìîáèëè ñÿhðàäà ãîéñàíûç âÿ áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà îíóí âÿçèééÿòèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðñÿíèç, îíó éàõøû âÿ äàhà ìöêÿììÿë âÿçèééÿòäÿ ýþðìÿéè öìöä åòìÿçñèíèç. ßêñèíÿ, ñèç ïàðòëàìûø òÿêÿðëÿðè, ÷öðöìöø êàïîòó, ñûíìûø ïÿíúÿðÿëÿðè âÿ éà ïàñ àòìûø ìöhÿððèêè ýþðÿúÿêñèíèç. Úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿ äÿ äàhà ñöðÿòëè øÿêèëäÿ îëìàã øÿðòèëÿ åéíèëÿ áåëÿ áèð ïðîñåñ hÿéàòà êå÷èð. Òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíó òÿáèè ïðîñåñëÿðèí ôèçèêè äöñòóðëàð âÿ håñàáëàìàëàð âàñèòÿñèëÿ èôàäÿñèäèð. Ôèçèêàíûí áó ìÿøhóð ãàíóíó "åíòðîïèéà ãàíóíó" äà àäëàíûð. Ôèçèêà åëìèíäÿ åíòðîïèéà hÿð hàíñû áèð ñèñòåìèí õàîòèêëèéèíè, íèçàìñûçëûüûíû èôàäÿ åäÿí áèð ýþñòÿðèúèäèð. Íèçàìëû, ïëàíëû âÿ ìöòÿøÿêêèë ñòðóêòóðóí íèçàìñûç, äàüûëàí âÿ ïàð÷àëàíìûø áèð ñòðóêòóðà ÷åâðèëìÿñè áó ñèñòåìèí åíòðîïèéàñûíû àðòûðûð. Ñèñòåìèí íèçàìñûçëûüû àðòäûãúà îíóí åíòðîïèéàñû äà àðòûð. Áó ãàíóí ñóáóò åäèð êè, áöòöí Êàèíàò äàhà íèçàìñûç âÿ äàhà äàüûíûã áèð ñòðóêòóðà äîüðó ãÿòèééÿòëÿ hÿðÿêÿò åäèð. Òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíó âÿ éà åíòðîïèéà ãàíóíó ïðàêòèêè âÿ íÿçÿðè îëàðàã ñóáóò åäèëìèøäèð. ÕÕ ÿñðèí ÿí ìÿøhóð àëèìè ñàéûëàí Àëáåðò Åéíøòåéí áó ãàíóíà áåëÿ òÿðèô âåðèá: "Áöòöí åëìëÿðèí áèðèíúè ãàíóíó". Åíòðîïèéà ãàíóíó òàðèõèí ñîíðàêè ìÿðhÿëÿëÿðèíäÿ ÿñàñ ãàéäàéà ÷åâðèëÿúÿê âÿ þç ãàíóíè ãöââÿñèíè ýþñòÿðÿúÿê. Àëáåðò Åéíøòåéí äåéèðäè êè, áó ãàíóí áöòöí åëìëÿðèí áèðèíúè ãàíóíóäóð. Ñåð Àðòóð Åääèíãòîí èñÿ îíó Êàèíàòäàêû ÿí àëè ìåòàôèçèêà ãàíóíó êèìè òÿñíèô åäèðäè.1 Áóíóíëà áåëÿ, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí Êàèíàòû ÿhàòÿ åäÿí òåðìîäèíàìèêà ãàíóíóíà äèããÿò éåòèðìÿéÿí áèð èääèàäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áó ãàíóíà êþêöíäÿí çèää îëàí ìåõàíèçìè èðÿëè ñöðìÿêäÿäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, íèçàìñûç, ïàð÷àëàíìûø, øöóðñóç, úàíñûç àòîì âÿ ìîëåêóëëàð ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ òîïëàíàðàã íèçàìëû, éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ïëàíëàíìûø çöëàëëàðû, ÄÍÒ âÿ ÐÍÒ êèìè êîìïëåêñ ìîëåêóëëàðû, ñîíðà èñÿ ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô íþâäÿ äàhà íèçàìëû, ïëàíëû úàíëû îðãàíèçìëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøëÿð. Áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, hÿð ìÿðhÿëÿäÿ äàhà íèçàìëû, êîìïëåêñ âÿ ïëàíëû ñòðóêòóðà äîüðó èíêèøàô åäÿí õÿéàëè áèð ïðîñåñ âàð, áó èñÿ åíòðîïèéà ãàíóíóíóí ñóáóò åòäèéè ôàêòëàðà òàìàìèëÿ çèääèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë êèìè ïðîñåñèí hÿéàòà êå÷ìÿñè çÿíí åäèëÿí hå÷ áèð ìÿðhÿëÿäÿ ìöìêöí äåéèë. Òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð áó à÷ûã-àéäûí çèääèééÿòè ýþðìÿéÿ áèëìÿçëÿð. Òÿêàìöë÷ö Ú.Ðàø áåëÿ äåéèð: "Êîìïëåêñ òÿêàìöë ïðîñåñèíäÿ òÿñâèð îëóíàí hÿéàò áèðìÿíàëû îëàðàã òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíóíäà ýþñòÿðèëÿí òÿìàéöëÿ çèääèð".2 Òÿêàìöë÷ö àëèì Ðîäúåð Ëåâèí "Ñúèåíúå" æóðíàëûíäàêû ìÿãàëÿñèíäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òåðìîäèíàìèêà ãàíóíó ãàðøûñûíäàêû ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòèíè áåëÿ èçàh åäèð: "Áèîëîãëàðûí ãàðøûëàøäûãëàðû ïðîáëåì òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíó èëÿ çèääèééÿòäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Ñèñòåìëÿð ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ïàð÷àëàíìàëû âÿ äàhà íèçàìñûç âÿçèééÿòÿ ýÿëìÿëèäèð".3


132 Áèîëîã Úîðú Ñòàâðîïóëîñ òÿêàìöë÷öëÿðèí "Àìåðèúàí Ñúèåíòèñò" àäëû æóðíàëûíäà úàíëû höúåéðÿíèí þç-þçöíÿ éàðàíìàñûíû òåðìîäèíàìèêà ãàíóíó íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìöìêöí ñàéìûð, åéíè çàìàíäà òÿáèÿòèí ãàíóíëàðû íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ôîòîñèíòåçèí êîìïëåêñ ìåõàíèçìëÿðèíèí à÷ûãëàíìàñûíûí ìöìêöíñöçëöéöíö áåëÿ åòèðàô åäèðäè: "Íîðìàë øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíóíà ÿñàñÿí hå÷ áèð êîìïëåêñ öçâè ìîëåêóë þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿç. ßêñèíÿ, î, àíúàã ïàð÷àëàíà áèëÿð. ßñëèíäÿ áèð øåé íÿ ãÿäÿð êîìïëåêñ îëñà, î ãÿäÿð äÿ äàéàíûãñûçäûð, ñîí íÿòèúÿäÿ èñÿ îíóí ïàð÷àëàíìàñû äàhà òåç âÿ ãà÷ûëìàçäûð. Ôîòîñèíòåç, hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí áöòöí äèýÿð ïðîñåñëÿð, hÿéàòûí þçö ãàðûøûã âÿ ãÿñäÿí ãàðûøäûðûëìûø à÷ûãëàìàëàðà áàõìàéàðàã hÿëÿ äÿ òåðìîäèíàìèêà ãàíóíóíà óéüóí øÿêèëäÿ âÿ éà äèýÿð äÿãèã áèð åëì ñàhÿñè òÿðÿôèíäÿí èçàh îëóíìàìûøëàð".4 Ýþðöíäöéö êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ôèêèðëÿðè ôèçèêà ãàíóíëàðûíà òàìàìèëÿ çèää îëàí èääèàëàðäûð. Òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíó òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ññåíàðèñè ãàðøûñûíäà ìÿíòèãè âÿ åëìè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí êå÷èëìÿç ôèçèêè ìàíåÿëÿð ãîéìóøäóð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ìàíåÿëÿðè àíúàã õÿéàëëàðûíäà âÿ éà àðçóëàðûíäà äÿô åäÿ áèëÿðëÿð, ÷öíêè îíëàð hå÷ áèð ìÿíòèãëè âÿ åëìè à÷ûãëàìà ýÿòèðÿ áèëìèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö Úåðåìè Ðèôêèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ôèçèêà ãàíóíëàðûíû äÿô åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí ìàýèê ãöââÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà èíàíäûüûíû äåéèð: "Åíòðîïèéà ãàíóíó äåéèð êè, òÿêàìöë hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí áöòöí åíåðæèíè ïëàíåòèìèçÿ ñÿïÿëÿéÿúÿê. Áèçèì àíëàéûøûìûçäà èñÿ òÿêàìöë áóíóí òàì ÿêñèäèð. Áèç èíàíûðûã êè, òÿêàìöë hàíñûñà ìàýèéà âàñèòÿñèëÿ ïëàíåòèìèçäÿ êåéôèééÿò âÿ íèçàìû òÿêìèëëÿøäèðìÿêäÿäèð".5 Áó ñþçëÿð ýþñòÿðèð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè êîð èíàíúäàí âÿ ÷öðöìöø ôèêèðëÿðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë.

À÷ûã ñèñòåì àíëàéûøûíûí òÿhðèô îëóíìàñû Éóõàðûäà ñàäàëàíàí áöòöí ôàêòëàðà áàõìàéàðàã, òÿêàìöë÷öëÿð hÿãèãÿòè èíêàð åäÿðÿê îíó òÿhðèô åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Îíëàð èääèà åäèð êè, òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíó éàëíûç "ãàïàëû ñèñòåìëÿð" ö÷öí ãöââÿäÿäèð, "à÷ûã ñèñòåìëÿð" èñÿ áó ãàíóíà òàáå äåéèëëÿð. À÷ûã ñèñòåì õàðèúè åíåðæè âÿ ìàääÿëÿðèí ìöáàäèëÿñèíÿ ìàëèê òåðìîäèíàìèê ñèñòåìäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð èääèà åäèð êè, ïëàíåòèìèç Ýöíÿø åíåðæèñèíèí òÿñèðèíäÿ îëàí à÷ûã ñèñòåìäèð, áåëÿëèêëÿ, åíòðîïèéà ãàíóíó áèçèì ïëàíåòèìèç ö÷öí ãöââÿäÿ äåéèë, äåìÿëè, íèçàìñûç, ïðèìèòèâ âÿ úàíñûç ñòðóêòóðëàðäàí íèçàìëû, êîìïëåêñ úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöíäöð. Ôÿãÿò, áóðàäà áèð òÿhðèô âàð, ÷öíêè hÿð hàíñû áèð ñèñòåìèí íèçàìëû hàëà ýÿëìÿñè ö÷öí îíà åíåðæèíèí äàõèë îëìàñû êèôàéÿò äåéèë; åíåðæèäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ìåõàíèçìëÿðèí äÿ ìþâúóäëóüó çÿðóðèäèð. Ìÿñÿëÿí, àâòîìîáèëè hÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ìöhÿððèêÿ, þòöðöúö ãóòóéà, îíóí ôÿàëèééÿòèíè íèçàìëàéàí âÿ áåíçèíèí åíåðæèñèíè ôàéäàëû ôÿàëèééÿòÿ ÷åâèðÿí ìåõàíèçìëÿðÿ åhòèéàú âàð. Áåëÿ áèð ñèñòåì ìþâúóä îëìàñà, àâòîìîáèë áåíçèíèí åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿç. Áó ãàíóíàóéüóíëóüóí îõøàðû úàíëû îðãàíèçìëÿðÿ äÿ òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð. Áÿëè, úàíëû îðãàíèçì Ýöíÿø åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêäÿäèð. Ôÿãÿò, Ýöíÿø åíåðæèñè úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿ ìþâúóä îëàí õöñóñè êîìïëåêñ ñèñòåìëÿðèí êþìÿéè èëÿ êèìéÿâè åíåðæèéÿ ÷åâðèëèð (áèòêèëÿðäÿ îëàí ôîòîñèíòåç, èíñàíëàðäà âÿ håéâàíëàðäà îëàí hÿçì ñèñòåìè). Áó åíåðæèäÿí õöñóñè èñòèôàäÿ ñèñòåìëÿðè îëìàñà, hå÷ áèð úàíëû îðãàíèçì éàøàéà áèëìÿç. Ýöíÿø åíåðæèñè õöñóñè ñèñòåìëÿðÿ ìàëèê îëìàéàí úàíëû ö÷öí ôàéäàñûçäûð, éÿíè Ýöíÿø åíåðæèñè îíó éàëíûç éàíäûðûð, ïàð÷àëàéûð âÿ ìÿhâ åäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, õöñóñè ìåõàíèçìè îëìàéàí ñèñòåì (îíóí à÷ûã âÿ éà ãàïàëû îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã) hå÷ úöð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòó îëà áèëìÿç. Ùå÷ êèì èääèà åòìèð êè, èëêèí àòìîñôåðäÿ êîìïëåêñ âÿ øöóðëó ìåõàíèçìëÿð ìþâúóä îëóá. Òÿêàìöë÷öëÿðèí ãàðøûëàøäûüû ÿí áþéöê ïðîáëåì ìÿñÿëÿí, ôîòîñèíòåç êèìè Ýöíÿø åíåðæèñèíè ÷åâèðÿí êîìïëåêñ îëàí âÿ ìöàñèð òåõ-


133 íîëîýèéàíûí áÿíçÿðèíèí òÿêðàð åäÿ áèëìÿäèéè áèð ìåõàíèçìèí íåúÿ éàðàíìàñû ìÿñÿëÿñèäèð. Ìÿhç áóíà ýþðÿ èëêèí àòìîñôåðÿ äàõèë îëàí Ýöíÿø åíåðæèñè ñèñòåìàòèêëèéèí âÿ íèçàìûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëìÿçäè. Òåìïåðàòóð íÿ ãÿäÿð éöêñÿëñÿ äÿ, àìèí òóðøóëàðû íþâáÿòè áèðëÿøìÿëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ íåãàòèâ òÿñèð ýþñòÿðÿúÿêëÿð. Àìèí òóðøóëàðûíäàí äàhà ìöðÿêêÿá çöëàë ìîëåêóëëàðûíû âÿ áóíëàðäàí äà äàhà êîìïëåêñ îëàí höúåéðÿ îðãàíåëëÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí òÿêúÿ åíåðæè êèôàéÿò åëÿìèð. Úàíëû höúåéðÿíèí éàðàíìàñûíäà ÿñàñ ôàêòîð øöóðëó ïëàíäûð âÿ éà áàøãà ñþçëÿ, õèëãÿòäèð.

Õàîñ íÿçÿðèééÿñèíäÿ "íèúàò" àõòàðûøëàðû Òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíóíóí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêçèá åòäèéèíè àíëàéàí áÿçè òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè úàíëàíäûðìàã âÿ íÿçÿðèééÿ ö÷öí éîë à÷ìàã ö÷öí ìöõòÿëèô ñàõòàêàðëûãëàðà ÿë àòäûëàð. Ôÿãÿò, hÿòòà èñòèôàäÿ åäèëÿí áó éîëëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí íåúÿ ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðìÿêäÿäèð. ßñëÿí ðóñ îëàí áåë÷èêàëû àëèì Èëéà Ïðèãîæèí òåðìîäèíàìèêàíûí èêèíúè ãàíóíó èëÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áèð-áèðèíÿ óçëàøäûðìàüà ÿí ÷îõ ÷àëûøàí, áóíà öìèä åäÿí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðäÿí áèðèäèð. Ïðèãîæèí õàîñ íÿçÿðèééÿñèíÿ ÿñàñëàíàðàã, õàîñäàí íèçàìûí, òÿðòèáàòûí ÿìÿëÿýÿëìÿ åhòèìàëûíû èðÿëè ñöðìöøäöð. Ôÿãÿò, Ïðèãîæèí áöòöí úÿhäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, òåðìîäèíàìèêà âÿ òÿêàìöë ãàíóíëàðûíû óéüóíëàøäûðà áèëìÿìèøäèð. Áóíó îíóí àøàüûäàêû èôàäÿëÿðèíäÿí äÿ àñàíëûãëà ýþðìÿê îëàð: "Áèçè éöç èëäÿí àðòûãäûð íàðàhàò åäÿí áèð ìÿñÿëÿ âàð. Òåðìîäèíàìèêà ãàíóíóíà ýþðÿ, ôàñèëÿñèç øÿêèëäÿ àðòàí íèçàìñûçëûüûí hþêìðàí îëäóüó äöíéàäà úàíëû hÿéàòûí òÿêìèëëÿøìÿñèíè íåúÿ èçàh åäÿ áèëÿðèê?"6 Ìîëåêóëéàð ñÿâèééÿäÿ èðÿëè ñöðöëÿí íÿçÿðèééÿíèí úàíëû höúåéðÿ êèìè úàíëû ñèñòåìëÿðèí äÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ èçàh ö÷öí ÿñàññûç îëäóüóíó àíëàéàí Ïðèãîæèí áó ïðîáëåìè áåëÿ à÷ûãëàìàãäàäûð: "Áèç õàîñ íÿçÿðèééÿñèíè âÿ íèçàìëû úàíëû höúåéðÿíè ÿëÿ àëäûüûìûç çàìàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí ïðîáëåìÿ ÷åâðèëÿí áèîëîæè íèçàìëà ãàðøûëàøûðûã".7 Áó, ìÿhç õàîñ íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëäÿ åòäèéè íÿòèúÿäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ñöáóò åäÿí âÿ éà îíó äÿñòÿêëÿéÿí, hÿì÷èíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èëÿ åíòðîïèéà âÿ ôèçèêàíûí äèýÿð ãàíóíëàðû àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè àðàäàí ýþòöðÿí hå÷ áèð êîíêðåò íÿòèúÿ ÿëäÿ îëóíìàìûøäûð. Áöòöí à÷ûã-àéäûí ôàêòëàðà áàõìàéàðàã òÿêàìöë÷öëÿð þç íÿçÿðèééÿëÿðèíè äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô ñÿâèééÿñèç ñþçëÿðÿ ÿë àòûðëàð. Ìÿñÿëÿí: "ßýÿð hÿéàò éàðàíûáñà, îíäà òÿêàìöë äÿ âàðäûð." Ôÿãÿò, à÷ûã-àéäûí ñöáóò îëóíìóø åëìè ôàêòëàð ýþñòÿðèð êè, úàíëû îðãàíèçìèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ íèçàìëàíìûø, ïëàíëû âÿ êîìïëåêñ ñòðóêòóðó òÿñàäöôÿí âÿ éà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè êèìè, òÿáèè øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿç. Áóðàäàí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëÿ áèëÿðèê êè, úàíëû hÿéàòûí ìþâúóäëóüóíó àíúàã Àëè Ýöúöí ìöäàõèëÿñè èëÿ èçàh åòìÿê îëàð. Àëè Ýöúöí ìöäàõèëÿñè âÿ Êàèíàòûí éîõäàí âàð åäèëìÿñè Óúà Àëëàhûí õèëãÿòèäèð. Áöòöí äÿãèã åëì ñàhÿëÿðè òåðìîäèíàìèêà ãàíóíóíäà îëäóüó êèìè, úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿêìèëëÿøÿ áèëìÿéÿúÿéèíè ñöáóò åòìèø âÿ èíñàíëàðà áó hÿãèãÿòè ýþñòÿðìèøäèð: úàíëû hÿéàòûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè Jàðàäàíûí õèëãÿòèíäÿí áàøãà hå÷ íÿ èëÿ èçàh åòìÿê ìöìêöí äåéèë. 1. Jeremy Rifkin, Entroðy: A New World View, New Éork: Viking Press, 1980, ñÿh. 6 2. J.Í.Rush, The Dawn of Life, New Éork: Signet, 1962, ñÿh. 35 3. Roger Lewin, "A Downward Sloðe to Greater Diversity", Science, úèëä 217, 24 ñåí òéàáð 1982-úè èë, ñÿh. 1239 4. George P. Stavraðoulos, "The Frontiers and Limits of Science", American Scientist, 65-úè úèëä, íî ôàáð-äåêàáð 1977, ñÿh. 674. 5. Jeremy Rifkin, Entroðy: A New World View, ñÿh. 55 6. Ilya Prigogine, Isabelle Strengers, Order Out of Chaos, New Éork: Bantam Books, 1984, ñÿh. 129. 7. Ilya Prigogine, Isabelle Strengers, Order Out of Chaos, ñÿh. 175.


134

ÔßÑÈË 11

ÁÞÉÖÊ ÌßÍÀÍÛ ÒßÑÀÄÖÔËß ÈÇÀH ÅÒÌßÊ ÎËÀÐÌÛ?

Áóíäàí ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ áèç hÿéàòûí òÿñàäöôÿí éàðàíà áèëìÿéÿúÿéèíÿ ÿìèí îëäóã. Ôÿðç åäÿê êè, áó, ìöìêöíäöð; ôÿðç åäÿê êè, ìèëéîíëàðëà èë áóíäàí ÿââÿë þçöíö éàøàìàã ö÷öí hÿð úöð ìàääÿ âÿ îðãàíëàðëà òÿìèí åäÿí höúåéðÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá. Àììà áóíà áàõìàéàðàã òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éåíÿ äÿ ñöãóòà óüðàéûð: hÿòòà áó höúåéðÿ ìöÿééÿí áèð çàìàí éàøàñà äà, ñîí íÿòèúÿäÿ þçöíäÿí ñîíðà hå÷ áèð úàíëû ãîéìàäàí ìÿhâ îëàúàã âÿ áó âÿçèééÿòäÿ hÿð øåé éåíèäÿí áàøëàíìàëûäûð. ×öíêè ýåíåòèê ñèñòåìè îëìàéàí áó áèðèíúè höúåéðÿ ÷îõàëà áèëìÿç. Þëìöø höúåéðÿ þçöíäÿí ñîíðà éåíè íÿñëè ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿéÿúÿê âÿ îíóí þëöìö èëÿ hÿéàò äà éîõ îëàúàã. Ýåíåòèê ñèñòåìèí òÿðêèáè þç íþâáÿñèíäÿ éàëíûç ÄÍÒ-äÿí èáàðÿò äåéèë. Åéíè ìöhèòäÿ ÄÍÒ-íèí øèôðÿñèíè îõóéà áèëÿí ôåðìåíòëÿðèí, ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòà ÿñàñÿí ñèíòåçëÿøÿí ÐÍÒ-íèí, àìèí òóðøóëàðûíûí ñèíòåçè ö÷öí çÿðóðè îëàí ÐÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëà áèðëèêäÿ áèðëÿøÿúÿê ðèáîñîìóí âÿ åéíè çàìàíäà ÷îõñàéëû àðà êå÷èä ïðîñåñëÿðèíè êàòàëèçàòîð ãèñìèíäÿ ñöðÿòëÿíäèðÿí äèýÿð àíàëîæè êîìïëåêñ ôåðìåíòëÿðèí ìþâúóäëóüó çÿðóðèäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, àíàëîæè øÿðòëÿð àíúàã höúåéðÿ êèìè òÿúðèä îëóíìóø, íÿçàðÿò àëòûíäà îëàí âÿ è÷èíäÿ áöòöí çÿðóðè ìàääÿëÿðèí, åíåðæèíèí ìþâúóä îëäóüó øÿðòëÿðäèð. Áèð ñþçëÿ, öçâè ìàääÿ àíúàã áöòöí îðãàíåëëàðà ìàëèê îëàí höúåéðÿ øÿêëèíäÿ ìþâúóä îëäóüó òÿãäèðäÿ ÷îõàëà áèëÿð. Áó äà î äåìÿêäèð êè, êîìïëåêñ ñòðóêòóðó îëàí höúåéðÿ ïëàíåòèìèçäÿ áèð àíäà éàðàíûá. Éàõøû, ÿýÿð áó úöð êîìïëåêñ ñòðóêòóð áèð àíäà éàðàíûáñà, áó, íÿ àíëàìà ýÿëèð? Áåëÿ áèð ìèñàëû ìöçàêèðÿ åäÿê: höúåéðÿíè ÿí ìöàñèð òåõíîëîýèéà èëÿ hàçûðëàíìûø àâòîìîáèëèí ìöðÿêêÿáëèéè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìöãàéèñÿ åäÿê (ßñëèíäÿ àâòîìîáèëèí ìöhÿððèêèíÿ âÿ òåõíèêè òÿúhèçàòûíà áàõìàéàðàã, höúåéðÿ àâòîìîáèëäÿí äàhà ìöðÿêêÿá áèð ñèñòåìÿ ìàëèêäèð). Þçöìöçÿ áèð ñóàë âåðÿê. ßýÿð áèç áèð ìåøÿíèí è÷èíÿ ýèðñÿê âÿ îðàäà, àüàúëàðûí àðàñûíäà áèð ìöàñèð òèïëè àâòîìîáèë ýþðñÿê, íÿ äöøöíÿðèê? Áÿëêÿ ñèç äöøöíÿðñèíèç êè, ìèëéîíëàðëà èëëÿð ÿðçèíäÿ ìåøÿäÿ ìöõòÿëèô åëåìåíòëÿð òÿñàäöôÿí áèð-


135 ëÿøÿðÿê àâòîìîáèëè ìåéäàíà ýÿòèðèá. Àâòîìîáèëèí áöòöí õàììàëû - äÿìèð, ïëàñòèê êöòëÿ, êàó÷óê âÿ ñ. òîðïàã ãàòûíäàí ÿëäÿ îëóíóð. Áåëÿ áèð hàëäà ñèç äöøöíÿ áèëÿðñèíèçìè êè, áó õàììàëëàð òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëèá, áèð éåðÿ òîïëàíûá âÿ íÿòèúÿäÿ àâòîìîáèëè ìåéäàíà ýÿòèðèáëÿð? Òÿáèè êè, hÿð áèð íîðìàë øöóðëó èíñàí äöøöíÿð êè, àâòîìîáèë øöóðëó øÿêèëäÿ ëàéèhÿëÿøäèðèëèá, ôàáðèêäÿ èñòåhñàë åäèëèá âÿ ÿí íÿhàéÿò, îíóí ìåøÿéÿ íåúÿ äöøäöéö áàðÿäÿ ìàðàãëàíàð. ×öíêè êîìïëåêñ ñòðóêòóðóí áèð àíäà, hÿì äÿ âàhèä áèð òàì øÿêëèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè îíóí øöóðëó îëàðàã éàðàäûëäûüûíà èøàðÿäèð. Åéíèëÿ ìöðÿêêÿá ãóðóëóøó îëàí höúåéðÿ äÿ Àëè Øöóðóí âÿ Ãöäðÿòèí ñàhèáè îëàí Àëëàhûí õèëãÿòèäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð òÿñàäöôëÿðèí håéðÿòàìèç ëàéèhÿëÿðè ãóðà áèëÿúÿéèíÿ èíàíàðàã, ÿñëèíäÿ ìÿíòèãÿ âÿ åëìÿ çèää ýåäèðëÿð. Ìÿøhóð ôðàíñûç çîîëîãó, Ôðàíñà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí êå÷ìèø ñÿäðè Ïéåð Ãðàññå áó ìþâçóäà ñÿìèìèäèð. Ãðàññå ìàòåðèàëèñòäèð, ôÿãÿò, î, åòèðàô åäèð êè, Äàðâèí íÿçÿðèééÿñè úàíëû hÿéàòûí íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èçàh åäÿ áèëìèð. Ãðàññå äàðâèíèçìèí ÿñàñû îëàí "òÿñàäöô" hàããûíäà áåëÿ äåéèð: "Óüóðëó ìóòàñèéàëàðûí áèòêè âÿ håéâàíëàð ö÷öí çÿðóðè îëàí håð øåéè òÿìèí åòìÿñèíÿ èíàíìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð, àììà äàðâèíèçì áóíäàí äàhà àðòûüûíû òÿëÿá åäèð. Àíúàã áèð áèòêè, áèð úàíëû ôàéäàëû òÿñàäöôëÿðäÿí ìèíëÿðëÿ äÿôÿ òÿñèðëÿíìÿëèäèð. Éÿíè ìþúöçÿëÿð àäè ãàíóíëàðà ÷åâðèëìÿëè âÿ ìöìêöí îëìàéàí áöòöí hàäèñÿëÿð hÿéàòà êå÷ìÿëèäèð. Õÿéàëà äàëìàüû ãàäàüàí åäÿí hå÷ áèð ãàíóí éîõäóð, àììà åëìè áóðà ãàðûøäûðìàã îëìàç".125 Ãðàññå "òÿñàäöô" àíëàéûøûíûí ìÿíàñûíû òÿêàìöë÷öëÿð ö÷öí áåëÿ èçàh åäèð: "Àòåèçì øÿêëèíäÿ îëàí òÿñàäöô ýèçëè îëàðàã èáàäÿò åäèëÿí Òàíðûéà ÷åâðèëèá".126 Òÿêàìöë÷öëÿðèí ìÿíòèãñèçëèéè îíëàðûí òÿñàäöô àíëàéûøûíû èëàhèëÿøäèðìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Àëëàhäàí ãåéðèñèíÿ èáàäÿò åäÿí èíñàíëàðûí øöóðñóç îëäóüó áàðÿäÿ Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: "...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà (Àëëàhûí áèðëèéèíè ñöáóò åäÿí äÿëèëëÿðè, þçëÿðèíèí äèíè áîðú âÿ âÿçèôÿëÿðèíè) àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà (Àëëàhûí ìþúöçÿëÿðèíè) ýþðìÿçëÿð. Îíëàðûí ãóëàãëàðû âàðäûð, ëàêèí îíóíëà (þéöä-íÿñèhÿò) åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ (îíäàí) äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 179).


136

Äàðâèíèí äöñòóðó Ýÿëèí òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ ìÿíòèãñèç âÿ úÿôÿíý èääèàëàð èðÿëè ñöðìÿñè ìÿñÿëÿñèíè ìöçàêèðÿ åäèëìèø òåõíèêè ñöáóòëàðëà áèðëèêäÿ hÿòòà óøàãëàðà äà àéäûí îëàí áèð ìèñàëëà éåêóíëàøäûðàã. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëû hÿéàò òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèðèíúè höúåéðÿíè, ñîíðà íåúÿ îëóáñà äèýÿð úàíëû îðãàíèçìëÿðè âÿ íÿhàéÿò, èíñàíû ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Ôÿãÿò, áèð àç äöøöíÿê, áöòöí úàíëûëàðûí òÿìÿëèíè òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí âÿ êàëèóì êèìè åëåìåíòëÿðè òîïëàñàã, ìÿíàñûç áèð êöòëÿ ÿëäÿ åäÿðèê. Áó àòîì êöòëÿñè ìöõòÿëèô ðåàêñèéàëàðà ýèðñÿ äÿ, úàíëû îðãàíèçìè ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿç. Ýÿëèí, áèð ëàáîðàòîðèéà òÿúðöáÿñèíè ôÿðç åäÿê âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí àäûíäàí îíëàðûí ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè âÿ "Äàðâèíèí äöñòóðó" àäëàíäûðäûüû èääèàíû ìöçàêèðÿ åäÿê. Ãîé òÿêàìöë÷öëÿð áþéöê êèìéÿâè òÿúðöáÿ ãàáëàðûíà úàíëûíûí ñòðóêòóð åëåìåíòèíèí ÿñàñëàðûíû ìåéäàíà ýÿòèðÿí ÷îõëó ìèãäàðäà ôîñôîð, àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, ìàãíåçèóì, äÿìèð âÿ ñ. åëåìåíòëÿðè éåðëÿøäèðñèíëÿð. Ãîé òÿêàìöë÷öëÿð hÿòòà òÿáèè øÿðàèòäÿ ìþâúóä îëìàéàí èñòÿäèêëÿðè äèýÿð åëåìåíòëÿðè äÿ ãàòñûíëàð. Ãîé áó ãàðûøûüà òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëìÿéÿí èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð àìèí òóðøóñó âÿ òÿñàäöôÿí éàðàíìà åhòèìàëû 10 öñòö 950-äÿ 1-ÿ áÿðàáÿð îëàí çöëàë äà ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ñîíðà áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè òåìïåðàòóðó âÿ ðöòóáÿòè âåðñèíëÿð; îíëàð hÿòòà hÿð úöð ìöàñèð ëàáîðàòîðèéà úèhàçëàðû èëÿ áó ãàðûøûüû ãàðûøäûðà áèëÿðëÿð. Áóíäàí ñîíðà áó ãàáûí éàíûíäà äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè òÿhêèì åòñèíëÿð âÿ îíëàð äà ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà èëëÿð ÿðçèíäÿ áèð-áèðèíè ÿâÿç åäÿðÿê ýþçëÿñèíëÿð. Îíëàð hÿòòà èíñàíûí éàðàíà áèëìÿñè ö÷öí äöøöíäöêëÿðè áöòöí çÿðóðè øÿðòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Ôÿãÿò, îíëàð íÿ åòñÿëÿð äÿ, áó ãàáëàðûí è÷èíäÿí hå÷ âàõò èíñàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿéÿúÿê. Íåúÿ êè, çöðàôÿëÿð, øèðëÿð, àðûëàð, ñàðûáöëáöëëÿð, áöëáöëëÿð, òóòóãóøóëàð, àòëàð, äåëôèíëÿð, ãûçûëýöëëÿð, ñÿhëÿá ÷è÷ÿêëÿðè, çàíáàãëàð, ãÿðÿíôèëëÿð, áàíàíëàð, ïîðòàüàëëàð, àëìàëàð, õóðìàëàð, ïîìèäîðëàð, éåìèøëÿð, ãàðïûçëàð, ÿíúèðëÿð, çåéòóíëàð, öçöìëÿð, øàôòàëûëàð, òîâóçãóøóëàð, ãûðãîâóëëàð, ðÿíýáÿðÿíý êÿïÿíÿêëÿð âÿ áóíëàðà áÿíçÿð ìèëéîíëàðëà úàíëûäàí hå÷ áèðè áó ãàáûí è÷èíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿéÿúÿê. Áó úàíëûëàð hÿëÿ áèð éàíà äóðñóí, òÿêàìöë÷öëÿð hå÷ áèð äÿíÿ höúåéðÿ áåëÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Áèð ñþçëÿ, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíàðàã höúåéðÿ ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Îíëàð äèýÿð ãÿðàðëàð äà ãÿáóë åäÿðÿê höúåéðÿíè áþëóíìÿéÿ ìÿúáóð åäÿ, áåëÿëèêëÿ äÿ ìèêðîñêîïó èúàä åäÿí âÿ þç höúåéðÿñèíèí ãóðóëóøóíó þéðÿíÿí ïðîôåññîðó äà ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.


137 Ìàääÿ øöóðñóç âÿ úàíñûç êöòëÿäèð âÿ î, àíúàã Àëëàhûí èçíè èëÿ úàíëàíà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ ìÿíòèãè äöøöíúÿéÿ çèääèð. ßýÿð òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèàëàðû áàðÿäÿ éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ìèñàëäà îëäóüó êèìè äöøöíñÿê, áó hÿãèãÿò äàhà äà àéäûí îëàð.

Åøèòìÿ âÿ ýþðìÿ òåõíîëîýèéàñû Áàøãà áèð ìÿñÿëÿ äÿ âàð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè îíà hå÷ áèð à÷ûãëàìà âåðÿ áèëìèð: åøèòìÿ âÿ ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíèí éöêñÿê ñÿâèééÿñè. Ýþç ìþâçóñóíà êå÷ìÿìèøäÿí ÿââÿë ãûñàúà áèð ñóàëà úàâàá âåðÿê: áèç íåúÿ ýþðöðöê? Ùÿð hàíñû áèð ÿøéàäàí (îáéåêòäÿí) ÿêñ îëóíàí âÿ ýÿëÿí èøûã øöàëàðû ýþçöí êðèñòàëûíäàí êå÷èð âÿ ýþðöíòö ãèøàäà òÿðñ ÷åâðèëìèø âÿçèééÿòäÿ èíèêàñ îëóíóð. Ãèøàíûí höúåéðÿëÿðè øöàëàðû åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâèðèð, ñîíðà èñÿ áó ñèãíàëëàð ýþðìÿ ìÿðêÿçè àäëàíàí áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèð ñûðà ïðîñåñëÿðäÿí ñîíðà áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ýþðìÿ ìÿðêÿçèíäÿ ýþðöíòö êèìè ãÿáóë åäèëèð. Ìÿñÿëÿíèí òåõíèêè òÿðÿôèíè ìöçàêèðÿ åòäèêäÿí ñîíðà, ýÿëèí, äöøöíÿê. Áåéèí òàìàìèëÿ èøûãäàí òÿúðèä îëóíìóøäóð. Éÿíè îíóí è÷è ãàðàíëûãäûð âÿ áóðà èøûã êå÷ìèð. Ýþðìÿ ìÿðêÿçèíèí ÿòðàôûíäà hå÷ âàõò ýþðìÿäèéèíèç ãàðàíëûã hþêì ñöðöð. Àììà áóíà áàõìàéàðàã, áèç èøûãëû âÿ ðÿíýáÿðÿíý äöíéàíû ñåéð åäÿ áèëèðèê. ÕÕ ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû áöòöí òåõíèêè èìêàíëàðûíà áàõìàéàðàã, ýþçëÿ ýþðöëÿí àéäûí âÿ äÿãèã ýþðöíòö êèìè áèð ñèñòåì ÿëäÿ åäÿ áèëìèð. Ìÿñÿëÿí, îõóäóüóíóç êèòàáà, áó êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí, áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôà äà áàõûí. Áóíäàí ÿââÿë hàðäàñà áåëÿ äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè ýþðöíòö èëÿ ãàðøûëàøìûñûíûçìû? Äöíéàíûí ãàáàãúûë åëåêòðîí øèðêÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí hàçûðëàíàí ìöàñèð òåëåâèçîðëàðûí hå÷ áèðè áåëÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿìèí åòìÿéÿ ãàäèð äåéèë. Áó ýþðöíòö ðÿíýëèäèð, ö÷þë÷öëöäöð âÿ òàìàìèëÿ äÿãèãäèð. Éöç èëäèð êè, ìöhÿíäèñëÿð áó äÿãèãëèéè ÿëäÿ åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Áóíóí ö÷öí áþéöê ôàáðèêëÿð, áþéöê ãóðüóëàð òèêèëèð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Áèð äàhà òåëåâèçîð åêðàíûíà âÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç êèòàáà áàõûí: ñèç ýþðöíòöíöí äÿãèãëèéèíäÿêè âÿ êåéôèééÿòèíäÿêè ôÿðãè hèññ åäÿúÿêñèíèç. Òåëåâèçîðäàêû ýþðöíòö èêèþë÷öëöäöð, ñèç èñÿ äàhà äÿðèí, ö÷þë÷öëö ýþðöíòöíö ñåéð åäèðñèíèç. ßýÿð ñèç äèããÿòëÿ òåëåâèçîðäàêû ýþðöíòöéÿ áàõñàíûç ýþðÿðñèíèç êè, ýþðöíòö òóòãóíäóð âÿ àéäûí äåéèëäèð. Áó, ñèçèí ñåéð åòäèéèíèç ýþðöíòöäÿ äÿ âàðìû? Òÿáèè êè, éîõ. Íå÷ÿ èëëÿðäèð êè, ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö ýþðöíòöíö âÿ áèçèì ýþçöìöçäÿ îëàí äÿãèãëèéè òÿìèí åäÿ áèëÿí òåëåâèçîðó èúàä åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. ßýÿð ýþç âÿ ãóëàüû âèäåîêàìåðà âÿ ñÿñéàçìà àâàäàíëûüû èëÿ ìöãàéèñÿ åò-


138

Ýþçö âÿ ãóëàüû êàìåðà âÿ ñÿñ ãåéä åäÿí úèhàçëàðëà ìöãàéèñÿ åäÿíäÿ áó îðãàíëàðûìûçûí ãåéä åäèëÿí òåõíîëîýèéà àëÿòëÿðèíäÿí äàhà ìöêÿììÿë, äàhà ìöâÿôôÿã âÿ ãöñóðñóç íèçàìëàð îëäóüóíó ýþðÿðèê.

ñÿê, îíäà ÿìèí îëàðûã êè, ýþçöí âÿ ãóëàüûí ãóðóëóøó äàhà êîìïëåêñëè, äàhà ìöðÿêêÿá, äàhà ìöêÿììÿë, äàhà óüóðëóäóð. Òÿáèè êè, ìöhÿíäèñëÿð ö÷þë÷öëö ýþðöíòö ñèñòåìèíè èúàä åòìèøëÿð, àììà õöñóñè åéíÿêëÿð îëìàäàí îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó, éàëíûç ñöíè ö÷þë÷öëö ìÿêàíäûð. Àðõà ïëàí òóòãóíäóð, þíäÿêè èñÿ êàðòîí äåêîðàñèéàëàðà áÿíçÿéèð. Ýþçëÿðèí áèçÿ òÿìèí åòäèéè äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè ýþðöíòö áàøãà éåðäÿ ìþâúóä äåéèë. Òåëåâèçîðäàí âÿ éà âèäåîêàìåðàäàí èñòèôàäÿ çàìàíû èñÿ ýþðöíòöäÿ ìöõòÿëèô èòêèëÿð ìåéäàíà ýÿëèð. Òÿêàìöë÷öëÿð èääèà åäèðëÿð êè, áó ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè ýþðöíòöíö òÿìèí åäÿí ìåõàíèçì òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëèá. ßýÿð ñèçÿ äåñÿéäèëÿð êè, ñèçèí îòàãäàêû òåëåâèçîð òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëèá, éÿíè àòîìëàð òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ òîïëàøàðàã ýþðöíòöíö òÿìèí åäÿí úèhàçû éàðàäûáëàð, ñèç íÿ ôèêèðëÿøÿðäèíèç? Ìèíëÿðëÿ èíñàíûí åäÿ áèëìÿäèéèíè àòîìëàð íåúÿ áàúàðûáëàð? 100 èë ÿðçèíäÿ îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áþéöê ãóðüóëàðäà, ñÿíàéå êîìïëåêñëÿðèíäÿ, ìöàñèð ëàáîðàòîðèéàëàðäà ÷àëûøàðàã, òÿäãèãàò àïàðàðàã éàëíûç áóíó ÿëäÿ åäèáëÿð.


139 ßýÿð ýþçëÿ ýþðöíÿíÿ íèñáÿòÿí òóòãóí áèð ýþðöíòöíö èçëÿìÿéÿ èìêàí âåðÿí áèð úèhàçûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ãåéðè-ìöìêöíäöðñÿ, îíäà ýþçöí, îíóí ãÿáóëåòìÿ ñÿâèééÿñèíèí íÿçàðÿòñèç âÿ òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè äÿ òÿáèè îëàðàã ìöìêöí äåéèë. Òåëåâèçîðóí ïëàíûíäàí äàhà ìöôÿññÿë âÿ ìÿíòèãëè ïëàíà âÿ ëàéèhÿéÿ åhòèéàú âàð. Áó äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè ýþðöíòöíöí ïëàíû âÿ ëàéèhÿñè Ãöäðÿòëè Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Åéíè hÿãèãÿòè åøèòìÿ hàããûíäà äà äåìÿê îëàð. Çàhèðè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã ñåéâàíû âàñèòÿñèëÿ òîïëàéûð âÿ îíëàðû îðòà ãóëàüà ýþíäÿðèð, î èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ àëûíàí ñÿñ âèáðàñèéàëàðûíû ýöúëÿíäèðÿðÿê îíëàðû äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã áó âèáðàñèéàëàðû åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâèðèð âÿ áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Ýþðìÿ ïðîñåñè êèìè åøèòìÿ ïðîñåñè äÿ áåéèíäÿ hÿéàòà êå÷èð, àììà ýþðìÿäÿí ôÿðãëè îëàðàã, áó ïðîñåñ áåéíèí åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ ýåð÷ÿêëÿøèð. Áóðàäà éåíÿ äÿ åéíè hàëëà ãàðøûëàøûðûã, éÿíè áåéèí ñÿñäÿí âÿ èøûãäàí òÿúðèä îëóíóá, ñÿñ îðà êå÷ÿ áèëìèð. Áèçèì ÿòðàôûìûç íÿ ãÿäÿð ñÿñ-êöéëö îëñà äà, áåéíèí è÷èíäÿ ñàêèòëèêäèð. Áóíà áàõìàéàðàã áåéèíäÿ ÿí hÿññàñ ñÿñëÿð äÿ ãÿáóë åäèëèð. Ñÿñ áåéèíÿ êå÷ìÿñÿ äÿ, áèç áåéíèìèçäÿ îðêåñòðèí ñèìôîíèéàñûíû, êöòëÿíèí ýóðóëòóñóíó åøèäèðèê. ßýÿð hÿìèí àí ÿí hÿññàñ úèhàçëà áåéèíäÿêè ñÿñèí äÿðÿúÿñèíè þë÷ñÿê ýþðÿðèê êè, îðàäà òàì ñàêèòëèêäèð. Éåíÿ äÿ ãóëàüûí âÿ áåéíèí ãóðóëóøóíóí ìöêÿììÿëëèéèíè èíñàí òÿðÿôèíäÿí èúàä åäèëÿí úèhàçûí ãóðóëóøó èëÿ ìöãàéèñÿ åäÿê. Ýþðöíòöíö âÿ ñÿñ òåõíèêàñûíû èúàä åòìÿê ö÷öí áþéöê çàìàí ñÿðô îëóíìóøäóð. Ñÿñéàçìà àâàäàíëûãëàðû, ìóñèãè ìÿðêÿçëÿðè, ñÿñè ãÿáóë åäÿí ÷îõëó åëåêòðîí úèhàçëàð âÿ ìóñèãè ñèñòåìëÿðè - áóíëàð ýþðöëÿí áöòöí èøëÿðèí éàëíûç áèð hèññÿñèäèð. Áó òåõíîëîýèéàéà âÿ áó òåõíîëîýèéà öçÿðèíäÿ èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñèí, ìöòÿõÿññèñèí èøèíÿ áàõìàéàðàã ãóëàãëà åøèäèëÿí ñÿñèí äÿãèãëèéè âÿ êåéôèééÿò äÿðÿúÿñè ÿëäÿ îëóíìàìûøäûð. ßí ìöàñèð âÿ áþéöê ìóñèãè ñèñòåìëÿðèíè èñòåhñàë åäÿí áèð øèðêÿòèí ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè ìÿðêÿçèíè òÿñÿââöð åäèí. Ñÿñ éàçûëàí çàìàí ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð, êè÷èê éàéûíìàëàð îðòàéà ÷ûõûð âÿ éà ñèç ìóñèãè ìÿðêÿçèíè èøÿ ñàëàíäà ìóñèãèäÿí ÿââÿë ìöòëÿã õàðàêòåðèê õûøûëòû åøèäèðñèíèç. Ôÿãÿò, èíñàí îðãàíèçìèíèí òåõíîëîýèéàñûíûí íÿòèúÿñè îëàí ñÿñëÿð äÿãèã, àéäûí âÿ ãöñóðñóçäóð. Èíñàí ãóëàüû ìóñèãè ìÿðêÿçèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã, ñÿñè õûøûëòû âÿ ìàíåÿ èëÿ ãÿáóë åòìèð, ñÿñ äÿãèã âÿ îëäóüó êèìè åøèäèëèð. Áó ïðîñåñ èëê èíñàíûí éàðàíìàñûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð äÿéèøìèð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð ýþç âÿ ãóëàã êèìè hÿññàñ áèð úèhàç èúàä åäèëìÿìèøäèð. Áèð ñþçëÿ, èíñàí îðãàíèçìèíäÿêè òåõíîëîýèéà ìèí èëëÿðëÿ òîïëàíàí áèëèêëÿðèí, hÿð úöð òÿúðöáÿíèí âÿ áöòöí èìêàíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿòèðèëÿí òåõíîëîýèéàëàðäàí


140 ãàò-ãàò öñòöíäöð. Ùå÷ êèì èääèà åäÿ áèëìÿç êè, ìóñèãè ìÿðêÿçè âÿ âèäåîêàìåðà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Éàõøû, îíäà éóõàðûäà ñàäàëàíàí áöòöí ñöíè ñèñòåì òåõíîëîýèéàñûíäàí öñòöí îëàí èíñàí îðãàíèçìèíèí ãóðóëóø òåõíîëîýèéàñû òÿêàìöë àäëàíàí ÷îõëó òÿñàäöôëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ íÿ úöð ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿð? À÷ûã-àéäûíäûð êè, ýþç, ãóëàã âÿ áÿäÿíèí äèýÿð îðãàíëàðû Óëó Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Áöòöí áó òÿêðàðîëóíìàç âÿ håéðÿòàìèç ÿñÿðëÿð áèçÿ Àëëàhûí ñîíñóç ãöäðÿòèíè, åëìèíè âÿ ìþhòÿøÿìëèéèíè íöìàéèø åòäèðèð. Áèç áóðàäà ãÿñäÿí ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàããûíäà áÿhñ åòäèê, ÷öíêè òÿêàìöë÷öëÿð hÿð øåéèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ñöáóò åäÿí äÿëèëëÿðè àíëàéà âÿ ãÿáóë åäÿ áèëìèðëÿð. ßýÿð ñèç òÿêàìöë÷ö áèð èíñàíäàí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøà, òåõíîëîýèéàéà ìàëèê ýþçöí âÿ ãóëàüûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè ñîðóøñàíûç, î, ñèçÿ ìÿíòèãëè áèð úàâàá âåðÿ áèëìÿç. Ùÿòòà Äàðâèí Å.Ãðåéÿ 1860-úû èë àïðåëèí 3-äÿ öíâàíëàäûüû ìÿêòóáäà áåëÿ éàçûð: "Ýþçëÿð hàããûíäà ôèêèðëÿð ìÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ãàðøû ñîéóòäó". Áóíóíëà äà Äàðâèí òÿêàìöë÷öëÿðèí úàíëû îðãàíèçìèí håéðÿòàìèç ãóðóëóøó ãàðøûñûíäà àúûíàúàãëû âÿ ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó åòèðàô åäèð.127

www.islam.com.az


ÔßÑÈË 12

ÒßÊÀÌÖË×ÖËßÐÈÍ ßÑÀÑÑÛÇ ÔÈÊÈÐËßÐÈ

ßââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ áèç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éàíëûøëûüûíû ïàëåîíòîëîýèéà âÿ ìîëåêóëéàð áèîëîýèéà òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì îëóíàí ñöáóòëàð âàñèòÿñè èëÿ èíúÿëÿäèê. Áó ôÿñèëäÿ áèç òÿêàìöë÷öëÿðèí þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ñöáóò êèìè òÿãäèì åòäèêëÿðè áèð ñûðà áèîëîæè àíëàéûø âÿ hàäèñÿëÿðè ìöçàêèðÿ åäÿúÿéèê. Àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí ìÿñÿëÿëÿð èêè ñÿáÿáäÿí ÷îõ ìöhöìäöð: áèðèíúèñè, îíëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ñöáóòà éåòèðÿí åëìè êÿøôëÿðèí îëìàäûüûíû òÿñäèãëÿéèð; èêèíúèñè, òÿêàìöë÷öëÿðèí þç ìþâãåëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí hàíñû ñàõòàêàðëûãëàðà ÿë àòäûüûíû ýþñòÿðèð.

Âàðèàñèéàëàð âÿ íþâëÿð àðàñûíäàêû êå÷èëìÿç ñÿðhÿäëÿð Âàðèàñèéà ýåíåòèêà åëìèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí âÿ íþâ äÿéèøìÿñè ìÿíàñûíû äàøûéàí òåðìèíäèð. Áó ýåíåòèê hàäèñÿ áèð íþâöí àéðû-àéðû íóìàéÿíäÿëÿðèíèí âÿ éà áöòþâ áèð ãðóïóí ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàñûíà ñÿáÿá êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð. Ìÿñÿëÿí, Éåð êöðÿñèíäÿ éàøàéàí áöòöí èíñàíëàð åéíè ýåíåòèê ìÿëóìàòëàðà ìàëèê îëñà äà, îíëàðûí áÿçèëÿðè àüáÿíèçëè, äèýÿðëÿðèíèí áóðóíëàðû áèð àç óçóí, áîéó äàhà ãûñà îëóð. Þç íÿçÿðèééÿëÿðèíè ñóáóòà éåòèðìÿê ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿð áó ñèíèôäàõèëè âàðèàñèéàëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áóíóíëà áåëÿ áó âàðèàñèéà hàäèñÿëÿðè íÿçÿðèééÿíè ñöáóò åòìèð, ÷öíêè áó ïðîñåñ þíúÿäÿí ìþâúóä îëàí ýåíåòèê ìÿëóìàòëàð höäóäëàðûíäà áàø âåðÿí ìöõòÿëèô êîìáèíàñèéàëàð âàñèòÿñèëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ýåíåòèêà åëìèíäÿ áó höäóäëàðà "ýåíîôîíä" äåéèëèð. Ùÿð áèð ñèíôèí õöñóñèééÿòëÿðè îíóí ýåíîôîíäóíäàäûð âÿ âàðèàñèéà håñàáûíäà ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà þçöíö ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, âàðèàñèéàíûí íÿòèúÿñè îëàðàã áÿçè ñöðöíÿíëÿð ñèíôèíÿ àèä îëàí håéâàíëàðûí ãóéðóüó äèýÿðëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ãûñà âÿ éà óçóí îëóð. Áóíëàð hàìûñû îíà ýþðÿäèð êè, óçóí âÿ éà ãûñà ãóéðóã hàããûíäà ìÿëóìàò ýåíîôîíääà àðòûã ìþâúóääóð. Ëàêèí âàðèàñèéà ñöðöíÿíëÿðèí ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíÿ, îíëàðäà ëÿëÿêëÿðèí, ãàíàäëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ âÿ ÿí íÿhàéÿò, îíëàðûí ãóøà ÷åâðèëìÿñèíÿ hå÷ úöð òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëìÿç. ×öíêè áó úöð "÷åâðèëìÿ" ö÷öí úàíëûíûí


142 ýåíåòèê ìÿëóìàòû ÿñàñëû äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàëû âÿ àðòìàëûäûð, áó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ âàðèàñèéà ö÷öí ãÿáóëîëóíìàçäûð. Äàðâèí þç íÿçÿðèééÿñèíè èðÿëè ñöðÿðêÿí áó ôàêòäàí õÿáÿðäàð äåéèëäè âÿ åëÿ äöøöíöðäö êè, âàðèàñèéàíûí hå÷ áèð höäóäó éîõäóð. 1844-úö èëäÿ èøëÿðèíèí áèðèíäÿ î, áåëÿ éàçûð êè: "Áèð ÷îõ àëèì âàðèàñèéàíûí ìÿhäóä îëäóüóíó èôàäÿ åäèð, àììà ìÿí áó ôèêðè ÿñàñëàíäûðàúàã áèð äÿíÿ äÿ îëñóí êîíêðåò ñÿáÿá ýþðìöðÿì".128 Äàðâèí þçöíöí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáûíäà ìöõòÿëèô âàðèàñèéàëàðû þç íÿçÿðèééÿñèíèí ÿí ÿñàñëû ñöáóòëàðû êèìè òÿãäèì åäèð. Äàðâèíèí ôèêðèíúÿ, håéâàíäàðëàð äàhà ÷îõ ñöä âåðÿí íþâ ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èíÿêëÿðèí ìöõòÿëèô âàðèàñèéàëàðûíû úàëûøäûðàðàã íÿòèúÿäÿ éåíè áèð håéâàí íþâö ÿëäÿ åäèðëÿð. Äàðâèíèí "ñîíñóç äÿéèøèëìÿëÿð" hàããûíäàêû ôèêèðëÿðè þç ÿêñèíè îíóí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" ÿñÿðèíäÿ òàïìûøäûð: "Ìÿí hÿð hàíñû áèð àéû íþâöíöí òÿáèè ñå÷ìÿ íÿòèúÿñèíäÿ éàâàø-éàâàø ñóäà éàøàìàã õöñóñèééÿòèíè ÿëäÿ åòìÿñèíäÿ äÿ, ñîíðàäàí îíóí àüçûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿ äÿ âÿ ÿí íÿhàéÿò, îíóí áþéöê áèð áàëèíàéà ÷åâðèëìÿñèíäÿ hå÷ áèð ãÿðèáÿ øåé ýþðìöðÿì".129 Äàðâèíèí áó úöð "úÿñàðÿòëè" ôèêèðëÿðè î äþâðöí åëìè ñÿâèééÿñèíèí ïðèìèòèâ îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ìöàñèð åëì èñÿ håéâàíëàð öçÿðèíäÿ àïàðûëàí àíàëîæè åêñïåðèìåíòëÿð ÿñàñûíäà ýåíåòèê ñàáèòëèê ïðèíñèïèíè ìåéäàíà ÷ûõàðìûøäûð. Áó ïðèí-

Áàëèíàëàð àéûëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá?! ×àðëç Äàðâèí þçöíöí "Íþâëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ éîëó èëÿ éàðàíìàñû" àäëû êèòàáûíäà èääèà åäèð êè, áàëèíàëàð öçìÿéè þéðÿíìÿê èñòÿéÿí àéûëàðûí òÿêàìöëÿ ìÿðóç ãàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð! Áåëÿ áèð èääèàíûí ñöáóòó êèìè Äàðâèí íþâäàõèëè äÿéèøèêëèêëÿðèí ñîíñóçëóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. ÕÕ ÿñðèí åëìè èñÿ çÿíýèí ôàíòàçèéàëàðà ÿñàñëàíàí áó ôèêèðëÿðè àëò-öñò åòìèøäèð.


143 ñèï úàíëû íþâëÿð àðàñûíäà êå÷èëìÿç ñÿðhÿäëÿð úûçàðàã, íþâöí âàðèàñèéàñû éîëó èëÿ äèýÿð íþâÿ ÷åâðèëìÿñè úÿhäëÿðèíè áîøà ÷ûõàðìûøäûð. Éÿíè ìöõòÿëèô èíÿê íþâëÿðèíè úàëàøäûðàí håéâàíäàðëàð äèýÿð áèð úàíëû íþâö ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Þçöíöí "Äàðâèí Ðåòðèåä" àäëû êèòàáûíäà äàðâèíèçìè èíêàð åäÿí Íîðìàí Ìàêáåò áó áàðÿäÿ àøàüûäàêûëàðû éàçûð: "ßñàñ ïðîáëåì îíäàäûð êè, hÿãèãÿòÿíìè úàíëûëàð "hÿäñèç" äÿéèøìÿëÿð ýþñòÿðÿ áèëÿð... Íþâëÿð hÿìèøÿ ñàáèòäèð. Áèç áèëèðèê êè, hÿð hàíñû íþâ áèòêè âÿ håéâàíûí èíêèøàôû áÿëëè áèð çàìàíà ãÿäÿð äàâàì åäèð, åëÿúÿ äÿ îíëàð hÿð çàìàí þçöíöí èëêèí ôîðìàñûíû àëûðëàð. Éöç èëëÿðäèð äàâàì åäÿí ñÿéëÿðÿ áàõìàéàðàã, èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿñÿëÿí, ãàðà çàíáàã âÿ éà ìàâè ãûçûëýöë éåòèøäèðìÿê ìöìêöí îëìàìûøäûð".130 Ùåéâàíëàðûí ñåëåêñèéàñû ñàhÿñèíäÿ äöíéàíûí ÿí òàíûíìûø àëèìëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ëöòåð Áóðáàíê áó ôàêòû áåëÿ èçàh åòìèøäèð: "Úàíëû îðãàíèçìèí äÿéèøìÿñèíèí ìöìêöíëöéöíöí áÿëëè höäóäëàðû âàðäûð âÿ ìÿhç áó ãàíóí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áÿëëè höäóäëàð äàõèëèíäÿ ñàáèò, äÿéèøìÿç ãàëìàñûíû òÿìèí åäèð".131 Äàíèìàðêà àëèìè Ó.Ë.Úîhàííñåí áó ìþâçóäà áåëÿ äåéèð: "Äàðâèíèí öçÿðèíäÿ äóðäóüó âàðèàñèéà ÿñëèíäÿ áÿëëè áèð ìÿãàìà ãÿäÿð äàâàì åäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ "ñîíñóç äÿéèøèëìÿëÿðèí" (òÿêàìöëöí) ñÿáÿáè îëàðàã ñÿúèééÿëÿíäèðèëÿ áèëìÿç".132

Àíòèáèîòèêëÿðÿ ãàðøû ìöãàâèìÿò âÿ ÄÄÒ-éà ãàðøû èììóíèòåò òÿêàìöëöí ñöáóòó äåéèë Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòó êèìè áèð ñûðà áàêòåðèéà íþâëÿðèíèí àíòèáèîòèêëÿðÿ ãàðøû ìöãàâèìÿòè (ðåñèñòàíúå) âÿ hÿøÿðàòëàðäà ÄÄÒ-éà ãàðøû îëàí èììóíèòåò ýþñòÿðèëèð. Òÿêàìöë÷öëÿðÿ ýþðÿ, ìöãàâèìÿò âÿ èììóíèòåò ìåõàíèçìëÿðè éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ìàääÿëÿðèí úàíëûëàðà ýþñòÿðäèéè òÿñèð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ìóòàñèéàëàð ñÿáÿáè èëÿ éàðàíìûøëàð. Áóíóíëà áåëÿ áÿçè áàêòåðèéà âÿ hÿøÿðàòëàðûí áó õöñóñèééÿòëÿðè àíòèáèîòèê âÿ ÄÄÒ-ëàðûí òÿñèðèíèí íÿòèúÿñè äåéèë. ×öíêè áó úàíëûëàð þíúÿäÿí áó õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ éàðàäûëìûøäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí ñàéûëìàñûíà áàõìàéàðàã "Ñúèåíòèôèú Àìåðèúàí" æóðíàëûíäà àøàüûäàêûëàð åòèðàô åäèëìèøäè: "Áàêòåðèéàëàðûí ÷îõó hÿëÿ àíòèáèîòèêëÿðèí èñòèôàäÿñèíäÿí þíúÿ ìöãàâèìÿò ýåíèíÿ ìàëèê îëìóøëàð. Àëèìëÿð áó ýåíëÿðèí éàðàíìà âÿ ìþâúóäîëìà ñÿáÿáëÿðèíè áèëìèðëÿð".133 Ýþðäöéöìöç êèìè, èëê àíòèáèîòèêëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ãÿäÿð äÿ ìöãàâèìÿò ýåíåòèê êîäóíóí ìþâúóäëóüó òÿêàìöë÷öëÿðèí èçàh åäÿ áèëìÿäèéè âÿ îí-


144 ëàðûí áó ôèêèðëÿðèíè àëò-öñò åäÿí áèð ôàêòäûð. Àíòèáèîòèêëÿðäÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿí áàêòåðèéàëàðûí ìþâúóäëóüó hàããûíäà íöôóçëó "Ìåäèúàë Òðèáóíå" åëìè æóðíàëûíûí 29 äåêàáð 1988-úè èë òàðèõëè ñàéûíäà àøàüûäàêû ìàðàãëû hàäèñÿ hàããûíäà ìÿãàëÿ äÿðú îëóíìóøäó: 1986-úû èëäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàò çàìàíû 1845-úè èë ãöòá åêñïåäèñèéàñûíäà õÿñòÿëèêäÿí hÿëàê îëàí òÿäãèãàò÷ûëàðûí úÿñÿäëÿðè òàïûëìûøäû. Ìåéèòëÿðèí þéðÿíèëìÿñè çàìàíû ÕIÕ ÿñðäÿ ýåíèø éàéûëìûø áèð ñûðà áàêòåðèéà íþâëÿðè àøêàð îëóíìóøäó. Áó áàêòåðèéàëàðûí àíàëèçè çàìàíû áèð ÷îõëàðûíû håéðÿòëÿíäèðÿí áèð ôàêò äà ìÿëóì îëìóøäó. Àøêàð îëóíàí áàêòåðèéàëàðûí ÕÕ ÿñðäÿ ìþâúóä îëàí àíòèáèîòèêëÿðÿ ãàðøû äàâàìëû îëäóãëàðû ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäè.134 Þç íþâáÿñèíäÿ ïåíñèëèí àëìàäàí áàêòåðèéà íþâëÿðèíèí ÷îõóíóí äàâàìëûëûã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëìàñû òèááäÿ ãÿáóë îëóíàí ôàêòëàðäàí áèðèäèð. Äåìÿëè, áàêòåðèéàëàðûí ìöãàâèìÿò õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿêàìöëöí íÿòèúÿñè îëìàñû ôèêðè äîüðó äåéèë. Éàõøû, áÿñ îíäà "áàêòåðèéàëàðûí èììóí ãàçàíìàñû" àäëàíäûðäûüûìûç ïðîñåñ íåúÿ hÿéàòà êå÷èð?

Áàêòåðèéàëàðûí àíòèáèîòèêëÿðÿ ìöãàâèìÿòè Ùÿð áèð áàêòåðèéà íþâëÿðèíèí áèð ÷îõ ÷åøèäëÿðè (âàðèàñèéàëàð) âàð. Áó ÷åøèäëÿðèí áÿçèëÿðè áèð ñûðà ïðåïàðàòà ãàðøû ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿ êèìè ýåíåòèê ìÿëóìàòà ìàëèêäèð. Áåëÿ áèð ýåíåòèê ìÿëóìàòû îëìàéàí áàêòåðèéàëàð ìöÿééÿí ïðåïàðàòûí òÿñèðè àëòûíäà ìÿhâ îëóð, äàâàìëûëàð èñÿ ìþâúóäëóüóíó äàâàì åòäèðÿðÿê ÷îõàëìàã èìêàíû ãàçàíûðëàð. Ìÿhâ îëìóø áàêòåðèéàëàðûí éåðèíè ìöÿééÿí âàõòäàí ñîíðà äàhà äàâàìëûëàð àëûð êè, áóíëàð äà ñîíðàäàí áöòþâ áèð êîëîíèéà ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð. ßââÿëêè ïðåïàðàò àðòûã îíëàðà õÿòÿð ýÿòèðÿ áèëìèð. Ëàêèí áàêòåðèéà íþâö äÿéèøìÿç îëàðàã ãàëûð. Áóðàäà òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã, àíòèáèîòèêëÿðÿ ãàðøû äàâàìëû îëìàéàí áàêòåðèéàëàðûí ïðåïàðàòëàðûí òÿñèðè èëÿ ìóòàñèéàéà óüðàìàñû âÿ éåíè ýåíåòèê ìÿëóìàò àëàðàã äàâàìëû áàêòåðèéàéà ÷åâðèëìÿñè hàäèñÿñè äåéèë, áóíóí òàì ÿêñèíÿ, òÿêàìöë÷öëÿðèí ôÿðçèééÿñèíèí ÿñàññûç îëäóüó ñóáóòà éåòèð. Áóðàäà ñàäÿúÿ îëàðàã áàêòåðèéàëàðûí áèð hèññÿñèíèí ìÿhâè âÿ äèýÿð hèññÿñèíèí ìÿhâ îëìóøëàðûí éåðèíè àëìàñû ïðîñåñè ýåäèð. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ hå÷ äÿ éåíè íþâöí éàðàíìàñû, éÿíè "òÿêàìöë" äåìÿê äåéèë. Áóðàäà éàëíûç ìþâúóä îëàí âàðèàñèéàëàðäàí áèðèíèí ìÿhâè ïðîñåñè ýåäèð êè, áó äà þç-þçëöéöíäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ çèääèð.


145

Ùÿøÿðàòëàðûí ÄÄÒ-éÿ ãàðøû èììóíèòåòè Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòó êèìè òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí äèýÿð áèð ôåíîìåí äÿ éóõàðûäà ñàäàëàíàí hÿøÿðàòëàðûí ÄÄÒ-éÿ ãàðøû èììóíèòåòèäèð. Áó ôåíîìåíèí èíêèøàôû áàêòåðèéàëàðûí àíòèáèîòèêëÿðÿ ìöãàâèìÿòè ôèêðèíèí èíêèøàôû èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Áó úöð èììóíèòåòèí "ãàçàíûëìàñû"íäàí hå÷ ñþháÿò áåëÿ ýåäÿ áèëìÿç, ÷öíêè áèð ñûðà hÿøÿðàòëàð îíñóç äà èììóíèòåòÿ ìàëèêäèð. ÄÄÒ ìàääÿñèíèí êÿøôèíäÿí ñîíðà îíà ãàðøû èììóíèòåòè îëìàéàí hÿøÿðàòëàð áó êèìéÿâè ìàääÿíèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìÿhâ îëìóø, ãàëàíëàð - èììóíèòåòÿ ÿââÿëäÿí ìàëèê îëàíëàð èñÿ ÷îõàëìàüà áàøëàìûøëàð. Íÿòèúÿäÿ åéíè íþâÿ àèä hÿøÿðàòëàðäàí éàëíûç ÄÄÒ-éÿ äàâàìëû hÿøÿðàòëàð þç ìþâúóäëóüóíó ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Ìöâàôèã îëàðàã ÄÄÒ àðòûã îíëàðà òÿñèð åòìÿìèøäèð. Áó ôåíîìåí ñàäÿ äèëäÿ áåëÿ àäëàíäûðûëûð: "Ùÿøÿðàòëàð ÄÄÒ-éÿ ãàðøû èììóíèòåò ãàçàíäûëàð". Òÿêàìöë÷ö áèîëîã Ôðàíñèñêî Àéàëà áó ôàêòû åòèðàô åäÿðÿê äåéèð: "Áèð ñûðà hÿøÿðàò íþâëÿðèíèí ìÿhâ åäèëìÿñè ö÷öí èíñàí òÿðÿôèíäÿí ñèíòåçëÿøäèðèëìèø çÿhÿðëè êèìéÿâè ìàääÿëÿðèí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ áó íþâëÿðèí ìöõòÿëèô ýåíåòèê ÷åøèäëÿðèíäÿ àøêàð îëóíàí èììóíèòåòèí îíëàðäà þíúÿäÿí äÿ ìþâúóä îëäóüó ìöÿééÿí åäèëìèøäèð".135 Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí ìèêðîáèîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ áèëèê àëìàã âÿ òÿäãèãàò àïàðìàã èìêàíûíûí îëìàìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê èçàh åòäèéèìèç ìöãàâèìÿò âÿ èììóíèòåò ôåíîìåíëÿðèíè à÷ûã-àøêàð ñàõòàëàøäûðìàüà ÷àëûøìûøëàð. Òÿêàìöë÷öëÿð ÷îõ òåç-òåç ìÿòáóàòäà áóíëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòëàðû êèìè ýþñòÿðèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû àéäûíäûð êè, íÿ áàêòåðèéàëàðûí àíòèáèîòèêëÿðÿ ãàðøû äàâàìëûëûüû, íÿ äÿ hÿøÿðàòëàðûí ÄÄÒ-éÿ ãàðøû èììóíèòåòè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè õåéðèíÿ hå÷ áèð ñöáóò äåìÿê äåéèë. Ëàêèí áó ìþâçóëàðûí èêèñè äÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ hàãã ãàçàíäûðìàã ö÷öí hàíñû òÿhðèô âÿ éàëàíëàðà ÿë àòäûüûíà ÷îõ à÷ûã ñöáóòëàðäûð.

Éîõà ÷ûõìûø îðãàíëàð hàããûíäà úÿôÿíýèééàò Òÿêàìöë÷ö ÿäÿáèééàòäà óçóí ìöääÿò éåð àëàí, éàíëûøëûüû ìÿëóì îëäóãäàí ñîíðà èñÿ áó ÿäÿáèééàòäàí ñÿññèç-ñÿìèðñèç ÷ûõàðûëàí äèýÿð áèð èääèà äà "ôÿàëèééÿòèíè èòèðìèø îðãàíëàð" ìÿôhóìóäóð. Áó ìÿôhóìóí éàíëûøëûüûíûí ñöáóò îëóíìàñûíà áàõìàéàðàã áÿçè òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðçèééÿíè hÿëÿ äÿ ìöäàôèÿ åäèðëÿð. Ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø (àòðîôèò) îðãàíëàð hàããûíäà èääèàëàð hÿëÿ XIX


146 ÿñðäÿ îðòàéà àòûëìûøäû. Áó èääèàéà ýþðÿ, úàíëûëàðûí îðãàíèçìëÿðèíäÿ ÿúäàäëàðûíäàí ãàëìà áÿçè îðãàíëàð îëìóøäóð êè, áóíëàð þç òÿéèíàòûíû èòèðÿðÿê, áÿëëè áèð çàìàí êå÷ÿíäÿí ñîíðà þç ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèøëÿð. Áó, îëäóãúà ãåéðè-åëìè áèð ôèêèðäèð, ÷öíêè áó ôèêèð êèôàéÿò ãÿäÿð åëìè ôàêòëàðà ÿñàñëàíìûð. "Òÿéèíàòûíû (ôóíêñèéàñûíû) èòèðÿí îðãàíëàð" ÿñëèíäÿ "ôóíêñèéàëàðû áÿëëè îëìàéàí îðãàíëàð" îëìóøëàð. Áóíà ÿí éàõøû ñöáóò òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí hàçûðëàíìûø "ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø îðãàíëàðûí" ñèéàhûñûíäà éåð àëàí îðãàí ñàéûíûí éàâàø-éàâàø àçàëìàñûäûð. "Åâîëóòèîíàðé Òhåîðé" æóðíàëûíäà äÿðú îëóíàí "Àòðîôèò îðãàíëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòóäóðìó" àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ Ñ.Ð.Ñêåääèíã áó ôàêòû áåëÿ åòèðàô åäèð: "Áèîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ ìÿëóìàòëàðûìûçûí àðòìàñûíà óéüóí øÿêèëäÿ "ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø" îðãàíëàðûí ñàéû äà àçàëûð... Èñòèôàäÿñèç îðãàíëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí ìöìêöí îëìàìàñû âÿ éîõà ÷ûõìûø îðãàíëàð ôèêðèíèí ãåéðè-åëìè îëìàñû ôàêòû ìÿíÿ áåëÿ äåìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, "ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø îðãàíëàð" ôèêðè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòó äåéèëäèð".136 Àëìàí àíàòîìó Ð.Âàéäåðøåéì òÿðÿôèíäÿí 1895-úè èëäÿ hàçûðëàíàí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø îðãàíëàðûí ñèéàhûñûíà òÿõìèíÿí 100 ìöõòÿëèô îðãàí äàõèë èäè êè, áóíëàðûí àðàñûíäà àïïåíäèêñ âÿ áöçäöì äÿ âàð èäè. Ëàêèí åëìèí èíêèøàôû èëÿ Âàéäåðøåéìèí ñèéàhûñûíà äàõèë îëàí îðãàíëàðûí èíñàí îðãàíèçìèíäÿ ìöhöì ôóíêñèéàëàðà ìàëèê îëìàñû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø ñàéûëàí àïïåíäèêñ ÿñëèíäÿ ëèìôà ñèñòåìèíèí áèð hèññÿñè îëàðàã îðãàíèçìÿ äàõèë îëàí çÿðÿðëè ìèêðîîðãàíèçìëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð. Áó ôàêò 1997-úè èëäÿ òèááè ìÿíáÿëÿðèí áèðèíäÿ áåëÿ âóðüóëàíìûøäû: "Áîüàç óðó âÿçèñè (çîá), ãàðà úèéÿð, äàëàã, àïïåíäèêñ âÿ èëèê ëèìôà ñèñòåìèíèí öçâëÿðèíäÿí håñàá åäèëèð âÿ îíëàð îðãàíèçìÿ èíôåêñèéàëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðìàãäà êþìÿê åäèðëÿð".137 Åëÿúÿ äÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, áàäàìúûã âÿçèñè õöñóñÿí hÿääè-áöëóüà ÷àòìàìûø èíñàíëàðäà áîüàçûí èíôåêñèéàëàðäàí ãîðóíìàñûíäà ÷îõ ìöhöì ðîëà ìàëèêäèð. Áóíäàí áàøãà, ìÿëóì îëìóøäóð êè, áöçäöì áÿçè ñöìöêëÿð ö÷öí äèðÿê ðîëóíó îéíàéûð, åëÿúÿ äÿ áèð ñûðà êè÷èê ÿçÿëÿëÿð ö÷öí áèòèøìÿ íþãòÿñè ôóíêñèéàñûíû äàøûéûð. Ñîíðàëàð èñÿ äèýÿð ôàêòëàð àøêàð åäèëìèøäèð: 1) àòðîôèð îðãàí (ôóíêñèéàñûíû èòèðìèø îðãàí) ñàéûëàí áîüàç óðó âÿçèñè (çîá) Ò ëèìôîñèòëÿðèíè hÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿðÿê îðãàíèçìèí ìöäàôèÿ ñèñòåìèíè àêòèâëÿøäèðèð; 2) åïèôèç ìöhöì hîðìîíëàðûí hàçûðëàíìàñûíà úàâàáäåhäèð; 3) ãàëõàíàáÿíçÿð


147 âÿç ñöäÿìÿð âÿ àçéàøëû óøàãëàðûí hÿðòÿðÿðôëè èíêèøàôûíû òÿìèí åäèð; 4) hèïîôèç âÿçè èñÿ áèð ÷îõ åíäîêðèí âÿçëÿðèí äöçýöí èøëÿìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí àòðîôèð îðãàíëàðà äàèð ôèêèðëÿðèíäÿ áèð äÿ ÷îõ êîáóä ìÿíòèãè ñÿhâëÿð áóðàõûëìûøäûð. Áèëäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë÷öëÿð úàíëûëàðûí àòðîôèð îðãàíëàðûíûí ÿúäàäëàðäàí ãàëäûüûíû èääèà åäèðäèëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã èíñàíûí ÿúäàäëàðû àäëàíäûðûëàí úàíëûëàðäà àòðîôèð îðãàíëàðäàí áÿçèëÿðè öìóìèééÿòëÿ îëìàìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿëóì îëìóøäóð êè, òÿêàìöë÷öëÿðèí èíñàíûí "ÿúäàäû" ñàéäûãëàðû ìåéìóíëàðûí áÿçè íþâëÿðèíäÿ àïïåíäèêñ òàìàìèëÿ éîõäóð. Àòðîôèð îðãàíëàð ôÿðçèééÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõàí áèîëîã Ù.Åíîõ áó ìÿíòèãè ñÿhâè áåëÿ èçàh åäèð: "Èíñàíëàðûí àïïåíäèêñè âàð. Àììà îíëàðûí ãÿäèì ÿúäàäëàðûíäà - ìåéìóíëàðäà - àïïåíäèêñ éîõäóð. Ìàðàãëû áèð ôîðìàäà àïïåíäèêñ äàhà àøàüû íþâäÿí îëàí úàíëû ñèíèôëÿðèíäÿ, ìÿñÿëÿí, îïïîñóìëàðäà (Àìåðèêàäà éàøàéàí êèñÿëè ñè÷îâóë.-ðåä.) ðàñòëàíûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿñ áóíó íåúÿ èçàh åäÿð?"138 Áèð ñþçëÿ, àòðîô îðãàíëàðëà áàüëû ññåíàðè áèð òÿðÿôäÿí, ìÿíòèãè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí éàíëûøäûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ åëìè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí äîüðó äåéèë. Èíñàíëàðûí ÿúäàäëàðûíäàí ãÿáóë åòäèêëÿðè âÿ ñîíðà äà àòðîô hàëà äöøÿí hå÷ áèð îðãàíû éîõäóð. Èíñàíëàð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ âÿ äèýÿð úàíëûëàðäàí òþðÿìÿìèø, éàëíûç ãöñóðñóç îëàðàã áóýöíêö øÿêèëäÿ éàðàäûëìûøëàð.

Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí îõøàðëûüû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòó äåéèë Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè àðàñûíäà ñòðóêòóð áÿíçÿðëèéèíÿ áèîëîýèéà åëìèíäÿ "hîìîëîýèéà" äåéèëèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó áÿíçÿðëèêëÿðè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòëàðû êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ úÿhä åäèðëÿð. Äàðâèí ýöìàí åäèðäè êè, áÿíçÿð îðãàíëàðà ìàëèê úàíëû îðãàíèçìëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñè ìþâúóääóð âÿ áó ÿëàãÿ öìóìè áèð ÿúäàääàí èðñÿí ãàëìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, hÿì ýþéÿð÷èíëÿðèí, hÿì äÿ ãàðòàëëàðûí ãàíàäëàðû âàð; äåìÿëè, ýþéÿð÷èíëÿð, ãàðòàëëàð âÿ äèýÿð ãàíàäëû ãóøëàð òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ åéíè áèð òàðèõè ÿúäàääàí òþðÿìèøëÿð. Áóíóíëà áèðëèêäÿ hîìîëîýèéà ñÿòhè áèð ôèêèð îëóá öìóìè ýþðöíöøöí òÿõìèíè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ÿñàñûíäà èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Áó ôÿðçèééÿ Äàðâèíèí âàõòûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð êîíêðåò åëìè ôàêòëà ñöáóò îëóíìàìûøäûð. Éåðèí hå÷ áèð ýåîëîæè ãàòûíäà áó óéäóðóëìóø hîìîëîæè îðãàíà ìàëèê öìóìè "ÿúäàäûí" ãàëûãëàðûíà ðàñò ýÿëèíìÿìèøäèð. Áóíäàí áàøãà: 1) òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿëàãÿëÿíäèðÿ áèëìÿäèê-


148 ëÿðè ìöõòÿëèô ñèíèôëÿðÿ àèä îëàí úàíëûëàðäàêè ìþâúóä hîìîëîæè îðãàíëàð; 2) ìöõòÿëèô îðãàíèçìëÿðäÿ hîìîëîæè îðãàíëàðûí ýåíåòèê êîäëàðûíûí áèð-áèðèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíìÿñè; 3) úàíëûëàðûí hîìîëîæè îðãàíëàðûíûí åìáðèîíàë èíêèøàôû ìÿðhÿëÿëÿðèíäÿêè ôÿðãëÿð hîìîëîýèéàíûí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí áèð ÿñàñ òÿøêèë åòìÿäèéèíè ýþñòÿðèð. Ýÿëèí, áóíëàðû àðäûúûëëûãëà íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.

Òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô ñèíèôëÿðäÿí îëàí úàíëûëàðäàêû áÿíçÿð îðãàíëàð Òÿêàìöë÷öëÿðèí hå÷ úöð ÿëàãÿëÿíäèðÿ áèëìÿäèêëÿðè íþâëÿðèí ÷îõëó áÿíçÿð (hîìîëîæè) îðãàíëàðû âàð. Ãàíàäëàð áó áÿíçÿðëèéèí áèð íöìóíÿñèäèð. Áåëÿ êè, éàðàñàëàðûí, ãóøëàðûí âÿ åëÿúÿ äÿ ìèë÷ÿêëÿðèí ãàíàäëàðû âàð. Áóíäàí áàøãà, òàðèõÿ ãÿäÿðêè ãàíàäëû êÿðòÿíêÿëÿëÿðèí áÿçè íþâëÿðè ìÿëóìäóð. Àììà hÿòòà äàðâèíèñòëÿð äÿ ýþñòÿðèëÿí áó äþðä ñèíôèí òÿìñèë÷èëÿðè àðàñûíäà hå÷ áèð ãîhóìëóã ÿëàãÿñè àøêàð åäÿ áèëìèðëÿð. Äèýÿð áèð håéðÿòàìèç íöìóíÿ ìöõòÿëèô úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ýþç ãóðóëóøóíäà îëàí áÿíçÿðëèêëÿðäèð. Ìÿñÿëÿí, ñÿêêèçàéàãëû èëáèç âÿ èíñàí òàìàìèëÿ ôÿðãëè úàíëû îðãàíèçìëÿðäèð êè, áóíëàð àðàñûíäà hå÷ áèð òÿêàìöë ÿëàãÿñè ãóðìàã ìöìêöí äåéèë. Ëàêèí áó èêè úàíëûíûí ýþçëÿðèíèí ãóðóëóøóíà âÿ ôóíêñèéàëàðûíà áàõàíäà ÷îõ áþéöê áÿíçÿðëèêëÿð ýþðìÿê îëàð. Áóðàäà hÿòòà òÿêàìöë÷öëÿð äÿ èíñàíûí âÿ ñÿêêèçàéàãëû èëáèçèí åéíè ýþç ãóðóëóøóíà ìàëèê áèð ÿúäàääàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿ áèëìÿçëÿð. Áó âÿ áóíà áÿíçÿð ìèñàëëàð ýþñòÿðèð êè, "hîìîëîæè îðãàíëàðû îëàí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí åéíè öìóìè ÿúäàääàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè" íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð åëìè ÿñàñû éîõäóð. Áó ìÿñÿëÿ òÿêàìöë÷öëÿðè ÷ûõûëìàç áèð äàëàíà ñàëûð. Ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö Ôðåíê Ñàëèñáåðè òàìàìèëÿ ìöõòÿëèô úàíëûëàðäà åéíè ýþçöí ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿñèíè øÿðh åäÿðêÿí àøàüûäàêûëàðû åòèðàô åòìèøäèð: "Ùÿòòà ýþç êèìè êîìïëåêñ áèð îðãàí ìöõòÿëèô ãðóï úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿ àéðûúà ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, ñÿêêèçàéàãëû èëáèçäÿ, îíóðüàëûëàðäà âÿ àíòðîïîèäëÿðäÿ (èíñàíàáÿíçÿðëÿðäÿ). Áó îðãàíëàðûí åéíè çàìàíäà ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí èçàhûíûí îíñóç äà ïðîáëåìëÿð éàðàòäûüû áèð hàëäà, ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿíèí èçàhû (íåîäàðâèíèçì) ìÿíÿ áàøàüðûñû âåðèð".139

Ùîìîëîýèéàíûí äöøäöéö ýåíåòèê âÿ åìáðèîëîæè äàëàí Òÿêàìöë÷öëÿðèí hîìîëîýèéàéà àèä ôèêèðëÿðèíèí úèääèééÿò ãàçàíìàñû ö÷öí èëê þíúÿ úàíëû îðãàíèçìëÿðèí hîìîëîæè îðãàíëàðûíûí åéíè (hîìîëîæè) øèôðÿëÿðëÿ (ÄÍÒ)


149 êîäëàøäûðûëìàñû ëàçûìäûð. Áóíà áàõìàéàðàã áó îðãàíëàð ÿñàñÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëè ýåíåòèê êîäëàðà ÄÍÒ-éÿ ìàëèêäèð. Ìöõòÿëèô úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿ hîìîëîæè ýåíåòèê ÄÍÒ êîäëàðû òàìàìèëÿ ôÿðãëè îðãàíëàðà óéüóí ýÿëèð. Àâñòðàëèéàëû áèîêèìéà÷û ïðîôåññîð Ìàéêë Äåíòîí "Òÿêàìöë: áþhðàíäà îëàí íÿçÿðèééÿ" àäëû êèòàáûíäà hîìîëîýèéàíûí ýåíåòèê éþíäÿí èçàhûíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ äöøìÿñèíè àøàüûäàêû êèìè øÿðh åäèð: "Ùîìîëîýèéàíûí òÿêàìöë÷ö ÿñàñû úàíëûëàðäà çàhèðè áÿíçÿðëèêëÿðèí òàìàìèëÿ ôÿðãëè ýåíëÿðëÿ èôàäÿ îëóíìàñûíûí ñöáóò åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà äàüûëäû".140 Áóíäàí áàøãà, òÿêàìöë÷ö ôÿðçèééÿëÿðèí úèääè ãÿáóë îëóíìàñû ö÷öí hîìîëîæè îðãàíëàðûí åìáðèîíàë èíêèøàôû çàìàíûíûí ïàðàëåë êå÷ìÿñè ýÿðÿêäèð. Áóíóí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã, áó îðãàíëàðûí åìáðèîíàë èíêèøàôû ïðîñåñè hÿð úàíëû îðãàíèçìäÿ ôÿðãëè øÿêèëäÿ áàø âåðèð. Ýåíåòèêà âÿ åìáðèîëîýèéà ñàhÿëÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð Äàðâèíèí "úàíëû îðãàíèçìëÿðèí öìóìè òàðèõè ÿúäàääàí òÿêàìöëöíöí ñöáóòó" êèìè òÿñâèð åäèëÿí hîìîëîýèéà àíëàéûøûíûí hÿãèãÿòÿóéüóí îëìàäûüûíû öçÿ ÷ûõàðäû. Áåëÿëèêëÿ, åëì äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí íþâáÿòè òåçèñèíèí ðåàëëûüà çèää îëäóüóíó áèð äàhà ñóáóò åòäè.

Ìîëåêóëéàð hîìîëîýèéàíûí ãöââÿäÿí äöøìÿñè Îðãàíëàðûí hîìîëîýèéàñû èëÿ áàüëû íÿçÿðèééÿ èëÿ áèðëèêäÿ ìîëåêóëéàð hîìîëîýèéà íÿçÿðèééÿñè äÿ éàíëûøäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð ìöõòÿëèô íþâ úàíëûëàðûí ÄÍÒ øèôðÿëÿðèíè âÿ éà çöëàë ãóðóëóøëàðûíûí áÿíçÿðëèéèíè ÿëäÿ ÿñàñ òóòàðàã úàíëûëàðûí áèðáèðèíäÿí òÿêàìöë éîëó èëÿ òþðÿäèéèíè ñóáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ìÿñÿëÿí, áèð ÷îõ òÿêàìöë÷ö êèòàáëàðäà "èíñàí âÿ ìåéìóíóí ÄÍÒ-ñè àðàñûíäà áÿíçÿðëèê"äÿí ñþháÿò à÷ûëûð, "èíñàíëà ìåéìóí àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñè àðãóìåíòëÿøäèðèëèð". Áó íþâ ìèñàëëàðäàí ÿí ÷îõ ãàðøûëàøäûüûìûç íöìóíÿ èíñàíäà 46, øèìïàíçå âÿ ãîðèëëàäà èñÿ 48 õðîìîñîìóí îëìàñûäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð õðîìîñîìëàðûí ñàéûíäà îëàí áåëÿ éàõûíëûüû òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí ñöáóòó êèìè ãÿëÿìÿ âåðèðëÿð. Ëàêèí ÿýÿð áó ìÿíòèã äîüðó îëñàéäû, î çàìàí ýÿðÿê èíñàíûí äàhà éàõûí ãîhóìó êàðòîô áèòêèñè îëàéäû. ×öíêè êàðòîôóí õðîìîñîì ñàéû øèìïàíçå âÿ ãîðèëëàíûí õðîìîñîì ñàéûíäàí èíñàíà äàhà éàõûíäûð, hÿòòà åéíèäèð, éÿíè 46-éà áÿðàáÿðäèð! Áó ìÿñÿëÿ ÄÍÒ ãóðóëóøóíäàêû áÿíçÿðëèéèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöáóòó îëìàäûüûíû áàðèç áèð øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð. Åëÿúÿ äÿ èëê áàõûøäàí áèð-áèðèíÿ éàõûí ýþðöíìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã úàíëûëàð àðàñûíäà áþéöê ìîëåêóëéàð ôÿðãëÿð âàð. Ìÿñÿëÿí, òÿíÿôôöñ ïðîñåñèíäÿ ìöhöì


150 îëàí ñèòîõðîì-Ú çöëàëû åéíè áèð úàíëû ñèíôèí òÿìñèë÷èëÿðèíäÿ èíàíûëìàç ôÿðãëè ãóðóëóøëàðà ìàëèêäèð. Áó ìåéàðëàð öçðÿ àïàðûëàí ìöãàéèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áÿëëè îëìóøäóð êè, ñöðöíÿíëÿð ñèíôèíèí èêè íþâö àðàñûíäà îëàí ôÿðã áàëûãëàð âÿ ãóøëàð, éàõóä áàëûãëàð âÿ ìÿìÿëèëÿð àðàñûíäà îëàí ôÿðãäÿí äàhà ÷îõäóð. Äèýÿð áèð òÿäãèãàò ýþñòÿðäè êè, áÿçè ãóøëàð àðàñûíäàêû ìîëåêóëéàð ãóðóëóø ôÿðãëÿðè î ãóøëàðëà ìÿìÿëèëÿð àðàñûíäà îëàí ôÿðãëÿðäÿí äàhà ÷îõäóð. Åëÿúÿ äÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, áèð-áèðèíÿ áÿíçÿð áàêòåðèéàëàðûí ìîëåêóëéàð ãóðóëóøëàðû àðàñûíäà îëàí ôÿðã ìÿìÿëèëÿð âÿ ñöðöíÿíëÿð, éàõóä èêè hÿøÿðàò àðàñûíäà îëàí ôÿðãäÿí äàhà ÷îõäóð.141 Ùåìîãëîáèí, ìèîãëîáèí, hîðìîíëàð âÿ ýåíëÿðëÿ àïàðûëàí àíàëîæè ìöãàéèñÿëÿð äÿ åéíè íÿòèúÿíè âåðìèøäèð.142 Ïðîôåññîð Ìàéêë Äåíòîí éóõàðûäà ñàäàëàíàí âÿ áóíà áÿíçÿð ôàêòëàðà ÿñàñëàíàðàã ìÿñÿëÿíè áåëÿ øÿðh åäèð: "Ìîëåêóëéàð ñÿâèééÿäÿ hÿð áèð úàíëû þçöíÿìÿõñóñäóð, äèýÿð íþâëÿðÿ áÿíçÿìèð âÿ îíëàðëà ÿëàãÿëè äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ ìîëåêóëëàð äà äàøëàøìûø ãàëûãëàð êèìè òÿêàìöë÷ö áèîëîãëàðûí óçóí ìöääÿòäÿí áÿðè àõòàðäûãëàðû íÿçÿðè àðà êå÷èäëÿðèí ìþâúóä îëìàäûüûíû ýþñòÿðäè. Ìîëåêóëéàð ñÿâèééÿäÿ hå÷ áèð îðãàíèçì äèýÿðèíèí ÿúäàäû îëà áèëìÿç, íåúÿ êè, áèðè î áèðèíäÿí ìöêÿììÿë âÿ éà ïðèìèòèâ îëà áèëìÿç. ßýÿð áó ìîëåêóëéàð ñöáóòëàð éöç èë áóíäàí þíúÿ áèëèíñÿéäè, ÷îõ ýöìàí êè, öçâè òÿêàìöë hàããûíäà ôèêèð hå÷ âàõò úèääè ãÿáóë åäèëìÿçäè".143

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åìáðèîëîæè ñöáóòëàðû éîõäóð Áó ýöí òöðê òÿêàìöë÷öëÿðèíèí íÿøðëÿðèíäÿ ÷îõäàí åëìè ÿñðëÿðäÿí ÷ûõàðûëìûø "ðåêàïèòóëéàñèéà" íÿçÿðèééÿñè åëìè áèð ôàêò êèìè ýþñòÿðèëèð. "Ðåêàïèòóëéàñèéà" òåðìèíè òÿêàìöë÷ö áèîëîã Åðíñò Ùåêêåë òÿðÿôèíäÿí ÕIÕ ÿñðèí àõûðëàðûíäà èðÿëè ñöðöëÿí íÿçÿðèééÿíèí ãûñà èôàäÿñèäèð. Áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, hÿð áèð ôÿðä þç èíäèâèäóàë èíêèøàôû çàìàíû (îíòîýåíåç) þç íþâöíöí òàðèõè èíêèøàôûíû òÿêðàð åäèð (ôèëîýåíåç). Éÿíè èíêèøàô ïðîñåñè çàìàíû úàíëû îðãàíèçìëÿðèí åìáðèîíëàðû îíëàðûí "ÿúäàäëàðû"íûí êå÷èðäèéè òÿêàìöë ïðîñåñèíè òÿêðàð åäèð. Ìÿñÿëÿí, áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, èíñàí åìáðèîíó åìáðèîëîæè èíêèøàô ïðîñåñè çàìàíû þíúÿ áàëûã, ñîíðà ñöðöíÿí håéâàí õöñóñèééÿòëÿðèíè ýþñòÿðèð âÿ äàhà ñîíðà èíñàíà ÷åâðèëèð. Ñîíðàêè èëëÿðäÿ áÿëëè îëìóøäóð êè, áó íÿçÿðèééÿ ñàäÿúÿ îëàðàã èëëöçèéà âÿ òÿõÿééöëöí ìÿhñóëóäóð. Èíñàí åìáðèîíó èíêèøàôûíûí áàøëàíüûú ìÿðhÿëÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí âÿ "ãÿëñÿìÿ" îëäóüó ýöìàí åäèëÿí îðãàí ÿñëèíäÿ îðòà ãóëàã êàíàëûíûí, ãàëõàíàáÿíçÿð âÿçèíèí âÿ áîüàç óðó âÿçèñèíèí èëêèí ôîðìàñûäûð. Åðíñò Ùåê-


151 êåëèí âÿ îíóí äàâàì÷ûëàðûíûí "ãóéðóã" àäëàíäûðäûãëàðû åìáðèîí hèññÿñè ÿñëèíäÿ îíóðüà ñöòóíó ñöìöéöäöð. Îíóí ãóéðóã øÿêëèíäÿ îëìàñû èñÿ áó ñöìöéöí äèýÿð àøàüû ÿòðàôëàðäàí ÿââÿë ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èëÿ èçàh åäèëèð. Áó ôàêòëàð áöòöí åëì àëÿìèíÿ ìÿëóìäóð. Òÿêàìöë÷öëÿð äÿ áóíó òÿñäèã åäèðëÿð. Íåîäàðâèíèçìèí ãóðóúóëàðûíäàí áèðè îëàí ×.Ã.Ñèìïñîí éàçûð êè, "Ùåêêåë òÿêàìöë èíêèøàôûíû äîüðó ýþñòÿðìÿìèøäèð. Áó ýöí èñÿ òàìàìèëÿ ìÿëóìäóð êè, úàíëûíûí åìáðèîíàë èíêèøàôû îíóí êå÷ìèøèíè ÿêñ åòäèðìèð".144 "Àìåðèúàí Ñúèåíòèñò" æóðíàëûíäà äÿðú îëóíàí ìÿãàëÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèð: "Áèîýåíåòèê ãàíóí (ðåêàïèòóëéàñèéà íÿçÿðèééÿñè) òàìàìèëÿ äàðìàäàüûí îëìóøäóð. 50-úè èëëÿðäÿ áó íÿçÿðèééÿ áöòöí äÿðñëèêëÿðäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Ëàêèí 20-úè èëëÿðäÿ áó íÿçÿðèééÿ åëìè ìöáàhèñÿëÿðèí ìþâçóñó îëìàãäà äàâàì åòìèøäèð".145 Ìÿñÿëÿíèí äàhà ìàðàãëû òÿðÿôè îíäàäûð êè, Åðíñò Ùåêêåë ñàäÿúÿ îëàðàã øàðëàòàíäûð, ÷öíêè î, þç íÿçÿðèééÿñèíè ñöáóò åòìÿê ö÷öí ñàõòà òÿñâèðëÿð âàñèòÿñè èëÿ èíñàí âÿ áàëûã åìáðèîíëàðû àðàñûíäà áÿíçÿðëèêëÿðè ýþñòÿðìÿéÿ úÿhä åòìèøäèð. Ùåêêåëèí ñàõòà øÿêèëëÿðè "Ñèç àøàüûäà èíñàí âÿ áàëûã åìáðèîíëàðûíû îõøàð ýþñòÿðìÿê ö÷öí Ùåêêåëèí ÷ÿêäèéè ðÿñìè ýþðöðñöíöç. ßñë èíñàí åìáðèîíó èëÿ áó ðÿñìè ìöãàéèñÿ åäÿíäÿ ýþðöðöê êè, áèð ñûðà èíñàí îðãàíû áó ñàõòà ðÿñìäÿ ãÿñäÿí ýþñòÿðèëìÿìèøäèð". (Ôðåíñèñ Ùèò÷èíãèí "Çöðàôÿíèí áîéíó: Äàðâèí hàðàäà ñÿhâ åäèá?" êèòàáûíäàí, ñÿh. 205).


152 Áöòöí áó ñàõòàêàðëûãëàð àøêàðà ÷ûõäûüû çàìàí î, äèýÿð áó úöð éîëëàðà ÿë àòàí òÿêàìöë÷öëÿðèí öíâàíûíà èòòèhàìëàð éàüäûðàðàã þçöíöìöäàôèÿ éþíöíäÿ hå÷ áèð øåé ñþéëÿéÿ áèëìÿìèøäè: "Éîë âåðäèéèì ñàõòàêàðëûãëàðû åòèðàô åòäèêäÿí ñîíðà ìÿí þçöìö ÿñëèíäÿ ýöíàhêàð âÿ ìöhàêèìÿ îëóíìóø hèññ åòìÿëèéäèì. Ëàêèí ìÿí þçöìö îíóíëà ñàêèòëÿøäèðèðÿì êè, áèçèìëÿ áÿðàáÿð éöçëÿðëÿ hÿìêàðûìûç, åòèáàðëû ìöøàhèäÿ÷èëÿðèìèç âÿ ìÿøhóð áèîëîãëàð äà þçëÿðèíèí ãÿáóë åäèëìèø êèòàáëàðûíäà, æóðíàëëàðäàêû ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ìÿíèì åò äèéèì àíà ëîæè ñàõòàêàðëûãëàðà, äîüðó îëìàéàí ìÿëóìàòëàðà, òÿhðèô îëóíìóø ôàêòëàðà, ñàõòà ðÿñìëÿðÿ éîë âåðèðëÿð".146 Áÿëè, hÿãèãÿòÿí äÿ ÿñÿðëÿðè äîãìàòèê íÿòèúÿëÿðëÿ, éàëàíëàðëà âÿ ñàõòàêàðëûãëàðëà äîëó áèð ÷îõ "åòèáàðëû ìöøàhèäÿ÷è"ëÿð, "ìÿøhóð áèîëîã"ëàð âàð. Áó øÿõñëÿð hàããûíäà hå÷ áèð ñöáóò îëìàéàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè "äîüðó ÷ûõàðìàã" ö÷öí áåëÿ åòìèøëÿð.

Åìá ðèî ëî æè òÿ êà ìöë íÿ çÿ ðèé éÿ ñè íè hàã ëû ÷û õàð ìàã ö÷öí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿë àòìàãäàí óòàíìàéàí Åðíñò Ùåêêåë.


ÔßÑÈË 13

ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ ÌÀÒÅÐÈÀËÈÑÒ ÇßÐÓÐßÒÄÈÐ Êèòàáäà ýÿòèðèëÿí ìÿëóìàòëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí íÿ ãÿäÿð ÿñàññûç, îíóí åhêàìëàðûíûí èñÿ åëìè êÿøôëÿðÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ çèää îëäóüóíó à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí ãöââÿ åëì äåéèë. Îëà áèëÿð êè, áÿçè "àëèìëÿð" òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäèðëÿð, àììà áóíóí ñÿáÿáè áàøãà àìèëäèð. Áó àìèë ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿäèð. Ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ òàðèõèí ìàääÿíè ìöòëÿã âàðëûã êèìè ãÿáóë åäÿí ÿí ãÿäèì èäåîëîýèéàëàðûíäàí áèðèäèð. Áó èäåîëîýèéàéà ýþðÿ, ìàääÿ ÿçÿëèäèð âÿ áèçè ÿhàòÿ åäÿí hÿð øåé éàëíûç ìàääÿäÿí èáàðÿòäèð. ßëáÿòòÿ êè, áó òÿðèô Éàðàäàíà èíàìû èñòèñíà åäèð. ×öíêè ÿýÿð ìàääÿ hÿð çàìàí ìþâúóä îëìóøäóðñà âÿ éà hÿð øåé ìàääÿäÿí èáàðÿòäèðñÿ, áó hàëäà ìàääÿíè éîõäàí Éàðàäàí êàìèë ãöââÿ äÿ îëà áèëìÿç. Áó "ìÿíòèã" íÿòèúÿñèíäÿ ìàòåðèàëèçì òàðèõèí ãÿäèì çàìàíëàðûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð Àëëàhà âÿ áàøãà äèíëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûð. Ìàòåðèàëèçì äîüðóäóðìó? Ùÿð hàíñû áèð ôÿëñÿôÿíèí äöçýöí éàõóä ñÿhâ îëäóüóíó éîõëàìàã ö÷öí î ôÿëñÿôÿíèí ìöääÿàëàðûíû åëìè úÿhÿòäÿí ÿñàñëàíäûðìàã ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, Õ ÿñðäÿ hàíñûñà áèð ôèëîñîô äåéÿ áèëÿðäè êè, Àéäà áóäàãëàðûíäà ìåéâÿëÿð êèìè hÿð íþâ úàíëû îðãàíèçì éåòèøÿí ìöãÿääÿñ áèð àüàú áèòèð âÿ úàíëûëàð îðàäàí Éåðÿ äöøöðëÿð. Áó ôÿëñÿôÿ áÿçèëÿðèíèí õîøóíà ýÿëÿ âÿ éà úÿëáåäèúè ýþðöíÿ áèëÿð. Àììà ÕÕ ÿñðäÿ Àéà ó÷óøäàí ñîíðà áó ôÿëñÿôÿ þç ãöââÿñèíè èòèðèð, ÷öíêè áåëÿ áèð àüàúûí éîõëóüó àéäûí îëóð âÿ áó ãÿíàÿò ìöøàhèäÿ âÿ òÿúðöáÿëÿðèí êþìÿéè èëÿ åëìè úÿhÿòäÿí òÿñäèã åäèëèð. Åëìè öñóëëàðëà àíàëîæè ãàéäàäà ìàòåðèàëèñò ìöääÿàíû äà äÿðê åòìÿê îëàð. Ìàääÿ ÿçÿëäÿí ìþâúóä èäèìè, î, ÿáÿäèäèðìè, Éàðàäàíûí ìöäàõèëÿñè îëìàäàí ìàääÿ þçöíö íèçàìà ñàëà âÿ úàíëû îðãàíèçì éàðàäà áèëÿðìè? Áöòöí áóíëàðû òÿäãèã åäèá àðàøäûðìàã îëàð. Áó àðàøäûðìàäàí ñîíðà ìàòåðèàëèçìèí èôëàñà óüðàäûüûíû ýþðÿúÿéèê. ×öíêè ìàääÿíèí ÿáÿäèëèê èäåéàñû Êàèíàòûí hå÷ íÿäÿí éàðàíìàñûíû ñöáóò åäÿí Áèã Áÿíã (Áþéöê Ïàðòëàéûø) íÿçÿðèééÿñè èëÿ òÿêçèá îëóíóá. Ìàääÿíèí þçö-þçöíö áèðëÿøäèðìÿñè âÿ úàíëû îðãàíèçìëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿ õöñóñèééÿòè hàããûíäà ìöääÿà "òÿêàìöë íÿ-


154 çÿðèééÿñè" àäëàíûð. ßââÿë äÿ ÿìèí îëäóüóìóç êèìè, áó íÿçÿðèééÿ òàìàìèëÿ èôëàñà óüðàìûøäûð. Àììà ÿýÿð èíñàí þç ìàòåðèàëèñò ÿãèäÿñèíäÿ àðäûúûë âÿ ãÿòèééÿòëèäèðñÿ âÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ ñÿäàãÿòè ÿí âàúèá ìÿñÿëÿ håñàá åäèðñÿ, î çàìàí áó èíñàí áàøãà úöð hÿðÿêÿò åäÿúÿê. ßýÿð î, "àëèì îëìàãäàí þíúÿ ìàòåðèàëèñòäèðñÿ", áó hàëäà åëìèí ìàòåðèàëèçìè òÿêçèá åòìÿñèíè ýþðñÿ áåëÿ, ìàòåðèàëèñò ÿãèäÿäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê. Ùÿòòà òàì ÿêñèíÿ, î, ìàòåðèàëèçìè íÿéèí áàhàñûíà îëóðñà-îëñóí õèëàñ åòìÿéÿ, äÿñòÿêëÿìÿéÿ ÷àëûøàúàã. Áó ýöí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí àëèìëÿðèí äóðóìó ìÿhç áåëÿäèð. Ãÿðèáÿäèð êè, áó àëèìëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíó åòèðàô åäèð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí (ÀÁØ) îëàí ìÿøhóð ýåíåòèê Ðè÷àðä Ëåâîíòèí èëê íþâáÿäÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà èñÿ àëèì îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: "Áèç ìàòåðèàëèçìÿ èíàíûðûã, áó ÿãèäÿ "àïðèîðè"äèð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèøäèð). Áèçè Êàèíàòû ìàòåðèàëèçìëÿ èçàh åòìÿéÿ hå÷ äÿ åëìè ìåòîä âÿ ãàéäàëàð ñþâã åòìèð. ßêñèíÿ, "àïðèîðè"éÿ áàüëûëûã ñÿáÿáèëÿ áèç êàèíàòà ìàòåðèàëèñò áàõûìäàí èçàhëàð âåðÿí ìåòîä, àðàøäûðìà âÿ ãàéäàëàð èúàä åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì òàìàìèëÿ äîüðóäóð âÿ áèç hå÷ áèð èëàhè èçàhà éîë âåðÿ áèëìÿðèê".147 Ëåâîíòèíèí èñòèôàäÿ åòäèéè "àïðèîðè" èôàäÿñè ÷îõ ìöhöìäöð. Áó ôÿëñÿôè òåðìèí åëìè äÿëèëè îëìàéàí, òÿúðöáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ñöáóò åäèëìÿìèø íÿçÿðèééÿíè èôàäÿ åäèð. Ëåâîíòèíèí à÷ûã-àøêàð äåäèéè êèìè, ìàòåðèàëèçì òÿêàìöë÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí "àïðèîðè" êèìè ãÿáóë åäèëìèø âÿ îíëàð åëìè áó ïðèíñèïÿ óéüóíëàøäûðìàüà úÿhä ýþñòÿðèðëÿð. Ìàòåðèàëèçì Éàðàäàíûí âàðëûüûíû òàìàìèëÿ èíêàð åòäèéè ö÷öí îíóí éåýàíÿ ÷ûõûø éîëó òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ãÿáóë åòìÿêäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè ôàêòëàðëà çèääèééÿò òÿøêèë åòìÿñè èñÿ hå÷ áèð øåéè äÿéèøìèð. ×öíêè hàããûíäà éóõàðûäà áÿhñ åäèëÿí "àëèìëÿð" áó íÿçÿðèééÿíè àðòûã hÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åòìèøëÿð. Áó ÿãèäÿ òÿêàìöë÷öëÿðè íÿèíêè åëìÿ, hÿòòà ñàüëàì ìÿíòèãÿ äÿ çèää îëàí "øöóðñóç ìàääÿ þçö-þçöíö íèçàìëàìûøäûð" äöøöíúÿñèíÿ èíàíìàüà ìÿúáóð åäèð. Íéó-Éîðê Óíèâåðñèòåòèíèí ÄÍÒ öçðÿ ìöòÿõÿññèñè Ðîáåðò Øàïèðî ìàòåðèàëèçì ÿãèäÿñèíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñû êèìè áåëÿ èçàh åäèð: "Áèçÿ òÿêàìöëöí èëêèí ñÿáÿáè, ñàäÿ êèìéÿâè áèðëÿøìÿäÿí àêòèâ ðåïëèêàòîðëàðà ãÿäÿð áèçÿ hÿð øåéè èçàh åäÿí áèðúÿ áàøëàíüûú ñÿáÿá ëàçûìäûð. Áó áàøëàíüûú ñÿáÿá "êèìéÿâè òÿêàìöë" âÿ éà "ìàääÿíèí þçö-þçöíö íèçàìëàìàñû" àäëàíûð. Àíúàã áó áàøëàíüûúûí ìþâúóä îëìàñû ýþñòÿðèëìÿìèø âÿ hå÷ áèð çàìàí òÿñâèð îëóíìàìûøäûð. Áåëÿ áèð ïðèíñèïèí ìþâúóä îëìàñûíà èíàíìàã éàëíûç äèà-


155 ëåêòèê ìàòåðèàëèçìÿ îëàí ñÿäàãÿò âÿ èíàìäàí ãàéíàãëàíûð".148 Òàíûíìûø áèîëîã Ùóáåðò Úîêåé èñÿ hÿìèí hÿãèãÿòè áåëÿ èçàh åäèð: "Äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçìèí ìöêÿììÿë âÿ hÿð øåéè ÿhàòÿ åäÿí òÿëèìèíÿ èíàì hÿéàòûí ìÿíøÿéèíèí èçàhû ññåíàðèñèíäÿ ìöhöì ðîë îéíàéûð... Ùÿéàòûí hÿð hàíñû öñóëëà ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ëàáöäëöéö ñöáóòëàðûí îëìàìàñûíà, áÿçÿí èñÿ ñöáóòëàðëà çèääèééÿò òÿøêèë åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã ìöäàôèÿ îëóíóð".149 Òÿêàìöëöí äöíéà ìèãéàñûíäà àïàðûëàí òÿáëèüàòûíûí ÿñàñûíäà ìÿhç ìàòåðèàëèñò åhêàì äóðóð. Ãÿðá ìÿòáóàòûíäà àïàðûúû éåð òóòàí ãàáàãúûë, òàíûíìûø âÿ ðÿüáÿò áÿñëÿíÿí åëìè æóðíàëëàðäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí òÿêàìöë òÿáëèüàòû áó òèï èäåîëîæè âÿ ôÿëñÿôè òÿçéèãèí íÿòèúÿñèäèð. Åëìèí ñòàíäàðòëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí ìàòåðèàëèñòëÿð òÿêàìöëö äàíûëìàç âÿ ìöáàhèñÿñèç òàáóéà ÷åâèðèáëÿð. Áåëÿ êè, áó íÿçÿðèééÿ èäåîëîæè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí çÿðóðè håñàá îëóíóá. Áàøãà àëèìëÿð èñÿ êàðéåðàëàðûíû ãóðìàã ö÷öí ãåéðè-èðàäè îëàðàã áó íÿçÿðèééÿíè ìöäàôèÿ åòìÿéÿ, hå÷ îëìàñà îíóí ÿëåéhèíÿ ÷ûõìàìàüà ìÿúáóðäóð. Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ åëìè ÿìÿêäàøëàð äîñåíò âÿ ïðîôåññîð åëìè äÿðÿúÿñèíè ãàçàíìàã ö÷öí ìöÿééÿí åëìè æóðíàëëàðäà hÿð èë þç ìÿãàëÿëÿðèíè äÿðú åòìÿëèäèðëÿð. Áèîëîæè éþíöìëö áöòöí íöôóçëó æóðíàëëàð ìàòåðèàëèñòëÿðèí âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí íÿçàðÿòè àëòûíäàäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ òÿêàìöëÿ ãàðøû ÷ûõàí ìÿãàëÿëÿðèí äÿðúèíÿ èúàçÿ âåðìÿçëÿð. Áóðàäàí äà áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, hÿð áèð áèîëîã hàêèì îëàí òÿêàìöë èíàìûíà ñàäèã ãàëàðàã èøëÿìÿëèäèð. Îíà ýþðÿ êè, îíëàð äà hÿìèí òÿêàìöëÿ èäåîëîæè çÿðóðÿò êèìè áàõàí ìöòÿøÿêêèë ìàòåðèàëèñò ðåæèìèí òÿðêèá hèññÿñèäèð. Áó ñÿáÿáäÿí îíëàð hÿð øåéÿ ýþç éóìàðàã, áèçèì äÿ áó êèòàáäà ìöçàêèðÿ åòäèéèìèç "áöòöí ìöìêöí òÿñàäöôëÿðè" ìöäàôèÿ åäèðëÿð.

Ìàòåðèàëèñòëÿðèí åòèðàôëàðû Àëìàí áèîëîãó, òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö Ãîéìàð Ôîí Äèòôóðò òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø áÿçè ñÿòèðëÿð ìàòåðèàëèñòëÿðèí êîð èäåîëîýèéàñûíû éàõøû èôøà åäèð. Äèòôóðò úàíëû îðãàíèçìèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó ìèñàë ýÿòèðÿðÿê úàíëûëàðûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö hàããûíäà ñóàëà áåëÿ úàâàá âåðèðäè: "Äîüðóäàíìû, áåëÿ íèçàì âÿ hàðìîíèéàíû òÿñàäöôëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åòìÿê îëàð? Áó, áöòöí áèîëîæè òÿêàìöëöí ÿñàñ ñóàëëàðûíäàí áèðèäèð... Ìöàñèð òÿáèèééàò åëìëÿðèíèí òÿðÿôäàðûíûí ðàçûëàøìàãäàí áàøãà hå÷ áèð ÷ûõûø éîëó ãàëìûð âÿ î, "áÿëè" ÷àâàáûíû âåðèð. ×öíêè î, ôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè íÿçÿðÿ àëìàäàí âÿ òÿáèÿòèí ãàíóíëàðûíà àðõàëàíàðàã òÿáèÿò hàäèñÿëÿðèíè áÿëëè öñóëëàðëà èçàh åòìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóð".150


156 Áÿëè, Äèòôóðòóí ãåéä åòäèéè êèìè, hÿéàòûí éàðàíìàñûíäà Èëàhè ôàêòîðóí èíêàð åäèëìÿñè, éÿíè Éàðàäàíûí âàðëûüûíûí äàíûëìàñû ìàòåðèàëèñò èäåîëîýèéàíûí ÿñàñ ïðèíñèïèäèð. ßýÿð áó ïðèíñèïëÿ ðàçûëàøñàã, îíäà ÿí ãåéðè-ìöìêöí åhòèìàëëàðûí ìöìêöíëöéöíö ýöìàí åòìÿê îëàð. Áåëÿ åhêàì÷û ôèêèðëÿðÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí áöòöí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Òöðêèéÿäÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿí ãàáàãúûë íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè ßëè Äÿìèðñîéäóð. ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Äÿìèðñîéóí ôèêðèíúÿ, hÿéàò ö÷öí âàúèá îëàí ñèòîõðîì-Ú çöëàëûíûí éàðàíìà åhòèìàëû ìåéìóíóí éàçû ìàêèíàñûíûí àðõàñûíäà ÿéëÿøèá áÿøÿðèééÿò òàðèõèíè hå÷ áèð ñÿhâ îëìàäàí éàçìàñû åhòèìàëû ãÿäÿð àçäûð.151 Øöáhÿñèç êè, áåëÿ åhòèìàëûí ãÿáóë åäèëìÿñè ñàüëàì äöøöíúÿíèí ÿñàñ ïðèíñèïèíÿ âÿ øöóðà ãàðøû éàçûëìûø áèð äàâðàíûø îëàðäû. ßýÿð èíñàí êàüûç öçÿðèíÿ éàÄàðâèíèçì âÿ ìàòåðèàëèçì Òÿêàìöë÷öëÿðèí Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíè áöòöí åëìè òÿêçèáëÿðÿ áàõìàéàðàã èíàäëà ìöäàôèÿ åòìÿñèíèí éåýàíÿ ñÿáÿáè ìàòåðèàëèçìëÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè àðàñûíäàêû ãûðûëìàç ÿëàãÿäèð. Äàðâèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè òÿáèÿò åëìëÿðèíÿ òÿòáèã åòäè, áó ôÿëñÿôÿíèí "ñàäèã ãóëëóã÷óëàðû" èñÿ áàøäà ìàðêñèñòëÿð îëìàãëà hå÷ íÿéÿ áàõìàéàðàã äàðâèíèçìè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åòäèëÿð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òàíûíìûø ìöàñèð òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàí áèîëîã, ïðîôåññîð Äóãëàñ Ôóòóéìà éàçûð: "Ìàðêñûí áÿøÿðèééÿòèí èíêèøàô òàðèõèíè à÷ûãëàéàí ìàòåðèàëèñò íÿçÿðèééÿñè âÿ Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ìàòåðèàëèçì ñàhÿñèíäÿ áþéöê àääûìäûð". Ôóòóéìà áóíóíëà äà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí îíëàð ö÷öí íÿ ãÿäÿð âàúèá îëäóüóíó åòèðàô åäèðäè. Òÿêàìöë÷ö àëèì, òàíûíìûø ïàëåîíòîëîã Ñ.Ú.Ãîóëä éàçûð: "Äàðâèí òÿáèÿòÿ þç øÿðhèíè âåðìÿêëÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè hÿéàòà ÷îõ åôôåêòèâ øÿêèëäÿ òÿòáèã åòäè". Ðóñèéàäàêû áîëøåâèê èíãèëàáûíäà Ëåíèíèí ñèëàhäàøëàðûíäàí îëàí Ëåâ Òðîòñêè éàçûðäû: "Äàðâèíèí êÿøôè äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçìèí öçâè ìàòåðèéàíûí áöòöí ñàhÿëÿðè öçÿðèíäÿ äèàëåêòèêàíûí (äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçìèí) ÿí áþéöê ãÿëÿáÿñè îëäó". Ëàêèí åëì ýþñòÿðäè êè, äàðâèíèçì ìàòåðèàëèçì ö÷öí ãÿëÿáÿ äåéèë, îíóí ñàðñûäûúû, òàì ìÿüëóáèééÿòè îëäó. 1. Douglas Futuyma, Evolutionary Biology, 2-úè hèññÿ, Sunderland, MA: Sinauer, 1986, ñÿh. 3 2. Alan Woods, Ted Grant, "Marxism and Darwinism", Reason in Revolt: Marõism and Modern Science, London: 1993. 3. Alan Woods, Ted Grant. "Marxism and Darwinism", London: 1993.


157 çûëìûø áèð hÿðô ýþðñÿ, îíóí øöóðëó áèð êÿñ òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíà ÿìèí îëàð. Áÿøÿðèééÿòèí òàðèõèíäÿí áÿhñ åäÿí êèòàáû ýþðäöêäÿ îíóí éàçû÷û òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíà ÿìèí îëàð. Ïñèõîëîæè úÿhÿòäÿí ñàüëàì îëàí hå÷ áèð èíñàí äåéÿ áèëìÿç êè, áó hÿúìäÿ îëàí êèòàáäàêû hÿðôëÿð "òÿñàäöôÿí" áèðëÿøäèðèëèá. Ëàêèí ñîí äÿðÿúÿ òÿÿúöáëöäöð êè, "òÿêàìöë÷ö àëèì", ïðîôåññîð ßëè Äÿìèðñîé ìÿhç áóíó ãÿáóë åäèð: "Ñèòîõðîì Ú-íèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ åhòèìàëû ïðàêòèêè îëàðàã ñûôðà áÿðàáÿðäèð. Éÿíè úàíëûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí íèçàì òÿëÿá îëóíóðñà, îíäà äåìÿê îëàð êè, áó, áöòöí Êàèíàòäà áèð äÿôÿäÿí àðòûã áàø âåðÿ áèëìÿç. Éàõóä äà áó ïðîñåñäÿ áèçèì ìöÿééÿí åòìÿéÿ ãàäèð îëìàäûüûìûç ôþâãÿëàäÿ ãöââÿëÿðèí èøòèðàêû âàð. Àììà ñîíóíúóíóí åòèðàô åäèëìÿñè åëìè ìÿãñÿäëÿðÿ çèääèð. Áó hàëäà áèðèíúè âàðèàíòà éåíèäÿí áàõûëìàëûäûð".152 Áèð ñþçëÿ, Äÿìèðñîé ìöìêöí îëìàéàí áèð øåéè ôþâãÿëàäÿ ãöââÿíèí, éÿíè Àëëàhûí âàðëûüûíûí åòèðàôûíäàí öñòöí òóòóð. Àéäûíäûð êè, áåëÿ éàíàøìàíûí åëìÿ hå÷ áèð àèäèééàòû éîõäóð. Áåëÿ êè, Äÿìèðñîé hö÷åéðÿíèí ìèòîõîíäðèéàñûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè "åëìÿ çèää îëìàñûíà áàõìàéàðàã" òÿñàäöôëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð âÿ à÷ûã-àøêàð âóðüóëàéûð: "Ýöíöí ÿí ìöhöì ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðè ìèòîõîíäðèéàëàðûí áó õöñóñèééÿòè íåúÿ ÿëäÿ åòìÿëÿðèäèð. ×öíêè áèð èíäèâèäèóìóí áó õöñóñèééÿòè ÿëäÿ åòìÿñè àüëàñûüûëìàç ñàéäà åhòèìàëëàðûí áèð éåðäÿ òîïëàøìàñûíû òÿëÿá åäèð. Ìåõàíèçìèí ìàhèééÿòèíè êàòàëèçàòîð ðîëóíó éåðèíÿ éåòèðÿí âÿ òÿíÿôôöñ ïðîñåñëÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿí ôåðìåíòëÿð òÿøêèë åäèð. Ôåðìåíòëÿðèí hàíñûñà áèð hèññÿñèíèí ñàõëàíìàñûíûí ìÿíàñûç îëäóüó ö÷öí höúåéðÿ îíëàðûí áöòöí òÿðêèáèíè þçöíäÿ ñàõëàéûð. Äàhà äîãìàòèê âÿ ñïåêóëéàòèâ èçàhëàð âåðìÿìÿê ö÷öí áèç èðàäÿìèçäÿí àñûëû îëìàéàðàã åòèðàô åòìÿëèéèê êè, áöòöí òÿíÿôôöñ ôåðìåíòëÿðè îêñèýåíëÿ öíñèééÿòäÿ îëìàçäàí ÿââÿë äÿ höúåéðÿäÿ ëàçûìè ìèãäàðäà âàðäûð, áàõìàéàðàã êè, áó, åëìè ôèêðÿ çèääèð".153 Áó ñÿòèðëÿðäÿí äÿ àéäûí îëóð êè, òÿêàìöë äîüðóäàí äà åëìè òÿäãèãàòëàðà ÿñàñëàíìàéàí áèð íÿçÿðèééÿäèð. ßêñèíÿ, áó íÿçÿðèééÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí åhòèéàúëàðû ö÷öí éàðàäûëìûø, áóíóí íÿòèúÿñè êèìè åëìè ôàêòëàðà áàõìàéàðàã ãÿáóë åäèëìèø âÿ òàáóéà ÷åâðèëìèøäèð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí éàçäûãëàðûíäàí áèç áåëÿ áàøà äöøäöê êè, áöòöí áó úÿhäëÿð hàíñûñà áèð "ìÿãñÿäè" ýöäöð âÿ áó ìÿãñÿä Éàðàäàíû èíêàð åòìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ìÿãñÿäè "åëìè ìÿãñÿä" êèìè èôàäÿ åäèðëÿð. ßñëèíäÿ èñÿ îíëàðûí äåäèêëÿðè åëì éîõ, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿäèð. Ìàòåðèàëèçì èñÿ "ôþâãÿëòÿáèè" hàäèñÿëÿðèí âàðëûüûíû ãÿòè îëàðàã èíêàð åäèð.


Ìàòåðèàëèçìèí åëìè èôëàñû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ìàòåðèàëèçì XIX ÿñðäÿ Êàèíàòûí ÿçÿëè-ÿáÿäè ìþâúóäëóüó ôÿðçèééÿñèíè èðÿëè ñöðäö âÿ áóíóíëà äà Éåðäÿ îëàí áöòöí úàíëû âàðëûãëàðû ìàääÿäàõèëè ïðîñåñëÿðèí íÿòèúÿñè êèìè èçàh åäÿðÿê îíëàðûí éàðàäûëìàñûíû èíêàð åòäè. Àììà ÕÕ ÿñðèí åëìè êÿøôëÿðè áó ôÿðçèééÿíè òàìàìèëÿ òÿêçèá åòäèëÿð. Êàèíàòûí 15 ìèëéàðä èë áóíäàí ÿââÿë ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ ýöúëö áèð ïàðòëàéûø íÿòèúÿñèíäÿ áèð àíäà éàðàíìàñûíû ñöáóò åäÿí Áèã Áÿíã (Áþéöê Ïàðòëàéûø) íÿçÿðèééÿñè Êàèíàòûí ÿçÿëè îëìàñû ôèêðèíè òÿêçèá åòäè. Áó íÿçÿðèééÿ hÿì÷èíèí Êàèíàòûí éîõëóãäàí, éÿíè "hå÷ íÿäÿí" éàðàäûëìàñûíû ñöáóò åòäè. Ìàòåðèàëèçìèí àêòèâ ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè, àòåèñò-ôèëîñîô Åíòîíè Ôëéó áóíëàðû åòèðàô åäèð: "Äåéèðëÿð êè, ñÿìèìè åòèðàôëàð èíñàí ðóhóíó ðàhàòëàøäûðûð. Ìÿí äÿ åòèðàô åäèðÿì: Áþéöê Ïàðòëàéûø ìîäåëè àòåèñòèí ðóhóíó úèääè òÿøâèøÿ ñàëûð, ÷öíêè åëì ÿñðëÿðäÿí áÿðè äèíè ìÿíáÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí áèð ôàêòû ñöáóò åòäè: Êàèíàòûí þç áàøëàíüûúû âàð èäè". Áþéöê Ïàðòëàéûø hÿì÷èíèí îíó ýþñòÿðäè êè, Êàèíàòûí éàðàíìàñûíûí hÿð áèð ìÿðhÿëÿñè íÿçàðÿò îëóíàí éàðàäûëûøëà ôîðìàëàøûðäû. ×öíêè Áþéöê Ïàðòëàéûøäàí ñîíðà åëÿ áèð ìöêÿììÿë ãàéäà-ãàíóí éàðàíäû êè, áóíà íÿçàðÿò îëóíìàéàí ïàðòëàéûø íÿòèúÿñèíäÿ íàèë îëìàã ãåéðè-ìöìêöí èäè. Òàíûíìûø ôèçèê Ïîë Äåéâèñ áó óíèêàë âÿçèééÿòè áåëÿ øÿðh åäèð: "Êè÷èúèê ïðîïîðñèîíàë âÿ ðÿãÿì äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ hÿññàñ îëàí Êàèíàòûí hàçûðêû ãóðóëóøóíóí ÷îõ äèããÿòëè øöóð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû ôèêðèíÿ ãàðøû ÷ûõìàã ÷ÿòèíäèð... Òÿáèÿòèí ìöâàçèíÿòèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí hÿññàñ òàðàçëûã êîñìèê èðàäÿíèí âàðëûüûíûí àøêàð ñöáóòóäóð". Àñòðîíîìèéà ïðîôåññîðó Úîðú Ãðèíøòåéí (ÀÁØ) áó ôàêòëà áàüëû éàçûðäû: "Ñöáóòëàðû òÿäãèã åäÿðêÿí áèç àøêàð áèð ðåàëëûãëà öç-öçÿ ýÿëèðèê. Êàèíàòûí éàðàíìàñûíäà ôþâãÿëòÿáèè âÿ éà Éöêñÿê Øöóð èðàäÿñè îëìàëû èäè". Ìàòåðèàëèçì åëìè ÿñàñÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ìàääè àìèëëÿðëÿ hå÷ úöð èçàh åäèëÿ áèëèíìÿéÿí áöòöí õöñóñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí ýåíåòèê ìÿëóìàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíäÿ èôëàñà óüðàäû. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ãàáàãúûë òÿðÿôäàðëàðûíäàí áèðè Úîðú Óèëéàìñ 1995-úè èëäÿ þç ìÿãàëÿñèíäÿ áóíó åòèðàô åòìèøäè: "Òÿêàìöë÷ö áèîëîãëàð àüûëëàðûíà áåëÿ ýÿòèðìèðäè êè, áó ýöíÿ ãÿäÿð îíëàð èêè ìöõòÿëèô ñàhÿëÿðäÿ - ìàääÿ âÿ ìÿëóìàò ñàhÿëÿðèíäÿ èøëÿìèøëÿð... Ýåíëÿð ìàääè îáéåêòëÿðäÿí äàhà ÷îõ ìÿëóìàò ãîâëóãëàðûäûð... Áó hàë ýþñòÿðèð êè, ìàòåðèéà âÿ ìÿëóìàò âàðëûüûí èêè ìöõòÿëèô ñàhÿñèäèð âÿ áó ñàhÿëÿðèí êþêëÿðè àéðûëûãäà òÿäãèã îëóíìàëûäûð". Áó hàë ýåíåòèê ìÿëóìàòû éàðàäàí, ãåéðè-ìàääè øöóðóí ìþâúóäëóüóíóí ñöáóòóäóð. ×öíêè ìàääÿ þç äàõèëèíäÿ ìÿëóìàò èñòåhñàëûíà ãàäèð äåéèë. Àëìàíèéà Ôåäåðàë Ôèçèêà âÿ Òåõíîëîýèéà Èíñòèòóòóíóí ðÿháÿðè, ïðîôåññîð Âåðíåð Ýèòò áó hàëû áåëÿ èçàh åäèð: "Áöòöí òÿúðöáÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ìÿëóìàòûí éàðàíìàñû ö÷öí ñÿðáÿñò èðàäÿ, hþêì âÿ þç éàðàäûúû ãöââÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí øöóðóí ìþâúóäëóüó ëàáöääöð... Ìàääÿíèí ìÿëóìàò éàðàòìàã èìêàíûíû òÿìèí åäÿ áèëÿí hå÷ áèð òÿáèÿò ãàíóíó, ôèçèêè ïðîñåñ âÿ ìàääè hàäèñÿ éîõäóð..." Áöòöí áó åëìè äÿëèëëÿð ñöáóò åäèð êè, Êàèíàò áöòöí úàíëûëàðû ñîíñóç Èðàäÿéÿ âÿ Ñîíñóç Áèëèéÿ ìàëèê îëàí Àëè Éàðàäàí, éÿíè Ùàãã-Òÿàëà Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð. Ìàòåðèàëèçì èñÿ áèçèì ÿñðèí òàíûíìûø ìöòÿôÿêêèðè Àðòóð Êîñòëåðèí äåäèéè êèìè, "àðòûã èääèà åäÿ áèëìÿç êè, î, åëìè ôÿëñÿôÿäèð". 1. Íenry Margenau, Roy A. Vargesse, Cosmos, Bios, Theos, La Salle IL: Oðen Court Publishing, 1992, ñÿh. 241. 2. Paul Davies, God and New Physics. New Éork: Simon & Schuster, 1983, ñÿh. 189. 3. George Greenstein, The Symbiotic Universe, New Éork: William Morrow, 1988, ñÿh. 27. 4. George C. Williams, Third Culture: Beyond the Scientific Revolution, New Éork: Simon & Schuster, 1995, ñÿh. 42-43. 5. Werner Gitt, In the Beginning Was Information. LV, Bielefeld, Germany, ñÿh. 107-141. 6. Arthur Koestler, Janus: A Summing Uð, New Éork: Vitange Books, 1978, ñÿh. 250.


159 Åëì èñÿ áó åhêàìû ãÿáóë åòìÿéÿ áîðúëó äåéèë. Åëì òÿáèÿòèí þéðÿíèëìÿñèíÿ âÿ íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíà úàâàáäåhäèð. ßýÿð íÿòèúÿëÿð ñöáóò åäèðñÿ êè, òÿáèÿò éàðàäûëûá, áó çàìàí åëì áóíó åòèðàô åòìÿëèäèð. ßñë àëèì ìÿhç áóíóíëà ìÿøüóë îëìàëû, XIX ÿñðèí êþhíÿëìèø ìàòåðèàëèñò åhêàìëàðûíäàí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ãàëàðàã ìöìêöí îëìàéàí ññåíàðèëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿìÿëèäèð.

Ìàòåðèàëèñòëÿð, éàëàí÷û âÿ hÿãèãè èíàì Èíäè áèç ýþðöðöê êè, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿäÿí àñûëû îëàí ìöhèò úÿìèééÿòè êîð-êîðàíÿ èíàíäûüû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õÿòðèíÿ à÷ûã øÿêèëäÿ âÿ óòàíìàäàí àëäàäàðàã åëìÿ ÷îõ áþéöê çèéàí âóðäó. Àììà îíóíëà äà ðàçûëàøìàã ëàçûìäûð êè, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ìöhèò þç èðàäÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ÷îõ ìöhöì "õèäìÿò" äÿ ýþñòÿðäè. Áó "õèäìÿò" äÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, áÿëëè ÷åâðÿëÿð þç ãåéðè-ðåàë àòåèñò ôèêèðëÿðèíè éàéìàüà âÿ ãàíóíèëÿøäèðìÿéÿ úàí àòàðàã èíñàíëàðà Èñëàì àäû àëòûíäà ýèçëÿíÿí, òÿhðèô åäèëìèø ìöðòÿúå ôèêèðëÿð òÿãäèì åäèð. Ðÿâàéÿòëÿðÿ, õóðàôàòà, ÿôñàíÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí âÿ Ãóðàí âÿ Èñëàìëà hå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí ñàõòà äèí ìàòåðèàëèñò-òÿêàìöë÷öëÿðèí òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ èôøà îëóíäó. Áóðàäà Ãóðàíäà ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø hÿãèãè Èñëàìëà hå÷ áèð ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ éîõäóð. Ñÿhèh ìÿíáÿëÿðÿ âÿ hÿãèãè ñöáóòëàðà ÿñàñëàíìàéàí, ðèéàêàð òÿáÿãÿëÿð òÿðÿôèíäÿí Èñëàì àäû èëÿ òÿãäèì îëóíàí ñàõòà äèíèí ìÿíòèãñèçëèéè, íèçàìñûçëûüû, çèääèééÿòëè îëìàñû òÿêàìöë÷öëÿðèí ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ öçÿ ÷ûõäû. Áåëÿëèêëÿ, ìàòåðèàëèñòëÿð êöëëè ìèãäàðäà èíñàíûí úÿhàëÿò ãàðàíëûüûíäàí ÷ûõàðàã hÿãèãè ìÿíáÿëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿñèíÿ, Ãóðàíû þéðÿíìÿñèíÿ âÿ îíó ÿñàñ òóòìàñûíà ñÿáÿá îëäóëàð. Îíëàð þçëÿðèíèí äÿ õÿáÿðè îëìàäàí Àëëàhûí èðàäÿñèíè hÿéàòà êå÷èðèð, îíóí äèíèíÿ õèäìÿò åäèðëÿð. Áóíóíëà áÿðàáÿð úÿìèééÿòÿ Àëëàh àäûíäàí ñàõòà äèíè òÿãäèì åäÿí äöøöíúÿëÿðèíèí áöòöí ïðèìèòèâëèéèíè ýþñòÿðèðëÿð âÿ èíñàíëàðû hÿäÿëÿéÿí ìöðòÿúå ñèñòåìèí òÿñèðèíèí çÿèôëÿìÿñèíÿ êþìÿê åäèðëÿð. Àëëàh îíóí äèíèíèí äöøìÿíëÿðèíè áèð-áèðèíèí ÿêñèíÿ îëìàãëà ãàðøû-ãàðøûéà ãîéóá áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿñë äèíèí âàðëûüûíà øÿðàèò éàðàäûð. Áóðàäà ìàòåðèàëèñòëÿð îíëàð ö÷öí àéðûëìûø ðîëó îéíàéûðëàð. Àëëàhûí áó ãàíóíó hàããûíäà Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: "...ßýÿð Àëëàh èíñàíëàðûí áèð ãèñìèíè äèýÿð áèð ãèñìè èëÿ äÿô åòìÿñÿéäè, áèðèíè î áèðèëÿðèíèí öñòöíäÿ ñàõëàìàñàéäû, éåð öçö ôèòíÿ-ôÿñàäà óüðàðäû..." ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 251).


160 Áóðàäà áèç òÿêàìöë ìàòåðèàëèçìè ÿãèäÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðûíà øàíñ âåðèëìÿñèíèí çÿðóðè îëäóüóíó håñàáëàäûã. Áÿëêÿ äÿ áó èíñàíëàð äöçýöí éîë àõòàðûøûíäà èäèëÿð, àììà hÿëÿ óøàã âàõòûíäàí Èñëàì hàããûíäà óéäóðìàëàðûí, õóðàôàòëàðûí âÿ hÿð úöð õöëéàëàðûí, Èñëàì àäûíäàí òÿãäèì îëóíàí éàëàíëàðûí òÿñèðè àëòûíà äöøÿðÿê èíàìäàí óçàãëàøìûø âÿ hÿãèãÿòè áàøà äöøìÿê èìêàíûíäàí ìÿhðóì îëìóøëàð. ßñëèíäÿ Ãóðàíûí ìÿüçè îíëàðà þéðÿäèëÿí âÿ Èñëàì êèìè òÿãäèì îëóíàíäàí ÷îõ ôÿðãëèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç îíëàðà Ãóðàíû ýþòöðìÿéè âÿ Àëëàhûí áó êèòàáûíû ñÿìèìè âÿ ãÿðÿçñèç øÿêèëäÿ, âèúäàíëà îõóìàüû âÿ äèíèí hÿãèãÿòëÿðèíè áó ìÿíáÿäÿí þéðÿíìÿéè ìÿñëÿhÿò ýþðöðöê. Îíëàð àíëàìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêäèêëÿðè ñóàëëàðûí úàâàáûíû òÿôñèð÷è ÿäÿáèééàòäà, î úöìëÿäÿí áó ñÿòèðëÿðèí ìöÿëëèôèíèí Ùàðóí Éÿhéà âÿ Úàâèò Éàë÷ûí òÿõÿëëöñö èëÿ éàçäûüû âÿ Ãóðàíûí ÿñàñ ìþâçóëàðûíûí èçàh îëóíäóüó êèòàáëàðäà òàïà áèëÿðëÿð.

www.islam.com.az


ÔßÑÈË 14

ÊÖÒËßÂÈ ÈÍÔÎÐÌÀÑÈÉÀ ÂÀÑÈÒßËßÐÈ: ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ Ö×ÖÍ HßÉÀÒÈ ÌßÊÀÍ Áóðà ãÿäÿð þéðÿíäèêëÿðèìèçèí hàìûñû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè ÿñàñûíûí îëìàäûüûíû ñöáóò åòäè. Àììà äöíéàäàêû èíñàíëàðûí áó hàãäà òÿñÿââöðëÿðè éîõäóð âÿ îíëàð òÿêàìöëö hÿëÿ äÿ åëìè hÿãèãÿò håñàá åäèðëÿð. Áó éàíëûø ôèêðèí éàéûëìàñûíûí ÿí ÿñàñ ñÿáÿáè èñÿ äþâðè ìÿòáóàòûí hÿéàòà êå÷èðäèéè äàèìè òÿáëèüàò âÿ òÿêàìöëöí òÿëãèí åäèëìÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿáëèüàòûí âÿ òÿëãèíèí áó õöñóñèééÿòëÿðèíÿ òîõóíìàüà äÿéÿð. ßýÿð Ãÿðáèí áóýöíêö êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíÿ äèããÿòëÿ íÿçÿð ñàëñàã, îðàäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òåç-òåç õàòûðëàäàí õÿáÿðëÿðëÿ ðàñòëàøìàã îëàð. Èðè ìÿòáóàò îðãàíëàðû, òàíûíìûø âÿ "íöôóçëó" æóðíàëëàð ìöòÿìàäè îëàðàã áó íÿçÿðèééÿíè ýöíäÿëèéÿ äàõèë åäèðëÿð. Îíëàðûí èñòèôàäÿ åòäèéè öñóëëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áàðÿäÿ îíóí ìöáàhèñÿñèç, øöáhÿ äîüóðìàéàí, ñöáóò îëóíìóø hÿãèãÿò îëìàñû òÿÿññöðàòûíû éàðàäûð. Òÿáèè êè, áó õÿáÿðëÿðè îõóéàí ñàäÿ õàëã òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ýåð÷ÿêëèê êèìè - hàíñûñà ìÿøhóð ðèéàçè ãàíóí êèìè - ãÿáóë åäèð. Áó íÿhÿíýëÿðèí éàéäûüû õÿáÿðëÿð áþéöê ãÿçåòëÿð âàñèòÿñèëÿ áèçèì þëêÿäÿ äÿ íÿøð åäèëèð. Èñòèôàäÿ îëóíàí öñóëëàð êëàññèêäèð: "Òèìå"äàí éåíèëèêëÿð: "Òÿêàìöë çÿíúèðèíäÿêè áîøëóüó äîëäóðàí ÷îõ ìöhöì ñêåëåò ãàëûüû òàïûëìûøäûð..." âÿ éà "Íàòóðå" õÿáÿðëÿðèíäÿ áþéöê øðèôòëÿ áó òèïëè úöìëÿëÿð éàçûëûð: "Àëèìëÿð úàâàáëàðû ìÿëóì îëìàéàí ñóàëëàðû èøûãëàíäûðûáëàð..." ßñëèíäÿ èñÿ "òÿêàìöë çÿíúèðèíäÿêè áîøëóüó äîëäóðàí" hå÷ áèð ñöáóò òàïûëìàìûøäûð. Èðÿëè ñöðöëÿí áöòöí "ñöáóòëàð" ñàõòàäûð, áó hàãäà áèç ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðìèøäèê. ßýÿð åëìè ìÿíáÿëÿðÿ áàõñàã, êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð åíñèêëîïåäèéàëàðäà, áèîëîæè ìþâçóäà éàçûëàí êèòàáëàðäà äà àíîëîæè hàëû ìöøàhèäÿ åòìÿê îëàð. Áèð ñþçëÿ, ìàòåðèàëèñòëÿðèí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí ìÿòáóàò âÿ àêàäåìèê ìÿíáÿëÿð òÿêàìöë÷öëÿðèí ìàðàãëàðûíû âÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíè ìöäàôèÿ åäÿðÿê áóíó úÿìèééÿòÿ òÿëãèí åäèð. Áó òÿëãèí î ãÿäÿð òÿñèðëèäèð êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè âàõò êå÷äèêúÿ òàáóéà ÷åâðèëäè. Òÿêàìöëö èíêàð åòìÿê åëìÿ ãàðøû ÷ûõìàã, êîíêðåò äÿëèëëÿðè ãÿáóë åòìÿìÿê êèìè ãÿáóë îëóíäó. Áó ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí 1950-úè èëäÿí áó


162 ýöíÿ êèìè íÿçÿðèééÿíèí çèääèééÿòëÿðèíÿ âÿ áóíóí òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí åòèðàô åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã åëìè äàèðÿëÿðäÿ, àëèìëÿð àðàñûíäà âÿ ìÿòáóàòäà òÿêàìöëö òÿíãèä åäÿí hÿð hàíñû ôèêðÿ ðàñò ýÿëìÿê ÷ÿòèíäèð. Òÿêàìöë÷öëÿðäÿí áèðè îëàí Äóãëàñ Äåâàð hèíä òîéóãëàðûíû ÿòðàôëû þéðÿíÿðÿê íþâëÿðèí äÿéèøìÿäèéè ãÿðàðûíà ýÿëèá. Î, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èëÿ ìÿòáóàò àðàñûíäà îëàí ìöhöì ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè áåëÿ âóðüóëàéûð: "Éàëíûç ÷îõ àç ñàéäà èíñàí áàøà äöøöð êè, òÿêàìöë÷öëÿðèí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíè íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàìàñû íÿ äÿðÿúÿäÿ ìöhöìäöð. Áó ýöí æóðíàëëàðäà òÿêàìöëö èíêàð åäÿí ìÿãàëÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê äåìÿê îëàð êè, ìöìêöí äåéèë. Ùÿòòà ìîäåðíèñòëÿðèí ÿëèíäÿ îëàí áèð ÷îõ äèíè æóðíàëëàð äà èíñàíûí håéâàíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ôèêðè èëÿ ðàçûëàøûð. ßýÿð öìóìè äàíûøñàã, áöòöí ãÿçåò ìÿòáÿÿëÿðèíÿ áàø÷ûëûã åäÿí èíñàíëàð òÿêàìöëö ñöáóò îëóíìóø äÿëèë håñàá åäèð âÿ íÿçÿðèééÿíèí áöòöí äöøìÿíëÿðèíè àüûëñûçëûãäà âÿ úàhèëëèêäÿ ýöíàhëàíäûðûðëàð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí íÿøð åòäèéè æóðíàëëàð òÿêàìöë ìÿôhóìóíà êþëýÿ ñàëàí ìÿãàëÿëÿðè äÿðú åòìÿçëÿð. Ìÿòáÿÿëÿð àëûúû òÿëÿáàòû îëìàéàí êèòàáû âÿ éà ãöââÿäÿ îëàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðûíûí höúóìëàðûíà ìÿðóç ãàëàí êèòàáû ÷àï åòìÿçëÿð. Íÿøðèééàò þç íöôóçóíó íÿçÿðÿ àëàðàã êèòàáûí ìöÿëëèôè áöòöí õÿðúëÿðè þç öçÿðèíÿ ýþòöðñÿ äÿ, áåëÿ êèòàáû íÿøð åòìÿç. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ õàëã ìÿñÿëÿíèí àíúàã áèð éþíöíö áèëèð. Íîðìàë èíñàí úàçèáÿ ãöââÿñè ãàíóíó êèìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè äÿ ñöáóò îëóíìóø âÿ hÿãèãè håñàá åäèð".154 Íöôóçëó âÿ ìÿøhóð íÿøðëÿð håñàá îëóíàí òÿáèÿòøöíàñëûã ïðîôèëëè "Ñúèåíòèôèú Àìåðèúàí", "Íàòóðå", "Ôîúóñ", "Äèñúîâåð", "Íàòèîíàë Ýåîýðàïhèú" êèìè Ãÿðá æóðíàëëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ðÿñìè èäåîëîýèéàëàðäàí áèðè håñàá åäèð âÿ îíó ñöáóò îëóíìóø, èíêàðåäèëìÿç hÿãèãÿò êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷ÿhä ýþñòÿðèðëÿð. Òöðêèéÿäÿ èñÿ áó âÿçèôÿ ÿââÿëúÿ "Áèëèì âå Òåõíèê", "Ôîúóñ" êèìè "åëìè" íÿøðèééàòëàð, ñîíðà èñÿ ÿêñÿð ìÿòáÿÿ, íÿøðèééàò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìèø, îíëàðûí êþìÿéè èëÿ ÿhàëè àðàñûíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí øöóðëó òÿáëèüàòû àïàðûëìûøäûð. Òöðêèéÿíèí "Ìèëëèéåò", "Ùöððèéåò", "Ñàáàh", "Úöìhóðèéåò" ãÿçåòëÿðèíäÿ âÿ îíëàðûí "èêèíúè äÿðÿúÿëè" ÿäÿáèééàòëàðûíäà ìöòÿìàäè îëàðàã òÿêàìöëöí òÿáëèüàòû àïàðûëûð. Ìÿòáóàò éàéäûüû òÿêàìöë õÿáÿðëÿðè âÿ èçàhëàðëà áèðýÿ þç "èúòèìàè òÿäáèðëÿðèíäÿ" äÿ áó ìèññèéàíû hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøûð. Îíëàðûí íÿøðèééàòûíäà äÿðú îëóíàí âÿ ïóëñóç ïàéëàíàí êèòàáëàðëà òàíûø îëäóãúà, à÷ûã òÿêàìöë òÿáëèüàòûíû âÿ ïàðàëåë îëàðàã äèíÿ ãàðøû äöøìÿí ìöíàñèáÿòèíè ìöøàhèäÿ åòìÿê îëàð.


163

Òÿêàìöë÷öëÿðèí òÿáëèüàòû

Ãÿð áèí òÿ êà ìöë íÿ çÿ ðèé éÿ ñè íèí òÿá ëè üà òûí äà áè ðèí úè ëè éè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöø åëìè-ïîïóëéàð æóðíàëëàðû äàðâèíèçì ÿãèäÿñèíèí êöòëÿâè øöóðà éåðè äèë ìÿ ñèí äÿ "ìö höì" ðîë îéíàéûðëàð.

Ìÿñÿëÿí, 1996-úû èëäÿ "Ìèëëèéÿò" íÿøðèééàòûíäà áóðàõûëìûø "Äàðâèí: éåíè áàøëàéàíëàð ö÷öí" êèòàáû Äàðâèíè òÿðèôëÿéèð âÿ äèíèí öíâàíûíà ÷îõëó ñàéäà òÿhãèðëÿð éàüäûðûð. Êèòàá ýÿíúëÿðÿ òÿêàìöëö åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø hÿãèãÿò êèìè òÿãäèì åäèð, òÿêàìöëöí ÿëåéhäàðëàðûíû èñÿ ÿãëè çÿèôëèêäÿ âÿ úàhèëëèêäÿ ýöíàhëàíäûðûð. Áó êèòàáäàí áÿçè ñÿòèðëÿðè òÿãäèì åäèðèê: "×àðëç Äàðâèí 30-úó èëëÿðäÿ àðòûã íþâëÿðèí ìÿíøÿéèíè àéäûíëàøäûðà áèëìèø, áó çàìàí ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëè äÿéèøèêëèêëÿðè âÿ hÿéàò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àíëàéûøëàðûíû áèðëÿøäèðÿðÿê íþâëÿðèí èíêèøàôûíäà Àëëàhûí ðîëóíó èñòèñíà åòìèøäèð. 1959úó èëäÿ òÿðÿääöäëÿðÿ áàõìàéàðàã íÿçÿðèééÿ ÿêñÿðèééÿò òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóí-


164 ìóøäó. Òÿáèè êè, ÿëåéhäàðëàð äà âàð èäè. Ýåðèäÿ ãàëìûøëàð âÿ ñàâàäñûçëàð êèòàáû áàøà äöøÿ áèëìÿäèëÿð... Ãàëàí äèíäàð èíñàíëàð èñÿ Äàðâèíèí Àâðîïàäà ÿí òÿhëöêÿëè èíñàí îëìàñû hàããûíäà øàéèÿëÿð éàéàðàã ñàêèòëÿøäèëÿð. ßëåéhäàðëàðûí àðàñûíäà éàëíûç äèíèí "ñÿôåh" íöìàéÿíäÿëÿðè äåéèëäèëÿð. ßíÿíÿâè Éàðàäûëûøà èíàíàí àëèìëÿð äÿ íÿçÿðèééÿ èëÿ ðàçûëàøà áèëìèðäèëÿð..." Òÿêàìöëöí òÿðÿôäàðëàðû îëàí éåðëè ìÿòáóàò íöìàéÿíäÿëÿðè ÿêñÿð hàëëàðäà úàhèë îëäóãëàðû ãÿäÿð äÿ, äèíèí ÿëåéhäàðëàðû èäèëÿð. Îíëàð ÷îõ çàìàí òÿêàìöë hàããûíäà hå÷ íÿ áèëìÿäÿí èíàäëà òÿáëèüàò àïàðûðëàð. Áó ñÿáÿáäÿí îíëàð hÿðäÿí ýöëöíú âÿçèééÿòäÿ ãàëûðëàð... 1985-úè èë, ìàðòûí 28-äÿ "Úöìhóðèéåò" ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíàí "Äèí÷åðëåð 25 ìèí èëëèê éàøû îëàí ñêåëåò ãàëûãëàðûíû èíêàð åäèð" áàøëûãëû ìÿãàëÿ áóíà éàõøû íöìóíÿäèð (Äèí÷åðëåð hÿð øåéèí Èëàhè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíà èíàíàí, òÿêàìöëö èíêàð åäÿí òàíûíìûø òöðê æóðíàëèñòèäèð). Òÿêàìöëöí êîð òÿðÿôäàðû îëàí "Úöìhóðèéåò" ãÿçåòè þç õÿáÿðëÿð áþëìÿñèíäÿ éàçûð: "Õàëã Òÿhñèëè Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí åëìè ñàõòàêàðëûã êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíìóø Éàâà, Ïåêèí, Ïèëòäàóí, Íåáðàñêà ñêåëåò ãàëûãëàðû ìöàñèð àíòðîïîëîýèéà òÿðÿôèíäÿí òàïûëìûø èíñàí òÿêàìöëöíöí ÿí ìöhöì ñöáóòëàðû håñàá îëóíóð". Áóíóíëà áåëÿ ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿí áèëäèéèìèç êèìè, áó ãàëûãëàðäàí èêèñè - Ïèëòäàóí âÿ Íåáðàñêà ãàëûãëàðû ñàõòàäûð âÿ áó, hàìûéà ìÿëóì ôàêòäûð. 1950-úè èëäÿ àéäûí îëäó êè, Ïèëòäàóí ñêåëåò ãàëûãëàðû èíñàíûí êÿëëÿ ñöìöéöíäÿí âÿ ìåéìóíóí ÷ÿíÿ ñöìöéöíäÿí ãóðàøäûðûëìûøäûð. Àììà "Úöìhóðèéåò" ãÿçåòè íÿäÿíñÿ áèëìèðäè êè, ÿñë hÿãèãÿò áó õÿáÿðèí äÿðúèíäÿí hÿëÿ 30 èë þíúÿ ìÿëóì èäè.

"Ýþçÿë" øÿêèëäÿ ãàáëàøäûðûëìûø éàëàí Òÿêàìöë÷öëÿð îíëàðà òÿãäèì îëóíàí ÊÈÂ-èí êþìÿéè èëÿ "áåéèíëÿðè éóìà" òåõíèêàñûíûí öñòöíëöéöíäÿí ìÿhàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè òÿêàìöëöí äîüðóëóüóíà î ãÿäÿð ÿìèíäèð êè, hå÷ âàõò "íåúÿ" âÿ "íÿéÿ ýþðÿ" ñóàëëàðûíû âåðìèð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí íÿ éàçìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áó hàë äÿéèøìÿç ãàëûð. Îíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë÷öëÿð éàëàí ìÿëóìàòû ýþçÿë áÿçÿéÿðÿê îíó åëìè äÿëèë êèìè òÿãäèì åäÿ áèëèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, òÿêàìöëöí ÿí ÷ûõûëìàç ìÿñÿëÿñè îëàí "ñóäàí ãóðóéà êå÷èä ìÿðhÿëÿñè" òÿêàìöë÷öëÿðèí hÿòòà ÿí "åëìè" ÿñÿðëÿðèíäÿ î ãÿäÿð ïðèìèòèâ øÿêèëäÿ èçàh åäèëèð êè, áóíà êþðïÿ óøàüû äà èíàíäûðà áèëìÿçñÿí. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, hÿéàò ñóäà ÿìÿëÿ ýÿëèá, èëê håéâàíëàð èñÿ áàëûãëàð îëóá. Íÿçÿðèééÿíèí èääèàñûíà ýþðÿ, àéäûí äåéèë êè, áèð ýöí áàëûãëàð þçëÿðèíè ãóðóéà ìÿhç hàíñû öñóëëà (!) ÷ûõàðûáëàð! (Áó ìÿñÿëÿäÿ ÿêñÿð hàëëàðäà ãóðàãëûã


165

Áàëèíà hàããûíäà òÿêàìöë íàüûëû Áöòöí äöíéàäà òàíûíìûø úèääè åëìè æóðíàë îëàí "Íàòèîíàë Ýåîýðàïhèú" þç íþìðÿëÿðèíèí áèðèíäÿ áàëèíàíûí òÿêàìöëöíöí "ìàðàãëû" øÿðhèíè äÿðú åäÿðÿê áóíóíëà òÿêàìöë÷öëÿðèí ìÿòáóàòäà éàéûëàí óéäóðìàëàðûíûí ïàðëàã áèð íöìóíÿñèíè éàðàòìûøäû: "Áàëèíàëàð 60 ìèëéîí áóíäàí ÿââÿë äþðäàéàãëû òöêëö ìÿìÿëèëÿð äÿíèçÿ ãèäà àõòàðìàã ö÷öí êå÷ÿðêÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèøëÿð. ßñðëÿð þòäöêúÿ áó äþðäàéàãëû ìÿìÿëèëÿðäÿ òÿäðèúè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäè. Àðõà ÿòðàôëàð éîõ îëìóø, ãàáàã àéàãëàð öçýÿúëÿðÿ ÷åâðèëìèø, òöêëÿð éîõ îëìóø, äÿðèëÿðè èñÿ òÿäðèúÿí ðåçèí êèìè ãàëûí âÿ éóìøàã áàëèíà äÿðèñèíÿ îõøàìàüà áàøëàìûøäû. Áóðóí äÿëèêëÿðè áàøûí éàí hèññÿñèíÿ éûüûëìûø, ãóéðóãëàðû åíëÿíìèø âÿ áàëèíàíûí åíëè öçýÿúëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Áÿäÿíëÿðè äÿ ìöòÿìàäè øÿêèëäÿ áþéöéÿðÿê íÿhÿíý þë÷öëÿðÿ ÷àòìûøäûð". Áàëèíàëàðûí áó úöð éàðàíìàñû hàããûíäà íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿéÿ øöáhÿñèç êè, hå÷ áèð ÿñàñ éîõäóð. Áåëÿ ïðîñåñèí áàøâåðìÿ åhòèìàëû áöòöí òÿáèÿò ãàíóíëàðûíà çèääèð. "Íàòèîíàë Ýåîýðàïhèú" æóðíàëû òÿðÿôèíäÿí äÿðú îëóíìóø áó íàüûë áèð äàhà ýþñòÿðäè êè, ÿí ÷îõ hþðìÿò îëóíàí "úèääè" òÿêàìöë÷ö íÿøð ÿñëèíäÿ hàíñû úÿôÿíýèééàòû ìöäàôèÿ åäèð.

"ýöíàhëàíäûðûëûð"). Éåíÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, ãóðóäà éàøàìàüà öñòöíëöê âåðÿí áàëûãëàðäà öçýÿúëÿðèí éåðèíäÿ hàíñû öñóëëàñà àéàãëàð, ãÿëñÿìÿëÿðèí éåðèíäÿ èñÿ àü úèéÿð ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Òÿêàìöë÷ö êèòàáëàðûí ÿêñÿðèééÿòè hå÷ âàõò áó àìáèñèéàëû èääèà hàããûíäà "íåúÿ" ñóàëûíû âåðìèð. Áó èääèàíûí ÿñàñëàíäûðûëìàìàñû ÿí "åëìè" ìÿíáÿëÿðäÿ ýèçëÿäèëèð âÿ "Úàíëû îðãàíèçìëÿð ñóäàí ãóðóéà êå÷ìèøëÿð" øÿêèëëè äÿëèë-ñöáóòñóç èáàðÿ èëÿ ìöäàôèÿ îëóíóðëàð. Ìàðàãëûäûð, ýþðÿñÿí áó "êå÷èä" íåúÿ áàø âåðèá? Áèëèðèê êè, áàëûã ãóðóäà 1-2 äÿãèãÿäÿí àðòûã éàøàéà áèëìÿç. ßýÿð î ôèêèðëÿ ðàçûëàøñàã êè, ãóðàãëûã áàëûãëàðû ãóðóéà ÷ûõìàüà ìÿúáóð åäèá,- íåúÿ êè, òÿêàìöë÷öëÿð áóíó òÿñäèãëÿéèð,- îíäà òÿñÿââöð åäèí, áàëûãëàð íÿ "÷ÿêèáëÿð"! Úàâàá àéäûíäûð: ñóäàí ÷ûõàí áàëûãëàðûí hàìûñû 1-2 äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìÿhâ îëàðëàð. Ãîé áó ïðîñåñ 10 ìèëéîí èë äàâàì åòñèí, àììà úàâàá åéíè îëàúàã: áöòöí áàëûãëàð ìÿhâ îëàúàãëàð. ×öíêè àü úèéÿð êèìè ìöðÿêêÿá ÿçà "òÿñàäöô", éÿíè ìóòàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíà áèëìÿç. Àü úèéÿðèí éàðûñû, éÿíè íàòàìàì àü úèéÿð èñÿ ôàéäàñûçäûð. Àììà òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñàñ èääèà åòäèéè "ñóäàí ãóðóéà êå÷èä", "ãóðóäàí hàâàéà" âÿ äàhà ìèëéîíëàðëà áåëÿ àäëàíàí "ñû÷ðàéûøëàð" áó ãåéðè-ìÿíòèãè èçàhëàðëà à÷ûãëàíûð. Ëàêèí ãóëàã âÿ ýþç êèìè ìöðÿêêÿá öçâëÿðèí éàðàíìàñû ñóàëûíà òÿ-


166 êàìöë÷öëÿð öìóìèééÿòëÿ òîõóíìàìàüû äàhà öñòöí òóòóðëàð, áåëÿ êè, áó ìåòîäó þçëÿðè ö÷öí äàhà ÿëâåðèøëè håñàá åäèðëÿð. Ëàêèí ñàäÿ èíñàíëàð "åëìè ãàáëàøäûðìà"íûí òÿñèðèíÿ äàhà ÷îõ äöøöð: ñóäàí ãóðóéà êå÷èäèí òÿñâèð îëóíäóüó áèð øÿêèë ÷ÿêèí; ñóäà éàøàéàí håéâàíà, îíóí ãóðóäà îëàí "íÿâÿñèíÿ" âÿ "êå÷èä ôîðìàñûíà" ëàòûí äèëèíäÿ àäëàð ôèêèðëÿøèí âÿ áó àäëàðû îíëàðà âåðèí. Ñîíðà èñÿ "áàüëàìàíûí" öçÿðèíäÿ éàëàí éàçûí: "Åóñòhåíîïòåðîí óçóí ñöðÿí òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ ÿââÿëúÿ Ðhèïèòèñòèñh Æðîññîïòåéäèàíà ñîíðà èñÿ Èúhòhóîñòåýà-éà ÷åâðèëìèøäèð". Áóíäàí ñîíðà áó éåíè ãîíäàðìà ñþçëÿðè àü õàëàòäà îëàí åéíÿêëè àëèìÿ òÿêðàð åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûí. Áóíóíëà ñèç èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè òàì ÿìèí åòìèø îëàðñûíûç. ×öíêè òÿêàìöëöí êöòëÿ àðàñûíäà éàéûëìàñûíû þçöíöí ÿñàñ ìÿãñÿäè håñàá åäÿí ìÿòáóàò åðòÿñè ýöí áþéöê ñåâèíúëÿ áó "êÿøôè" Éåð êöðÿñèíèí áöòöí íþãòÿëÿðèíÿ õÿáÿð âåðÿúÿê.

www.islam.com.az


ÔßÑÈË 15

ÍßÒÈÚß: ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ ÑÀÕÒÀÊÀÐËÛÃÄÛÐ

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè èíêàð åäÿí hÿëÿ ÷îõ åëìè äÿëèë âàð. Áó êèòàáûí ìÿçìóíó íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí êèôàéÿòäèð: òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí ìþâúóäëóüóíà áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã ö÷öí ìöäàôèÿ îëóíàí âÿ "åëìè" ìàñêà ýåéèíäèðèëìèø àü éàëàíäûð. Áó éàëàí íÿçÿðèééÿ åëìÿ éîõ, òÿáëèüàòà âÿ ñàõòàêàðëûüà àðõàëàíàðàã úÿìèééÿòèí "áåéíèíè äîëäóðìàã" ìÿãñÿäèíè äàøûéûð. ßââÿëêè ñÿhèôÿëÿðäÿ îëàí áÿçè ÿñàñ äÿëèëëÿðè ãûñàúà îëàðàã öìóìèëÿøäèðÿê:

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè hÿëÿ áàøëàíüûú ìÿðhÿëÿñèíäÿ èôëàñà óüðàéûá Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ÿââÿëúÿäÿí þçö-þçöíÿ çèää îëàí íÿçÿðèééÿäèð. ×öíêè òÿêàìöë÷öëÿð èíäèéÿ ãÿäÿð Éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàðûí ÿñàñ ìàääÿñèíè òÿøêèë åäÿí, úàíëû îðãàíèçì ö÷öí çÿðóðè îëàí òÿê áèð çöëàëûí éàðàíìàñûíû âÿ éà èëêèí àòìîñôåðäÿ úàíëû höúåéðÿíèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíû èçàh åäÿ áèëìèðëÿð. Åhòèìàëëàðûí håñàáëàíìàñû, ôèçèêè âÿ êèìéÿâè äöñòóðëàð èñÿ hÿéàòûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ôèêðèíè òàìàìèëÿ òÿêçèá åäèð. Ìèëéîíäà áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ çöëàëëàðûí àðäûúûë áèðëÿøìÿñè âÿ höúåéðÿíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè; òðèëéîíäà áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ áó höúåéðÿëÿðèí áèð éåðÿ éûüûëìàñû âÿ úàíëû îðãàíèçìèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè; áó úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿí áàëûãëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè; áàëûãëàðäàí ãóðóéà ÷ûõàí ñöðöíÿíëÿðèí ïåéäà îëìàñû; ñöðöíÿíëÿðäÿí ãóøëàðûí âÿ ìÿìÿëèëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè; áó éîëëà Éåðäÿ éàøàéàí ìèëéîíëàðëà íþâëÿðèí ïåéäà îëìàñû ôèêðè ñèçúÿ, àüûëëû âÿ ìÿíòèãëèäèðìè? Áÿëêÿ äÿ ñèçèí ö÷öí áó, ìöìêöí äåéèë, àììà òÿêàìöëúöëÿð äîüðóäàí äà áó íàüûëà èíàíûðëàð. Ëàêèí áó, àíúàã èíàìäûð, áåëÿ êè, áóíóí äîüðóëóüóíó èñáàò åäÿí hå÷ áèð ñöáóò éîõäóð. Éàðûáàëûã-éàðûñöðöíÿí âÿ éà éàðûñöðöíÿí-éàðûãóø êèìè êå÷èä ôîðìà ãàëûãëàðû äà òàïûëìàìûøäûð. Ùÿòòà ìöàñèð ëàáîðàòîðèéà øÿðàèòèíäÿ çöëàëûí èëêèí (òÿêàìöë÷öëÿðèí àäëàíäûðäûüû êèìè) àòìîñôåðäÿ àëûíìàñû åhòèìàëû ñöáóò îëóíìàéûá: áóíäàí ÿëàâÿ, hå÷ îëìàñà çöëàëûí òÿðêèáèíäÿ îëàí áèð àìèí


168 òóðøóñóíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èñòèñíà îëóíóð. ßêñèíÿ, áöòöí áó úÿhäëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ òÿêàìöë÷öëÿð þçëÿðè äÿ èñòÿìÿäÿí ýþñòÿðäèëÿð êè, òÿêàìöë êèìè áèð ïðîñåñ Éåðäÿ hå÷ âàõò áàø âåðìÿéèá âÿ áàø âåðÿ äÿ áèëìÿç.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ýÿëÿúÿêäÿ äÿ òÿñäèã îëóíìàéàúàã Íÿçÿðèééÿëÿðèíèí hå÷ áèð ñöáóòóíóí îëìàäûüûíà ýþðÿ òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð þçëÿðèíè î öìèäëÿ ðóhëàíäûðûðëàð êè, åëì áó ñóàëëàðà íÿ âàõòñà úàâàá âåðÿúÿê. Áóíóíëà áåëÿ, åëì áó ÿñàññûç âÿ ìÿíòèãñèç èääèàëàðû ìèëéîí èë áóíäàí ñîíðà äà ñöáóò åäÿ áèëìÿç. Áó hàãäà hå÷ ñþháÿò äÿ ýåäÿ áèëìÿç. ßêñèíÿ, åëì þç èíêèøàôû ïðîñåñèíäÿ áó úöð ìöääÿàëàðûí ãåéðè-ðåàë îëìàñûíû äàhà äÿãèã âÿ àéäûí ýþñòÿðÿúÿê. Áó ýöíÿ êèìè áåëÿ äÿ îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, úàíëû îðãàíèçì höúåéðÿñèíèí ãóðóëóøóíóí âÿ ôóíêñèéàëàðûíûí ìöôÿññÿë þéðÿíèëìÿñèíäÿí ñîíðà àéäûí îëäó êè, höúåéðÿíèí ãóðóëóøó çÿíí åäèëäèéè êèìè ñàäÿ äåéèë êè, òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëñèí, hàëáóêè åëìèí èáòèäàè ñÿâèééÿäÿ îëäóüó Äàðâèíèí äþâðöíäÿ áóíó áåëÿ håñàá åäèðäèëÿð. Âÿçèééÿò î ãÿäÿð àéäûíäûð êè, Éàðàäàíûí èíêàð åäèëìÿñè, hÿéàòûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí hÿãèãè îëìàéàí òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿñè âÿ áó àüûëñûçëûüûí èíàäëà ìöäàôèÿ îëóíìàñû èíñàíû ÷îõ àë÷àëäûëìûø hàëà ñàëûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí è÷ öçö ýöí êå÷äèêúÿ äàhà ÷îõ à÷ûëûð, èúòèìàè ôèêèð èñÿ áóíóí øàhèäè îëóð âÿ ÿñë hÿãèãÿòè ñåéð åäèð. Éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ, áÿëêÿ äÿ áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà áó áåëÿ áèð âÿçèééÿòÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàã êè, òÿêàìöëöí ôàíàòèê ìöäàôèÿ÷èëÿðè hÿòòà úÿìèééÿò àðàñûíà äà ÷ûõà áèëìÿéÿúÿêëÿð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ýèðäèéè ÿñàñ äàëàí: èíñàí ðóhó Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áèð-áèðèíÿ îõøàð ÷îõ íþâö âàð. Ìÿñÿëÿí, àòà âÿ ïèøèéÿ îõøàéàí íþâëÿð âàð. Ùÿøÿðàòëàð äà áèð-áèðèíÿ áÿíçÿéèð. Ëàêèí áó áÿíçÿðëèê hå÷ êèìè òÿÿúúöáëÿíäèðìèð. Àììà íÿéÿ ýþðÿñÿ èíñàíûí âÿ ìåéìóíóí õàðèúè îõøàðëûüû áÿçè èíñàíëàðäà úöðáÿúöð ññåíàðèëÿð ãóðàúàã ãÿäÿð ìàðàã äîüóðäó. Áóíëàðëà éàíàøû, èíñàíûí âÿ ìåéìóíóí õàðèúè îõøàðëûüû hÿëÿ hå÷ íÿ äåìèð. Êÿðýÿäàí âÿ êÿðýÿäàí áþúÿéè äÿ õàðèúè ýþðöíöø åòèáàðèëÿ áèð-áèðèíÿ îõøàéûð, àììà ìÿìÿëè håéâàíëà hÿøÿðàò àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíè ãóðìàã úÿhäè ÷îõ ýöëìÿëè îëàðäû. Èíñàíëà ìåéìóí âÿ ìåéìóíëà áàøãà håéâàíëàð àðàñûíäàêû îõøàðëûã äà ñÿòhè îõøàðëûãäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. ßýÿð hÿíäÿñÿ ìþúöçÿñè îëàí øàíû òèêÿí àðûëàðûí, ìöhÿíäèñëèê ìþúöçÿñè îëàí òîðó hþðÿí hþðöì÷ÿêëÿðèí ÿãëè áàúàðûüûíû ìöãàéèñÿ åòñÿê, ìÿëóì îëàð êè, îíëàð èíñàíà ìåéìóíäàí äàhà ÷îõ éàõûíäûð. Áÿçè hàëëàðäà hÿòòà èíñàíäàí äà ìöêÿììÿëäèðëÿð...


169 Áóíäàí ÿëàâÿ, èíñàíëà ìåéìóí àðàñûíäà áþéöê ôÿðã âàð. Ñîí íÿòèúÿäÿ ìåéìóí àäè håéâàíäûð, øöóð íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí àòäàí âÿ èòäÿí ñå÷èëìèð. Èíñàí èñÿ àüûëà ìàëèê øöóðëó âàðëûãäûð - èðàäÿñè âàð, äöøöíöð, äàíûøûð, hÿëë åäèð, ýþòöð-ãîé åäèð. Áöòöí áó õöñóñèééÿòëÿð "ðóhóí" ôóíêñèéàëàðûäûð. Ìÿhç áó "ðóh" ìÿñÿëÿñè èíñàíû håéâàíäàí àéûðàí êå÷èëìÿç ó÷óðóìó ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ùå÷ áèð ôèçèêè îõøàðëûã èíñàíëà áàøãà úàíëû îðãàíèçìëÿð àðàñûíäà îëàí ñÿääè àøà áèëìÿç. Òÿáèÿòäÿ ðóhà ìàëèê îëàí àíúàã áèð úàíëû îðãàíèçì âàð êè, î äà èíñàíäûð.

Àëëàh hÿð øåéè þç èñòÿäèéè êèìè éàðàäûð Òÿêàìöë÷öëÿðèí ññåíàðèëÿðèíèí áèðè hÿéàòà êå÷ñÿéäè, íÿ äÿéèøèëÿðäè? Ùå÷ íÿ... ×öíêè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö âÿ òÿñàäöôëÿðÿ àðõàëàíàí hÿð áèð ìÿðhÿëÿ àíúàã ìþúöçÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿð. Éÿíè úàíëû îðãàíèçìèí éàðàíìàñûíûí hÿð áèð ìÿðhÿëÿñè Éàðàäàíûí ñàéÿñèíäÿ hÿéàòà êå÷ÿ áèëÿð. Áó ìÿðhÿëÿëÿðèí òÿñàäöôÿí hÿéàòà êå÷ìÿñè hå÷ úöð ìöìêöí äåéèë. ßýÿð èëêèí ìöhèòäÿ çöëàë éàðàíûáñà äà åhòèìàë ãàíóíëàðû, áèîëîýèéà âÿ êèìéà ãàíóíëàðû ñöáóò åäèð êè, áó äà òÿñàäöôÿí áàø âåðìÿéèá. ßýÿð òÿêèä åòñÿê êè, éàðàíûá, îíäà îíóí Èëàhè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíû òÿñäèãëÿìÿêäÿí áàøãà hå÷ áèð àëòåðíàòèâ ãàëìûð. Áó ìÿíòèã òÿêàìöë÷öëÿðèí áàøãà ìÿñÿëÿëÿðè ö÷öí äÿ äîüðóäóð. Ìÿñÿëÿí, áàëûãëàðûí ñóäàí ãóðóéà êå÷ìÿñèíè òÿñäèãëÿéÿí hå÷ áèð ïàëåîíòîëîæè òàïûíòû, åëÿúÿ äÿ áó êå÷èäè äîüðóëäàí hå÷ áèð ìÿíòèãëè ôèçèêè, êèìéÿâè âÿ áèîëîæè ãàéäà éîõäóð. Éîõ, ÿýÿð êèìñÿ òÿêèä åäèðñÿ êè, "áàëûãëàð ãóðóéà ÷ûõàðàã ñöðöíÿíëÿðÿ ÷åâðèëèáëÿð", îíäà áóíó äåéÿí áöòöí ãàéäà-ãàíóíëàðäàí êÿíàðäà îëìàãëà Éàðàäàíû äà òàíûìàëûäûð. Î Éàðàäàíû êè, "Îë" äåéèð âÿ hÿð øåé hÿéàòà êå÷èð. Áàøãà hÿð áèð ôèêèð þçöíÿ âÿ ìÿíòèã ãàéäàëàðûíà çèää îëàúàã. Ùÿãèãÿò ýþç ãàáàüûíäàäûð: áöòöí úàíëûëàð ìöêÿììÿë éàðàäûúûëûüûí íÿòèúÿñèäèð, áó èñÿ hÿð øåéäÿí Ýöúëö, hÿð øåéè Áèëÿí âÿ øöóðëó Éàðàäàíûí âàðëûüûíû ñöáóò åäèð. Áó Éàðàäàí èñÿ Àëëàhäûð. Î, ýþéöí, éåðèí âÿ îíëàðûí àðàñûíäà îëàí hÿð øåéèí Ñàhèáèäèð.


170

Åëìè Òÿäãèãàòëàð Ôîíäóíóí áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàð ñèëñèëÿñè

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èôëàñà óüðàìàñû: hÿéàòûí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè Ñîí çàìàíëàð Òöðêèéÿäÿ ôÿàëëàøìûø òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí êöòëÿâè òÿáëèüàòû ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð, äåìÿëè, òöðê õàëãûíûí ýÿëÿúÿéè ö÷öí áþéöê òÿhëöêÿ òþðÿäèð. Åëìè Òÿäãèãàòëàð Ôîíäó (ÅÒÔ) áó òÿhëöêÿíè àíëàéàðàã ìöàñèð åëìè hÿãèãè äÿëèëëÿðèíè òöðê úÿìèééÿòèíÿ ÷àòäûðìàüû þçöíöí áîðúó ñàéûð. 1. Èñòàíáóëäà êîíôðàíñ Åëìè Òÿäãèãàòëàð Ôîíäóíóí áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàð ñèëñèëÿñèíèí "Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èôëàñà óüðàìàñû: hÿéàòûí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè" ìþâçóñóíäàêû áèðèíúè êîíôðàíñû 1998-úè èë àïðåëèí 4-äÿ Èñòàíáóëäà êå÷èðèëìèøäè. Áöòöí äöíéàäà òàíûíìûø àëèìëÿðèí äÿâÿò îëóíäóüó êîíôðàíñ ìþhòÿøÿì óüóðëà êå÷äè âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿíãèäèíÿ åëìè úÿhÿòäÿí éàíàøìà âÿ Òöðêèéÿäÿ îíóí èíêàðû ö÷öí èëê äÿôÿ îëàðàã ïëàòôîðìà ðîëóíó îéíàäû. Úÿìèééÿòèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàê åòäèéè êîíôðàíñ áþéöê ìàðàã äîüóðäó. Çàëäà þçëÿðèíÿ éåð òàïìàéàí èíñàíëàð êîíôðàíñû çàëäàí êÿíàðäà ãóðàøäûðûëìûø åêðàíäàí èçëÿéèðäèëÿð. Êîíôðàíñäà õàðèúäÿí ýÿëÿí åëì àäàìëàðû âÿ Òöðêèéÿ àëèìëÿðè èøòèðàê åäèðäèëÿð. ÅÒÔ öçâëÿðèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ýèçëè èäåîëîæè ñÿáÿáëÿðèíè à÷ûãëàéàí ÷ûõûøëàðûíäàí ñîíðà íÿçÿðèééÿíèí éàíëûø îëìàñû hàããûíäà ÅÒÔ òÿðÿôèíäÿí hàçûðëàíìûø âèäåîôèëì ýþñòÿðèëäè. Àìåðèêàíûí Êàèíàòûí Òÿäãèãàòû Èíñòèòóòóíäàí îëàí äöíéàäà òà-


171 Ïðîôåññîð Äéóàí Ãèø: "Òàïûëìûø èíñàí ãàëûãëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè âÿ èíñàíûí ìåéìóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè íÿçÿðèééÿñèíè äàðìàäàüûí åäèð... Åëì áèçè ÿìèí åäèð êè, úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áöòöí íþâëÿðè Àëëàh òÿðÿôèíäÿí, àéðû-àéðûëûãäà âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ éàðàäûëìûøäûð".

Àøàüûäàêû øÿêèëäÿ: Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñèíèí (Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíèí) äåïóòàòû, ïðîôåññîð Íåâçÿò Éàë÷ûíòàø äöíéàúà ìÿøhóð ïàëåîíòîëîã, ïðîôåññîð Äéóàí Ãèøÿ Åëìè Òÿäãèãàòëàð Èíñòèòóòóíóí ôÿõðè äèïëîìóíó òÿãäèì åäÿðêÿí.

íûíìûø àëèìëÿð, áèîêèìéà âÿ ïàëåîíòîëîýèéà öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð, ïðîôåññîðëàð Äéóàí Ãèø âÿ Êåííåò Êóììèíã òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêçèá åäÿí åëìè ñöáóòëàðëà úûõûø åòäèëÿð. Êîíôðàíñûí ôÿõðè ãîíàãëàðûíäàí áèðè, ïðîôåññîð Úåâàò Áàáóíà Êàèíàòûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíû òÿêçèá åäÿðÿê àóäèòîðèéàíûí íÿçÿðèíÿ ñöáóò êèìè òÿêàìöëöí "òÿñàäöôèëèéè" ïñèõîëîýèéàñûíû ïó÷à ÷ûõàðàí èíñàíûí àíà áÿòíèíäÿ ôîðìàëàøìàñûíûí ìöõòÿëèô ìÿðhÿëÿëÿðè hàããûíäà ôèëìè òÿãäèì åòäè. 2. Èñòàíáóëäà êîíôðàíñ ÅÒÔ-íèí "Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èôëàñà óüðàìàñû: hÿéàòûí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè" ìþâçóñóíäà èêèíúè áåéíÿëõàëã êîíôðàíñû 3 àé ñîíðà - 1998-úè èë, èéóëóí 5-äÿ Èñòàíáóëäà "Úàìàë Ðåøèò Áåé" êîíôðàíñ çàëûíäà êå÷èðèëìèøäè. Êîíôðàíñäà èøòèðàê åäÿí ÀÁØ-ûí âÿ Òöðêèéÿíèí íöôóçëó àëèìëÿðè äàðâèíèçìèí ìöàñèð åëì íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí èôëàñà óüðàìàñûíûí òÿêçèáåäèëìÿç ñöáóòëàðûíû àóäèòîðèéàéà òÿãäèì åòäèëÿð. 1000 íÿôÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø êîíôðàíñ çàëû òàì äîëìóøäó âÿ èíñàíëàð ÷ûõûø åäÿíëÿðè äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäèëÿð. Ïðîôåññîð Ìàéêë Ãèðîàðäûí ÷ûõûøû. Úÿíóáè Ëóèçèàíà Óíèâåðñèòåòèíèí (ÀÁØ) áèîëîýèéà ïðîôåññîðó Ìàéêë Ãèðîàðä "hÿéàò òÿñàäöôÿí éàðàíà áèëÿðäèìè" ñóàëûíà áåëÿ


172

úàâàá âåðèð: "Ùÿéàòûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí çöëàëëàð âÿ höúåéðÿëÿð î ãÿäÿð ìöêÿììÿëäèð êè, îíëàð àíúàã ïåøÿêàð, øöóðëó éàðàäûëûøëà éàðàäûëà áèëÿðëÿð". Íéó-Îðëåàí Óíèâåðñèòåòèíèí (ÀÁØ) êèìéà ïðîôåññîðó Åäâàðä Áîäðî "Êèìéàäà äàhèéàíÿ ìÿíà" ìþâçóñó èëÿ áàüëû ÷ûõûøûíäà äåäè êè, hÿéàòûí éàðàíìàñû ö÷öí êèìéÿâè åëåìåíòëÿð Óúà Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí íèçàìà ñàëûíìûøäûð. Ïðîôåññîð Êàðë Ôëèðìàíñûí ÷ûõûøû. Òàíûíìûø Àìåðèêà àëèìè, ÀÁØ Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéèíèí íÿçäèíäÿêè "Êèìéÿâè òóëëàíòûëàðûí áàêòåðèîëîæè öñóëëà çÿðÿðñèçëÿøäèðèëìÿñè" öçðÿ òÿäãèãàòëàðûí ðÿháÿðè, Èíäèàíà Óíèâåðñèòåòèíèí ìèêðîáèîëîýèéà ïðîôåññîðó Êàðë Ôëèðìàíñ áèîêèìéà ñàhÿñè öçðÿ ñóàëëàðà úàâàáëàð âåðÿðÿê òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèàëàðûíû òÿêçèá åòäè. Ïðîôåññîð Åäèï Êåhèí ÷ûõûøû. Éåýàíÿ òöðêèéÿëè íàòèãè, áèîêèìéà ïðîôåññîðó Åäèï Êåh úàíëû îðãàíèçìëÿðèí höúåéðÿëÿðè hàããûíäà äàíûøäû âÿ ãåéä åòäè êè, áöòöí áóíëàð höúåéðÿíèí ìÿíøÿéèíèí äöøöíöëìöø ãóðóëóøóí íÿòèúÿñè îëìàñûíûí ñöáóòóäóð. Ïðîôåññîð Äåâèä Ìåíòîíóí ÷ûõûøû. Âàøèíãòîí Óíèâåðñèòåòèíèí (ÀÁØ) àíàòîìèéà ïðîôåññîðó Äåâèä Ìåíòîí þç ÷ûõûøûíäà êîìïöòåðäÿ òÿäãèã åòäèéè ãóøëàðûí ëÿëÿêëÿðè âÿ ñöðöíÿíëÿðèí ïóëúóãëàðû àðàñûíäàêû àíàòîìèê ôÿðãëÿðè íöìàéèø åòäèðäè âÿ ãóøëàðûí ñöðöíÿíëÿðèí òÿêàìöëö íÿòèúÿñèíäÿ òþðÿìÿñè hàããûíäàêè èääèàëàðû òÿêçèá åòäè. Ïðîôåññîð Äéóàí Ãèøèí ÷ûõûøû. Äöíéàäà òÿêàìöë öçðÿ òàíûíìûø ìöòÿõÿññèñ Äéóàí Ãèø "Èíñàíûí ìÿíøÿéè" ìþâçóñóíäàêû èääèà âÿ íÿçÿðèééÿíèí hå÷ áèð ÿñàñûíûí îëìàìàñû áàðÿäÿ äàíûøäû. Êàèíàòûí Òÿäãèãè Èíñòèòóòóíóí (ÊÒÈ) äèðåêòîðó, ïðîôåññîð Úîí Ìîððèñèí ÷ûõûøû. Òàíûíìûø ýåîëîã, ïðîôåññîð Úîí Ìîððèñ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí àðõàñûíäà äóðàí èäåîëîæè âÿ ôÿëñÿôè äîêòðèíàëàðûí íÿçÿðèééÿíè åhêàìà ÷åâèðìÿñè, îíóí òÿðÿôäàðëàðûíûí èñÿ äàðâèíèçìÿ äèí êèìè èíàíìàñû hàããûíäà äàíûøäû. Äèíëÿéèúèëÿð òÿêàìöëöí åhêàì÷û èíàì îëìàñûíûí âÿ îíóí áöòöí ñàhÿëÿðäÿ åëì òÿðÿôèíäÿí òÿêçèá åäèëìÿñèíèí øàhèäè îëäóëàð.


173 Áóíóíëà áÿðàáÿð, ÅÒÔ-íèí hàçûðëàäûüû "Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòó: hÿéàòûí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè" àäëû ïëàêàòëàð ñÿðýèñè áþéöê ìàðàã äîüóðäó. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñ èääèàëàðûíû òÿêçèá åäÿí âÿ hÿéàòûí hÿãèãè ìÿíøÿéè hàããûíäà äàíûøàí ïëàêàòëàð òàìàøà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ÿhàòÿéÿ àëûíìûøäû. 3. Àíêàðàäà êîíôðàíñ ÅÒÔ-íèí "Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èôëàñà óüðàìàñû: hÿéàòûí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè" ìþâçóñóíäàêû ö÷öíúö áåéíÿëõàëã êîíôðàíñû 1998-úè èë, èéóëóí

Ìèê ðî áèî ëî ýè éà ïðî ôåñ ñî ðó Êàðë Ôëèðìàíñ: "Ìöàñèð áèîëîýèéà úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿêàìöë ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéöíö ñöáóò åäèð âÿ áó, Àëëàhûí Éöêñÿê Èðàäÿñèíè áèçÿ áèð äàhà ýþñòÿðèð".

12-äÿ Àíêàðà øÿhÿðèíäÿ "Øåðàòîí" ìåhìàíõàíàñûíäà êå÷èðèëìèøäè. Êîíôðàíñäà èøòèðàê åäÿí àìåðèêàëû âÿ òöðê íàòèãëÿð äàðâèíèçìè ìöàñèð åëìè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí òÿêçèá åäÿí êîíêðåò ñöáóòëàðëà ÷ûõûø åòäèëÿð. Çàë 1000 íÿôÿð äèíëÿéèúè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëñà äà îíëàðûí ñàéû 2500 íÿôÿðäÿí ÷îõ îëäó. Áóíà ýþðÿ äÿ ÷îõëàðû ÷ûõûøëàðû áàéûðäàêû åêðàíäàí ìöøàhèäÿ åòìÿëè îëäóëàð. Íàòèãëÿðè àéàã öñòÿ àëãûøëàéàí äèíëÿéèúèëÿð ýþñòÿðäèëÿð êè, Òöðêèéÿ èúòèìàèééÿòèíèí òÿêàìöë hàããûí-

Êèìéà ïðîôåññîðó Åäâàðä Áîäðî: "Éà øà äû üû ìûç Éåð êö ðÿ ñè âÿ îíóí ãàíóíëàðû Àëëàh òÿðÿôèí äÿí èí ñàí ëàð ö÷öí ÿí ìö êÿììÿë ôîðìàäà éàðàäûëìûøäûð".

äà, Éåðäÿ hÿéàòûí éàðàíìàñû hÿãèãÿòèíÿ àèä hÿãèãè åëìè äÿëèëëÿðÿ åhòèéàúû âàð. Áöòöí áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàðäàí ñîíðà ÅÒÔ Òöðêèéÿäÿ ÷îõ êîíôðàíñëàð êå÷èðäè. 1998-úè èëèí àâãóñòóíäàí ñîíðà Òöðêèéÿíèí 80 âèëàéÿòèíäÿ âÿ 40 ðàéîí ìÿðêÿçèíäÿ 120-äÿí ÷îõ êîíôðàíñ êå÷èðèëäè. Áó ýöí äÿ ÅÒÔ áó èñòèãàìÿòäÿ áöòöí þëêÿäÿ àêòèâ øÿêèëäÿ òÿøêèëàòè èøëÿðè äàâàì åòäèðèð.

Àíà òî ìè éà ïðî ôåñ ñî ðó Äå âèä Ìåí òîí: "Àð òûã 30 èë äèð êè, ìÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí àíàòîìèéàñûíû òÿäãèã åäèðÿì. Ùÿð íþâáÿòè òÿäãèãàòäà àéäûí hÿãèãÿòëÿ - Àëëàhûí íþãñàíñûç éàðà äû úû ëû üû hÿ ãè ãÿ òè èëÿ öç ëÿ øè ðÿì".


ÔßÑÈË 16

174

ÙßÉÀÒÛÍ ÉÅÐÄß ÉÀÐÀÄÛËÌÀÑÛ HßÃÈÃßÒÈ

ßââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ áèç hÿéàòûí Èëàhè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíû èíêàð åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè äÿëèëëÿð ãàðøûñûíäà íåúÿ éþíäÿìñèç áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëìàñûíû àðàøäûðäûã. Ìöàñèð åëì þçöíöí ïàëåîíòîëîýèéà, áèîêèìéà, àíàòîìèéà êèìè ñàhÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ øöáhÿñèç áèð hÿãèãÿòè - áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòèíè à÷ûãëàäû. Áó hÿãèãÿòè áàøà äöøìÿê ö÷öí áèîêèìéÿâè àíàëèçëÿðèí âÿ ýåîëîæè ãàçûíòûëàðûí íÿòèúÿñè ïðèíñèïúÿ hå÷ äÿ âàúèá äåéèë. Èíñàíûí íÿçÿðè hàðà éþíÿëèðñÿ éþíÿëñèí âÿ íÿéè òÿäãèã åäèðñÿ åòñèí, îíó ÿhàòÿ åäÿí áöòöí úàíëûëàð Àëè Øöóðóí ìþâúóäëóüóíóí òÿñäèãèäèð. Ùÿð áèð hÿøÿðàò âÿ éà äÿíèçèí äèáèíäÿêè êè÷èê áàëûãëàð èíñàí øöóðóíóí äÿðê åäÿ áèëìÿäèéè äèçàéíà âÿ òåõíîëîýèéàéà ìàëèêäèð. Áÿçè úàíëû îðãàíèçìëÿð øöóðëó îëìàäûãëàðû hàëäà hàíñûñà áèð ÷ÿòèí èøè î ãÿäÿð ìöêÿììÿë åäèðëÿð êè, îíó hÿòòà èíñàí äà åäÿ áèëìÿç. Ùÿð øåéè ÿhàòÿ åäÿí áó íèçàì áöòöí òÿáèÿòäÿ hþêìðàíëûã åäèð âÿ Éàðàäàíûí - Àëëàhûí âàðëûüûíûí ñöáóòóäóð. Ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ áèç Éàðàäàíûí âàðëûüûíû òÿñäèãëÿéÿí éöç ìèíëÿðëÿ íöìóíÿäÿí áèð íå÷ÿñèíè àðàøäûðàúàüûã.

Áàë àðûëàðû âÿ ìåìàðëûã ìþúöçÿñè - àðû øàíëàðû Ìÿëóìäóð êè, áàë àðûëàðû þçëÿðèíÿ ëàçûì îëàí ìèãäàðäàí àðòûã áàë éûüûð âÿ îíëàðû øàíëàðäà ñàõëàéûðëàð. Àëòûáóúàãëû øàíëàð hàìûéà éàõøû ìÿëóìäóð. Ñèç hå÷ ôèêèðëÿøìèñèíèçìè êè, àðû øàíëàðûíûí äÿëèêëÿðè íÿéÿ ýþðÿ 8 áóúàã âÿ éà 5 áóúàã äåéèë, ìÿhç 6 áóúàãäûð? Áó ñóàëà úàâàá àõòàðàí ðèéàçèééàòúûëàð ÷îõ ìàðàãëû áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèáëÿð: "Àëòûáóúàãëû ñàhÿ âàhèäèíèí ìàêñèìàë èñòèôàäÿñè ö÷öí ÿí èäåàë hÿíäÿñè ôîðìàäûð". Àëòûáóúàãëû äÿëèê ìàêñèìàë ìèãäàðäà áàë òóòóð âÿ åéíè çàìàíäà îíóí ãóðóëìàñû ö÷öí ìèíèìàë ìèãäàðäà ìóì òÿëÿá îëóíóð. Éÿíè áàë àðûñû áöòöí ìöìêöí ôîðìàëàðäàí ÿí ñÿðôÿëèñèíè ñå÷èð. Øàíëàðûí òèêèíòèñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí öñóë äà ÷îõ ãÿðèáÿäèð: áàë àðûëàðû øàíëàðû åéíè çàìàíäà 2-3 ìöõòÿëèô íþãòÿäÿí òèêìÿéÿ áàøëàéûð âÿ îíëàðû 2-3 úÿðýÿ ãàë-


175 äûðûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, áþéöê àðû äÿñòÿñè ìöõòÿëèô íþãòÿëÿðäÿí áàøëàéàðàã åéíè þë÷öëÿðäÿ àëòûáóúàãëàð äöçÿëäÿðÿê èëê þíúÿ óúàëäûëàí áó èêè úÿðýÿíè áèðëÿøäèðèð âÿ îíëàð èøèí éåêóíóíäà îðòàäà ýþðöøöðëÿð... Àëòûáóúàãëàð î ãÿäÿð ïåøÿêàðúàñûíà âÿ áþéöê óñòàëûãëà áèðëÿøäèðèëèð êè, êÿíàðäàí øàíëàðûí áèðëÿøìÿñèíèí èçëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöí îëìóð. Àðûëàð òÿðÿôèíäÿí ýþðöëÿí áó ãåéðè-àäè èø áèçè àðûëàðà ðÿháÿðëèê åäÿí Éöêñÿê Èðàäÿíèí âàðëûüû èëÿ ðàçûëàøìàüà âàäàð åäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áóíó "èíñòèíêò" (äàõèëè úÿhä) àäëàíäûðûð, áåëÿëèêëÿ, áó õöñóñèééÿòè àðûëàðûí þç àéàüûíà éàçûðëàð. Áóíóíëà áåëÿ, ÿýÿð áèð-áèðèíèí ìþâúóäëóüóíà øöáhÿ åòìÿéÿí àðûëàðà òÿñèð åäÿí âÿ îíëàðû áèðëÿøäèðÿí "úàíàòìà" âàðñà äà, áó êè÷èê ìÿõëóãëàð öçÿðèíäÿ hþêìðàíëûã åäÿí Àëè Øöóð äà ìÿhç áóäóð. Äàhà àéäûí äåñÿê, áó êè÷èê úàíëû ìÿõëóãëàðû Éàðàäàí Àëëàh îíëàðû áó èøÿ ñþâã åäèð. Èíñàíëàð ö÷öí èñÿ áó hÿãèãÿò 14 ÿñð áóíäàí ÿââÿë Ãóðàíäà áèëäèðèëìèøäèð: "Ðÿááèí áàë àðûñûíà áåëÿ âÿhé åòäè: "Äàüëàðäà, àüàúëàðäà âÿ (èíñàíëàðûí) ãóðäóüó éåðëÿðäÿ þçöíÿ éóâà òèê; ñîíðà áöòöí ìåéâÿëÿðäÿí éå âÿ Ðÿááèíèí ñÿíÿ ýþñòÿðäèéè éîëëà ðàhàò, àñàíëûãëà ýåò! Î àðûëàðûí ãàðûíëàðûíäàí èíñàíëàð ö÷öí øÿôà îëàí ìöõòÿëèô ðÿíýëè (àü, ñàðû, ãûðìûçû) áàë ÷ûõàð. Øöáhÿñèç êè, áóíäà äà äöøöíöá äÿðê åäÿíëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âàðäûð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 68-69).

Ïåøÿêàð ìöhÿíäèñëÿð - òåðìèòëÿð Ùå÷ êèì òåðìèòëÿð êîëîíèéàñûíûí éåðäÿ òèêäèéè éóâàëàðûí éàíûíäà äàéàíûá îíà éàõûíäàí âÿ äèããÿòëÿ áàõìàìûø êå÷ÿ áèëìÿç. ×öíêè òåðìèòëÿðèí éóâàñû höíäöðëöéö 5-6 ìåòðÿ ÷àòàí ìåìàðëûã ìþúöçÿñèäèð. Òåðìèòëÿðèí áÿäÿí ãóðóëóøóíóí õöñóñèééÿòëÿðè îíëàðà ýöíÿø àëòûíäà îëìàüà èìêàí âåðìèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áó éóâàëàð þçëÿðèíäÿ òåðìèòëÿðèí áöòöí åhòèéàúëàðûíû þäÿéÿí ìöõòÿëèô ìöðÿêêÿá ñèñòåìëÿðè áèðëÿøäèðèð. Âåíòèëéàñèéà ñèñòåìè, êàíàëëàð, ñöðôÿëÿð ö÷öí îòàãëàð, êå÷èä éîëëàðû, õöñóñè ýþáÿëÿêëÿðèí éåòèøäèðèëìÿñè ö÷öí áàüëàð, åhòèéàò ÷ûõûøëàð, ñîéóãäà âÿ èñòèäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí îòàãëàð, áèð ñþçëÿ, hÿéàò ö÷öí ëàçûì îëàí hÿð øåé. Ëàêèí hÿð øåéäÿí òÿÿúúöáëöñö îäóð êè, áó éóâàëàðû òèêÿí òåðìèòëÿð òàìàìèëÿ êîðäóð.155 Àììà áóíà áàõìàéàðàã òåðìèòëÿð þç þë÷öëÿðèíäÿí òÿõìèíÿí 300 äÿôÿ áþéöê îëàí òèêèíòèëÿðè óüóðëà óúàëäûðëàð.


176 Äàhà áèð ìÿñÿëÿ håéðÿòàìèç âÿ øàøûðäûúûäûð: ÿýÿð òåðìèòëÿðèí éóâàñûíû òèêèíòèíèí áàøëàíüûú ìÿðhÿëÿñèíäÿ èêè éåðÿ áþëñÿê âÿ áèð íå÷ÿ âàõòäàí ñîíðà éåíèäÿí áó èêè hèññÿíè áèðëÿøäèðñÿê, îíäà ýþðÿðèê êè, áöòöí äåòàëëàð áèð-áèðè èëÿ òàìàìèëÿ èäåàë ñÿâèééÿäÿ óéüóí ýÿëèð. Åëÿ òÿÿññöðàò éàðàíûð êè, áèð-áèðèíäÿí àéðû èøëÿéÿí òåðìèòëÿð áèð éåðäÿí ÿìð àëàðàã þç èøëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.

Àüàúäÿëÿíëÿð Ùàìûéà ìÿëóìäóð êè, àüàúäÿëÿíëÿð äèìäèêëÿðè èëÿ àüàúëàðû äåøèð âÿ áó éîëëà þçëÿðèíÿ éóâà ãóðóðëàð. Àììà éÿãèí êè, hå÷ êèì ôèêèðëÿøìÿéèá êè, áó ýöúëö çÿðáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ àüàúäÿëÿíëÿðèí áåéíèíÿ íÿéÿ ýþðÿ ãàíñûçìà áàø âåðìèð. Àüàúäÿëÿíèí èøèíè ìèñìàð âóðìàãëà ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð, àììà ÷ÿêèúèí éåðèíÿ èíñàíûí áàøûíû òÿñÿââöð åòìÿëèéèê. ßýÿð èíñàí áóíó åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðñÿ, îíäà áèðèíúè íþâáÿäÿ áåéèí ñèëêÿëÿíìÿñè, ñîíðà èñÿ áåéèíÿ ãàíñûçìà áàø âåðÿð. Áóíóíëà áåëÿ, àüàúà 2,10-2,29 ñàíèéÿ àðàñûíäà 38-43 çÿðáÿ âóðàí àüàúäÿëÿíëÿ áóíà áÿíçÿð hå÷ íÿ áàø âåðìèð. ×öíêè àüàúäÿëÿíèí áàøûíûí ãóðóëóøó îíóí éåðèíÿ éåòèðäèéè èøÿ óéüóí ãóðóëóá. Îíóí êÿëëÿ ñöìöêëÿðèíèí àðàñûíäà õöñóñè éóìøàëäûúû òîõóìà âàð. Áó òîõóìà çÿðáÿëÿðèí ñÿðòëèéèíè óäóð âÿ éóìøàëäàðàã "àìîðòèçàñèéà" ñèñòåìè ðîëóíó îéíàéûð.156

Éàðàñàëàðûí ëîêàñèéà ñèñòåìè Éàðàñàëàð çöëìÿò ãàðàíëûãäà ó÷à áèëèðëÿð âÿ áóíóí ö÷öí îíëàðäà èñòèãàìÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ êþìÿê åäÿí îëäóãúà ìàðàãëû áèð ñèñòåì âàð. Áèç áó ñèñòåìè ëîêàñèéà, éÿíè ñÿñ äàëüàëàðûíûí ÿêñ-ñÿäàëàðûíûí êþìÿéè èëÿ ÿòðàôäàêû ÿøéàëàðûí ôîðìàëàðûíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè àäëàíäûðûðûã. Ýÿíú áèð àäàì ñàíèéÿäÿ 20.000 òåçëèéè îëàí òèòðÿìÿëÿðè ÷ÿòèíëèêëÿ ñå÷ÿ áèëèð, hàë áó êè õö ñó ñè hà çûð ëàí ìûø "ëî êà ñè éà ñèñ òåì ëè" éà ðà ñà ñà íè éÿ äÿ 50.000-äÿí 200.000 òåçëèêëè îëàí ñÿñ òèòðÿìÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Î, hÿð ñàíèéÿäÿ 20 âÿ éà 30 äÿôÿ áó ñèãíàëëàðû ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðÿ ýþíäÿðèð. Ùÿð ñèãíàëûí ÿêñ-ñÿäàñûíäàí àëûíàí ñèãíàë î ãÿäÿð hÿññàñäûð êè, éàðàñà íÿèíêè ìàíåÿíèí ìþâãåñèíè, åéíè çàìàíäà ñöðÿòëÿ ó÷àí îâóí éåðèíè äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð.157


177

Áàëèíàëàð Ìÿ ìÿ ëè ëÿð hà âà éà äàè ìè åh òè éàú äó éóð âÿ áó íà ýþ ðÿ äÿ ñó îíëàð ö÷öí î ãÿäÿð äÿ óé üóí éåð ñà éûë ìûð. Àì ìà ñó ìÿ ìÿëèñè îëàí áàëèíàäà áó ïðîáëåì hÿëë îëóíìóøäóð. Áåëÿ êè, áàëèíà ãóðóäà éàøàéàí áèð ÷îõ håé âàí ëàð äàí äà hà ìö êÿì ìÿë òÿ íÿô ôöñ ñèñ òå ìè íÿ ìàëèêäèð. Áàëèíà èñòèôàäÿ åòäèéè hàâàíûí 90 ôàèçèíè áèðäÿôÿéÿ hàâàéà áóðàõà áèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áàëèíàíûí hàâàéà åhòèéàúû äàhà àçäûð. Áóíóíëà éàíàøû áàëèíàíûí ÿçÿëÿëÿðèíäÿ îêñèýåíèí éûüûëìàñûíû òÿìèí åäÿí "ìèîãëîáèí" àäëàíàí ìàääÿ âàð. Ìÿñÿëÿí, "gin-back" áàëèíàñû áó ñèñòåìèí êþìÿéè èëÿ 500 ìåòð äÿðèíëèéÿ áàø âóðóð âÿ îðàäà 40 äÿãèãÿ íÿôÿñ àëìàäàí ãàëûð.158 Ãóðóäà éàøàéàí ìÿìÿëèëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã áàëèíàíûí áóðóí ïÿðëÿðè äàhà ðàhàò òÿíÿôôöñö òÿìèí åòìÿê ö÷öí êöðÿéèíäÿ éåðëÿøèð.

Àüúàãàíàäëàðûí ãóðóëóøó Áèçèì íÿçÿðèìèçäÿ àüúàãàíàäëàð hÿìèøÿ ó÷óð. Àììà ÿñëèíäÿ àüúàãàíàäëàð þç èíêèøàô ïðîñåñèíèí ìöÿééÿí ìÿðhÿëÿñèíè ñó àëòûíäà êå÷èðèð âÿ ñóäàí ìöêÿììÿë áèð ãóðóëóøà ìàëèê áèð øÿêèëäÿ, ãóðóäà éàøàéà áèëìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí áöòöí îðãàíëàðà ñàhèá îëàðàã ÷ûõûðëàð. Àüúàãàíàä þç øèêàðûíûí éåðèíè ìöÿééÿí åäÿ áèëÿí õöñóñè hÿññàñ ëàìèñÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê "úèhàçëàðëà" òÿúhèç îëóíìóø hàëäà ó÷ìàüà áàøëàéûð. Áó õöñóñèééÿòëÿ î, èñòèëèê, ãàç, ðöòóáÿò âÿ èé äàëüàëàðûíû òóòà áèëÿí hÿðáè òÿééàðÿéÿ áÿíçÿéèð. Áóíóíëà éàíàøû, àüúàãàíàä çöëìÿò ãàðàíëûãäà hÿðàðÿòÿ ìöâàôèã ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð êè, áó äà îíà þç øèêàðûíûí éåðèíè ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Àüúàãàíàäëàðûí ãàíñîðìà ïðîñåñè èíñàí àüëûíûí ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ãàâðàéà áèëÿúÿéè äÿðÿúÿäÿ êîìïëåêñ áèð øÿêèëäÿäèð. "Àëòû áû÷àãäàí" èáàðÿò îëàí äåøìÿ ñèñòåìè äÿðèíè ìèøàð êèìè êÿñÿðÿê îðàäà äåøèê à÷ûð. Áó ïðîñåñ çàìàíû éåðëè êåéëÿøäèðèúè õöñóñèééÿòÿ ìàëèê ìàéå èôðàç îëóíóð. Áó êåéëÿøäèðèúè íÿòèúÿñèíäÿ èíñàí þç áÿäÿíèíäÿí ãàí ñîðóëìàñûíû hèññ åòìèð. Èôðàç îëóíàí áó ìàääÿ åéíè çàìàíäà ãà-


178 íûí ëàõòàëàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëûð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ ãàíñîðìà ïðîñåñè äàâàì åäèð. ßýÿð áó ñèñòåìèí åëåìåíòëÿðèíäÿí hÿð hàíñû áèðè ÿñêèê îëàðñà, àüúàãàíàäëàð ãàíëà ãèäàëàíà âÿ éàøàéà áèëìÿçäèëÿð. Áåëÿ êè÷èê áèð úàíëû îðãàíèçì þçöíöí ãåéðè-àäè ãóðóëó øà ìà ëèê îë ìà ñû èëÿ Éà ðà äà íûí âàðëûüûíû ñöáóò åäèð. Àëëàh-Òÿàëà äöøöíÿí èíñàíëàð ö÷öí àüúàãàíàäû áåëÿ íöìóíÿ ýÿòèðèð: "ßëáÿòòÿ, Àëëàh àüúàãàíàäû âÿ éà îíäàí äàhà áþéöéöíö ìèñàë ýÿòèðìÿêäÿ ÷ÿêèíìÿç. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð áóíóí þç Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí áèð hÿãèãÿò îëäóüóíó áèëèðëÿð". Êàôèðëÿð èñÿ: "Àëëàh áó ìÿñÿëÿ èëÿ íÿ äåìÿê èñòÿéèð?" äåéèðëÿð. "Àëëàh áóíóíëà áèð ÷îõëàðûíû çÿëàëÿòÿ ñàëûð, áèð ÷îõëàðûíû äîüðó éîëà éþíÿëäèð. Àëëàh éàëíûç ôàñèãëÿðè çÿëàëÿòÿ äö÷àð åäèð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 26). Ãóðàíûí äèýÿð ñóðÿñèíäÿ Àëëàh èíñàíëàðà áåëÿ ìöðàúèÿò åäèð: "Åé èíñàíëàð! Áèð ìÿñÿë ÷ÿêèëäè, îíà ãóëàã àñûí! Øöáhÿñèç êè, Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèéèíèç áöòëÿð hå÷ áèð ìèë÷ÿê äÿ éàðàäà áèëìÿçëÿð - ëàï hàìûñû áóíóí ö÷öí áèð éåðÿ éûüûøñà áåëÿ. ßýÿð ìèë÷ÿê îíëàðäàí áèð øåé àïàðñà, îíó ìèë÷ÿêäÿí ýåðè àëà áèëìÿçëÿð. Èñòÿéÿí äÿ àúèç, èñòÿíèëÿí äÿ!" ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 73).

Èòèýþçëö éûðòûúû ãóøëàð Éûðòûúû ãóøëàðûí ýþçöíöí èòè ýþðìÿñè îíëàðûí þç îâëàðûíû óçàã ìÿñàôÿäÿí ýþðìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ èñÿ îíëàð áèðáàøà höúóì çàìàíû ìÿñàôÿíè ÷îõ äÿãèã òÿéèí åäÿ áèëèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, îíëàðûí áþéöê ýþçëÿðè ÷îõëó ñàéäà höúåéðÿëÿðëÿ çÿíýèíäèð, áó èñÿ îíëàðûí ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíè àðòûðûð. Éûðòûúû ãóøóí ýþçö 1 ìèëéîíäàí ÷îõ ýþðìÿ höúåéðÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèð íå÷ÿ ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ ó÷àí ãàðòàëëàð éåð öçÿðèíäÿ îëàíëàðû ñåéð åäÿ áèëèðëÿð. Ùÿäÿôè äÿãèãëèêëÿ ìöÿééÿí åäÿí ìöàñèð hÿðáè òÿééàðÿëÿð êèìè ãàðòàëëàð äà þç øèêàðëàðûíûí ðÿíýèíè âÿ hÿðÿêÿòëÿðèíè äÿãèãëèêëÿ èçëÿéÿðÿê îâó


179 ìö ÿé éÿí åäèð ëÿð. Ãàð òà ëûí ýþ çö 300 äÿðÿúÿ ðàäèóñäà îëàíëàðû èçëÿìÿ éÿ øÿ ðà èò éà ðà äûð âÿ òÿñ âè ðè 6 äÿôÿäÿí 8 äÿôÿéÿ ãÿäÿð áþéöäÿ áèëèð. Ãàðòàë 4500 ìåòð höíäöðëöêäÿ ó÷äóüó çàìàí þç áàõûøû èëÿ 30 ìèí håêòàð ÿðàçèéÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëÿð. 1500 ìåòð éöêñÿêëèêäÿ ó÷äóüó çàìàí èñÿ ÷þëëöêäÿ îòëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíÿí äîâøàíû ýþðÿ áèëÿð. Àéäûíäûð êè, ãàðòàëûí ãåéðè-àäè ýþç ãóðóëóøó õöñóñè îëàðàã îíóí ö÷öí éàðàäûëìûøäûð.

Ùåéâàíëàðäà ãûø éóõóñó Ãûø éóõóñóíà ýåäÿí håéâàíëàðûí áÿäÿíèíèí hÿðàðÿòè ÿòðàô ìöhèòèí òåìïåðàòóðó hÿääèíÿ ãÿäÿð äöøäöéö çàìàí îíëàðûí îðãàíèçìèíèí hÿéàò ôÿàëèééÿòè äàéàíìûð. Îíëàð áóíà íåúÿ íàèë îëóðëàð? Ìÿìÿëèëÿð èñòèãàíëûäûð, éÿíè íîðìàë øÿðàèòäÿ äàèìè áÿäÿí òåìïåðàòóðóíà ìàëèêäèðëÿð. Îðãàíèçìèí òÿáèè òåðìîñòàòû áó hÿðàðÿòè ìöíòÿçÿì øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿéèð. Àíúàã áÿçè êè÷èê ìÿìÿëèëÿðèí áÿäÿíèíèí hÿðàðÿòè ãûø éóõóñó çàìàíû äÿéèøèð âÿ äîíìà íþãòÿñèíäÿí áèð àç éóõàðûäà îëóð (áÿäÿíèí íîðìàë hÿðàðÿòè 40 äÿðÿúÿäèð). Òÿíÿôôöñ âÿ ìåòàáîëèçì (ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè) çÿèôëÿéèð, öðÿéèí äþéöíòöëÿðè 1 äÿãèãÿäÿ 200-äÿí 7-10 äÿôÿéÿ äöøöð, òÿáèè ðåôëåêñëÿð äàéàíûð, áåéèíèí åëåêòðèê ôÿàëèééÿòè àçàëûð. Ùÿðÿêÿòñèçëèéèí ãîðõóñó îäóð êè, höúåéðÿëÿð äîíà âÿ áóç êðèñòàëëàðû îíëàðû çÿäÿëÿéÿ áèëÿð. Àíúàã îðãàíèçìèí õöñóñè ãóðóëóøó ñàéÿñèíäÿ håéâàíëàð ãûø éóõóñó çàìàíû áó ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí ãîðóíóðëàð. Ãûø éóõóñóíà ýåäÿí håéâàíëàðûí îðãàíèçìèíäÿêè ìàéå éöêñÿê ìîëåêóëéàð ÷ÿêèñè îëàí êèìéÿâè åëåìåíòëÿðÿ áöðöíöð. Áóíà ýþðÿ äÿ äîíìà íþãòÿñè äöøöð âÿ äîíìàíûí ãàðøûñû àëûíìûø îëóð.159

Åëåêòðèêëè áàëûãëàð Áàëûãëàðûí áÿçè íþâëÿðè, ìÿñÿëÿí, ÷àé àíýâèëëÿðè âÿ äÿíèç ïèøèéè (òèêàí ãóéðóã) îíëàð òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí åíåðæèäÿí þç äöøìÿíëÿðèíäÿí ãîðóíìàã âÿ þç îâëàðûíû çÿðÿðñèçëÿøäèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèð. Èíñàí äà äàõèë îëìàãëà hÿð áèð úàí-


180 ëûíûí áÿäÿíèíäÿ àç áèð ìèãäàðäà åëåêòðèê åíåðæèñè âàð. Àììà èíñàí áó åëåêòðèê åíåðæèñèíè éþíÿëäÿ âÿ îíó þç õåéðèíÿ îëìàã øÿðòèëÿ èäàðÿ åäÿ áèëìèð. Éóõàðûäà àäû ÷ÿêèëÿí áàëûãëàð þçëÿðèíäÿ 500-600 âîëò åëåêòðèê åíåðæèñè ñàõëàéûð âÿ áóíäàí þç äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû èñòèôàäÿ åäÿ áèëèðëÿð. Áóíäàí áàøãà, åëåêòðèê åíåðæèñè îíëàðà ìÿíôè òÿñèð åòìèð. Þçöíöìöäàôèÿ ö÷öí ñÿðô îëóíàí åíåðæè áèð íå÷ÿ ìöääÿò ñîíðà åíåðæè éûüàí áàòàðåéà êèìè éåíèäÿí äîëóð âÿ éåíèäÿí èñòèôàäÿéÿ hàçûð éåíè åëåêòðèê ýöúö ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áàëûãëàð áó åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí éàëíûç þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèðëÿð. Áó åíåðæè èñòèãàìÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ âÿ ýþðöíìÿéÿí îáéåêòèí hèññ îëóíìàñûíäà áþéöê ðîë îéíàéûð. Áàëûãëàð åëåêòðèê åíåðæèñèíäÿí hÿì÷èíèí ñèãíàë âåðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ùÿð hàíñû áèð ìàíåÿéÿ ðàñò ýÿëäèéè çàìàí áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû äÿéèøèð âÿ ýåðè ÿêñ îëóíóðëàð. Áó äÿéèøèêëèêëÿð áàëûüà ãàðøûäàêû ìÿñàôÿ âÿ ÿøéàíûí áþéöêëöéö hàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð.160

Õöñóñè äîíìà ñèñòåìè Äîíìóø ãóðáàüà hå÷ áèð hÿéàò ÿëàìÿòè îëìàéàí ãåéðè-àäè áèîëîæè ñòðóêòóðäóð. Öðÿê äþéöíòöëÿðè, òÿíÿôôöñ, ãàí äþâðàíû òàìàìèëÿ äàéàíìûøäûð. Àíúàã hÿìèí ãóðáàüà èñòèëÿðèí äöøìÿñè èëÿ ñàíêè éóõóäàí àéûëìûø êèìè éåíèäÿí íîðìàë hÿéàòà ãàéûäûð. Äîíìóø úàíëû áèð ÷îõ þëöì òÿhëöêÿëÿðè èëÿ öç-öçÿ ãàëûð. Àììà ãóðáàüà ö÷öí áåëÿ òÿhëöêÿ éîõäóð. Áó hàëäà ãóðáàüàíûí îðãàíèçìèíäÿ hÿääèíäÿí àðòûã ãëöêîçà èñòåhñàë îëóíóð. Ãóðáàüàíûí ãàíûíäà øÿêÿðèí äÿðÿúÿñè øÿêÿð õÿñòÿëÿðèíäÿ îëäóüó ãÿäÿð éöêñÿëèð. Áÿçÿí áó äÿðÿúÿ 550 ììîë/ë ãÿäÿð éöêñÿëèð (ãóðáàüà ö÷öí íîðìàë äÿðÿúÿ 1-5, èíñàíëàð ö÷öí èñÿ 4-5 ììîë/ë-äèð). Íîðìàë øÿðàèòäÿ ãëöêîçàíûí áó äÿðÿúÿéÿ éöêñÿëìÿñè áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿð òþðÿäèð. Ãëöêîçàíûí äÿðÿúÿñè höúåéðÿëÿðäÿ ìàéåíèí ñàõëàíìàñûíà èìêàí éàðàäûð âÿ höúåéðÿëÿðèí ãûðûøìàñûíûí ãàðøûñûíû àëûð. Ãóðáàüàíûí höúåéðÿñèíèí öñò ãàòû ãëöêîçàíû ãÿáóë åäÿúÿê hàëà ýÿëèð âÿ áåëÿëèêëÿ, î, àñàíëûãëà höúåéðÿéÿ äàõèë îëóð. Ãóðáàüàíûí îðãàíèçìèíäÿ áþéöê ìèãäàðäà ãëöêîçàíûí îëìàñû äîíìà íþãòÿñè òåìïåðàòóðóíó àøàüû ñàëûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ äàõèëè ìàéåíèí éàëíûç àç áèð hèññÿñè äîíóð. Òÿäãèãàò÷ûëàð ìöÿééÿí åäèáëÿð êè, ãëöêîçà hÿòòà äîíìóø höúåéðÿíè äÿ ãèäàëàíäûðà áèëÿð. Ãëöêîçà òÿáèè éàíàúàã ñàéûëûð âÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí áèð ÷îõ ðåàêñèéàñûíû, ìÿñÿëÿí, ñèäèê úþâhÿðèíèí ñèíòåçèíè äàéàíäûðûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ höúåéðÿ ãèäàëàíìàñûíûí ìöõòÿëèô ãàéíàãëàðûíûí òåç òöêÿíìÿñèíèí ãàðøûñû àëûíûð.


181

Ùþðöì÷ÿê òîðó Äèíîïèñ hþðöì÷ÿéè ìàhèð îâ÷ó èñòåäàäûíà ìàëèêäèð. Äèíîïñèñ þçöíÿ áþéöê áèð òîð hþ ðöá þç îâóíó ãûðàãäàí ñàêèòúÿ ýþçëÿìÿê ÿâÿçèíÿ êè÷èê, ëàêèí ÷îõ ìþhêÿì áèð òîð hþðöð. Ùþðöì÷ÿê þç îâóíó ýþðÿí êèìè áó òîðó îíóí öçÿðèíÿ àòûð âÿ ñîíðà îíó éàõøûúà áöðöéöð. Òóòäóüó hÿøÿðàòûí hå÷ áèð õèëàñ îëìàã øàíñû éîõäóð. Áó òîð î ãÿäÿð ìöêÿììÿë òÿëÿäèð êè, hÿøÿðàò íÿ ãÿäÿð àçàä îëìàüà ÷àëûøûðñà, òîðà áèð î ãÿäÿð äÿ ÷îõ ñàðûëûð. Ùþðöì÷ÿê èñÿ þç îâó íó ÿëäÿí ãà÷ûð ìàìàã ö÷öí îíó "ãàáëàøäûðûðìûø" êèìè éåíè èïëÿðÿ áöðöéöð. Ýþðÿñÿí, hþðöì÷ÿê ìåõàíèêè âÿ êèìéÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áó ãÿäÿð ìöêÿììÿë òîðó hþðìÿéÿ íåúÿ íàèë îëìóøäóð? Òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, hþðöì÷ÿê áóíó òÿñàäöôè þéðÿíÿ âÿ þç-þçöíÿ òàïà áèëìÿç. ×öíêè hþðöì÷ÿê éàääà ñàõëàìàã, þéðÿíìÿê êèìè áàúàðûãëàðà ìàëèê äåéèë âÿ áóíó hÿéàòà êå÷èðÿúÿê áåéíè éîõäóð. Òÿáèè êè, áó õöñóñèééÿò âÿ áàúàðûã hþðöì÷ÿéÿ hÿð øåéè Éàðàäàí Àëëàh-Òÿàëà òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèøäèð.

Ùþðöì÷ÿê òîðó þç-þçëöéöíäÿ áèð ìþúöçÿäèð. Ùþðöì÷ÿê òîðóíóí èïëÿðèíèí äèàìåòðè 1 ìèëëèìåòðèí 1000-äÿ 1-è þë ÷öñöíäÿäèð, àììà î, àíàëîæè ãàëûíëûãäàêû ïîëàä òåëäÿí 5 äÿôÿ äàâàìëûäûð. Áó èïèí áàøãà õöñóñèééÿòè èñÿ îíóí hÿääèíäÿí àðòûã éöíýöë îëìàñûäûð. ßýÿð áöòöí Éåð êöðÿñèíè áó èïëÿ äîëàñàã, îíóí öìóìè ÷ÿêèñè àíúàã 320 ãðàì îëàð. Ïîëàä èíñàí òÿðÿôèíäÿí èõòèðà åäèëÿí âÿ ñÿíàéå öñóëó èëÿ èñòåhñàë îëóíàí ÿí ìþhêÿì ìàòåðèàëëàðäàí áèðèäèð. Àíúàã hþðöì÷ÿê þç îðãàíèçìèíäÿ áóíäàí äàhà ìþhêÿì ìàòåðèàë hàçûðëàéà áèëèð. Èíñàí ïîëàä èñòåhñàë åäÿðêÿí ÿñðëÿðëÿ éûüûëàí áèëèê âÿ òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäèá. Áÿñ ýþðÿñÿí hþðöì÷ÿê òîðóí hàçûðëàíìàñûíäà hàíñû áèëèê âÿ òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäèð? À÷ûã-àéäûíäûð êè, èíñàíûí òåõíîëîæè âÿ òåõíèêè èìêàíëàðû hÿòòà êè÷èê áèð hþðöì÷ÿéèí èìêàíëàðûíäàí ýåðè ãàëûð.* * "Structure ahd Prèoðèties of Sïider Silk", Endeavour, 1986 yanuar, 10-úó íÿøð, ñÿh. 42.


182 Ýþðÿñÿí, ãóðáàüàíûí îðãàíèçìèíäÿ áó ãÿäÿð ãëöêîçà íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿð? Úàâàá ÷îõ ìàðàãëûäûð. Ùåéâàí îðàãíèçìèíäÿ áó èøè éåðèíÿ éåòèðÿí ñèñòåì âàð. Äÿðèíèí öçÿðèíäÿ áóçëàøìà àøêàð åäèëäèéè çàìàí áó ìÿëóìàò ãàðà úèéÿðÿ þòöðöëöð âÿ áó îðãàíäàêû ãëèêîýåíèí áèð hèññÿñè ãëöêîçàéà ÷åâðèëèð. Ãàðà úèéÿðÿ äàõèë îëàí áó èíôîðìàñèéàíûí ìàhèééÿòè èíäèéÿäÿê ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Ñèãíàëûí äàõèë îëìàñûíäàí 5 äÿãèãÿ ñîíðà ãàíäà øÿêÿðèí ìèãäàðû ñöðÿòëÿ àðòìàüà áàøëàéûð.161 Âÿ ÿëáÿòòÿ êè, ëàçûì îëàí âàõòäà ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíè âÿ äèýÿð hÿéàòè âàúèá ïðîñåñëÿðè òÿìèí åäÿí áåëÿ áèð ñèñòåìèí ìþâúóä îëìàñû ìöêÿììÿë Éàðàäàíûí, àëè âÿ hÿð øåéè áèëÿí Çÿêà Ñàhèáèíèí âàðëûüûíà äÿëàëÿò åäèð. Ùå÷ áèð òÿñàäöô áåëÿ áèð èäåàë âÿ êîìïëåêñëè ñèñòåì éàðàäà áèëìÿç.

Àëáàòðîñëàð Êþ÷ÿðè ãóøëàð ôÿðãëè "ó÷óø òåõíèêàñû"íäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ó÷óø çàìàíû åíåðæè èòêèñèíè ìèíèìóì äÿðÿúÿéÿ åíäèðèðëÿð. Áåëÿ áèð ó÷óø òÿðçèíÿ àëáàòðîñëàðäà (ôûðòûíà ãóøëàðû) äà ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Þìðöíöí 92 ôàèçèíè äÿíèçäÿ êå÷èðÿí áó ãóøóí ãàíàäëàðûíûí à÷ûëìûø hàëäà óçóíëóüó 3,5 ìåòðÿ ÷àòûð. Àëáàòðîñëàðûí ôÿðãëè õöñóñèééÿòè îíëàðûí ó÷óø òÿðçè èëÿ áàüëûäûð. Îíëàð ãàíàä ÷àëìàäàí ñààòëàðëà ñöçÿ áèëèð âÿ êöëÿêäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê hàâàäà ñöðöøöðëÿð. 3,5 ìåòðëèê ãàíàäëàðû òÿðïÿòìÿäÿí ñàõëàìàã ö÷öí ÷îõ áþéöê ãöââÿ ëàçûìäûð. Àììà àëáàòðîñëàð ñààòëàðëà áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëà áèëèðëÿð. Áó, îíëàðäà äîüóëóøäàí ìþâúóä îëàí õöñóñè àíàòîìèê ñèñòåì ñàéÿñèíäÿ hÿéàòà êå÷èðèëèð. Àëáàòðîñëàðûí ãàíàäëàðû ó÷óø çàìàíû áëîêëàíûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ÿçÿëÿ ýöúö ñÿðô îëóíìóð. Ãàíàäëàð ÿçÿëÿ ãàòû ñàéÿñèíäÿ hàâàäà äóðóð âÿ áó, ó÷óø çàìàíû áþéöê àñàíëûã éàðàäûð. Áó ìöðÿêêÿá ñèñòåì åíåðæè ñÿðôèíè àçàëäûð. Áåëÿ êè, àëáàòðîñëàð ãàíàäëàðûíû ñàõëàìàã âÿ éà ãàíàä ÷àëìàã ö÷öí áþéöê ýöú ñÿðô åòìèðëÿð. Êöëÿéèí ñàéÿñèíäÿ îíëàð åíåðæè ñÿðô åòìÿäÿí ñààòëàðëà ó÷óðëàð. Ìÿñÿëÿí, 10 êèëîãðàìëûã àëáàòðîñ ýöíäÿ 100 êì ìÿñàôÿéÿ ó÷ìàñûíà áàõìàéàðàã þç ÷ÿêèñèíèí ñàäÿúÿ 1 ôàèçèíè èòèðèð. Áó èñÿ ÿí àøàüû ýþñòÿðèúèäèð. Áó ìöêÿììÿë ó÷óø òåõíèêàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí èíñàíëàð àëáàòðîñëàðäàí íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê ïëàíåðëÿð (ìîòîðñóç ó÷àí ãóðüó) èõòèðà åòìèøëÿð.162

Ýþðìÿ ñèñòåìè Îâ îâëàìàã âÿ þçöíö ìöäàôèÿ ö÷öí ýþðìÿ ãàáèëèééÿòè äÿíèç håéâàíëàðûíà ÷îõ âàúèáäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ äÿíèçèí äèáèíäÿ éàøàéàí áèð ÷îõ úàíëû ìÿõëóã äÿíèç øÿðàèòèíÿ óéüóí èäåàë ýþç ñòðóêòóðóíà ìàëèêäèð. Ñó àëòûíäà 30 ìåòð äÿðèíëèêäÿí ñîíðà ýþðìÿ ïèñëÿøèð, àììà áåëÿ áèð äÿðèí-


183 ëèêäÿ éàøàéàí úàíëû ìÿõëóãëàðûí ýþçëÿðè áó øÿðòëÿðÿ óéüóíëàøìûøäûð. Ãóðóäà éàøàéàí håéâàíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã äÿíèç úàíëûëàðû äàèðÿâè ýþç ëèíçàëàðûíà ìàëèêäèð. Ãóðóäà éàøàéàí håéâàíëàðûí èêè òÿðÿôè ãàáàðûã åíëè ëèíçàëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ áåëÿ äàèðÿâè ôîðìà ñóàëòû øÿðòëÿðÿ äàhà óéüóíäóð âÿ éàõûí îáéåêòëÿðè ýþðìÿê ö÷öí ãóðóëìóøäóð. Óçàüû ýþðìÿê èñòÿéè îëäóüó çàìàí õöñóñè ÿçÿëÿ ìåõàíèçìèíèí êþìÿéè èëÿ áöòöí ëèíçà ñèñòåìè àðõàéà ýåäèð. Áàëûãëàðäà äàèðÿâè ëèíçàëàðûí ìþâúóäëóüóíóí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ ñóäà èøûüûí ñûíìàñûäûð. Áåëÿ êè, ìàéåñèíèí ãàòûëûüûíà áÿðàáÿð îëäóüó ö÷öí ÿòðàô ÿøéàëàðûí òÿñâèðëÿðè ÿêñ åòäèéè çàìàí ñûíìà áàø âåðìèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ëèíçà ÿøéàíûí òÿñâèðèíè ýþçöí òîð ãèøàñûíäà úÿìëÿøäèðèð âÿ èíñàíäàí ôÿðãëè îëàðàã áàëûã ñóäà àéäûí ýþðöð. Ñÿêêèçàéàãëû èëáèç êèìè áÿçè håéâàíëàðûí ýþçëÿðè äÿðèíëèê ö÷öí éåòÿðèíúÿ áþéöêäöð, äÿðèíëèêäÿ èøûã àç ìèãäàðäàäûð. Áþéöê ýþçëö áàëûãëàð 300 ì äÿðèíëèêäÿí

Ùåéâàíëàðûí àüûëëû ãóðóëóøó: êàìóôëéàæ Ùåéâàíëàðà ìþâúóäëóãëàðûíû äàâàì åòäèðìÿëÿðè ö÷öí âåðèëÿí õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ìàñêàëàíìà ñÿíÿòè, éÿíè "êàìóôëéàæ"äûð. Ùåéâàíëàð èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ ìàñêàëàíìà åhòèéàúûíû hèññ åäèðëÿð: îâ îâëàìàã âÿ þçöíö höúóìäàí ãîðóìàã ö÷öí. Îâ âÿ ìöäàôèÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí ÿí âàúèá ôÿðãëÿíäèðèúè ÿëàìÿòè éöêñÿê àêòéîðëóã áàúàðûüû âÿ äöøìÿíèí ïñèõîëîýèéàñûíû èíúÿëèêëÿðè èëÿ áèëìÿê, hàðìîíèéà âÿ åñòåòèêà hèññèäèð. Êàìóôëéàæ òåõíèêàëàðû håéâàíëàðäà ÷îõ ôÿðãëèäèð. Ìÿñÿëÿí, éàðïàãëàðûí àðàñûíäà âÿ éà àüàúûí ãàáûüûíäà ýèçëÿíìèø hÿøÿðàòû hÿãèãè éàðïàãäàí âÿ àüàú ýþâäÿñèíäÿí àéûðìàã ãåéðè-ìöìêöíäöð. Áèòêèëÿðèí øèðÿñè èëÿ ãèäàëàíàí ìÿíÿíÿ (áèòêè áèòè) áèòêèíèí áóäàüûíäà ìþhêÿìëÿíÿðÿê òèêàí ôîðìàñûíû àëûð. Áó ìåòîä ãóøëàðäàí ìöäàôèÿ îëóíìàã ö÷öíäöð, áåëÿ êè, ìÿíÿíÿíèí ãàòû äöøìÿíëÿðèíäÿí îëàí ãóøëàð òèêàíëû áèòêèëÿðÿ ãîíìóðëàð.

ØßÊÈË éóõàðûäà: òèêàí ôîðìàñû àëìûø àüàú ìÿíÿíÿñè ØßÊÈË àøàüûäà ñîëäà: íÿçÿðÿ ÷àðïìàìàã ö÷öí éàðïàüûí îðòàñûíäà ýèçëÿíìèø òûðòûë. ØßÊÈË àøàüûäà ñàüäà: éàðïàãëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíÿí èëàí.


184 àøàüûäà éàøàéàí îðãàíèçìëÿðèí èøûãëàðûíû òóòìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Õöñóñèëÿ äÿ îíëàð ñóéà äàõèë îëàí éöíýöë ìàâè ðÿíýÿ ãàðøû hÿññàñ îëìàëûäûð. Áó ñÿáÿáäÿí ýþçöí òîð ãèøàñûíäà ÷îõ ìèãäàðäà hÿññàñ ìàâè höúåéðÿëÿð âàð. Áó ìèñàëëàðäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, hÿð áèð úàíëû âàðëûüûí áöòöí åhòèéàúëàðûíû éåðèíÿ éåòèðÿí ìöõòÿëèô ýþç íþâëÿðè âàð. Áó ôàêò äà îíëàðûí òÿëÿá îëóíàí ôîðìàäà Ùÿð Øåéè Áèëÿí, Àëè âÿ Ùàìûäàí Ýöúëö Îëàí Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ñöáóò åäèð.

Ìÿúáóðè êþ÷ Ñàêèò îêåàíäà éàøàéàí ñîìüàíûí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îäóð êè, î, êöðö òþêìÿê ö÷öí ÷ûõäûüû ÷àéà ýåðè äþíöð. Þìðöíöí áèð ÷îõ hèññÿñèíè äÿíèçäÿ êå÷èðÿí áó áàëûã øèðèí ñóéà êöðö òþêìÿê ö÷öí ýÿëèð. Éàéûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñîìüà éîëóíó áàøëàäûüû çàìàí àë ãûðìûçû ðÿíýäÿ îëóð. Ñÿéàhÿòèí ñîíóíäà èñÿ îíóí ðÿíýè ãàðàéà äÿéèøèð. Êþ÷ÿ áàøëàäûüû çàìàí î, ÿââÿëúÿ ñàhèëÿ éàõûíëàøûð, ñîíðà èñÿ ÷àéà éåòèøìÿéÿ ÷àëûøûð. Áöòöí ìàíåÿëÿðÿ áàõìàéàðàã îíëàð äîüìà äèéàðà éåòèøìÿéÿ úàí àòûðëàð. Ëàçûì ýÿëÿíäÿ ÷àéûí àõûíûíà òÿðñ èñòèãàìÿòäÿ äÿ öçöðëÿð, áó çàìàí èñÿ îíëàð øÿëàëÿëÿðè, áÿíäëÿðè àøûá êöðöäÿí ÷ûõäûãëàðû éåðÿ ÷àòûðëàð. 3500-4000 êì-ëèê éîëóí ñîíóíäà äèøè ñîìüàëàðäà êöðö, åðêÿê ñîìüàëàðäà èñÿ ñïåðìàòîçîèäëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð. Äèøè ñîìüàëàð äîüìà éåðëÿðÿ áèðèíúè ÷àòûð âÿ òÿãðèáÿí 3-5 ìèí êöðö äÿíÿëÿðè áóðàõûð, åðêÿê ñîìüàëàð èñÿ îíëàðû ìàéàëàíäûðûðëàð. Êþ÷öí ñîíóíäà âÿ êöðö òþêÿíäÿí ñîíðà áàëûãëàð éîðóëóð. Äèøè ñîìüàëàð çÿèôëÿéèð, ãóéðóãëàðûíûí öçýÿ÷ëÿðè éåéèëèð, äÿðè èñÿ ãàðà ðÿíý àëìàüà áàøëàéûð. Åðêÿê ñîìüàëàðäà äà åéíè ïðîñåñ áàø âåðèð. Áèð íå÷ÿ âàõòäàí ñîíðà ÷àé þëö áàëûãëàðëà äîëó îëóð. Àììà êöðö äÿíÿëÿðèíäÿí îíëàðûí êå÷äèéè åéíè éîëó êå÷ÿúÿê éåíè íÿñèë ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ýþðÿñÿí, ñîìüàëàð äÿíèçÿ ýåäÿí áó éîëó íåúÿ êå÷èð, éîëó íåúÿ ìöÿééÿí åäèðëÿð? Áóíëàð úàâàá ýþçëÿéÿí ñóàëëàðäûð. Áó ìþâçóéà äàèð áèð ÷îõ òÿõìèíëÿð âàð,

Ñîë êöíúäÿ: à÷ûëìûø øàh÷è÷ÿéè éàíûíäà: òàìàìèëÿ áàüëû øàh÷è÷ÿéè


185 àììà äÿãèã úàâàá hÿëÿ äÿ éîõäóð. Ýþðÿñÿí, hàíñû ãöââÿ áàëûãëàðû èäàðÿ åäÿðÿê ýåðèéÿ, äîüìà éåðëÿðÿ ýþíäÿðèð? Îíëàðû èäàðÿ âÿ ñþâã åäÿí hàìûäàí óúà Éàðàäàíûí âàðëûüû à÷ûã-àøêàðäûð.

Ìöðÿêêÿááþúÿéè Ìöðÿêêÿááþúÿéèíèí äÿðèñèíèí àëòûíäà "õðîìàòîôîð" àäëàíàí ïèãìåíòàñèéà èëÿ äîëó åëàñòèê êèñÿ âàð. Áó ïèãìåíòëÿð ÷îõ âàõò ñàðû, ãûðìûçû, ãàðà âÿ ãÿhâÿéè ðÿíýäÿ îëóð. Ìöðÿêêÿááþúÿéèíèí höúåéðÿëÿðè ÿòðàô ìöhèò øÿðòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã áåéèíäÿí ýÿëÿí ñèãíàëà ýþðÿ ýåíèøëÿíèð, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ î, ìöâàôèã áèð ðÿíý àëûð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ ìöðÿêêÿááþúÿéè öçÿðèíäÿ éåðëÿøäèéè ãàéàíûí ðÿíýèíè àëà áèëèð âÿ áåëÿúÿ èäåàë áèð øÿêèëäÿ ìàñêàëàíûð. Áó ñèñòåì î ãÿäÿð åôôåêòèâ èøëÿéèð êè, ìöðÿêêÿááþúÿéè îíóí êþìÿéè èëÿ çåáðàäà îëäóüó êèìè çîëàãëû ðÿíý àëà áèëèð.163

Êîàëà Åâêàëèïò àüàúûíûí éàðïàüûíäàêû éàüëàð áèð ÷îõ ìÿìÿëè håéâàíëàð ö÷öí çÿhÿðëèäèð. Áó çÿhÿð åâêàëèïòèí äöøìÿíëÿðèíäÿí þçöíÿìÿõñóñ êèìéÿâè ãîðóíìà ìåõàíèçìèäèð. Àíúàã ìÿìÿëèëÿðèí õöñóñè áèð íþâö âàð êè, áó åâêàëèïòèí çÿhÿðëè éàðïàãëàðû èëÿ ãèäàëàíà áèëèð. Áó, êèñÿëè håéâàí êîàëàäûð. Êîàëà åâêàëèïò àüàúëàðûíäà ýèçëÿíèð, áóðàäà ãèäàëàíûð. Íîðìàë hàëäà äèýÿð ìÿìÿëèëÿð êèìè êîàëà äà áó àüàúëàðäà îëàí ñåëëöëîçó hÿçì åäÿ áèëìÿçäè. Áó çàìàí îíëàð ñåëëöëîçó hÿçì åäÿ áèëÿí îðãàíèçìëÿðäÿí àñûëûäûð. Áó ìèêðîîðãàíèçìëÿð äÿ íàçèê âÿ ãàëûí áàüûðñàãëàðûí áèðëÿøäèéè éåðäÿ îëàí êîð áàüûðñàãäà éåðëÿøèð. Êîð áàüûðñàã êîàëàíûí hÿçì ñèñòåìèíèí ÿí ìàðàãëû hèññÿñèäèð. Áó hèññÿ ôåðìåíòàñèéà (ãûúãûðìà) îòàüûíà áÿíçÿéèð, áóðàäà éàðïàãëàðûí hèññÿëÿðèíèí êå÷èäè éàâàøûéûð, áó äà þç íþâáÿñèíäÿ ìèêðîîðãàíèçìëÿðÿ ñåëëöëîçó hÿçì åòìÿê èìêàíû âåðèð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ êîàëà òÿðêèáèíäÿ çÿhÿðëè éàüëàð îëàí åâêàëèïò éàðïàüûíû çÿðÿðñèçëÿøäèðèð.164


186

Òÿðïÿíìÿäÿí îâëàìàã áàúàðûüû Úÿíóáè Àôðèêàíûí áèòêèñè Sundew (øàh÷è÷ÿéè) éàïûøãàí òöêëÿðè èëÿ hÿøÿðàòëàðû òÿëÿéÿ ñàëûð. Áó áèòêèíèí éàðïàãëàðû óçóí ãûðìûçû òöêëÿðëÿ þðòöëöäöð. Áó ìàéåíèí äèýÿð áèð õöñóñèééÿòè èñÿ îíóí ÷îõ éàïûøãàí îëìàñûäûð. Èéÿ ýåäÿí hÿøÿðàòëàð áó éàïûøãàí òöêÿ éàïûøûðëàð. Áèð ìöääÿò ñîíðà éàðïàãëàð òöêÿ éàïûøàí hÿøÿðàòûí öçÿðèíè òàìàìèëÿ þðòöð âÿ áåëÿúÿ áèòêè îíà ëàçûì îëàí çöëàëû ÿëäÿ åäÿðÿê îíó hÿçì åäèð.165 Ñþçñöç êè, òÿðïÿíìÿê èãòèäàðûíäà îëìàéàí áèòêèëÿðäÿ áåëÿ áèð õöñóñèééÿòèí îëìàñû õöñóñè ãóðóëóøóí ÿëàìÿòèäèð. Áèòêèëÿð "îâ" ïðèíñèïèíè þçëÿðè âÿ éà òÿñàäöôÿí èíêèøàô åòäèðÿ áèëìÿçäèëÿð. Áó håéðÿòàìèç õöñóñèééÿòëÿðè Éàðàäàí Àëëàhûí ýöúöíö âÿ âàðëûüûíû ýþðìÿìÿê ìöìêöí äåéèë.

Ãóø ëÿëÿêëÿðèíèí ãóðóëóøó Èëê áàõûøäà ãóøëàðûí ëÿëÿêëÿðè àäè ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Àíúàã ÿýÿð äèããÿòëÿ áàõñàã, éöíýöë, àììà ýöúëö, ñóêå÷èðìÿç âÿ îëäóãúà ìöðÿêêÿá ëÿëÿêëÿðëÿ ãàðøûëàøàðûã. Ãóøëàðûí ÿçèééÿòñèç ó÷à áèëìÿñè ö÷öí òöêëÿðèí ìöìêöí ãÿäÿð éöíýöë îëìàñû ëàçûìäûð. Áó òÿëÿáàòà óéüóí îëàðàã òöêëÿð êåðàòèí çöëàëëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Îðòà õÿòòèí hÿð èêè òÿðÿôèíäÿ òöêëÿð, îíëàðûí hÿðÿñèíèí 400-ÿ ãÿäÿð èëìÿñè âàð. Áó 400 èëìÿíèí hÿðÿñè èêè äàhà õûðäà èëìÿäÿí èáàðÿòäèð êè, áó äà ñîíäà 800 ÿäÿä åäèð. 800 èëìÿíèí hàìûñû áàëàúà áèð ãóøóí òöêöíÿ éåðëÿøäèðèá, ãàáàãäà éåðëÿøÿíëÿðäÿ èñÿ ÿëàâÿ îëàðàã 20 êè÷èê èëìÿ äÿ âàð. Áó èëìÿëÿð èêè ëÿëÿéè áèð-áèðè èëÿ áèðëÿøäèðèð, ñàíêè õàë÷à òîõóéóð. Áèð õûðäà ëÿëÿêäÿ 300 ìèëéîíà ãÿäÿð õûðäà èëìÿ âàð. Áèð ãóøóí ëÿëÿêëÿðèíäÿ îíëàðûí öìóìè ñàéû 700 ìèëéàðäà ÷àòûð. Áèð-


187 áèðèíäÿí ìþhêÿì èëìÿëÿðëÿ éàïûøìûø áåëÿ áèð ãóðóëóø ãóøëàð ö÷öí áþéöê ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ êè, òöêëÿð áÿäÿíÿ ñûõ éàïûøìàëû âÿ hÿð hàíñû áèð hÿðÿêÿòäÿ äàüûëìàìàëûäûð. Áåëÿ áèð ãóðóëóø ñàéÿñèíäÿ ëÿëÿêëÿð åëÿ áèð ñûõ âÿçèééÿòäÿäèð êè, íÿ éàüûø, íÿ ãàð, íÿ äÿ ìþhêÿì êöëÿê îíëàðû äàüûäà áèëìÿç. Ãàðûíäà, ãàíàääà âÿ ãóéðóãäà îëàí ëÿëÿêëÿð áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Ãóéðóãäà îëàí áþéöê þë÷öëö ëÿëÿêëÿð ÿéëÿú âÿ ñöêàí ôóíêñèéàëàðûíû éåðèíÿ éåòèðèð, ãàíàäûí òöêëÿðè èñÿ ó÷óø çàìàíû à÷ûëàðàã âÿ ãàíàä÷àëìà ñàhÿñèíè àðòûðàðàã éöêñÿéÿ ãàëõìà ýöúöíö àðòûðûð.

Ñó öçÿðèíäÿ ýÿçÿí úàíëû âàðëûã: óçóíãóéðóã Àìåðèêà êÿðòÿíêÿëÿñè Ñó öçÿðèíäÿ ýÿçìÿéè áàúàðàí ÷îõ àç håéâàí âàð. Áóíà íöìóíÿ îëàðàã ÷îõ íàäèð ðàñò ýÿëèíÿí âÿ Ëàòûí Àìåðèêàñûíäà ìÿñêóíëàøàí håéâàíû - óçóíãóéðóã Àìåðèêà êÿðòÿíêÿëÿñèíè ýþñòÿðÿ áèëÿðèê. Áó håéâàíûí àðõà áàðìàãëàðûíûí ÿòðàôûíäà ïÿðäÿ âàð, î, áóíóí ñàéÿñèíäÿ ñó öçÿðèíäÿ ýÿçèð. Áó ïÿðäÿëÿð ãóðóäà éûüûëûð. ßýÿð håéâàí òÿhëöêÿ èëÿ öçëÿøèðñÿ, î çàìàí áþéöê ñöðÿòëÿ àõàð ñóéóí âÿ éà ýþëìÿ÷ÿíèí öçÿðè èëÿ ãà÷ûð. Áó çàìàí àéàüûíûí ïÿðäÿëÿðè à÷ûëàðàã ñó öçÿðèíäÿ äàhà òåç hÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí ÿëàâÿ ñàhÿ éàðàäûð.166 Óçóíãóéðóã Àìåðèêà êÿðòÿíêÿëÿñèíèí áåëÿ îðèæèíàë ãóðóëóøó Éàðàäàíûí âàðëûüûíû ñöáóò åäÿí íþâáÿòè áèð äÿëèëäèð.

Ôîòîñèíòåç Ñþçñöç êè, Éåðäÿ hÿéàòûí âàðëûüû áèòêèëÿð îëìàäàí ìöìêöí äåéèë. Áèòêèëÿð èíñàíëàðûí íÿôÿñ àëäûüû hàâàíû òÿìèçëÿéèð, ïëàíåòèìèçèí òåìïåðàòóðóíó òÿíçèìëÿéèð âÿ àòìîñôåðäÿ ãàçëàðûí òàðàçëûüûíû òÿìèí åäèð. Áèçèì íÿôÿñ àëäûüûìûç îêñèýåí äÿ áèòêèëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòåhñàë îëóíóð. Ãèäàìûçûí áþéöê áèð hèññÿñèíè áèòêè-


188

Óçóíãóéðóã Àìåðèêà êÿðòÿíêÿëÿñè ñó èëÿ hàâà àðàñûíäàêû òàðàçëûüû ñàõëàéàðàã hÿðÿêÿò åäÿ áèëÿí íàäèð úàíëûäûð.

ëÿð òÿøêèë åäèð. Äèýÿð ôóíêñèéàëàð êèìè áèòêèíèí èíñàíëàðûí ãèäàñûíû òÿìèí åòìÿê õöñóñèééÿòè äÿ höúåéðÿëÿðèí õöñóñè ãóðóëóøóíóí íÿòèúÿñèäèð. Áèòêè höúåéðÿëÿðè èíñàíëàðäàí âÿ håéâàíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã Ýöíÿø øöàëàðûíäàí áèðáàøà èñòèôàäÿ åäÿ áèëèð. Îíëàð Ýöíÿø åíåðæèñèíè êèìéÿâè åíåðæèéÿ ÷åâèðÿðÿê îíó õöñóñè ìåòîäëà òîïëàéûð. Áöòöí áó ïðîñåñ ôîòîñèíòåç àäëàíûð. ßñëèíäÿ áó, höúåéðÿëÿðèí áöòþâëöêäÿ áèð ôÿàëèééÿòè äåéèë, höúåéðÿäÿ ìöÿééÿí éåð òóòàí âÿ îíà éàøûë ðÿíý âåðÿí òÿêúÿ õëîðîïëàñòûí ôÿàëèééÿòèäèð. Éàëíûç ìèêðîñêîïëà ýþðöëÿ áèëÿí áó áàëàúà éàøûë îðãàíåëëÿð Ýöíÿø åíåðæèñèíè öçâè ìàääÿéÿ ÷åâèðÿí äöíéàäà éåýàíÿ ëàáîðàòîðèéàäûð. Ùÿð èë Éåð êöðÿñèíäÿ õëîðîïëàñòëàð òÿðÿôèíäÿí èñòåhñàë îëóíàí ìàääÿíèí ìèãäàðû 200 ìèëéàðä òîíäàí éóõàðûäûð. Áó èñòåhñàë ïðîñåñè ïëàíåòäÿ éàøàéàí áöòöí úàíëû âàðëûãëàð ö÷öí hÿéàòè âàúèá ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áåëÿ íàäèð èñòåhñàë ìöhöì áèð êèìéÿâè ïðîñåñèí íÿòèúÿñèíäÿ hÿéàòà êå÷èð. Õëîðîïëàñòäà éåðëÿøÿí õëîðîôèëèí ìèíëÿðëÿ ïèãìåíòèíÿ Ýöíÿø øöàñû äöøäöéö çàìàí ðåàêñèéà ÷îõ ãûñà áèð çàìàíäà - 0,1 ñàíèéÿäÿ áàø âåðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ õëîðîôèëäÿ áàø âåðÿí ðåàêñèéàíûí áèð ÷îõóíó ìöøàhèäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.


189 Áèëäèéèìèç êèìè, ìöàñèð òåõíîëîýèéàíûí íàèëèééÿòëÿðè áèçÿ Ýöíÿø åíåðæèñèíè åëåêòðèê âÿ éà êèìéÿâè åíåðæèéÿ ÷åâèðìÿê èìêàíû éàðàòìûøäûð. Áóíóí ö÷öí éöêñÿê òåõíîëîýèéà òÿëÿá îëóíñà äà, áèòêèëÿðèí êè÷èê áèð höúåéðÿñè áóíó ìèëéîíëàðëà èë ÿðçèíäÿ äàhà ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèð. Áó ýþçÿë ñèñòåì áèð hàëäà hÿð øåéèí Éàðàäàí òÿðÿôèíäÿí õÿëã îëóíäóüóíà äÿëàëÿò åäèð. Èíàíûëìàç äÿðÿúÿäÿ ìöðÿêêÿá áèð ïðîñåñ îëàí ôîòîñèíòåç Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí øöóðëó áèð ïðîñåñäèð. Áó ïðîñåñèí hÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí éàðïàüûí ìèêðîñêîïèê ñàhÿñèíäÿ áÿíçÿðè îëìàéàí áèð ôàáðèê éåðëÿøäèðèëèá. Áó ìöêÿììÿë ãóðóëóø hÿð øåéèí Àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ñöáóò åäÿí ÷îõñàéëû äÿëèëëÿðäÿí áèðèäèð.


www.islam.com.az



Ùàðóí ÉßÙÉÀ ÒßÊÀÌÖË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÑÖÃÓÒÓ âÿ îíóí èäåîëîæè ñÿáÿáëÿðè

??????? ????????: ????? ????????: ????????????: ?????????:

???? ??????? ????? ??????? ????? ??????? ????? ????????

??? ?? ?????? ??? ??? ???: .01 09 .2007. ?? ?? ?? ?? ??? ??? ???: .01 .2007. 29 ??? ??? ??????: 0 6 ? 90 1/16. ????? ????. ?????? ??? ??????: 12 ,0. ?? ?? ???: 22. ?? ??: 1000 ????. ???????? ??????? ???.

N U R L A R ?????????-??????????? ???????

????—Az1122, ?.??????? ??. 78. ???: 4977021, 4971362. Faks: 49712 95. ?-mail: office@nurprint.com


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.