E h carr bolsevik devrimi ii metis yay

SOVYET RUSYA TARİHİ

BO LŞEVİK D EVRİM İ E.H.Carr Çeviren: Orhan Suda

A

2

1917-1923

METİS YAYINLARI

BOLŞEVİK DEVRİMİ 1917-1923, CİLT II

E d w ard H allelt C a rr 1892 y ılın d a L o n d ra ’d a d o ğ d u . M e r­ ch a n t T ay lo rs S ch o o l ve C a m b rid g e T rin ity C o lie g e 'd a ö ğ re n im g ö rd ü . 1 9 1 6 'd a D ışişle ri B a k a n lığ ı'n d a ç a lışm a ­ ya başladı. 1927'de M o s k o v a ’y a ilk g ezisin i y aptı. 1936’ d a D ışişleri B ak a n lığ ı'n d an a y n id t ve 1936-47 a ra sın d a A b e rstw y th 'd ek i W a le s Ü n iv e rsite si'n d e u lu sla ra rası p o ­ litik a p ro fesö rü o la ra k d e rs verdi. 194 N 6 arasın d a The Tim es g aze te sin in y a y ın y ö n etm en i y a rd ım c ılığ ın ı y ap tı.

1953-55 ara sın d a O x fo rd Ü n iv e rsite si’ne b ağ lı B altio l C o lieg e'd a , 1955’ten so n ra d a T rin ity C o lie g e 'd a çeşitli a k ad em ik g ö re v le r ü stlen d i. B irç o k k itabı a ra sın d a b aşlıcaları şunlardır: The Rom antic Exiles (1 9 3 3 ), The Twenty Years' Crises, 1919-1939 (1 9 3 9 ), C onditions o f Peace (1942), The Soviet Im pact on the W estern W orld (1 946), The N ew Society (1 9 5 1 ), W hat is H istory 7 (T a rih N ed ir?)

(1 9 6 1 ) ve Sovyet R usya Tarihi adlı d iz id e The Bolshevik R evolution 1917-1923 (3 c ilt), Interregnum 1923-1924 (I cilt) ve Socialism in One Country 1924-1926 (3 cilt).

METIS YAYINLARI İpek Sokak 9 ,80060 Beyoğlu, Istanbul BOLŞEVlK DEVRİMİ 1917-1923, CİLT II özgilrı Adı: The Bolshevik Revolution 1917-1923 İlk İngilizce Basımı'. M acmitlan 1952 Diğer Basımları: Pelican Books, 1966-76 © Edward Hallen Carr, 1952 © Bu çevirinin Türkçe yayım haklan Metis Yayınları’na Aittir.

Birinci Basım: Ekim 1998 Dizgi ve Baskı Öncesi Hazırlık: Metis Yayıncılık Ltd. Kapak ve İç Baskı: Yaylacık Matbaası Cilt: Sistem Mücellithanesi

Takım No: ISBN 975-7650-19-6 Cilt No: 975-342-164-8

SOVYET RUSYA TARİHİ

BOLŞEVİK DEVRİMİ

1917-1923 CİLT II

EDWARD HALLETT CARR

Çeviren: Orhan Suda

METİS YA YIN LAR I

ÖNSÖZ

B u eserin b irin ci c ild in e y ö n e ltile n e le ştirile rd e n e n in an d ırıcı o la n ı, S o v ­ yet rejim inin ilk y ılla rın d a k i siy a sa l ve a n a y a sa l d ü z e n le m e le ri, b u n la rı g e­ n iş ölçü d e d ay ata n ve a çık lay an ek o n o m ik şa rtla n e le a lm ad a n ö n c e a n la t­ m a y a k alk ışm ak la , no rm al d ü z e n i tersin e ç e v ird iğ im su ç la m a sıy d ı. ik in ci c ild in ilk ciltten b ir yıl so n ra y a y ın la n m ası, b irb irin e sıkı sık ıy a b ağlı bu iki k o n u n u n , şim di b irlik te in c e le n m e sin i sa ğ la y a c a k tır; ve bu şa şırtıc ı seçim i y ap m ak zo ru n d a k a ld ığ ım için , ö n c e için d e y e r a ld ık la rı siy a sa l çe rç e v e y i sap tam ak sızın d ö n e m in k a rm a şık e k o n o m ik g e lişm e le rin i in c e le y e rek işi k o lay laştırm ış o lm a m g ere k tiğ in e tam am en ik n a o lm u ş d e ğ ilim . Ş im d i b ile tab lo h en ü z ta m a m la n m ış d eğ il, ç ü n k ü S o v y et R u sy a'n ın o y ılla rd a k i dış ilişk ileri g elec ek y ıl y a y ın a h a z ır o la c a k ü ç ü n cü ciltte y er alm ak ta d ır.

E lin izd ek i bıı k ita p ta d ü z e n le m e y le ilgili tu h a f so ru n la r o rta y a çıktı.

E k o n o m in in her b ir k ısm ı d iğ er b ü tü n k ısım la rın a b ağ lı o ld u ğ u n d a n , şü p ­ h esiz b urada, S o v y e t e k o n o m isin i b aşlıca se k tö rle rin e a y ırm a k zo ru n lu y ­ du. D a h a az açık o la ra k g ö rü n en şey ise bu c ild in k ap sad ığ ı d ö n e m için d e alt d ö n em lere g ö re y e n i b ir b ö lü m lem e n in d e k a ç ın ılm a z o lu şu y d u , ilk b a­ kışta, ö rn eğ in b ü tü n bu d ö n e m b o y u n ca tarım ın g elişm e sin i tek b ir b ö lü m ­ d e in celem en in d a h a iyi o laca ğ ı d ü şü n ü le b ilir. B u n u n la b irlik te söz kon u su d ö n em , b irb irin d en ta m a m e n fark lı n itelikteki üç alt d ö n e m e — asıl d ev rim d ö n em i, sav aş k o m ü n iz m i d ö n em i ve N E P 'ın ilk d ö n e m i— a y rıld ığ ı için, so n u n d a b ö lü m ler a ra sın d a e k o n o m in in h er se k tö rü n ü n b u d ö n e m le re ay ­ rılm ış üç k ısım d a d a in celen d iğ i k ro n o lo jik b îr sıra la m a y ap m ay ı seçtim .

O k u r isterse, sa n a y iy e , m âliy e y e ilişkin b ö lü m le re g irm e d e n , ö rn e ğ in ta n tn ın ta rih in i cilt b o y u n c a ra h a tlık la izley eb ilecek tir.

A ç ık la m a g erek tire n b ir b a şk a so ru n , b u c ild in h an g i n o k ta d a so n a e rd i­ rileceğ id ir. S o v y e t R u sy a ta rih in in bu ilk üç c iltlik k ısm ın ın g e n e l p lan ı, g e ­ lişm eleri aşağı y u k a rı L e n in 'in sah n e d e n ç e k ild iğ i ve ik tid a r m ü c ad e le sin in b aşlad ığ ı ana k a d a r izlem ey i ö n g ö rü y o rd u . B irin c i ciltte, S S C B 'n in d o ğ u şu , a n ay a sa n ın k ab u lü v e T e m m u z 1923’te M illiy e tle r H a lk K o m ise rliğ i' ntn il-

6 ÖNSÖZ gası u y g u n bir d u ra k noktası o lu ştu rd u . İk in c i c iltte ise d u ra k n o k tası b iraz dah a erk en oluşlu. N E P 'in ilk aşam ası [9 2 2 -2 3 k ışın d a so n a erd i v e o n ik in ci parti k o n g resi N isa n 1923’te — L e n in ’in ç a lışa m a z h a le g e lm e sin d en b ir ay so n ra— rak ip lid erleri tu tu m a lm a y a z o rlay a n k a ç ın ılm a z b ir e k o n o m ik k ri­ zin g ö lg esi altın d a topland ı. B u y ü zd en , bu k o n g red e y e r alan "P la n lam an ın K ökenleri" hak k ın d ak i tartışm a lar, so n ra k ile rin d eğ il ilk ta rtışm a la rın ö z e ­ tiydi ve bu b ak ım d an son b ö lü m d e e le alındı.

B irin ci cild in ö n sö z ü n d e y ard ım la rın d a n d o lay ı k e n d ile rin e m in n e t d u y ­ d u k la rım ın hem en hepsi ik in ci c ild in h a zırla n m a sın d a da b a n a şu y a d a bu şek ild e yardım ettiler; ay rıca S ay ın M a u ric e D o b b k en d i k itap lığ ın d a n b e ­ nim için e rişilm esi m ü m k ü n o lm a y a n b azj k i tap! a n ö d ü n ç v e rm e in c e liğ in i g ö sterd i. R oyal In stitu te o f In te rn a tio n a l A ffairs'd e n S ay ın D e w a r, S o v y etler'd e işgücü p o litik a sın a ilişk in in ce le m esi için to p la m ış o ld u ğ u b elg eleri y a ra rla n m a m için bana c ö m e rtç e sun d u . W id en e r L ib ra ry o f H a rv a rd U n iv e rsity ’d eki y ay ın lan m am ış T ro çk i A rşiv i'y le ilg ili n o tların d an y a ra rla n ­ m am ı sağ lad ığ ı için S ayın Isa a c D e u tsc h e r’e a y rıc a m in n e tta rım . H e p sin e ve bu cild in b elg elerin in a ra ştırılm a sın d a ve h azırla n m a sın d a b a n a y ard ım e tm iş o lan ve g ö rü şlerin d en y a ra rla n d ığ ım h erk e se b ir k ez d a h a y ü rek ten te şek k ü r ed iyorum .

Y ararlan d ığ ım k ay n ak la rın ta m liste sin in ü çü n cü ve son c ild in so n u n d a y er alac ağ ım d a b u v esiley le b e lirtm e k isterim .

E. H . C A R R 5 H az ira n 1951

İÇİNDEKİLER K IS IM IV

Ekonomik Düzen 15 16

17

18 19

20

TEORİLER VE PROGRAMLAR DEVRİMİN ETKİSİ (a) Tanm

H 33 33

(b ) Sanayi

57

(c) Ç alışm a H ayatı ve Sendikalar

96

(d ) T ic a r e t ve D a ğ ın ın

110

(e) M aliye SAVAŞ KOMÜNİZMİ

125 139

(a ) T a rım

139

(b ) S a n a y i

162

(c) E m ek ve işçi Sendikaları

210

(d) Ticaret ve D ağılım

209

(e) M a liy e

225

SAVAŞ KOMÜNİZMİNDEN NEP'E NEP: İLK ADIMLAR (a) Tarım (b) Sanayi (c) Emek ve î^çi Sendikaları (d) T ic a r e t v e D a ğ ılım (e) Maliye PLANLAMANIN KÖKENLERİ

246 255 255 270 288 300 311 325

N o t C. MARX, ENGELS VE KÖYLÜLÜK

346 355

N o t D. DEM İRYOLLARINDA IŞÇlDENETİMİ

KISALTMALAR LİSTESİ

359

DİZİN

361

K IS IM IV

EKONOMİK DÜZEN

B Ö L Ü M 15

TEORİLER VE PROGRAMLAR

M arx 'in ö ğ retisi k en d i zen g in , d o ğ u rg a n h ay al g ü ç le riy le ideal so sy alist to p lu m la r ü reten ve g e lec eğ in bu ideal to p lu m la rın m v aro lan to p lu m lard an nasıl do ğ acağ ın ı d ü şü n m e g ereğ i d u y m a y a n ilk so sy a listle rin "Utopyacılığı"na tep k i o larak d o ğ d u . M arx 'in y ö n tem i tarih seld i: İn san lığ ın k ad erin d e ve ö rg ü tle n m e sin d e m ey d an a g e le n b ü tü n d e ğ işim le r d u rm a d a n akan ta rih ­ sel b ir sü recin p a rç a la rıy d ı. M arx m o d ern to p lu m u n , uzun vadede , k endi ü retici k a y n a k la rın d a n en e tk in y a rarlan m ay ı sa ğ la y ac a k şe k ild e Ö rgütlen­ m eye ç alışacağ ı v a rsa y ım ın d a n h a re k e t ed iy o rd u — a sla isp a tla m a y a k a l­ k ışm ad ığ ı (ek ö n e rm e si b u y d u . D o la y ısıy la M arx işe v aro lan to p lu m u n bir tah liliy le b aşlad ı; a m a c ı, k a p ita list d ü zen in b ir sü re için in sa n lığ ın ü retici k a y n ak la rın ın eşi g ö rü lm e d ik d e re c e d e b ü y ü m esin i sa ğ la y ıp k o la y la ştırm a ­ n ın aracı o ld u k ta n so n ra , ta rih se l g e lişm esin in artık bu k a y n a k la rd a n azam i y ararlan m ay ı fre n le y e n v e ilerle m e y i e n g e lle y e n b ir a şa m a y a eriştiğ in i g ö sterm ek ti: D e m e k ki k ap ita list to p lu m , M arx 'in b a şla n g ıç ö n erm esi g e ­ çerli k ald ığ ı ö lç ü d e , y erin i, ü retici k a y n a k la rd a n a zam i y a ra rla n m a y ı s a ğ la ­ y ıp k o la y la ştıra c a k y en i b ir so sy al d ü z en e (o n u n bazen "so sy alizm " b azen "k o m ü n izm " d e d iğ i b ir d ü z e n e ) b o y u n e ğ m e k zo ru n d ay d ı. K ap ita liz m d e n so sy a liz m e g eçişin , y ö n e tic i s ın ıf o la ra k b u rju v azin in y erin i p ro le tary a n ın a lm asın ı g e re k tire c e ğ in e ve en azın d a n b irç o k ü lk ed e, bu y e n i d ü z e n in şid ­ d ete b aşv u rm ad an g e rç e k le şm esin in d ü şü n ü le m e y e c e ğ in e in an d ığ ı için, M arx 'in g ö rü şü siy a si ve d e v rim c i b ir g ö rü ştü . F a k a t ay n ı z a m a n d a bilim sel ve ev rim ci b ir g ö rü ş tü bu. T ıp k ı k ap ita list to p lu m u n e k o n o m ik y ap ısın ın fe o d al to p lu m u n e k o n o m ik y a p ısın d a n d o ğ m a sı g ib i, so sy a liz m in e k o n o ­ m ik yapısı da b e n z e r b ir sü reçten g eç e re k k a p ita liz m in e k o n o m ik y a p ısın ­ d an d o ğ acak tı. M a rx 'm e se rle rin in b irç o ğ u o k u rlarım k a p ita liz m d e n so s y a ­ lizm e geçişin is te n ir o lm a sın a d eğ il — bu v arsay ım o n u n ö n e rm e sin d e ö r­ tü k o la ra k b u lu n u y o rd u — k a ç ın ılm a z lığ ın a in a n d ırm a y ı am a ç lıy o rd u .

N itek im M arx h ay atı b o y u n c a , k a p ita list d ü ze n in y ık ın tıla rın d a n d o ğ a ­

12 EKONOMİK DÜZEN cak o lan g elec ek tek i s o s y a lis t dü z e n i ta n ım la m a k y erin e , v aro lan k a p ita list d ü zen i tahlil etm ek le ve kendi için d e k ap italizm i k e m irip ç ö k e rte c e k g ü ç le ­ ri se rg ilem ek le u ğraştı. K a p ita liz m in fiilen ç ö k tü ğ ü an g elm e d e n g elec e ğ in so sy alist d ü zenini ta sv ire k alk ışm ak , b ir b a k ım a v ak tin d en ö n ce g irişilm iş b ir ç ab a o laca k tı, M arx , "b ir so ru n k e n d isin i, an c ak ç ö z ü m ü için g erek li m addi şa rtla r zaten v aro ld u ğ u y a d a en az ın d a n , g e rç e k le şm e sü re c in d e o l­ d u ğ u tak d ird e o rtay a k o y ar," d iy e y az ıy o rd u Ekonom i P olitiğin Eleştiriri'n e ö n sö zü n d e. M arx, m izacı v e inan cı g ereğ i, üto p y acı lığın h e r tü rü n ü n a m an sız düşm an ıy d ı; o n u n d ü şü n ce si, g e le c e ğ in so sy a list to p lu m u n a iliş­ kin gerçekdışı tab lo larla o y a la n a n ü to p y acı so sy a listle re k arşı k a le m e a ld ı­ ğı ilk p o lem ik lerin in d a m g a sın ı taşıy o rd u . Ç a lışm a h ay atın ın so n u n a d o ğ ­ ru, Fransa'da (ç Savaş' ta işç ile rin "h azır h iç b ir ü to p y aları" y a d a "g e rçe k ­ leştirecek h iç b ir id ealle ri" o lm ad ığ ın ı k ü ç ü m se y ici b ir ısrarla a çık lıy o rd u ; İşçiler, "şartları ve in san ları d ö n ü ştü re n b ir d iz i tarih sel sü re çte n , u zun m ü ­ cad elelerd en g eçm eleri g ere k tiğ in i," b iliy o rla rd ı. T o p lu m u n ta rih sel süreç­ ler üzerinden d ö n ü şe b ile c e ğ in e b e slen en bu in an ç, b azı b a k ım lard an a m p i­ rik bir y ak laşım o larak g ö rü n en b ir şey için c e sa re tle n d iric iy d i: E n g elleri ö n ü n ü ze çık tık ç a a şaca k tın ız . M a rx g e lec eğ in so sy a list d ü z e n in e ilişk in b ir p ro g ram y a da m an ifesto y a z m a d ı. S ad ece b ir kez, G otha Program ının Eleştirisi'nAz 'k o m ü n ist to p lu m u n en yüksek a şam asın a " d a ir g eç ic i b ir ö n ­ g ö rü d e b u lu n m a izni tan ıd ı ken d in e: "T o p lu m , ü retici g ü ç le r d o ru k n o k ta ­ ların a erişin ce ve refah k a y n a k la n b o lla şın c a h erk este n y e te n e ğ in e , h e rk e ­ se ih tiy acın a göre, d iy e y a z a b ile c e k tir b ay ra ğ ın a." K u llan d ığ ı a lışılm ad ık in an d ırıcılık ta k i te rm in o lo ji b ir y a n a , M a rx 'm so sy a liz m in y o z la şm ış b ir kap italizm in e n g elled iğ i ü retici g ü çleri k u rta rm a k ve g e liştirm e k için g e ­ rekli olduğu şek lin d ek i tem el v a rsa y ım ın ın te k ra r b e lirtilm e sin d e n b a şk a bir şey değildi bu; ü stelik E le ştiriyle b irlik te B ra k k e 'y e y o llad ığ ı açık la y ıc ı m e k tu b u n d a, b u ra d a d a ih liy a tlılığ ı eld en b ıra k m ıy o rd u . "G e rç e k h a re k e tin her adım ı b ir d ü zin e p ro g ra m d a n d a h a ö n e m lid ir," 1 d iy e y azıy o rd u . A n cak sak ın caları vardı bu ö z d e y işin . M a rx 'm "G e le c e ğ e ilişk in p ro g ra m y a p a n kişi g e ric id ir"5 sö zü n ü (b elk i g e rç ek ten o sö y le m iştir) kay d ed en re v iz y o ­ n ist B ern stein oldu; ü to p y a ile M a rk siz m a rasın d ak i b a ğ d a şm a z lığ ın en iyi teorik isp atlam asın ı ise se n d ik a list G eo rg es S o re l y ap m ıştı;

t . Marx ve Engels, Soçineniya^ e. XV, s. 267.

2.

G Sorel'in Rejiections »n Violence (İngilizce çevirisi, 1916) adlı eserinde al ınt ilan iniş­ tir, s. 150,

TEORİLER VE PROGRAMLAR 13 G e le c e ğ in e k o n o m ik d ü z e n in in te o rik b ir ta h lilin i y a p m a k , b u n a te m e l o lm a sı g e re k e n ü re tim ş a rtla rın ın id e o lo jik ü sty a p ıs ın ı ö n c e d e n in şa e tm e y e k alk ın m ak tır; d o la y ıs ıy la b u tü r h iç b ir g irişim M a rk s is t o l m a y a c a k t ır 1

B e rn stein d a Sorel d e, h e r b iri k e n d in c e , b u sa v d a n şu so n u cu ç ık arıy o rd u : "H a re k e t h e r şeydir, h e d e f ise h iç b ir şey " M a rx bu so n u c a k arşı çıkardı.

A ncak tu tu m u y la b u n u b ir a n la m d a d e ste k le m iş o ld u .

B u y ü z d e n , M a rx 'in g elec ek k u şa k la ra m ira s b ırak tığ ı şey , so sy a lizm in ayrıntılı b ir ek o n o m i p ro jesi d eğ il, k a p ita liz m in e k o n o m ik b ir tah liliy d i; o n u n e k o n o m ik araçları k ap ita list siste m e u y g u n araçlard ı. "E k o n o m i p o li­ tik", b ilin en d eğ er, fiy at ve k â r k ate g o rile ri ile , esas itib ariy le k a p italizm e ait b ir şey d i ve o n u n la b irlik te y o k o lu p g id e c e k ti.4 S o sy alizm d ö n e m in d e e m e k -d e ğ e r teorisi b ile a n lam ın ı y itire c e k ti.5 E k o n o m ik y asa la rın insan ira­ d esin d en b ağım sız o la ra k işled iğ i g ö rü şü b ile k ap italist to p lu m u n Özüne aitti. M arx , k ap italist d ü zen d e k i ü T e tim a n a rşisin d en b irç o k k ez söz etti ve d ö n em sel k rizlerin p iy a sa n ın k ö r y a sa la rın a g ü v e n m e n in k aç ın ılm az b ir so­ nucu o ld u ğ u n u sav u n d u . K om ünist M anifesto'da, "p ro le ta ry a n ın , b u rju v a­ zin in e lin d ek i b ü tü n se rm a y e y i ad ım a d ım sö k ü p alm ak , ü retim u n su rla rı­ n ın tü m ü n ü d ev letin , yanı y ö n etici s ın ıf o la ra k ö rg ü tle n m iş p ro le tary a n ın elin d e to p la m a k ve ü retici g ü çlerin say ısın ı o la b ild iğ in c e h ız la artırm ak için k en di siyasi ü stü n lü ğ ü n d e n y a ra rla n a c a ğ ın ı" k esin m iş g ib i k ab u l e d i­ y o rd u . Y irm i yılı aşk ın b ir z a m a n so n ra, F ransa’da İç S a v a k ta , m illi ü re ti­ mi "o rtak b ir p la n a göre" d ü z e n le y e n P aris K o m ü n ü 'n ü n b ild irisin d e n ö v ­ g ü y le sö z e d iy o rd u ; E n g e ls ise p ro le ta ry a n ın b u rju v az iy i m ü lk sü zleştird ik ten so n ra, "sosyal ü retim a raçların ı sosyal m ü lk iy e te d ö n ü ştü re c e ğ i" ve b ö y le c e "so sy al ü re tim i, ö n c e d e n d ü z e n le n m iş b ir p la n a g ö re "6 g e rç e k le ş­ tirm ey i m ü m k ü n kılacağ ı anı b ek liy o rd u . M a rx Kapital’âz, so sy aliz m d e ü retim in , to p lu m u n b ilin çli ve ö n c e d e n ta sa rla n m ış d e n e tim in e tabi o la c a ­ ğını sö y lü y o rd u .7 A n ca k M arx , so sy al b a k ım d a n p la n lan m ış ü re tim şa rtla ­ rın ı y a d a araçların ı ta rtışm a y a g irişm e d i h iç b ir zam an. B u k o n u la rd a o n ­ d an ö ğ re n ile c e k le rin tü m ü n ü , k a p ita list ö ğ re tin in n iteliğ i ve so n u ç la rın a 3 . 0 . Sorel, Décompositiun du Marxisme (3. basım, 1925), s. 37.

4. Öte yandan Engels, "ekonomi politiği", e n geniş anlam ıyla, "itısan loplunıunda maddi geçim araçlarının üretim ve değişimini yöneten yasaların bilimi" olarak tanımlamıştı (Marx, ve Engels, Strç (ren/ya, c. XIV s. 149); bu etimle sonradan, 1920'li yıllardaki tartışmalarda, planlam a dönem inde ekonom ik yasaların geçerliliğini sürdürdüğün il kanıtlamak için ileri sUrUldü.

5. A.g.e., c. XV, s. 273.

6. A .j.c ..c. X IV .s. 2S8-9.

7. Karl M arx, Kapital, c. İTİ, Kısım X.

14 EKONOMİK d ü z e n ilişkin tah lilin d en çık a rsa m a k g e rek iy o rd u .

D ağ ıtım ve d eğ işim k o n u su n d a 8 sö y le n e b ilec e k şey d a h a da azd ı. Sosyal ilişkileri b elirley en so sy al ü retim y ö n tem leri, d a ğ ılım ve d e ğ işim y ö n te m ­ lerin i de b elirliy o rd u .9 Üreıim, dağıtım, değişim ve tüketim... bunların hepsi bir bütünün parçalarıdır, bir birimin farklı görünüşleridir. Üretim diğer bütün faktörlerin ö n ü n e geçer. Süreç her seferinde tekrar o n d a n başlar.11' "E sas itib ariy le d ağ ıtım so ru n ları etra fın d a d o la n ıp d u ra n ” 1! ve so sy a lizm in am acın ın ü retim in so sy a lle ştirilm e si d eğ il, d a ğ ıtım ın e şit k ılın m a sı o ld u ğ u ­ na inanan sad ece "k ab a so sy al İzm "di. K om ünist M anifesto, "b u rju v a ü re ­ tim şa rtla rın ın 1' k o m ü n istle r tarafın d a n o rtad an k ald ırılm asın ın , "alım satı­ m ın k o m ü n istlerce o rtad a n k a ld ırılm a sı”12 a n la m ın a d a g e ld iğ in i çok tan ilan e tm işti. K ap italizm in so n a erm e si, m e ta ü re tim in in ve k a p ita list a n la m ­ d a d eğ işim in sona erm e sin e y o l a çacak tı. M a rx , G otha P rogram ının Eleşür/ii'n d e "Ü retim araçla rın ın o rta k m ü lk iy eti ü z e rin e k u ru lm u ş k o le k tif b ir to p lu m d a, ü reticiler ü rü n lerin i d e ğ işim e so k m a z la r," d iy e y azıy o rd u . N ihai k o m ü n ist to p lu m d a, m ad d i teşv ik lerin y erin i m an ev i te ş v ik le r ala c a ğ ı için d a ğ ıtım , çalışm ay ı teşv ik edici b ir ö ğ e o lm a k ta n ç ık ac ak tır. F a k a t "k a p ita ­ list to p lu m u n 1' bağ rın d an h en ü z çık an ve k en d i k ö k en in in "d o ğ u m izlerin i" taşım ay a dev am eden g e ç iş to p lu m u n d a , işç in in , to p lu m d an (k o le k tif fon için sa rf ed ilen em ek d ü şü ld ü k te n sonra) şu k a d a r m ik ta r em ek s a rf ettiğ in i k an ıtlay an b ir m ak b u z ala c ağ ı ve sa rf ettiğ i em e ğ in d e ğ erin e te k ab ü l eden tü k etim m allarını sosyal sto k la rd a n b u m a k b u z k a rşılığ ın d a sa ğ lay a ca ğ ı b ir sistem tasarlıy o rd u M a r x .11 F a k a t zam a n z a m a n sö y len m iş bu obiter die8. M arx, "dağılım" (Verleitung) ve "değilim" (fiusttıusch) arasında bir aynın gözetiyor­ du Birincisi "ürünlerin bireylere he oranda (nicelikle) pay edildiğini", İkincisi ise, "bireylerin dağılımda kendilerine düşen pay için talep ettikleri biçim ler olarak özel ürünleri belirler"; da­ ğının sosyal bir karan, değişim ise bireysel bir karan tem sil eder (Marx ve Engels, Soçinenıj a , c XII, Kısım t. s. 179).

9. A.g.e , c. XII, Kısım I, s. !85 10. A.g.e., c. XII, Kısım I, s 189; Marx bununla birlikte, ’’her organik bütünde" olduğu gi­ bi "farklı faktörler arasında d a karşılıklı bir etki vardır,” diye ekliyordu 11 A.g.e., c. XV. s. 276.

12, İlk sosyalistlerin tümü, tüccarlan, üreticilerin aksine, toplum un asalaklan olarak görü­ yorlardı: Owen, "Association o f All Classes of All Nations” ("Bütün Ülkelerin Biitün Sıntflannın Birliği") için kalem e aldığı 1835 tarihli "taslaktiizük"te ’papazların, yargıçların, askerle­ rin, satıcı ve alıcıların bulunm adığı" bir toplum öngörüyordu.

13. Marx ve Engels, jofincR iya, ç. XV, s. 274; aynı görüş, hemen hemen aynı sözlerle Kari M ars'ın Kupıfofmıie de tekrarlanır, c. III. Kısım XV1H.

TEORİLER VE PROGRAMLAR 15

ta*, o n u n so sy alist to p lu m d a d a ğ ılım ve d e ğ işim so ru n la rın ı ta h lil etm ey e p ek k alk ışm ad ığ ın ı g ö ste rm e k te d ir y a ln ızc a . P la n lı bir e k o n o m id e d eğ erin , fiy atın ve k â n n işle v le rin e ilişk in fartışm aJar ise ço k d a h a uzak b ir g elec eğ i b ek lem ek ted ir.

M a rx ’i, b ilerek y a d a b ilm ey e rek , so sy a lizm in ek o n o m ik so ru n la rın a y a ­ pıcı b ir y a k la şım d a b u lu n m a k ta n alık o y an b ir b aşk a se b e p , so s y a lis t to p ­ lu m d a p la n la m a n ın k im in tara fın d an y ap ılac a ğ ın ı k e sin b ir şe k ild e sa p ta ­ m ak ta y e te rsiz k alışıy d ı. P la n la m a n ın tem el işlevi k o n u su n d a so n d erece a ç ık o lm asın a rağ m en " to p lu m u ” bu işle g ö re v le n d irm e k le y etin iy o rd u : T o p lu m , örneğin demiryolları y a p ım ı gibi, uzun bir zaman, bir yıl ya da daha u z u n b ir sü re alan, ancak üretim araçları, geçim araçları ya d a herhangi bir kullanım değeri sağlamayan, b u n a karşılık yıllık toplam üretimden emek, üretim araçları vc geçim araçları çeken sanayi kollarında, herhangi bir zarara yol açmadan, bu tü r iş­

lerde ne kadar emek, üretim araçları ve geçim araçları kullanılacağını önceden he­ sap etm elidir.H E k o n o m ik p la n la m a d e v le tin b ir işlevi o la ra k d eğ il, d a h a ço k , d ev leti g e ­ rek siz k ıla c a k b ir işlev o la ra k tasarla n m ıştı. ''G e lişm e iç in d e s ın ıf fa rk lılık ­ ları o rtad an k a lk ın c a v e ü re tim in tam am ı tü m y u rtta şlard a n o lu şan g en iş bir to p lu lu ğ u n elin d e to p la n ın c a , k am u sal ik tid a r siy asi n iteliğ ini y itire c e k tir,1' d iy e ila n ed iy o rd u K om ünist M anifesto. F a k a t bu "g en iş y u rtta şla r to p lu lu ­ ğunda" ü retim in p la n la n m a sı işine n e re d e el atıla ca k tı? M arx bu so ru y u as­ la c e v a p la m a y a k alk ışm a d ı. Kapital'AtVı b ir p a sa ja g ö re to p lu m u n ken d isi, "kör b îr k u v v et o la ra k ü rü n lerin d eğ işim i ta rafın d a n y ö n e tilm e k y erin e, b izza t ü reticilerin d ü z e n le y e c e k le ri ve o n u k en d i o rtak y ö n e tim le ri altına alac ak ları bilin çli v e siste m li b ir to p lu lu k h a lin d e ö rg ü tle n e c e k ti" .15 E k o n o ­ m ik h ay atın p la n la n m a sı ve y ö n le n d irilm e si a ç ık ç a so sy alizm in ta m a m la ­ y ıcı b ir p a rç a sı o ld u ğ u h ald e, M arx , S a in t-S im o n 'd a n itib a re n b ü tü n so sy a­ listlerin ile ri sü rd ü k le ri g ib i, bu işle v lerin d e v le t y a d a h e rh an g i b ir siy asi ö rg ü t tarafın d an d e ğ il, fak at b iz z a t ü re tic ile r tara fın d an g erçek le ştirile ce ğ i v arsay ım ın ı y in e le m e k le y e tin iy o rd u 16; M a rx 'in tilm izleri d e, 1917 'y e k a ­ d a r bu a la n d a a n la m lı b ir ile rle m e k a y d e tm e d ile r. P la n la m a , tartışılm a k ta n

* resm i olm ayarak ileri sürülen düşünce, rasgele söylenmiş söz, (Lal. ç.n.)

14. Karl Marx, Kapital, c. II. K ısım XVI 15. A.g.e., c, III, Kışını XXXIX. 16.

Saim -Sim on “sanayiciler" kelimesini kullanıyordu, üretime katılan herkesi kapsıyordu bu kelime. Onun ölüm ünden sonra, belki de, "sosyalistliğinin” pek güvenilmez oluşundan çe­ kinen tilm izleri "işçi birliği"nden söz ederek, "işçiler" kelim esini kullandılar (.Doctrine de 5uüıt-Simon: Exposition, Première A n n it [1S30], s. 197).

16 EKONOMİK DÜZEN çok, doğal b ir şey o la ra k k ab u l e d iliy o rd u . 1 9 0 3 ’teki ik in c i k o n g re ta ra fın ­ d an kabul ed ilen R u sy a S o sy al D e m o k ra t İşçi P artisi p ro g ra m ı, k esin b ir M ark sist te rm in o lo ji k u lla n a ra k "ü retim v e d e ğ işim a raçları ü zerin d ek i özel m ü lk iy etin y erin i sosyal m ü lk iy e tin a la c a ğ ın d a n ve sosyal ü retim sü ­ recinin p la n la n m a sın a g e ç ile c e ğ in d e n ," 17 söz ed iy o rd u . A n cak işin b iç im ­ sel yanıydı bu; d e v rim d en ö n ce , B o lşev ik lite ra tü rd e p la n la m a an lay ışım ay rın tılarıy la ortaya k o y an h iç b ir şey y ap ılm ad ı. D e v rim in a rife sin d e , L e ­ nin bu a şik â r b oşlu ğu b iz z a t M a rx ’in ileri sü re b ile c e ğ i b ir sav la açıklad ı: Marx'la, ütopyalar yaratmaya, bilinemeyecek olanı boşlukta keşfetmeye kalkış­ manın hiçbir izine rastlanmaz. Marx komünizm meselesini, tıpkı bir doğa bilimci­ nin yeni bir biyolojik (ür meselesini formüle etmesi gibi ortaya koyar: doğa bilim ­ ci ancak bu türün bir biçimde varlık kazandığının ve belirli bîr yönde evrilmckte o ld u ğ u n u n farkına vardıktan sonra böyle bir formulasyona gidecektir.18 M arx sosyal olarak p lan la n a n b ir ek o n o m i g ö rü şü n ü b ir y a n a b ırak m ıştı; onun kapitalist d ü zen e ilişkin ek o n o m ik tah lili, d iy a le k tik b ir süreç iz le y e ­ re k so sy alist p lan lam a te k n ik le rin in tem elini o rta y a koyacaktı."* F a k a t so s­ yalist düzeni y a ra tm a m ü cad e lesi b o y u n c a d e v rim in g e ç m e k zo ru n d a k a l­ dığı geçiş d ö n em in in e k o n o m i p o litik a la rı, d e v rim i g e rç e k le ştirm iş o lan iş­ ç ile r tarafın d an d e n e n e re k ko rarılacak lı.

M arx g elec ek tek i so s y a lis t d ü z e n in g elişm e sin e ilişk in u zu n v ad eli g e ­ nel b elirlem elerd en ayrı o larak , ek o n o m i p o litik a sın ın g ü n cel so ru n ları h a k k ın d a zam an zam an a ç ık la m a la r y a p ıy o rd u ve b u açık lam a ların , p ro g ­ ram ların ın M arx 'm ö ğ retisin d e n e sin le n d iğ in i ileri sü ren p a rtile r ü zerin d e d a h a d o ğ ru d an b ir etk isi v ard ı. M a rx Kom ünist M anifesto' da, h iç d e ğ ilse "en ileri ü lk e le rd e 1' p ro le tary a n ın m ev cu t şa rtla rd a tatm in edici re fo rm la r o la ra k sav u n u la b ile c e ğ i b a z ı a c il te d b irle r sa y ıy o rd u . M arx ’in , k a ç ın ılm a z olarak "kendi k en d ilerin i aşm a" ve "eski so sy al d ü z e n e b aşk a m ü d ah aleleri gerek tirm e" eğ ilim i g ö ste re c ek lerin i d ü şü n m e sin e rağ m en , bu re fo rm la r bu rju v a d e m o k ra sisin in sın ırla rı iç in d e g e rç e k leşe b ile c ek ti. M anifesto'âz sıralan an on tedbirin en ö n em lile ri (M arx b u n ların ü lk e d e n ü lk e y e d e ğ işe ­ b ileceğini k ab u l ed iy o rd u ), ö zel to p rak m ü lk iy etin in k a ld ırılm ası, dereceli g e lir vergisi, m iras h ak k ın ın k ald ırılm ası, p a ra ak ışın ın m illi b ir b an k a ara-

17. V K P (B )v Rezofyussiyak <1941), c 1. s 20.

18. Lenin, Svçineniya, c. XXI, s 482.

19. Sonradan Süvyet Rusya'da uygulanmış olan planlama teknikleri, M arx’in Kapiıarde. kapitalist sistemin tahlili için kullandığı kategorilere dayanıyordu: fakat rejimin ilk yıllarında bu teknikler ya çok az uygulandı ya da hiç uygulanmadı.

TEORİLER VE PROGRAMLAR 17 a lı ğ ıy l a m e rk ezileşm esi, h a b erle şm e ve u la şım a raçların ın d e v le t e lin d e m erk e z ile şm e si, d e v le tin sa h ip o ld u ğ u fab rik aların ve ü retim araç la rın ın g en işle tilm e si, h e rk es iç in ç a lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü , p arasız eğ itim , ç o c u k la ­ rın fab rik a la rd a "şim d ik i şek liy le" ça lıştırılm a sın a son v erilm e siy d i. B u sı­ nırlı talep lerin k a rşıla n m a sın ın , p ro le ta ry a n ın ç e k tiğ i sık ın tıla rı a z a ltm a k la b irlik le , o n u n d ev rim c i c o şk u su n u k ö re lte c e ğ i ve bu tü r ta lep le rin g erçe k d e v rim c ile r ta rafın d an ileri sü rü tm e m e si g e re k tiğ i y o lu n d a z am a n zam a n teo rik karşı ç ık ışlar o lm u ştu . A n c a k p ra tik te h iç b ir p arti g en iş işçi k itle le ri­ nin acil ta lep lerin e ç are b u lm a y a y ö n e lik b ir p ro g ram o lm a k sız ın on ların d e ste ğ in i sa ğ lay am azd ı. K om ünist M anifesto' d ak i ö rn eğ i izley en so sy al d e ­ m o k ra t p a rtile r için, d ev rim c i ö z le m le rin i d ile g e tire n azam i p ro g ra m la rla m e v c u t b u rju v a d ü z e n için d e b ile h em en g erçek le şe ce ğ in i u m u t e d e b ild ik ­ leri talep leri içeren asgari p ro g ra m la r a ra sın d a ay rım g ö z etm e k b ir a lışk a n ­ lık h alin e geldi. B u ay rım ın b e k le n m e d ik so n u ç ların d a n b iri, in a n ç la rı ya d a m iz a ç la rı g ereğ i az a m i p ro g ra m d a n z iy a d e asgari p ro g ra m a ilgi d u y an ç o k say ıd a ü yen in so sy al d e m o k ra t p artilere k atılm a sıy d ı; asg a ri ta le p le r­ d en b a zıların ın fiilen g e rç e k le ştiğ i, d iğ e rle rin in ise g e lec ek te g e rç e k le şe b i­ lecek g ib i g ö rü n d ü ğ ü ü lk e le rd e , b u rju v a d em o k ra sisin in ev rim in d en d o la ­ yı, p a rtile r azam i p ro g ra m d a y e r a la n ta le p le ri u z ak teo rik a m a ç la r k a te g o ­ risin e h a v a le e tm e eğ ilim i g ö ste rm işle r ve p arti faaliy e tle rin i a sg ari p ro g ra ­ m ın g e rçek leştirilm esi ü z e rin d e y o ğ u n la ştırm ışla rd ı. B aşk a b ir d e y işle , so sy al d em o k rasi teo rid e d e v rim c i o la ra k k alırk en , p ra tik te e sa s itib ariy le re fo rm ist o ld u . A lm an S o sy a l D e m o k ra t P artisi bu ted rici d ö n ü şü m ü n k la ­ sik b ir ö rn e ğ in i serg iliy o rd u .

M a rk sist ö ğ re tin in R u sy a 'd a y a y ılışın ın R u s to p lu m u n u n h e m ek o n o m ik şartların ın h em d e siy asi şartla rın ın g e riliğ in e d en k dü şen bazı ö z ellik leri vardı. 19. y ü z y ıld a K a fk a sy a ’nın feth i ve S ib iry a 'n ın g ö b e ğ in d e k i, son d e re ­ c e zen g in m ad en k a y n a k la rın ın b u lu n d u ğ u A ltay bö lg esin e u laşılm a sı R u s­ ya’nın sın ai g e lişm esin in m ad d i şartla rın ı sa ğ la d ı ve bu ü lk ey i p o tan siy e l bir sa n a y i g ü cü h alin e g etird i. S e rfîerin 1861 'de ö z g ü rlü k le rin e k a v u şm a la rı — ki d o ğ ru d an R u s fe o d a l d ü z e n in in k a le sin e in d irilm iş b ir d a rb e y d i b u — b a ­ k ım s ız ve g ü çlü b ir k a p ita list b u rju v a z in in g e lişm e şartların ın h iç b u lu n m a ­ dığı b ir ü lk ey e m o d ern san ay i k a p ita liz m in in ilk k e z g irişin in işareti oldu.

B u re fo rm u n tarih i işle v i, In g iliz ta rih in d e k i ç itle m e h a re k etin e b e n z e r bir şek ild e, m illi e k o n o m in in sa n a y ileşm esi için g e re k li e m eğ i to p ra k tan k o p a r­ tıp k e n tle re v e fa b rik a la ra sü rm e k ti. F a k a t b u d u ru m en b aşta tü m g e le c e ğ i

18 EKONOMİK DÜZEN a çık ç a ta rtışm a k o n u su olan k ö y lü lü ğ ü n so sy a l d u ru m u n u ve to p ra k im tiy a ­ zı sistem ini etkiledi. S o n rak i o tu z yılın en ç o k tartışılan so ru n u o la c a k tı bu. İlk R us M ark sist g ru p la rın , R u s k ö y lü sü n ü n ve R u s ta rım ın ın k a d e ri k o n u ­ su n d a narodnikler'le a raların d ak i ta rtışm a lar so n u c u o rta y a ç ık m a la rı d o ­ ğaldı. T arım sorunları, M a rx 'in d ü şü n c e sin d e tali b ir y e rtu ttu ğ u h a ld e, n ü fu ­ sun y ak laşık y ü zd e 9 0 'ın ın e sa s o la ra k tarım la u ğ raştığ ı b ir ü lk ed ek i tilm iz­ lerinin g ö zü n d e hayati b ir ö n em taşıy o rd u ; a y rıca M arx ’in , h a y a tın ın son y ıl­ larındaki kim i sö zleriy le R u s M ark sistler'e karşı narodrıiklerdtn y a n a çık ar g ö rü n m esi belli b ir sık ın tıy a y o l a ç m ıştı.211 N arodnikler R u s köy k o m ü n ü ­ nün, serflik b o y u n ca v arolan ve serflik k alk tık tan sonra d a d ev a m e d e n , to p ­ rağ ın d önem d ö n em kişi y a d a a ile b aşın a b ö lü ştü rü le re k o rta k la şa işle tilm e ­ si sistem in in , g e lec eğ in so sy a list d ü z e n in d e to p ra ğ ın o rta k m ü lk iy e ti ilk e si­ ne tem el o laca ğ ın a ve R u sy a 'n ın bu n ed en le b ü tü n d ü n y a y a so sy a liz m y o ­ lu n d a ö n d erlik e tm esin e im k ân v erec e k eşsiz b ir fırsa ta sa h ip o ld u ğ u n a in a ­ nıyorlardı. O ysa R u s M a rk siz m i'n in b ab ası ve y u rt d ışın d a k i ilk R u s M a rk ­ sist gru b u n ku ru cu su P le h a n o v 'u n , R u s ta rım so ru n u a çısın d an M a rk siz m 'in ne an lam a geldiği h ak k ın d a h iç b ir k u şk u su y o k tu . P le h a n o v tıpkı B atı d aki gibi R u sy a'd a da, k ö y lü lü ğ ü n e sa s itib ariy le m u h a fa z a k â r b ir u n su r o ld u ğ u g ö rü şü n d ey d i. I8 9 2 'd e k alem e aldığı ve sık sık alın tılan an b ir y azısın ın b ir b ö lü m ü n d e, "ü lk em izd e m u h a lefetin y a d a d e v rim c i g ru p la rın , b u rju v azi ve p ro letary a d ışın d a, d estek sa ğ la y ab ile c eğ i h içb ir sosyal g ü ç g ö rm ü y o ru z ,"J1 diy e b elirtiy o rd u . D o la y ısıy la R u sy a 'd a d e v rim in B a tı’d a izled iğ i y o lu — K om ünist M anifestod a a ç ık la n an y o lu — izlem esi g e re k tiğ in e in an ıy o rd u . İlk aşam a, R us san ay isin in g e lişm e sin i d e ste k le y e c e k ve köy k o m ü n ü gibi köhne feodal toprak im tiy azı siste m le rin i y ık a c a k b u rju v a k a p ita list b ir d e v ­ rim o lacak tı. S o n ra k a p ita liz m k en tte ve k ö y d e z afere ulaşın ca, p ro le te r s o s ­ y alist d ev rim ta rafın d an ala şa ğ ı e d ilec e ğ i an g elec e k ti. K a p ita liz m aşam a­ sından geçm eden ve g ü ç lü bir p ro le ta ry a y a ra tm a d a n k ö y k o m ü n ü aracılığ ı ile so sy alizm e u laşm an ın m ü m k ü n o ld u ğ u n u ileri süren narodnik g ö rü ş h am b ir hayaldi — ya d a g e ric iliğ e b ir kılıftı. L en in 18 9 0 ’la rd a P le h a n o v 'u n ateşli b ir sav u n u cu su o la ra k siy ase t sa h n e sin e çık tı. O n u n ilk y azıları narodnikleı^e karşı g irişilen p o le m iğ i işliy o r, R u sy a'd a k a p ita list g elişm en in z o ru n lu o ld u ğ u n a ilişk in tezi h a ra re tle d e ste k liy o rd u .

1890'Ii y ılların o rta la rın d a L e n in ç a lışm a la rın a b a şla d ığ ın d a , o lg u lar

20. "Not C"ye b a k ın ır "M arx, Engels ve Köylülük", s. 346-54.

21. O V. Plehanov. Soçineniya, c. III, s. 119.

TEORİLER V E PROGRAMLAR »9 M ark sisller'i h ak lı ç ık a rm a y a b aşlam ıştı. 1840'lı y ılla r b o y u n c a H a x th a u ­ sen, bu ileri g ö rü şlü P ru sy alI g ö zle m c i, se rtliğ in R u s e k o n o m isin d e k i can alıcı ro lünü a çık ç a o rta y a k o y m u ştu : Eğer büyük ölçekli mülkiyet medeniyetin ilerlemesi ve milli refahın artması için gerekliyse, ki bence kesinlikle böyledir, serfliği ortadan kaldırmak henüz imkânsız<Jır.:j S erflerin ö zg ü rlü ğ ü , R u s k ırsal k esim in d e y ü rü rlü k te o lan a lt d ü zey d ek i serflik e k o n o m isin in sağ lad ığ ı d e n g e y i, y e rin e b aşk a b ir şey g etirm e k siz in tem elin d en sarsıyordu. E sk i se rfle rin i ü c re tli tarım işçisi o la ra k ç a lıştıra ra k ve ih ra c a ta y ö n e lik bü y ü k ö lçe k li b ir ü re tim i g e liştire re k m a lik â n e le rin i v e ­ rim li b ir k a p ita list tem el ü z erin d e işle te b ile n b ecerik li ve ç alışk an to p rak sah ip lerin in işin e y a rıy o rd u b u ö z g ü rlü k ; d a h a az g irişk e n y a d a d a h a az e l­ verişli d u ru m d a o la n to p ra k sah ip leri ise y en i şa rtla ra u y u m sa ğ la y a m a d ık ­ ları gibi g itg id e b o rç b a ta ğ ın a sa p la n d ıla r ve h iç b ir şe y y a p a m a z o ld u lar.

R efo rm , m ü lk le rin i sa ğ la m a b a ğ la y a ra k g e liştireb ile n v e talih i y a v e r g it­ m ey en leri ç a lıştıra ra k güç d u ru m d a n k u rtu la b ile n az say ıd a b e c e rik li k ö y ­ lü n ü n d e işin e y a ra d ı; fak a t k ö y lü lerin b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u için b o rçlan m a, d a h a a ğ ır şa rtla r ve esk isi k a d a r tep k i d u y u la n y eni sö m ü rü şek ille rin d en b a şk a b ir şey g etirm ed i. R efo rm , k ö y lü lü ğ ü , b ir y a n d a b azıları ta rım işçile­ ri çalıştıran (b azı b ö lg ele rd e b eşte b ir o ra n ın a k a d ar y ü k se le n ) to p ra k sahibi k ö y lü le r azın lığ ı, Ö bür y a n d a e m e k le rin i b ü y ü k to p ra k sa h ip le rin e y a d a h a­ li vakti y e rin d e k ö y lü le re satan to p ra k sız v ey a g e ç im için y eterli to p rağ ı o l­ m ay an k ö y lü le r ço ğ u n lu ğ u o lm a k ü z e re b ö ld ü . B ö y lece R u s k ırsal alan ın d a k ap italizm in g irişin d en k a y n a k la n an s ın ıf fark lılık la rı b a şla m ış o ld u .2-1 B u a rad a, se rfle rin ö z g ü rlü ğ e k a v u şm a la rın ı R u sy a 'd a sa n a y ileşm en in ilk ad ım ları izledi. 189 0 'd an so n ra, y ab an cı serm ay e a k ın ın ın e tk isiy le sa­ n a y in in h ız la g e lişm esi, R u sy a S o sy al D e m o k ra t İşçi P artisi'n in ü z e rin e in ­ ş a ed ileceğ i tem elleri yarattı: 1896 g rev leri p ro le te r h a re k etin g erçe k b a ş­ lan g ıcı oldu. A n cak R u sy a 'd a k a p ita list sa n a y in in bu g e c ik m e li g e lişm esi b irço k ö zelliğ in i d e b elirle d i; bu y ü zd en L e n in , R u sy a 'd a "en m o d e m k ap i22. A. von Haxthausen, Éludes sur la Situation Intérieure, (a Vie Nationale, et les Instituti­ ons Rurales de ht Russie, c. I ( 1847), s. 151.

23. Plehanov'un belirttiği gibi, bir bütün alarak köylülük, bir sınıf değil, fakat bir "ortaçağ züm resi-ydi (sastoyanie). 1861 reformu iki sınıfa boldü köylülüğü: toprak sahibi "köy burjuva­ zisi" ve topraksız "yoksul köylüler”, sömürenler ve söm ürülcnler(G .V . Plehanov, Sofi/wniya, c. III, s. 410). 1905'te Lenin köylülüğün kararsız durum unun "ktiçük burjuva* ve "yan-proleter" tabakalara bolünmtlç olm asından ileri geldiğini belirtiyordu (Soçineniya, c. VI, s. 369-70).

20 e k o n o m i k d ü z e n talist em p e ry a liz m , a d e ta k ap italizm ö n cesi ilişk ile rin sıkı d o k u su y la sa r­ m a la n m ıştır,”34 d iyord u . B atı A v ru p a'd a, 20. y ü z y ıl b aşların d a , sa n a y iy i y ö n le n d ire n le r y a d a y ö n e te n le r, a çık ç a iz le n e b ile n ted ric i b ir sü recin ü rü ­ nü o larak klasik ik tisa tç ıla rın y a la n d a n ta n ıd ığ ı o b irey sel g irişim c in in g e ­ lişm e siy le o rta y a ç ık m ıştı. K ü çü k işletm eci e k o n o m id e h â lâ ö n e m li b ir rol o y n u y o rd u ve m o d em b ü y ü k sa n a y i, b a ğ rın d a g e ç m işin m addi o rtam ın d an ve d ü n y a g ö rü şü n d en b irşey ler taşıy o rd u , R u sy a 'd a m o d e m san ay i, tü m d o ­ n an ım ıy la B atı ve R u s m ali ç ev relerin in b ey n in d e n d o ğ m u ştu .25 M o d ern san ay in in g elişm esin in n ed en le ri ek o n o m ik o ld u ğ u k ad a r siy asald ı d a 26, sa­ nayi bu g elişm eyi işad a m la rın d a n çok d ev le tin ve b an k ala rın g irişim in e bo rçlu y d u ; ve R u sy a 'd a sa n ay id e k i b ü y ü k işle tm e le rin o ran ı b a şk a h e rh a n ­ gi b ir A v ru p a ü lk esin e g ö re a d a m a k ıllı y ü k se k ti.27 B atılı işçilerle R u s fa b ri­ k a işçileri arasındaki fark ise çok d a h a ça rp ıc ıy d ı. B a tı’da fab rik a işçisi k ü ­ çü k zan aatk arın b e c e rile rin in ve d iğ e r ö z e llik le rin in b a z ıla rın a h â lâ sah ip ti.

R us fab rik a işçisi ise k ö y d en g elm iş ve ö lü m e v sim d e y a d a ek o n o m ik kriz d ö n e m le rin d e k ö y ü n e d ö n e b ile c e k b ir k ö y lü y d ü . Y a sa l b a k ım d a n da köylü say ılıy o rd u ve "küçük b u rju v a " k ate g o risin e dahi! d a r z an a a tk â rla r z ü m re ­ sinden fark lıy d ı. B a tı’d a k ap ita liz m in k â rla rın d an pay alm a h e v e sin d e olan g elişm e y o lu n d ak i "işçi aristo k ra sisi" z ü m re sin i y a ra tm ış o lan vasıflı işçi­ lik ve eğ itim d en y o k su n d u ve n e re d e y se sın ırsız ö lç ü d e sö m ü rü ld ü ğ ü için, d ev rim ci p ro p a g an d ay a e lv erişli b ir z em in y a ra tıy o rd u . H em san a y in in y a ­ p ısın d ak i h em de işçile rin n iteliğ in d ek i bu fa rk lılık la rın ç o ğ u B atı ve D o ğ u A v ru p a ’d ak i farklı siy asi siste m lerd e y a n sım a sın ı b u lu y o rd u . K ısacası, R us fa b rik a işçisin in ve R u s k ö y lü sü n ü n k im liğ i, h e r ik isin in ç ık a rla rıy la şik â ­ yet k o n u ların ın b irb irin i y ak ın d a n e tk ile d iğ in i g ö ste riy o rd u ve g e n e llik le, B atı ü lk elerin d e o ld u ğ u gibi b u n ları p ra tik a m a ç la r için b irb irin d e n a y ır­ m ak y a d a ay ırt e tm ek im k ân sızd ı.

24. Lenin, 5/<( ineniya, c. XIX. s. 136.

25. Bu sorunla ilgili başvuru kitaplarına göre, yabancı serm ayenin Rus sanayisindeki yatı­ rımları 1914'ıen önce 1 m ilyar rubleden fazlaydı. Bunun %32'st Fransız, %22'si İngiliz. %19.7'si Alman, %14.3'ü Belçika, % 5.2'si de Amerikan sermayesiydi (P.B.Ol'.Y.S. RozenfeJd’in Prnmiştennaya Politika SSSR [1926] adlı eserinin 44. sayfasında alıntı lan maktadır).

26. Sanayinin en güçiü destekçisi W itte anılarında anlamlı bir yorum yapıyor: "Sanayinin gelişmesi için yapay araçlar kullandığım söyleniyor. Bu aptalca cümlenin anlamı nedir? Ya­ pay araçlardan başka hangi araçlarla sanayi geliştirilebilir?" (Vospominaniya [Berlin, 1922], c. I, s. 451).

27. 1913'te, Rus sanayi isçilerinin % 24.5'i, 1000'den fazla işçi ve 5'i, 500 ila 1000 işçi kapsayan birimlerde çalıştırı! lyordu; 1907'dc Almanya için aynı rakam lar sırasıyla %8.1 ve %6.1 îdi. <V S. Rozenfeld, a.g.e.. s .46).

TEORİLER VE PROGRAM LAR 21 B u y ü zd en , R u sy a S o sy a l D e m o k ra t İşçi P artisi'n in ilk p ro g ram ı azam i ve asg ari talep leri k ap sa y a n b ö lü m le re ay rılm ıştı. A n c a k R u s p a rtisi, A l­ m an p artisin i saran sin si te h lik e y e , asgari ta le p leri azam i ta le p le r a ley h in e y ü c e ltm e k tü rü n d en b ir te h lik e y e m aru z d eğ ild i ve b u n u n ç o k açık b ir ne­ d eni vardı. 1848'den b eri asgari p ro g ram a n la y ışı e sa s itib ariy le b u rju v a k a­ p ita list d ü zen in çe rç e v e sin i p a rça la m a k sızın b u rju v a d e v rim iy le g e rç e k le ş­ tirileb ilecek o la n şe y lere tek a b ü l e d iy o rd u . A zam i p ro g ram p ro le te r s o s y a ­ list d e v rim in p ro g ra m ıy d ı. B u rju v a d e v rim in b ir fa it a ccom plîyc* d ö n ü ştü ­ ğ ü B atı A v ru p a 'd a asgari p ro g ra m , bu n ed en le artık d ev rim c i b ir p ro g ra m değildi ve b u ilke fa rk ın d a n d o la y ı, az a m i d e v rim c i p ro g ra m d an ay rılm ış b u lu n u y o rd u . R u sy a S o sy al D e m o k ra t tşç i P artisi 1903 te p ro g ra m ın ı kabul ettiğ in d e, R u sy a 'd a b u rju v a d e v rim i h enüz g e le c e ğ e ait b ir şeydi v e bu n e­ d e n le asgari ve azam i p ro g ra m ın h er ikisi d e d ev rim ciy d i. 1903 p a rti k o n g ­ resi tarafın d an k abul e d ile n p ro g ra m ın asg ari siyasi talep leri, ç a rlık o to k ra ­ sisinin d e v rilm esi ve o n u n y e rin e d e m o k ratik b ir c u m h u riy e t k u ru lm a sıy la b a şlıy o rd u .28 B unun ardı sıra g elen asgari e k o n o m ik ta le p ler, Ölçillü bir ılım lılık la ifad e ed ilm iş o lm a la rın a ve ileri b u rju v a d e m o k ra sile rin d e vak­ tiyle g erçek leşm iş y a d a g e rçe k le şm e k ü zere o la n lard a n b aşk a b ir şey içer­ m em elerin e rağ m en , y in e de b ir b ü tü n o la ra k b a k ıld ığ ın d a o d ö n e m R usyası için d ev rim ci ta lep lerd i. S e k iz saatlik işg ü n ü n ü , h aftalık ta tili, te k n ik z o ­ ru n lu lu k la r d ış ın d a g e c e v ard iy a sın ın k ald ırılm asın ı, 16 y a şın d an k üçük ç o cu k la rın (b a 2t sın ırla m a la rla 18 yaşın d an k ü çü k ç o c u k la rın ) v e k a d ın la ­ rın sağ lık sız işlerde ça lıştırılm a la rın ın y a sa k lan m a sın ı, h a sta lık ve y aşlılık için d e v le t sig o rtasın ı, fa b rik a la rın fiilen d e n e tle n m e sin i ve B att to p lu m ların m sosyal y a sa la rın d a y a d a ra d ik a l p ro g ram la rın d a y er a la n d iğ e r b ir dizi m ad d ey i k ap sıy o rd u . P ro g ram ın tarım b ö lü m ü , g e rç e k te "serflik rejim in in k a lın tıların ı o rtad an k ald ırm a y ı" ve "ü lk ed e s ın ıf m ü ca d e le sin in ö zg ü rce g e lişm e sin i1' k o la y la ştırm a y ı a m a ç la y a n te d b irlerle y e tin d iğ i iç in ö zellik le ılım lıy d ı. T a rım b ö lü m ü n ü n b a şlıc a ö n em li m ad d e le ri, a zat ed ilm e le ri k ar­ şılığ ın d a k ö y lü le rd e n iste n e n Ö dem elerin ip tali, d a h a ö n c e y ap ılm ış ö d e m e ­ lerin geri v e rilm e si, k ilise to p ra k la rın a ve im p a ra to rlu k a ra z ile rin e el k o ­ n ulm ası, serfliğ in ilgası sıra sın d a k ö y lü le rd en çalın m ış to p ra k la rın (sö 2de "parsellerin") köy to p lu lu ğ u ü y ele rin e g eri v erilm esi için k ö y lü k o m ite le ri­ nin o lu ş tu ru lm a lıy d ı 29 K o n g re n in p ro g ram ın e k o n o m ik ta le p le r b ö lü m ü n e

* oldu bitti (F ran. ç.n.).

28. Bkz. E H. Carr, Bolşevik Devrimi, c I, s. 36-41, 29.1903 program ı VKP(B) v Rezolyutsiyttk (1941) içindedir, c. I, s. 19-23.

22 EKONOMİK DÜZEN gösterdiği ilg isizlik a n la m lıy d ı. N e o zam a n n e d e B o lş e v ik le ıie M en şevikler arasın d ak i b ö lü n m e d e n so n ra b aşlay an p o le m ik le r sıra sın d a e k o n o ­ m ik so ru n la r b ü y ü k b ir ro l o y n a d ı.

R u s-Jap o n S av aşı k en tte v e k ırd a içten içe k ay n ay an b ir h u z u rsu zlu ğ a yol açtı. 1905 D ev rim i g e n ç fa b rik a p ro le ta ry a sın ın sanayi k ap ita liz m in e karşı yen i başlay an isy a n ı ile R us k ö y lü sü n ü n d a y a n ılm a z tarım sa l şa rtla ra karşı y ü zy ıllık isy an ın ın k e n d iliğ in d en , d ü z e n siz ve y a rı b ilin ç s iz b irle şi­ m inin ilk d ram atik b elirtisiy d i. 9 O cak 19 05'te, K an lı P a z a r'd a d e v rim i a c e ­ m ice b aşlatan lar k en tli işçilerd i, işçile rin 1905 so n b a h arın d a g e rç e k le ştir­ d ik leri san ay i g rev leri ise d e v rim in en g ö rk e m li b a şa rıla rı o ld u . A n cak d a ­ ha Ş ııbat I9 0 5 'te, U k ra y n a 'd a k a ra to p rak la rd a k i, B a ltık ve K a fk a sy a b ö l­ g elerin d ek i k ö y lü le r d e a y a k la n m ışla rd ı; aynı y ılın so n u n d a tü m R u sy a 'y a yay ılan k ö y lü ay ak la n m ası, d e v rim in k e n tle rd e ve fa b rik a la rd a b a stırılm a ­ sından çok son ra, 1906 ilk b a h a rı ve yazı b o y u n c a y e r y e r p a tla m a y ı sü rd ü r­ dü. 1905 o lay ları d e v rim d e p ro le te r ö n c ü lü ğ ü n zo ru n lu lu ğ u n a ilişk in B o l­ şevik öğ retiy i d o ğ ru lu y o rd u . A n c a k bu o lay lar, R u sy a ’d a d ev rim in k ö y lü ­ lüğün etk in d esteğ i o lm a k sız ın b aşa rıy a u la şa m a y ac a ğ ın ı g ö ste rd iğ i gib i, R us k ö y lü sü n ü n , p arti p ro g ra m ın ın ılım lı ta n m b ö lü m ü n ü n iç erd iğ in d e n ç o k daha k ö k lü b ir d ev rim c i ta le b e açık o ld u ğ u n u d a o rta y a k o y m u ştu .

1905 o lay ların ın so n u c u , B o lşe v ik le r'in d e ğ e rle n d irm e le rin d e k ö y lü lü ğ e tam am en yeni b ir ö n e m ve ü stü n b ir y e r v erm eleri o ld u . D a h a 1905 N isan ı’nda, L o n d ra'd a to p la n a n ü çü n c ü p a rti k o n g re si (B o lşev ik ), "köylü h a re ­ ketin in yü k selişin i" se la m lıy o r v e h en ü z "k en d iliğ in d en ve siy asi b a k ım ­ dan b ilin çsiz" o ld u ğ u n u te sp it etm ek le b irlik te so sy a l d e m o k ra tla rın d e ste ­ ğini h ak ettiğini b ild iriy o rd u . P a rti p ro g ra m ın ın ılım lı m a d d e le rin i ç o k aşan k o n g re k ararı, "k ö y lü lü ğ ü ve k ö y p ro le ta ry a sın ı", "v e rg ile rle b o rç la rı to p ­ lu c a red d e tm e y e y a da a sk e re g itm e m e y e , h ü k ü m e tin ve o n u n te m silc ile ri­ nin e m irle rin e , b u y ru k la rın a ita a t e tm e m e y e "30 k ışk ırtıy o rd u açık ç a. L e n in y ine aynı ay için d e, d e v rim in ilk h ed efi o la ra k "p ro le tary a ve k ö y lü lü ğ ü n d e v rim c i-d e m o k ıa tik d ik ta tö rlü ğ ü n ü " g ö ste riy o r v e D em okratik D evrim de Sosyal D em okrasinin İki Taktiği adlı b ro şü rü n d e , p ro leta ry a n ın tü m k ö y lü ­ lü k le ittifak e d eceğ i d e v rim in ilk y a d a b u rju v a aşa m a sı ile k ö y lü lü ğ ü n g e­ rici u n su rların a k arşı y o k su l k ö y lü lerin p ro le ta ry a y a k a tılacağ ı ikinci v e so sy alist aşam asın ı b irb irin d e n d ik k a tle a y ıra ra k ay n ı tem ay ı işliy o rd u :

TEORİLER VE PROGRAMLAR 23 KöyJü hareketini devrimci-demokratik nitelikte olduğu ölçüde destekliyoruz.

Gerici olduğu ve proletaryaya karşı bir rol oynamaya kalkıştığı ölçUdc ona karşı mücadele etmeye hazırlanıyoruz {evet, şimdiden hazırlanıyoruz). Marksizm'in tüm özünii bu ikili görev oluşturuyor -1 A n cak b u iki a şam ad a iz len e c ek o la n ta rım p o litik a sın ın içeriğ i h iç ta rtışıl­ m adı. A ralık 1905 te T a m m e rfo rs'd a k i B o lşe v ik k o n feran sı p a rti p ro g ra m ı­ nın ta rım b ö lü m ü n ü y e n id e n g ö zd en g e ç irm e so ru n u n u e le ald ı. K o n feran s, p ro g ra m d a n (fazla ılım lı o ld u ğ u için ) " p a r s e lle r'le ve (zaten a rtık tasfiy e e d ild iğ i için) b o rç ö d e m e le rin in iptali ile ilg ili o lan e sk i m a d d ele rin ç ık a rıl­ m asın ı; ö zel to p ra k m ü lk iy e tle rin in h e p sin e el k o y m a d ah il, k ö y lü lü ğ ü n a l­ dığı tü m dev rim ci ted b irleri d e ste k le m e y i; k ö y lü leri, "kendi çık arları ile köy b u rju v a z isin in ç ık a rla rı arasın d a k i çö z ü lm e si im k â n sız ç e lişk iy e in a n ­ d ırm ak " v e k ö y lü le re so sy a liz m h e d efin in y o lu n u g ö ste rm e k için ç a b a sa rf e d ilm e sin i ö n e riy o rd u .32 B o lşe v ik le r’le M e n şe v ik le r a ra sın d a 1905-6 k ışın d a g e rç e k le şen ya kın ­ laşm anın so n u çların d a n b iri, tarım p ro g ra m ın ın d e ğ iştirilm e sin e ilişkin ö n e rile ri sap tay ıp in c e le y e c e k o rtak b ir k o m isy o n k u ru lm a sıy d ı33; bu ö n e ri­ ler N isan 1906'da S to c k h o lm 'd e to p la n a n (B o lşev ik ler'in so n ra d a n d ö rd ü n ­ c ü k o n g re d iy e a d la n d ıra c a k la rı) sö z d e "birleşm e" k o n g resi tarafın d a n d e ­ ğ e rle n d irilecek ti, S to ck h o lm k o n g resin d e p a rtin in tarım p o litik a sı, sosyal d e m o k ra t ç e v re le rd e o z a m a n a k a d ar h iç o lm a d ığ ı k ad ar u zun b ir süre b o ­ y u n c a , k ap sam lı ve ay rın tılı b ir şe k ild e ta rtışıld ı; B o lşe v ik le r'le M e n şe v ik ­ ler (ki k ü çü k b ir fa rk la ç o ğ u n lu ğ a sa h ip tile r) ara sın d a k i tem el b ö lü n m en in yan ı sıra, hem B o lşe v ik le r h em M e n şe v ik le r k endi a ra la rın d a d a b ö lü n m ü ş­ lerd i. P ek az is tisn a d ışın d a h erk es, eski p ro g ra m ın g e ç e rliliğ in in k a lm a d ı­ ğını ve k ö y lü lü ğ ü n sık sık p a tla k v eren a y a k la n m a la rla d ile g e le n ö z le m le ­ rini g id erm ek için bir b ü tü n o larak to p rak k o n u su n d a b ir şe y le r y a p ılm a sı gerektiğim i k ab u l e d iy o rd u . İlk adım n isp e te n b asitti. B o lşe v ik le r d ev letin , k ilisen in , im p arato rlu ğ u n ve to p rak sa h ip le rin in tü m to p ra k la rın a "el k o ­ n u lm a s ın ı” istiy o rlard ı. M e n ş e v ik le r ise, b ir ö d e m e y i g e rek tird iğ i y a d a en 31. Lenin, Soçiıuniya, c. VIII, s. 185-6; Lenin'in o dönemdeki görüşlerinin daha kapsam ­ lı bir tahlili için bakım ı: E. H Carr, Bolşevik Devrimi, c. 1. s. 61-3.

32. VKP(B) v Rt(<>!yuısıyak (1S 4 1}, c. I, s. 58-9; Memories of Lenin, c, I, (İngilizce çeviri­ si, 1930), s. 131-3'te Krupskaya Lenin'in 1905 Devrimi’nin tecrübelerinden çıkardığı sonuçla­ rı ilk kez Tammerfors kongresinde ortaya koyduğunu belirtir, 33. K om isyonun hazırladığı rapor Lenin'in S<?fi>ıem>tı'sında yer alıyor, c. IX, s. 458-60; Lenin (kom isyonun çoğunluğunca kabul edilen) bu tasarıyı gerekçelerini de açıkladığı ayn bir broşür olarak Mart 1906‘da yayımladı (Sofin^nıya, c. IX, s. 55-76).

24 EKONOMİK DÜZEN azından ö d em e o lasılığ ım o rta d a n k a ld ırm a d ığ ı iç in bu to p rak la rın "d e v re ­ d ilm esin i" istiy o rlard ı. F a k a t M en şe v ik le r'in ö n e m li bir b ö lü m ü b u k o n u d a ç o ğ u n lu ğ u sağ lam aları için B ol şev ikİ e r l e an laştı v e "el k o y m a ” k elim esi ko n g ren in k ararın d a y e r aldı. K ü ç ü k m ü lk iy e tle r, d a h a k esin b ir tan ım g e ti­ rilm em iş o lm ak la b irlik te, "el k o y m a "d an m u a f tu tu lacak lard ı.

E l k o y m ad an so n ra n e le r o la c a ğ ı çok d a h a n azik ve tartışm alı b ir k o n u y ­ du. B u k o n u d a b aşlıca üç g ö rü ş a y ırt ed ileb ilir. M e n şev ik le r, m e rk e z ile ş­ m iş b ir d e v let o to rite sin e g ü v en d u y m a d ık la rın d a n , to p rağ ın m ü lk iy e tin i on u işleyen k ö y lülerin ö m ü r b o yu y ararla n m a la rın ı sağ lay a ca k o lan "yerel ö z y ö n e tim o rg an ların a'' d e v re tm e k istiy o rla rd ı. "B e le d iy ele ştirm e " d iy e b i­ linen çö zü m d ü bu. İkin ci g ö rü ş, L en in 'in k a le m e ald ığ ı ve h a z ırlık k o m is­ y o n u n u n ço ğ u n lu ğ u n ca d e ste k le n e n ta sa rıd a d ile g etiriliy o rd u . B u g ö rü ş, el k o n u lan to p rak ların b ir K u ru cu M ec lis to p la n ın c a y a k a d a r k ö y lü k o m ite le ­ rin in d e n etim in e v erilm esin i Ö neriyordu; d a h a so n ra tam a n la m ıy la d e m o k ­ ratik b ir c u m h u riy et k u ru lu rsa — an cak b ö y le b ir şey o lu rsa — p a rti, özel to p rak m ü lk iy etin in k ald ırılm a sın ı ve to p rağ ın "tü m h a lk a ” (y a d a b ir b aşk a ö n eriy e g ö re, d ev lete) d e v re d ilm e sin i istey ecek ti. L en in , k en d i ta sa rısın d a y er alan tü m ü y le d e m o k ra tik b ir cu m h u riy e tin k u ru lm a sın a ilişk in şartlı h ü k m ü n , M e n şe v ik le r’in, to p rağ ın m e rk ez ile şm iş b ir d ev le tin y e tk isin e d ev red ilm esin in y a ra ta c a ğ ın ı iddia e tlik leri teh lik e le ri o rtad an k a ld ıra c a ğ ı­ nı ileri sü rüyo rd u. B o lşe v ik le r'in ço ğ u n lu ğ u n u içeren üçü n cü g ru p ise L en in ’in tasarısın d a k ö y lü k o m ite le rin in k u ru lm a sın a ilişk in ilk aşa m a y ı k a ­ bul ed iy o r, fa k a t o rm an larla m a d e n le rin d e v le te v e "ortaklaşa ek ilip b iç ile ­ cek" to p rak ların yerel ö z y ö n e tim o rg a n ların a d e v re d ilm e sin d e n so n ra g eri kalan to p rak ların k ö y lü le r a ra sın d a tam m ü lk iy e t e sa s ın a g ö re p a y e d ile b il­ m esin in K urucu M e c lis’ten islen m e sin i ö n e riy o rd u . V a k tiy le e sa s itib ariy le k a p italist o lan k üçük kö y lü m ü lk iy e tin in , to p ra k a risto k rasisin in sah ip o l­ duğu b ü y ü k to p rak m ü lk iy e tin e d ay alı ve to p ra k la rın em ek ç i k ö y lü lü k ta ra ­ fın d an işlendiği feo d al siste m e o ra n la ileri b ir adım ı tem sil e ttiğ in i ileri sü ­ ren L e n in 54, şim di, p a y la ş tırm a p o litik asın ın "y an lış" o lm a k la b irlik te (ç ü n ­ kü nihai am aç o larak so sy a liz m y o lu n d a h iç b ir k atk ıd a b u lu n m u y o rd u ) "za­ rarlı" o lm ad ığ ın ı, o y sa b e le d iy e le ştirm e p o litik a sın ın (ki ne k a p ita listti ne de so sy alizm y o lu n d a b ir a d ım d ı) "hem y a n lış h e m d e z a ra rlı” o ld u ğ u n u id ­ d ia ed iyordu. B u n ed en le h iç b ir başarı şan sı o lm a y a n k en d i ö n e rg e sin i g eri çek ecek ve b ele d iy e le ştirm e y e karşı p ay la ştırm ay ı d e ste k le y ec e k ti. B ütün 34. Lenin, Soçinaıiya, c. IX, s. 61.

TEORİLER VE PROGRAMLAR 25 bu tartışm a, g elec ek tek i d e v rim in b u rju v a d e m o k ra tik b ir n itelik taşıy acağ ı v a rsay ım ın d an k a y n ak la n ıy o rd u . L en in , k ö y lü n ü n b ire y sel m ü lk iy etin in d e ste k le n m e sin e karşı te m e l itirazın ı — so sy a liz m aşa m a sın a erişilip gen iş k o le k tif üretim d ü z e n i y en id en k u ru ld u ğ u n d a p a y la ş tırm a sü re cin i tersin e çev irm e n in nihai z o ru n lu lu ğ u — ne k o n g re d e k i k o n u şm a sın d a n e d e so n ra ­ d an b u rad ak i sav ın ı g eliştird iğ i b ro şü rd e 35 a ç ık ç a d ile getird i; b u k a d ar ile ­ risini d ü şü n en b a şk a biri d e y o k tu .36 A n c a k B o lşe v ik le r a z ın lık ta kald ılar.

M en şev ik !er'in b e le d iy e leştirm e Ö nergesi k o n g re n in g ö rü şü o la ra k k abul edildi. B u n u n la b irlik te ta k tik le ilgili e k b ir k a rard a p a rtiy e "m eta ü retim i v aro ld u k ça, k itle le rin y o k su llu ğ u n u o rta d a n k a ld ıra m a y a c ak o la n k üçük m ü lk iy et sistem in in çe k ic iliğ in e k arşı o n u (y an i k ö y lü y ü ) u y arm a sı ve n i­ h a y e t h e r tü rlü y o k su llu ğ a ve sö m ü rü y e son v erecek te k çare o la n so sy a list bir d e v rim in zo ru n lu lu ğ u ü z erin d e d u rm a sı" ö n e rile re k d a h a g e n iş b ir u fu k açılıy o rd u . B ir b a şk a k a ra r ise k ö y lü isy an ın ı "p ro letary an ın ça rlığ a karşı sa ld ın h a re k e ti” ite eşg ü d ü m lü k ılm a n ın ö n e m in d e n söz ed iy o rd u .37 S to c k h o lm k ararların d a k i y ete rsiz lik le r, rtarodnikler'in v arisleri o lan , d ö n em in b a şlıc a köylü p a rtisi S o sy alist D e v rim c ile r in (S D 'le r) tarım p ro g ­ ra m ıy la k a rşıla ştırıld ığ ın d a o rta y a ç ık tı. S D ’lerin O cak 1906'daki parti k o n g re sin d e k abul ed ilen p ro g ra m la rın a g ö re, S D 'le r to p ra ğ ın "ticari d e ğ i­ şim aracı o lm a k ta n çık arılıp , ö zel m ü lk iy e t y e rin e m illi b ir o rta k m ü tk iy e te d ö n ü ştü rü lerek " so sy alle ştirilm esin i d e ste k liy o rla rd ı. T o p rak b irey lere iki ilk ey e, "em ek ilkesi" ve "eşit d ağ ıtım " ilk e sin e g ö re d ağ ıtılm alıy d ı, yani to p rak o n u işley en ler a ra s ın d a e şit o la ra k d a ğ ıtılm alıy d ı; tek g ü ç lü k e şitli­ ğin h a n g i Ö lçüte g ö re (h an ed ek i ç a lışa n sa y ısın a g ö re m i, y o k sa tü k etici sa ­ y ısın a göre m i) h e sap la n a c a ğ ın ı sap tam a k tı. B u p o litik a S D 'leri, so sy a liz ­ m in ö zü n ü üretim y ö n te m le rin in d eğ il, e şit d a ğ ıtım ın o lu ştu rd u ğ u n a inanan M a rk sist o lm ay an so sy a listle rle b ir a ra y a g e tiriy o rd u , ilk b a k ış ta SD p ro g ­ ram , S to ck h o lm K o n g re s in d e re d d e d ilm iş o la n B o lşev ik k a ra r ta sa rısın d an p e k de fark lı d e ğ ild i; o tasarı d a to p ra ğ ın k ö y lü le r ara sın d a e şit p a y laşım ın ı talep ed iy o rd u . F a k a t L en in 1907 so n u n d a k a le m e a ld ığ ı, tarım p o litik a sın a ilişk in uzun b ir a ç ık lam a d a bu iki tu tu m a ra s ın d a k i o rta k n o k tay ı ve n ihai 35. Lenin, Soçineniya, c. IX, s !49-56, 184-200.

36. Bir yıl sonra Lenin şöyle yazıyordu: "Proletarya kendisi ile birlikte küçük mülk sahip­ lerinin eşitliğine dayalı hır sosyalizmi değil, geniş ölçekli sosyalleşmiş ürenme dayalı bir sos­ yalizmi getirecektir" (Soçineniya, c. XI, s. 187).

37. VKP(B) v Rezolyutsiyak (1941), s. 75-6; Stockholm Kongresi ndeki tartışmalar Çetveriyi (O b"edinitel’nyi) S ”ezdR SD R P ( 1934)‘te yer alıyor.

26 e k o n o m i k d ü z e n tem el g ö rü ş ay rılığ ın ı şöyle açık la d ı: E şitlik fikri g e n e l o la ra k e s k i ırıu tlak iy et d ü z e n in e k a rşı, ö zel o la ra k d a to p rak im tiy a z ın a d a y a lı, s e rf k u lla n a n b ü y ü k m ü lk iy e te k a rşı m ü c a d e le d e e n d e v rim c i f i ­ k ird ir. E şitlik fikri feo d al to p ra k k ö le liğ i s is te m in in e ş its iz liğ in e k arşı m ü c a d e le y i d ile g e tird iğ i ö lç ü d e k u çiik b u rju v a k ö y lü iç in ile ric i v e rr,eşr\ı b ir fik ird ir. T o p ra k im tiy a z ın ı "eşitle m e " fik ri, y ed i d e s y a tin lik ta rla la rd a y a ş a y a n ve to p ra k s a h ip le ri­ n in p e rişa n etliğ i o n m ily o n k ö y ltln ü n , s e rf ç a lış ıır a n la n n o rta la m a 2300 d e s y a tin y ü zö lçiim U n d ck i b ü y ü k to p ra k la rın ın p a y la ş ım ı18 u ğ ru n a g irişliğ i m ü c a d e le y i d ile g e tird iğ i ö lç ü d e m eşru v e ile ric id ir, T a rih in şim d ik i a n ın d a bu fik ir g e r ç e k te n bu tü r b ir m ü c a d e le y i d ile g e tirm e k te ve y a rı-s o sy a lis t b u la n ık sö z le rle a lla n ıp p u lla n m a ­ sın a ra ğ m e n tu tarlı b ir b u rju v a d e v rim in i c a n la n d ırm a k ta d ır (...) n a r o d n ik le r 'm " s o s y a lle ş tirm e 11 d iy e a n la d ık la rı b u d e v rim in g e rç e k ö z ü , to p ra k k ö le liğ in i k e s in ­ lik le o rta d a n k a ld ıra ra k k a p ita liz m e g id e n y o lu e n tu tarlı b ir şe k ild e a ç m a k ta n ib a ­ ret o la c a k tır (...) n a ro d n ikS er b u "e ş itle ştirm e n in " b u rju v a u n su ru o rta d a n k a ld ır a c a ­ ğ ın ı h a y a l e d iy o rla r. O y sa b u , e n ra d ik a l b u rju v a z in in e m e lle rin i te m sil e d iy o r .19

B ö y lece B o lşev ik ler açısın d an , bu ilk a şa m ad a S D ’le rin "e şitle ştirm e" slo ­ g an ın ın k u llan ılm ası ve h a tta tarım p o litik a sı k o n u su n d a S D 'Ierle a ç ık b ir ittifak kurulm ası m üm k ü nd ü . F ak a t S D 'lere n ihai so sy a list h e d e f o larak g ö ­ rü n en şey B o lşev ik ler için y a ln ız c a b u rju v a d e v rim in in arızi b ir o lg u su y d u .

B u rju v a dev rim i feo d alizm in ve se rtliğ in k a lın tıla rın ı h erk esin to p ra k sa h i­ bi o lm ası ad ın a o rtad an k ald ırd ığ ı z a m a n , B o lşe v ik le r'in so sy a list tarım a n ­ layışı S D ’lerin tarım an lay ışın d an tam a m e n fark lı o ld u ğ u için b ö lü n m e b a ş­ lay acak tı. F ak at so sy aliz m in ta rım p o litik a la rın ın ta m a n la m ıy la e le a lın ­ m asın ın vakti g elm ed ik ç e B o lşe v ik le r'le S D 'le r arasın d ak i sın ır çizg isi k o ­ la y c a go zard ı edilebilird i. Ç a rlık hü k ü m eti 1905-6 o la y la rın d a n d e v rim cilerin ç ık a rd ık ta n so n u ­ cun aynısını çık arm ıştı, yani k ö y lü lü ğ ü n tu tu m u R u sy a 'd a k i d u ru m u n o d ak n oktası değildi. Ş eh irlerd ek i liberal ve rad ik a l u n su rla rı y a tıştırm ay ı a m a ç ­ layan 17 E k im 1905 a n a y a sa b ild irg esin i, 3 K asım 'd a k ö y lü le rin ö d e n m e ­ m iş b o rçların ın b ağ ışla n ac a ğ ın ı v a d ed en b ir b a şk a b ild irg e izled i. T am b ir yıl son ra — bu arad a S to ck h o lm 'd e p arti k o n g resi y a p ıld ı— S to lip in 'in yeni ta n m p o litik asın ı açıklay an 9 K asım 1906 tarih li ü n lü k a ra rn a m e si y a y ım ­ landı. B u k ararn am en in iki y ö n lü b ir etk isi old u . T o p ra ğ ın d ö n e m d ö n e m

38.

Lenin şu not j ekliyor: "Burada mülkiyet açısından paylaşımdan değil, ekip biçm e açı­ sından paylaşımdan söz ediyorum ve paylaşım mümkündür — küçuk işletme ağır bastıkça bir süre için kaçınılmazdır da— hem beleid iye leş (irme lıenı de kam ulaştırm a altında m üm kündür bu."

39 Lenin, Soçineıtiya, c . XI, s. 347.

TEORİLER VE PROGRAMLAR 27 y en id en d a ğ ıtılm a sı alışk an lığ ın ın g e ç e rliliğ in i y itird iğ i k ö y lü k o m ü n le ri lağ v ed ild i v e to p ra k la r k o m ü n ü o lu ştu ra n a ile reisleri ara sın d a d a ğ ıtıld ı.

T o p ra ğ ın y e n id e n d a ğ ıtım ın ın h âlâ u y g u la n d ığ ı k o m ü n le rd e a ile re isleri, k o m ü n to p ra ğ ın d a n pay a la ra k k o m ü n d e n a y rılm a y a teşv ik e d iliy o rd u ; to p ­ ra k la n y em d en g ru p la y a ra k b u tü r a y rılm a ları k o lay laştırm a k için d ü z e n le ­ m eler y ap ıld ı. B ö y le c e k ararn am e, k ö y lü lü ğ ü n e sk i k o le k tif m ü lk iy e t siste ­ m in i p arç a la y a ra k , y erin e, R u sy a ’da köy e k o n o m isin in te m eli o la ra k b ire y ­ sel k ö y lü m ü lk iy etin i g e tirm e y e y ö n e liy o rd u . Y asal d ü z en le m e le rin y anı sıra kendi to p rağ ın ı işle y e n y a d a işle m e k istey en k ö y lü lere u y g u n şa rtla rla b o rç veren K ö y lü T o p ra k B a n k a st d a d a h il, d o la y lı te şv ik ler d ü şü n ü lm ü ştü .

K ararn am en in ilanından so n rak i o n yıl b o y u n c a iki m ily o n u aşk ın h a n e k o ­ m ü n lerd en a y n ld ı; bu ay rılışın en y o ğ u n o ld u ğ u d ö n e m 1908 ve 1909 y ılla ­ rıy d ı. B u refo rm en b ü y ü k e tk isin i, e sk i k o m ü n to p rak la rın ın y ak la şık y a rı­ sının b ireysel m ü lk iy e te g e ç tiğ i U k ra y n a 'd a , D in y e p e r N e h ri'n in b a tısın d a g ö sterd i. B u b ö lg e bu ğ d ay ih ra ca tın ın m erk eziy d i: R u sy a 'd a ta rım ın e n k â r­ lı o ld u ğ u v e k a p ita list b içim d e en iyi ö rg ü tle n d iğ i b ölge b u ra sıy d ı. T a n m işçisi o larak ç a lışa n to p ra k sız k ö y lü le rin se fa le tin in uç n o k tay a vard ığ ı b ö l­ g e de b u rasıy d ı. B u a n la m d a d ır ki T ro çk i U k ra y n a ’nın k a ra to p ra k la r b ö lg e ­ sine "R u sy a H in d ista m "40 d iy o rd u . Y irm in c i y ü z y ılın ilk y ılla n n d a U k ra y ­ n a ’d an S ib iry a 'y a v e A tla n tik ö te sin e u zan an g ö ç d alg aları b irb irin i izledi.

G erçi S to lip in h ü k ü m e tin in b a sk ıcı y ö n etim p o litik ası g ö z ö n ü n d e tu tu l­ d u ğ u n d a "S tolipin g e ric iliğ i"n d e n sö z e tm e k o la ğ a n d ır, a m a bu d e y im se rf­ lerin ö z g ü rle şm e le riy le b a şla y a n g e lişm e n in m a n tık i so n u c u o la n S to lip in ta rım p o litik a sı için g e ç erli o lam az. B u ö zg ü rle ştirm en in asıl am acı sın ai g e lişm e için y e d e k b ir "özg ü r" e m e k k itlesi y a ra tm a k tı; k ırsal k e sim d e p a ­ ra ek o n o m isi ala n ın a sü rü k le n m iş, k a p ita liz m e sk i feo d al d ü zen i m a h v e t­ m işti. B u esk i d ü zen in son k alın tısı o lan k ö y lü k o m ü n ü k a p ita list rek a b e tin ve k a p ita list v erim liliğ in R u s ta rım ın a g irişi k a rşısın d a b ir e n g eld i şim di.

B e lk i d e S to lip in re fo rm u re fa h a k av u şm u ş ve h a lin d e n m e m n u n b ir k ö ylü sınıfı y ara ta ra k d e v rim i e n g e lle m e a rz u su n d a n esin le n m işti; a n c a k k a p ita ­ lizm fe o d a liz m e o ra n la b ir ile rle m e y i tem sil ettiğ i sü rece, L e n in 'in d e d iğ i gib i, "b ilim sel-ek o n o m ik a n la m d a ile ric iy d i".41 Ö te y an d an k a p ita list tarım iki farklı şek le b ü rü n e b ilird i: ü cretli tarım işçisi çalıştıran m ü lk sah ip leri k ap italizm i ve b ire y se l kö y lü k a p italizm i. L en in ilk in i P ru s y a sistem i, ikin-

40. L. Troçki, 1905 (ikinci bas. 1922), s. 18.

41. Lenin, Soçineniya, c. XI, S. 352.

28 e k o n o m i k d ü z e n cisini ise (b ir b a k ım a y a n ıla ra k ) A m e rik a n siste m i d iy e n ite le n d iriy o rd u .42 S to lip in refo rm u n u d a İk in cisin d en ç o k ilk in i h e d e f a ld ığ ın d a n , b ü tü n ü y le k ö y lü lü ğ e y ö n e ltilm iş o ld u ğ u g e re k çe siy le y e riy o rd u (b u n o k la d a d a b ir b a k ım a y an ılıy o rd u ). "K o m ü n lerin kulaklar 'ca y a ğ m a la n m a sın a teşv ik e t­ m ek le, e sk i tarım ilişkilerin i b ir av u ç zen g in m ü lk sah ib in in y a ra rın a ve k it­ lelerin h ızla m ahvı p ah asın a p a rç a la m a k la " su ç la y a ra k y a p ıy o rd u bunu; b ö y lece S to lip in "y ü z la n et to p ra k sah ib i" ile ay n ı k efey e k o n u lm u ş ve p o ­ litikası "k ö y lü lü ğ ü tam am e n m a h v ed e n , ne pahasına olursa olsun tarım d a k a p italizm e yol a ç m a k için k o m ü n leri z o rla o rta d a n k ald ıran b ir p o litik a "41 o larak ta n ım la n m ış oluy o rd u .

Y in e d e bir g e rç e k p a y ı vardı bu d e m a g o jik sö zlerd e. B u k o n u d a y a z ıla n ­ ların h ep sin d e k ö y lü lü ğ ü üç k a te g o riy e a y ırm a k a lışk a n lık o lm u ştu : to p la m k ö y lü lü ğ ü n yüzde 80’ıni o lu ştu ra n to p ra k sız y a d a k en d i e m e k le rin i v e a ile ­ lerinin em ek lerin i b a şk ala rın a satm ak sızm g e ç in e m e y e c e k k a d a r a z to p ra k ­ lı "yoksul k ö y lü ler", kendi tarla la rın d a k e n d i ailele rin i ça lıştıra ra k y a şa y a ­ b ilen "o rta köylüler" ve (h er ne k a d a r tek b ir işçi ç a lıştırm a k b ile bu k a te g o ­ rid e y er a lm ay a y e tiy o rsa d a ) ta n m işçisi ç a lış tıra c a k k a d a r v arlık lı "köy b u rju v azisi" ya d a kulaklar. R efo rm u n am ac ı d a h a a z ç alışk an , d a h a az v e ­ rim li y a d a dah a az talih li y o k su l k ö y lü k itle sin in z a ra rın a kulaklar'] v e y a p o tan siy el kulaklar 'ı d e ste k le y ip teşv ik e tm e k ve b ö y le c e hali v ak ti y e rin ­ d e, re jim e sadık k ö y lü le rd en o lu şan b ir ü st ta b a k a y aratm ak tı. S to lip in 'in k en d isi, "h ü k ü m et m u h ta ç la ra ve a y y a şla ra d eğ il, g ö z ü p e k le re ve g ü ç lüfere o y n ad ı," d iye aç ık lıy o rd u .44 B u h e sap b o şa çık tı. T a rım ü retim in in iç le r a c ı­ sı d ü zey in i y ü k seltm ey i b a şa ra m ıy o rsa e ğ e r, R u sy a ’d a ta n m so ru n u a ç ısın ­ d an , h iç b ir çö zü m k ab u l ed ileb ilir sa y ılm ıy o rd u — ile rd e B o lşe v ik le r'in d e başın ı ağ rıtacak b ir ik ilem d i bu. M o d ern m a k in a la r ve m o d ern te k n ik le r k u llan ılm ak sızın h erh a n g i b ir ç ö zü m e u laşıla m az d ı, ö te y an d an k ö y lü lerin bireysel m ülkiyeti ü ze rin e k u ru lu sistem d e m o d ern m a k in a ve tek n ik lerin k u lla n ılm a sı da m ü m k ü n d eğ ild i. L en in S to lip in p la n ın ı P ru sy a siste m iy le b ir tu tm a k la h aklı o lsay d ı, p lan en azın d a n a slın d a sah ip o lm a d ığ ı o c an a lı­ cı ö n em d ek i v erim lilik ö z e lliğ in e sah ip o lu rd u ; g e rç e k te y se b ü y ü k ç iftlik b irim lerin i p arç a la y ıp d a h a k üçük b irim le r o lu ş tu rm a e ğ ilim in d e o ld u ğ u ö l­ ç ü d e te k n ik açıd a n g ericiy d i. B u d u ru m d a S to lip in , u y u şu k , y o k su l k ö y lü

42. A g.e , c XI, 5 348-9, 352.

43. A.g.e., c. XI. s. 378; c. X H ,s. 123.

44.

O T. Robınson ım Rurat Russia Under ıhe Old Régime (1932) adlı eserinin 194. sayfa­ sında alınulanm ıştır.

TEORİLER VE PROGRAMLAR 29 kitlesin in d a h a d a a c ım a sız sö m ü rü lm esi p a h a sın a b ir avuç "b e c erik li ve gü çtü " fcwia£'ın p a y ın a d ü şen i artırm ay ı —-Lenin bu h u su sta tam am en h a k ­ lıy d ı— um abil irdi ancak . S o n u n d a d ev rim i sa v u ştu rm a y ı a m aç la y a n te d b ir d ev rim in b a şa rısın a ç o k ö n e m li b ir k atk ıd a b u lu n d u . K ö y lü le rin ç o ğ u n lu ­ ğ u n u n k ad erin i h em m u tla k o la ra k h em d e iç le rin d e d a h a şa n slı o la n az sa ­ y ıd ak i b en zerlerin e k ıy a sla d a h a d a k ö tü le ştire re k , k ö y lü lerin k endi a ra la ­ rın d a b ö lü n m elerin e yol açtı; b ö y lece d e v rim c ile rin ça ğ rıları k ö y lü lü ğ ü n safların d a b ile sö m ü rü le n y o k su lla rın zen g in sö m ü rü c ü lere karşı ç ık m asın ı sağ lam ış o ldu. B u y ü zd en p ro p a g an d a c ı L en in , bu y ılla r b o y u n c a S to lip in refo rm u n u n k ö y lü kitlesi için bir fe la k et o ld u ğ u n u ısra rla te k ra rlad ı. N e var ki M ark sist ve R u s ik tisatçısı L e n in n ihai ç ö z ü m ü n nered e o ld u ğ u n u gayet iyi biliyordu: T o p ra k sa h ip le ri v e k a p ita lis tle r ç a rp ış a c a k ta n d ü ş m a n ın k im o ld u ğ u n u ç o k iyi b iliy o rla r; to p rak s a h ip le rin in k en d i ç ık a rla rın ın z a fe rin in , b ir h iitü n o la r a k to p ra k la özel m ü lk iy e lin z a fe riy le ve k ö y lü le rin k en d i ç ık a rla rın ın z a fe rin in , h e m m ü lk s a ­ h ip le rin in h em d e k ö y lü le rin k i d a h il, ö z e l to p ra k m ü lk iy e tin in o rta d a n k a ld ırılm a ­ sıy la Özdeş o ld u ğ u n u n d e v r im ta ra fın d a n te s p it e d ild iğ in i ç o k iyi se z in liy o rla r...

G e rç e k te m ü c a d e le , Y en i R u s y a 'n ın to p rak sa h ip le ri ta ra fın d a n m ı k u ru la c a ğ ın a (h er tü r to p ra ğ ın ö z e l m ü lk iy e te d ö n ü ştü rü lm e si d ış ın d a , b ö y le b ir şey im k â n sız d ır) y o k s a k ö y lü k itle si ta ra fın d a n m ı k u ru la c a ğ ın a (y a rı-fe o d a l bir ü lk e d e h e m to p rak ra h ip le rin in to p r a k la rın d a h e m d e p ay e d ilm iş to p ra k la rd a ö zel m ü lk iy e ti o rta d a n k a ld ırm a k sız ın b u m ü m k ü n d e ğ ild ir) k a ra r v e rm e k te n ibarettir."11

T oprağın k ö y lü lere e şitlik e sa s ın a g ö re d a ğ ıtılm a sın ın , d e v rim in b u rju v a a şa m asın d a g erek li b ir ad ım ı tem sil e tm e k le b irlik te, k alıcı h iç b ir çö zü m sa ğ lay am ay acağ ın ın ve tıp k ı to p ra k sa h ip le rin in m ü lk lerin in b u rju v a d e v ri­ m i tarafın d an o rtad an k a ld ırıla c ağ ı gib i, k ö y lü lerin to p ra k la rın ın d a g ü n ü n b irin d e so sy alist d ev rim tara fın d an d ah a g e n iş e k o n o m ik b irim lere k a tıl­ m ası g ere k e c e ğ in in , belki de L en in 'in o d ö n e m d e k i yazıları iç in d e b u lu n a ­ b ilecek e n a ç ık k a b u lü y d ü bu.

G erek R u s h ü k ü m e tin in , g e re k R us d e v rim c ile rin o d ö n e m d e ta n m so ru ­ n u n a g ö ste rd ik le ri b ü y ü k ilgi y a ln ız c a 1 9 0 5 ’in te c rü b e le riy le d e ğ il, k ö y lü ­ lüğün nüfusun y ü zd e 80'in i o lu ştu rd u ğ u ve m illi g e lirin y ü zd e 5 0 'sin i ü re tti­ ğ i bir ü lk ed ek i tem el e k o n o m ik şartla rla d a k o la y c a a çık lan ab ilir. B u n u n la b irlik te g e le c e k açısın d an d a h a a n lam lı o lan şey, san ay in in m illi ek o n o m i için d ek i hızlı ve sü rek li b ü y ü m e siy d i. 19 0 0 -1 3 a ra sın d a R u sy a 'd a sm ai ü re45. Lenin, Soçineniya, c. XII, s. 406.

30 EKONOMİK DÜZEN tim , tarım üretim indek i yüzde 3 5 'lik artışa k a rşılık y a k la şık y ü z d e 62 arttı.'16 A ynı d ö n em d e sınai ve ticari te k ellerd e y o ğ u n b ir g elişm e y le b irlik le san a­ yide, h em y a b a n a hem de R us d ev let y a tırım la rın a artan b ir b a ğ ım lılık g ö ­ rüldü. B ö y lece ilkel bir k ö y lü ç e v re d e fa a liy e t g ö ste re n ileri b ir k a p ita list sanayinin çelişkileri savaş ve d ev rim krizi y a k la ştık ç a arttı. 1 9 0 0 'lerin ilk y ılların d ak i ekonom ik b u n alım d an so n ra 1908-13 d ö n e m i R u s san a y isi için refah ve büyüm e yılları o lm u ştu v e so n u ç o larak o rta d a d e v rim ci p ro p a g a n ­ daya elverişli bir zem in y o k tu . B u y ıllar b o y u n ca, R u s sosyal d em o k ra tla rı partinin sanayi p o litik aların ın g e liştirilm e si için o rta y a p e k az yeni fik ir k o ­ yabildiler. P etersb u rg S o v y eti te crü b esin d en e sin le n e n T ro ç k i, p ro le ta ry a ­ nın sekiz saatlik işgünü gibi "d em o k ratik ta lep leri" u y g u la m a y a k alk ışarak , k açın ılm az olarak fabrikaları ele g eçirm ey i a m a ç la y an "sosyalist" p o litik a ­ ya yö neleceğini v urg u lam ay a d e v a m ed iy o rd u .47 L en in de d a h a te m k in li b ir üslupla, "sekiz saatlik işgünü ve ben zeri refo rm ların h er siy asi d u ru m d a, k açın ılm az bir şekilde ö n cü h a re k e tin a raçları o la ca ğ ın ı" b e lirtiy o rd u 4*; an ­ cak bu y orum un tarım p o litik a sın ın tartışılm a sı v e silesiy le y a p ılm ış o lm ası an lam lıdır. B ununla birlik te sanayi k esim in d e 1905 k itle g re v le rin in y e n il­ g isin d en sonra geri çek ilm iş o lan h u z u rsu zlu k d a lg a sı 1912 'd e d a h a şid d etli b ir b içim de yükseldi. 500 g rev cin in askeri b irlik le r tara fın d a n ö ld ü rü ld ü ğ ü — "K anlı P a z a r ’dan so n ra en d eh şet v erici k a tliam — L en a altın m ad en in d e p atlak v eren ciddi kav g a, san ay i k esim in d e k i h u z u rsu z lu k la rd a y en i b ir d ö ­ nem i başlattı; 1914 te savaşın p a tla m a sın d a n ö n c ek i iki y ıld a n ü k sed en k ö y lü ay ak lan m aları d a b elirley ici o ld u . 1905 D e v rim i'n i y a p m ış o la n gizli g ü ç le r b ir kez d a h a için için k ay n am a y a b aşla m ıştı. H ad sa fh ay a v a rm ış beş y ıllık b ir karam sarlık ve y ık ıc ı p arti içi ç e k işm e le rd e n so n ra L en in b ir k ez d ah a soru n larla dolu b ir g eleceğ e u m u t b ağ lad ı.

1914 S avaşı R us m illi ek o n o m isin in m o d e rn sa v a ş şartları için d ek i y e te r­ sizliğini ve g ü çsü zlü ğ ü n ü h ız la a ç ığ a çık a rd ı. A sk eri ih tiy a ç la r a ğ ır sa n a y i­ ye hız verdi; S avaş y ılların ın y a rattığ ı iki ö zg ü l g e lişm e , san ay i ü zerin d e d ev let d en etim in in y a y g ın la şm a sı ile k ü çü k v e g ü ç sü z işle tm e le rin e le n m e ­ si so n u cu sanayinin y o ğ u n lu k k a zan m asıy d ı. F a k a t y ab an cı ü lk ele rd en m a­ ki na ve özel d o n an ım ith alin in fiilen d u rm a sı, sav aş sa n ay ile rin d e k i g e n iş le ­ m ey e b ile k ıs a zam a n d a son v e rd i. D iğ e r sa n a y ilerse k ısa sü re iç in d e n e re ­

46. P. I. Lyaşçenko. Istoriya Narotlnago Kozyaistva SSSft, c. II (1948), s 349 47. Bici E. H. Carr. Bolşevik Devrimi, c. I, s. 66-7.

48. Lenin. Stu'ineniya, c. II, s. 197.

TEORİLER VE PROGRAMLAR 31 d ey se tü m ü y le d u rd u . 1916 so n u n d a R u sy a 'n ın tem el sınai g ü cü n ıin tü k e n ­ diği a çık ç a o rta y a ç ık m ıştı. B u arad a ta n m , en e tk in insan g ü c ü n ü o rd u y a k ap tırd ığ ı ve ta rım m a k in a ia rıy la araç g e re ç le rin d e k i y e n ile şm e y i artık sa ğ ­ lay a m a z o ld u ğ u için sa n a y iy e o ran la d a h a d a b ü y ü k b ir k ay b a u ğram ıştı. Ü retim felak et ö lç ü sü n d e d ü ştü ve 1916-17 k ışın d a n itib aren b ü y ü k k e n tle r­ d e açlık b aşg ö sterd i. A çlığ ın , fa b rik a la rd a g id e rek g ü ç le şe n şartların ve sa ­ vaştan d o ğ an u m u tsu z lu ğ u n k a m ç ıla d ığ ı sanayi g re v le ri Ş u b at D ev rim i'n in ilk a d ım la n oldu. K a p ita liz m in tüm A v ru p a 'd a k i can ç e k işm e b elirtilerin i İs v iç re ’den izley en L en in , tarih in g e lec e ğ e d o ğ ru d e v b ir a d ım d a h a attığını belirtiy o r, fak at g e lec eğ in so sy a list d ü z en i h a k k ın d a k e h a n e tte b u lu n m a k ­ tan y a d a ta s a n la r y a p m a k ta n k e n d in e has ü slu b u y la k a çın ıy o rd u . 1916 yılı b o y u n ca, sav a ş d ö n e m in d e k i b aşlıc a ese ri Em peryalizm , Kapitalizm in En Yüksek A şam ası 'nı ta m am la d ı. L en in M a rx 'in g e rç e k b ir tilm iziy d i; d e v ri­ m in arifesin d e so sy aliz m in e k o n o m i b ilim in e y ap tığ ı bu katkı, k apitalist to p lu m u n en son aşam asın ın ek o n o m isin i ird e le y e n a raştırıcı b ir tahlildi.

L e n in ’in 3 N isan 1917 ’de P e tro g ra d ’a d ö n ü şü n ü N isa n T ezle ri izledi. N i­ san T ezleri, d ev rim in "ik tid arı b u rju v a z iy e v erd iğ i ilk a ş a m a s ı'n d a n "ik ti­ darı p ro le ta ry a y a v e k ö y lü lü ğ ü n en y o k su l ta b a k a sın a d e v re d e c e k olan ikinci aşanıasTna g eçtiğ in i ilan e d e re k . E k im D e v rim i'n in stratejisin i o rta ­ ya k o y u y o rd u . E k o n o m ik p ro g ra m 6., 7. ve 8. te z le rd e a ç ık la n m ıştı. 6. tez "tarım p ro g ra m ın d a a ğ ırlık m erk ez in in (L en in 'in o d ö n e m d ek i an lay ışın a göre K ö y lü S o v y etleri n d en ayrı tu tu lm a sı g erek en ) Y o k su l K ö y lü T e m sil­ c ile ri S o v y e tle ri’ne aktarılm ası" ve" to p ra k sah ip le rin in tü m m alik â n e lerin e el k o n u lm ası" ç a ğ rısın ı y ap ıy o rd u . T o p ra k la rın tü m ü Y ok su l K öylü ve K ö y lü T em silcileri S o v y etleri’ne tah sis e d ile c e k ve (y erel şa rtla ra göre, 100 ile 300 d e sy a tin lık y ü z ö lç ü m ü n e sa h ip o la n , ki bu say ı b ö y le b ir a d la n ­ d ırm a için hayli d ü şü k tü r) b ü y ü k m a lik â n e ler, "yoksul k ö y lü le rin d e n e ti­ m in d e ve so sy al y a ra r için "49 çalışan ö rn e k ç iftlik le re d ö n ü ştü rü le ce k ti.

7. te z İşçi T e m silc ile ri S o v y etleri tara fın d an d e n e tle n en tek b ir m illi b a n k a ­ y ı, 8. tez, "sosyal ü retim in ve ü rü n lerin d a ğ ıtım ın ın " İşçi T e m silcileri S o v ­ y e tle ri tarafın d an d en e tle n m e sin i (b u h e r ne k ad ar, "acil görevim iz o larak so sy alizm in b aşlatılm asın ı" ö n g ö rm ü y o rsa d a) ifad e e d iy o rd u .5" B an k alara, san ay iy e, ticarete ilişk in te zle re k ıy a sla ta rım la ilgili tezin ç o k d a h a ay rın tı-

49.

Burada "sosyal" ile karşıladığımız Rusça kelime ubşçestvenni, "toprağın sosyalizasyo­ nu" terimindeki fiilde de bulunan bir belirsizlik (aşıyor; çünkü buradaki 'sosyal yarar", "ortak yanır" diye anlaşılabileceği gibi, "kamu yaran'1diye de anlaşılabilir.

32 EKONOMİK DÜZEN lı o lm ası, L en in 'in d ü şü n c e sin d e en b ü y ü k ö n em taşıy an şey in ne o ld u ğ u n u açık ç a g ö steriy o rd u . L e n in b ir g e rçek çiy d i ve şim d i R u s D ev rim i ni, e sa s itib a riy le k ö y lü lerd en o lu şan b ir ü lk ed ek i d ev rim i, ilk k ez so m u t şa rtla n göz ö n ü n d e tu ta ra k d ü şü n ü y o rd u . İsv içre’den ay rılm a d a n ö n c e, G eçici Htik ü m et'in h a lk a e k m ek v ere m e d iğ in i (en iyi d u ru m d a , o lsa o ls a y a ln ızca A l­ m a n y a ’nın y ap tığ ı gibi "d a h ic e Ö rgütlenm iş b ir a ç lık " v ereb ile ce ğ in i), ç ü n ­ kü e k m eğ in "ancak se rm a y e n in ve m ü lk iy etin kutsal n ite liğ i ile b a ğ d a şm a ­ y an te d b irle rle ”51 eld e e d ile b ile c e ğ in i y azıy o rd u . L e n in 6. te zd ek i p ek ayrın tıîan d ırılm arm ş ö rn ek ç iftlik le r b en z e tm esin d e o ld u ğ u g ib i, b u ra d a d a R u s D ev rim i'n in can d a m a rın a p a rm a k b asıy o rd u . T o p rak m ü lk iy etin in en köklü b içim de y en id en d a ğ ıtım ıy la d a o lsa h iç b ir b u rju v a d e m o k ra tik d e v ­ rim i R u sy a'y ı b e sley e m e zd i: T o p ra k m ü lk iy e tin e eti etk ili d arb ey i ancak so sy alizm in d ireb ilird i. T ro ç k i b u rju v a d e v rim in d e n so sy alist d e v rim e g e ­ çişin z o ru n lu lu ğ u n u 1905 D e v rim i'n d e P e te rsb u rg p ro leta ry asın a ilişk in g ö z lem lerin d en çık artm ışk e n , L e n in ’in, !9 1 7 'd e savaşın y ık ıcı su recin in b ü tü n çıp lak lığ ı ile o rta y a k o y d u ğ u , R u s h alk ın ın nasıl b e slen eceğ i gibi te­ m el b ir so ru n u in c e ley e re k b e n z e r b ir so n u c a v ard ığ ın ı sö y lem ek h a k sızlık olm az. B u iki yol h içb ir zam an tam çak ışm a d ı ve ö n c ü lle r ay n ı d eğ ild i. F a ­ kat 1917’d e h e r iki yol d a p ra tik te aynı p o litik a y a g ö tü rü y o rd u .

Î0. Lenin, Sapneniya, c. XX, S, 88-9,

51.A g.e, c. XX, s. 19.

B Ö L Ü M 16

DEVRİMİN ETKİSİ

(a) T a n m L e n in 'in N isa n T e z le ri'n in e k o n o m i ile ilg ili b ö lü m ü n d e ta n m so ru n u n a verdiği ö n celik s o n u ç ta d o ğ ru la n d ı; o y sa o d ö n e m d e B o lşe v ik le r arasın d a bu te z e h iç tara fta r ç ık m a m ıştı. K ö y lü lü k h âlâ b ilin m e y en b ir n ice lik ti v e L en in 1917 N İsa n ı'n d a ta ra fta rla rın a g e le c e ğ e ilişk in son d e re c e ih tiy atlı b ir tah m in in i ak tarıy o rd u : K ö y lü lü ğ ü n b u rju v a z id e n d a h a ileri g id e r e k to p ra k sa h ip le rin in e lin d e n to p r a k ­ la rın ı a tm a s ın ı istiy o ru z , a m a şu a n d a g e le c e k te k i tu tu m u h a k k ın d a k e s in b îr şey s ö y le m e k im k â n sız d ır... P ro le ta ıy a p a rtis in in şim d i u m u tla rın ı k ö y lü lü k le ç ık a r o r ­ ta k lığ ı ü z e rin e d a y a n d ırm a s ın a iz in v e rile m e z . K ö y lü lü ğ ü k e n d i sa fla rım ız a çekm e k iç in m ü c a d e le e d iy o ru z , fa k a t k ö y lü lü k , b ir d e re c e y e k a d a r, k a p ita listle rin sa ­ fın d a b ilin ç li o la ra k y e r a lm a k ta d ır .1

L e n in siyasi a çıd a n , S o sy alist D e v rim ci P artİ'n in b u rju v a z iy le b ağ ların ı ko­ p a rm a y a c a ğ ın a in a n m a k ta h ak lıy d ı; k ö y lü lü k d e g elen e k sel sav u n u c u la rı o la ra k S D 'lere b a ğ lıy d ı h âlâ. B o lşe v ik ö n d e rliğ in d e v rim d e b a şa rıy a u la ş­ m a k o şu lu , k ö y lü lü ğ ü b u b ağ ım lılık ta n k u rta rm a y a b ağ lıy d ı. G e ç ic i H ü k ü m e t’e karşı S o v y e tle r'in y ü rü ttü ğ ü m ü c a d e le için d e — B o lşe v ik le r’ce c a n si­ p e ra n e ve tutarlı b ir b iç im d e , h e r ik i ta ra fta d a tab an ı o lan S D ’le rc e is e g ö ­ n ü lsü z c e v e te re d d ü tle y ü rü tü le n m ü c a d e le d e — B o lşe v ik le r k ö y lü le rin d esteğ in i k a z a n m a k için b ir d e S D 'le rle m ü c ad e le e tm e k zo ru n d ay d ı. B u so ru n Ş u b at D ev rim i ile E k im D e v rim i arasın d ak i d ö n e m in b ü tü n siy asi h e sa p la rın d a ve m a n e v ra la rın d a etk ili o lm u ştu r.

R u sy a 'd a ta n m d e v rim în in sey ri L e n in 'in so sy a liz m y o lu n u "m ily o n la ­ rın işe e l k o y m asıy la k a z a n ıla c a k te c rü b e le rin g ö ste re c eğ i" şe k lin d e k i İlk e­ sini d o ğ ru lad ı. Ş u b a t D e v rim i'n in b esle d iğ i u m u tla r ve co şk u , R u sy a 'n ın b irço k y erin d e k ö y lü le rin k a rışık lık la r ç ık a rm a s ın a y o l açtı. O tu p b iten in iç y ü z ü ve k ap sam ı h a k k ın d a k e sin k a n ıt e ld e e tm e k g ü ç tü r. 1917 N isa n ı so1. Lenin, Suçm entya, c, XX. s 2 4 !, 245.

34 EKONOMİK DÜZEN nunda L enin, "köylülerin taz m in at y a da üç ay lık k iray ı ö d e m e k siz in to p ­ ra k la n şim diden ele g eçird ik le rin i," ve P e n z a e y a le tin d e "k ö y lü lerin top rak sa h ip lerin in h ay v an la rın a el k o y d u k la rın ı,” b elirtiy o rd u ; G eçici H ü k ü m et ve taraftarların ca k ö y lü lere K u ru cu M e c lis'in k ararların ı b e k le m e leri y o ­ lu n d a y ap ılan sürekli ç a ğ rıla r d a bu tü r olayların^ sık sık m e y d a n a g eld iğ in i kan ıtlam ak tad ır. G eçici H ü k ü n ıet'in bu k a rışık lık la ra ce v ab ;, a n c a k K u ru cu M eclis to p lan d ığ ın d a y ü rü rlü ğ e k o n ab ile c ek o la n , biv to p ra k re fo rm u n u n k o şu lların ı h azırlayacak bir k o m ite le r h iy erarşisi k u ru lm asın ı ö n g ö re n bir k ararn am ey d i; h alk ta rafın d an se ç ilm iş k ırsal b u cak to p rak k o m ite le ri, ilçe k o m iteleri, il k om iteleri ve n ih ay et m erk ezd e, T o p rak Ü st K o m itesi b u lu ­ nacaktı. B u k o m itelerin y ap ıla rı S o v y e tle r'in k in i a n d ırıy o rd u , fa k a t k ö y lü k o m iteleri hâlâ iikel b ir aşam a d ay d ı ve y ö n etim ay g ıtın ın tam a m en d ışın d a k a lıy o rlard ı. K ararn am e, G eçici H ü k ü m e t’in, b ir K ad et o lan ve ilke o la ra k to p rağ ın tazm inat k arşılığ ın d a k a m u la ştırılm asın ı d e stek le y en ilk ta n m b a ­ kanının eseriydi. S o n rad an , to p rak k o m iteleri S D 'le r tarafın d an e le g e ç iril­ di ve p o litik aların ın ö n em li b ir aracı oldu.

B u a ra d a B o lşev ik P a rti’nin o ayın so n u n d a to p lan an "N isan K o n fe ra n ­ sı", tarım sorunu k o n u su n d a N isan T e zle ri'n d e ö n g ö rü le n p o litik a y ı y ü rü r­ lüğe koyan b ir k a ra n kabu) etti. K arard a to p rak sah ip le rin e , k ilise y e ve d ev lete ait bütün to p ra k la ra el k o n u lm ası, b ü tü n to p ra k la rın d e rh a l "K öylü T em silcileri S ovyetleri ya d a g e rç e k te n ve ta m d e m o k ratik b ir b iç im d e se­ ç ilm iş d iğ e r ö zy ö n etim o rg a n la rı içinde ö rg ü tle n m iş k ö y lü le re d e v re d ilm e ­ si" ve tüm to p rak ların d e v let m ü lk iy eti h alin d e k am u la ştırılm ası, d e v le tin de to p rağ ın d ağ ıtım h ak k ın ı y erel d e m o k ra tik o rg a n la ra ak ta rm a sı is te n i­ yordu. L en in k o n feran sa su n d u ğ u rap o ru n d a , to p rağ ın ö rg ü tle n m iş k ö y lü ­ lüğe d ev red ilm esin i ö n g ö re n m a d d en in , "b izim için asıl o lan d ev rim c i ey ­ lem dir; y a sa la r ise bu ey le m in so n u c u olm alıdır"-1g e re k ç e siy le , k a m u la ştır­ m ayı ö n g ö ren m addeden ö n c e g e lm esi g e re k tiğ i ü zerin d e ısra r etti. K a ra r­ d aki tek y en ilik buydu. K ö y lü le re "toprak sah ip lerin in rız a la rın ı alarak " a n ­ laşm ay a çalışm aların ı ta v siy e ed e n , on ları "yasayı k en d ileri y a p m ay a " kal2. Troçki {hioriya Ruskov R evohutnü. c. T, (Berlin, 1931). s. 429-4S; c. II (Berlin, 19.13), s. 5-39). 1917 Şubatı'yla Ekim i arasındaki çeşitli köylü karışıl-tıklan için sayısız öm ek ver inekledir.

3. Lenin. inenıyu, c. XX. s 270; devrimci eylem in önceliği dıi$ünccsini Lenin, daha 1906 da Stockholm’deki dürdiincü parti kongresinde, "el koyma sözcüğünün, zorla alm a fiili­ nin hukuki olarak tanınması, yasal olarak onaylanması olduğu" gerekçesiyle bizzat kendi ka­ rar taslağındaki "el konmuş" kelim esini ’’zorla alınmış" diye değiştirirken dile getirmişti (A .f.t., c. IX. s. 185).

DEVRİMİN ETKİSİ 35 kışlık ları için cez a la n d ırm a k ta teh d it e d e n G e ç ic i H ü k ü m e t tarafta rla rın ın a k sin e. B o lşe v ik k ararn am e k ö y lü leri "m ü lk le re en k ü çü k b ir z a ra r v er­ m ek sizin v e ü retim i a rtırm a y a ça lışa ra k to p ra ğ ı Ö rgütlü b ir şe k ild e ele g e ­ çirm ey e" çağ ırıy o rd u . D o la y ısıy la B o lşe v ik le r, to p rak sa h ip le rin in b ir k ö y ­ lü d ev rim i tarafın d an z o rla m ü lk sü z le ştirilm eşin i b en im se y en tek p artiy d i; k ö y lü lü ğ ü n d esteğ in i sağ lam ak için g irişile n u zun v e sab ırlı b ir k a m p a n y a ­ nın ilk ad ım ıy d ı bu. B ü y ü k ö lçek li tarım ın so sy a liz m in tem el b ir u n su ru o l­ d u ğ u n a ilişkin göriiş. N isan T e zle ri'n d e b ü y ü k m alik â n e leri "sosyal y arar için ça lışa n ... ö rn e k çiftlik lere" d ö n ü ştü rm e ö n erisi şe k lin d e k abul e d ilm iş­ ti; kısa b ir sü re so n ra L e n in P m vda'dnr B o lşe v ik g ö rü şü g e re k ç e le riy le b ir­ lik te b ir k ez d a h a açık lad ı: M e ta p iy asaları v e k a p ita liz m var o ld u k ç a , k ü ç ü k ö lç e k li tarımın in sa n lığ ı k itle ­ sel y o k s u llu k ta n k u r ta r a m a y a c a ğ ım , so sy a l y a r a r iç in ç a lış a n b ü y ü k ö lç e k li ta rım a g e ç iş k o n u s u n d a t/ufürt/ııe««! ve b u n u b ir a n ö n c e e le a lm a n ın z o ru n lu o ld u ğ u n u k ö y lü le rd e n , k ırsa l b ö lg e le rin p ro ie te rle rin d c n v e y a n -p ro le te r le rin d e n sa k la y a m a y u ; b u g e ç iş in u y g u n p ra tik te d b irle rin i k itle le re ö ğ re te re k v a k itlile r d e n ö ğ re n e re k g e rç e k le ş tıre b ıliriz .*

A ncak k ö y lü d e v rim i g e le c e ğ e ait b ir şey o la ra k k ald ık ç a, bu b ir b ak ım a h en ü z u z a k b ir ideal o la ra k g ö rü n ü y o rd u ve d ev rim ci tak tik le rin ç a lk a n tılı h av ası içinde, hem en u y g u lan a m a y a c ak ve k ö y lü y e çek ic i g e lm ey e n bir öneri o la ra k k o la y c a g ö zard ı ed iliy o rd u . N isa n k o n fe ra n sın d a k ab u l ed ilen k arar, ö n e riy i isteğ e b ağ lı ve b ira z y u m u şa tılm ış b ir b iç im d e ileri sü rü y o r­ du. S o n u ç b ö lü m ü "kırsal b ö lg e p ro le te rle rin e ve y arı-p ro le te rle rin e , her m alik â n e y i, tarım işç ileri te m silc ile rin in S o v y e tle ri ta ra fın d a n , tarım u z ­ m an ların ın y ö n etim in d e ve en iyi tek n ik y ö n te m le r u y g u la n a rak , sosy al y a­ ra r için işletilecek y eterli b ü y ü k lü k te b ir ö rn e k ç iftlik h alin e g e tirm ey e u ğ ­ raşm ala rın ı," salık v e riy o rd u .4 G eçici H ü k ü m et'in "N isan k rizi" B o lşe v ik parti k o n fe ra n sıy la ay n ı z a ­ m a n a ra stlad ı. K riz, M ily u k o v ’un istifası ve B o lşe v ik le r d ışın d a tü m so s y a ­ list p a rtilerin k a tıld ık la rı, S D 'lerin ö n d e ri Ç e rııo v ’un T arım B ak an ı o lduğu b ir k o a lisy o n h ü k ü m e tin in k u ru lm asıy la so n b u ld u . B u d e ğ işik lik , K urucu M eclis'ten ö n ce h iç b ir şey y a p ıla m a y a c a ğ ın a ilişk in k a ra r dah il, h ü k ü m etin tarım p o litik a sın ın b ü tü n so ru m lu lu ğ u n u S D 'le re y ü k lü y o r ve B o lşe v ik ler’in şansını artırıy o rd u . K ö y lü a y a k la n m a la rın ın b ü tü n k ırsal b ö lg e le re y ay ılm ası, B o lşe v ik le r’in ve k o a lisy o n p a rtile rin in tarım p o litik aları a ra s ın ­ daki fark ın n e o ld u ğ u n u en açık ve en a n la ş ıla b ilir şe k liy le o rta y a k o y m u ş 4. A.g.e.. c XX, s. 194.

5 VKP(B> v Rrzolyulriyak (1 9 4 1). c. 1. s. 229-30.

36 EKONOMİK DÜZEN o ld u . T ü m R u sy a K ö y lü T e m silc ile ri K o n g re si 1917 M a y ısı'n d a P etro g rad ’d a to p la n tıy a ça ğ rıld ığ ın d a , L e n in Pravda da d e le g e le re h itab en , ta rım k o n u su n d a k i b ü tü n tartışm ay ı tek b ir so ru n a , "k ö y lü le r to p ra k sa h ip le rin e h iç b ir şey ö d e m e k siz in ve K u ru cu M e clis'i b e k lem e k siz in tü m to p ra k la n d erh al ele g eçirm eli m i, g eçirm e m eli m i? " 6 so ru n u n a in d irg ey en b ir açık m e k tu p y a z d ı. B u n d an o n gün so n ra , L e n in ’in k en d isi B o lşe v ik ler'in baş d e le g e si o larak k o n g re y e h itap etti; to p ra k la rın k ö y lü le r ta ra fın d a n d e rh al ele g e ç irilm e si so ru n u B o lşe v ik k a ra r tasarısın ın b a şın d a y e r a lm a k ta y d ı ve L e n in ’in k o n u şm a sın ın n ere d ey se y arısı bu k o n u y a a y n lm ıştı. L en in , anarşi y a y m a su çla m a sın a karşı p artisin i şö y le sav u n d u : Anarşistler lafı, devlet iktidarının gerekliliğini kötüleyenler için kullanılır; biz devletin, yalnız şu andaki Rusya için değil, doğrudan sosyalizme geçen bir devlet için de kayıtsız şartsız zorunlu olduğunu söylüyoruz. Çok kararlı bir iktidar kayıtsız şartsız zorunludur. Biz sadece bu iktidarın tüm üyle ve yalnızca işçi, asker ve köylü temsilcileri çoğunluğunun elinde olmasını istiyoruz.

L enin, ih tiy açları sad ece tüm to p rak ların " h a lk a ” d e v re d ilm e siy le k a rşıla ­ n am ay a ca k o lan "ücretli tarım işç ile rin in ve en y o k su l k ö y lü lerin " sa v u n u ­ cu lu ğ u n u ü stlen ere k sözlerin i sü rd ü rd ü . H e r şe y d e n ö n c e , e n y o k su l k ö y lü ­ lerin tüm k ö y lü ö rg ü tle ri için d e "ayrı b ir k e sim y a d a ayrı b ir g ru p " h alin i a lm a la n g erek iy o rd u . İk in c isi, h er b ü y ü k m alik â n e (L en in b u n ların sa y ısı­ nı 3 0 bin o la ra k tah m in e d iy o rd u ) " ta n m işç ile ri v e v asıflı tarım u z m a n la n ta ra fın d a n so syal y a ra r için işletilecek " ö rn e k ç iftlik le r h alin e g e tirilm e liy ­ di. L e n in , "to p rak , b ilim se l e ğ itim d e n g e ç m iş ta rım u zm a n la rın ın y ö n e ti­ m in d e e n iyi m a k in a la n k u llan an tarım işçileri tara fın d a n o rta k laşa işle til­ m e d ik ç e , k ap italizm in b o y u n d u ru ğ u n d an k u rtu lm a n ın h iç b ir çaresi o lm a ­ d ığ ın ı" ileri süren "so sy alist ö ğretiy i" b ir k e z d a h a y in e le d i. A slın d a bu b ir öğreti so ru n u da değildi: Acil gereksinim tüm Rus halkının kapısını çalıyor. Bu acil durum, eski usul çift­ çiliği sürdürmenin olanaksızlığı gerçeğinden kaynaklanıyor. Eskisi gibi küçük çift­ liklerimizde kalacak olursak, özgür topraklarda özgür yurttaşlar olsak bile, kaçınıl­ maz bir yıkımla karşı karşıya kalacağız... Bireysel parseller Üzerinde bireysel çiftçi­ lik "özgür toprak üzerinde özgür emek" olsa bile, korkunç bunalıma karşı çıkar yol değildir... Gerekli olan, büyük örnek çiftliklerin birlikte işletilmesine geçmektir.7 B o lşev ik ler, tam am en S D 'Ierin e g e m e n liğ in d e k i k o n g re d e k ü çü k b ir a z ın ­ lık o lu ştu ru y o rla rd ı. F a k a t b u d u ru m , k ö y lü k itle siy le o n la rın S D h a m ile ri­ 6. Lenin. Soçineniya, c. XX, s. 350.

7. A.g.e., c. XX, s. 416-17.

DEVRİMİN ETK lSt 37 nin a ra s ın ı a ç m a sü re c in d e b ir a şa m a y a d a m g a sın ı vu rd u . S D 'le r a y a k d ire ­ d ile r ve k ö y lü k o n g re sin d e n h e m e n so n ra to p lan a n ü ç ü n c ü p arti k o n g re le ­ rin d e to p ra k la rı z o rla a lm a y a d a K u ru c u M e c lis'in k a ra rla rın d a n ö n c e d a v ­ ra n m a g irişim le rin i k ın a d ık la rın ı b ir k e z d a h a b e lirttiler.

1917 y a z ın d a P e tro g ra d ’d a b irb irin i izley en k o n g rele r, G e ç ic i H ü k ü m et'e k atılm ış o lm aları k en d ileri için b ir a y a k b a ğ t h a lin e g e le n S D 'leri n i­ y e tle rin i d a h a d a a ç ığ a v u rm a k zo ru n d a b ırak tı. H az ira n o rta la rın d a to p la­ nan ilk T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g re si'n d e S D 'le r ç o ğ u n lu k ta y d ı v e k o n g ­ ren in tarım k o n u su n d a k i k a ra n , e sa s itib a riy le p arti p ro g ra m ın ın açık lan ıştydı. T o p ra k "ticari d o la şım d a n ç ık a rıla c a k tı." Y ani ne satın a lın a c a k ne d e satıla c a k tı. T o p rağ ın ta s a rru f h a k k ı "tü m h a lk ın " o la ca k v e "d em o k ra tik ö z y ö n etim o rg a n la rın c a " u y g u la n a c a k tı. "H em b ire y le rin h e m de to p lu lu k ­ ların " to p rağ ı k u lla n m a h a k la n "tü m v atan d a şla rın eşitliğ i ilk e sin e g ö re ö zel h u k u k i norm larla"* g ü v e n c e a ltın a a lın a c ak tı. T o p ra k k o m itele ri p ira ­ m id i, k ö y lü S o v y etleri'y le e şz a m a n lı o la ra k , şim d ik i h ald e b a şa rıy la kurulm uştu^ ve S D 'lerin tasa rla d ık ları y ap ın ın p a y a n d a sın ı o lu ştu ru y o rla rd ı. S e ­ ç im le işb a şın a g e lm iş ve ara o rg a n la r a ra c ılığ ıy la P etro g ra d 'd ak i T o p ra k Ü st K o m ite si'n e karşı so ru m lu b ö lg e k o m ite le ri, "kırsaJ b ö lg e le rd e k i tüm serflik d ü zen i k alın tıla rın ın e n h ızlı ve e n k esin b ir şe k ild e ta s fiy e e d ilm e si­ ni" sağ la m a k la v e gen el o la ra k ta n m p o litik a sın ın u y g u la n m a sın ı d e n e tle ­ m e k le y ü k ü m lü o la c a k la rd ı.“’ E sk i narodnikler 'in sa v u n d u k ta n "k ara b ö lü ­ şüm ü" h a tırlatan k a m u la ştırm a ve eşit d a ğ ıtım ö n erisi k ö y lü leri y a tıştırm a k b a k ım ın d a n iyi h esap la n m ıştı. F a k a t G eç ici H ü k ü m e t ü y eleri o la rak S D 'lerin K u ru cu M eclis'İ b e k lem ek sizin to p ra k la rın k ö y lü le r tara fın d an ele g eçirilm esin i ısra rla k ın am ala rı, bu ö n e rin in e tk isin i k ırdı. L en in h alkın S D 'le rin p ro g ra m ın a g ö ste rd iğ i ilg iy le b irlik te p ro g ra m ın bu e n c a n alıcı zaafını d a hem en fark etti. İk in ci a şa m a y a 1917 A ğ u sto su 'n d a u laşıld ı. O sıra d a d ev rim h ız la o l­ g u n la şıy o rd u . T e m m u z g ü n le rin d e n b e ri L en in ve ö tek i Önde g ele n B o lşe ­ v ik le r y a g iz le n m işle rd i y a d a tu tu k lu y d u la r; k e n tle rd e ve k ırsal alan lard ak i k arg aşa hızla b ü y ü y o rd u .11 T e k ra rla n a n k riz le rin e tk isiy le tü m h ü k ü m e t ay8. Pervyi Vserossıiskn S “ezd S o vetm (1930), c. İt, s. 304.

9. E. A. Lutski'ye göre (Voprosi Artanı, No. 10, 1947, s. 17) Ağustos 1917’de 52 il kom i­ tesi, 422 ilçe komitesi ve bilinmeyen sayıda kırsal bucak komitesi vardı.

10. P e n y t Vserossıisktt S"ezdSoveıov (1930), c. (1, s. 306-10.

11. Resmi istatistiklere göre, köylüler tarafından yapılan toprak işgalleri Mayıs 1917'de 152, H aziran'da 112, Ağustos'ta 440, EylUl’de 958'dir (Razvitye Stıveııkoy EkonomikJ, haz. A. A. Arutinyan v eB . L. Mark us (1940), s. 60).

38 EKONOMİK DÜZEN gıtı ç atırd ıy o rd u . A ğ u sto s o rta sın d a S D 'ler d e n e tim in d e k i T üm R u sy a K ö y ­ lü K o n g resi'n in g azetesi, b irin ci k o n g red e d e le g e le r tara fın d an su n u lan 242 talebi esas alarak h a zırlan m ış "m odel k ararn a m e " d en ilen b ir k a ra rn a m e yay ım lad ı. Ö nerilerin özü b ilin e n şey lerd i. M a lik â n e le rin k a m u la ştırılm a ­ sını, tüm to p rak m ü lk iy etin in h alk a v erilm e sin i, ü cretli işçi çalıştırm a n ın ve to p rak alım satım ın ın y asa k la n m a sın ı, to p rağ ın "eşitlik te m eli ü z erin d e, y erel k o şu llar elv e rd iğ i ö lç ü d e , y a em e k sta n d a rd ın a y a d a tü k e tim sta n d a r­ d ın a g ö re " 12 d ağ ıtılm asın ı ve yere! ö z y ö n e tim o rg a n la rı tara fın d a n belirli zam a n lard a y eniden d ağ ıtılm a sın ı içeriy o rd u . A rtık iktid arı ele g eçirm e anının y ak laştığ ın a ve bu d u ru m g e rç e k le ştiğ in d e d e v rim in so sy a list a ş a ­ m ay a g eçişin in h em en b a şla y a c a ğ ın a in an an L e n in , y en i b ir ta k tik u y g u la ­ m aya karar verdi. M o d el k a ra rn a m en in kendi b a şın a b ir p ro g ram o la ra k k a ­ bul ed ileb ileceğ in i açık lad ı; "S D 'lerin k en d i k e n d ile rin i a ld a tışla rı ya d a k ö y lü lerin o n lar tarafın d a n a ld a tılışla n ", bu p ro g ra m ın , k a p ita list rejim i y ık m ad an u y g u lan ab ileceğ i y o lu n d ak i teo rid e y a tıy o rd u . O a n a k a d a r L e ­ nin, to p rağ ın k am u laştırılm a sın ı bu rju v a d ev rim i p ro g ra m ın ın b ir p arçası o larak e le alm ıştı; şim d iy se , to p rak ların b ü y ü k b ir k ısm ı b a n k ala ra ip o tek ed ild iğ i için, "d ev rim ci sın ıf, k a p italistle rin d ire n cin i d ev rim ci y a sa la rla ka­ rın cay a" dek to p rak lara el k o y m an ın d ü şü n ü le m e y e c e ğ in i sa v u n u y o rd u .

242 talep , k ö y lü lü k le ittifak y apan p ro le ta ry an ın ö n d e rliğ in d e k ap ita liz m e karşı a m an sız b ir sav aş ilan ed ilin c e g e rç e k le şe b il irdi ancak.

0 zaman, sermayenin ve ücretli emeğin hâkimiyetine son verilecek, o zaman sosyalizmin, barışın ve emekçilerin saltanatı başlayacaktır15 [diye sözlerini bitirdi Lenin).

B ö y lece L en in , S D 'lerin ilan ettik leri ta rım p ro g ra m ın ı, bu p ro g ra m ın b u r­ ju v a k a p italizm in e karşı d e v rim in , an c a k b a şla m a k ü zere o lan p ro le te r so s ­ yalist d evrim in bir parçası o la ra k g e rç e k le şe b ilec e ğ i y o lu n d ak i can alıcı ç e ­ kin cey le biTİİkte b ü tü n ü y le d e v ra lıy o rd u .

L e n in ’in "m odel k a rarn am e y e" ilişk in , F in la n d iy a 'd a g iz le n d iğ i y e rd e y a z m ış o ld u ğ u ve k ap atıla n P ravda'm n y erin i alan y arı-y asal parti g azetesi

Raboçii'Ğc y ay ım lan an m ak alesi b ü y ü k b ir ilgi u y an d ırm ad ı ve d e v rim in 1 2. Bu madde için bkz. s. 43. !3. Lenin, Soçineniya, c. XXI. s. 107-13. Böylece 1917'den önce, toprağın kam ulaştırıl­ m asının sadece burçuva <kvrinwnde bit adım olduğunu ileri süren Lenin, bu görüşünü değiş­ tirm iş oluyordu: Kam ulaştırm a şim di "sadece burjuva devriminitı 'son sözü' değil, takat aynı zam anda so n a lizm yolunda atıbnış b ir adım "dı (A.g.e., c. XXt, s. 233).

DEVRİMİN ETKtSİ 39 karg aşası için d e u n u tu ld u . L e n in 'in d e v rim in e rte si g ü n ü y ap tık la rı, h em d ü şm an ların ı hem de k e n d isin i d e ste k le y e n le rin b irç o ğ u n u şaşırttı. N ü fu ­ sun b ü y ü k ço ğ u n lu ğ u n u n , yani k ö y lü lü ğ ü n d ev rim k arşısın d ak i tu tum u nu b elirley ecek iki y ak ıcı so ru n sav aş ve to p ra k tı. 26 E k im -8 K asım 1917'de ikinci T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g resi'n e su n u lan ve o y b irliğ i ile kabul ed ilen — barış k ararn am e si ve to p ra k k a ra rn a m esi d iy e a n ılan — iki k a ra r­ nam en in b e lirle y ic i ö n e m d e o ld u ğ u g ö rü ld ü . T o p rak k a rarn am esi kısay d ı.

T o p rak ta k i tüm ö z e l n ıü lk iy e le son v e rild iğ in i, to p ra k sah ip le rin e, d e v lete ve k ilisey e ait to p ra k la r ile tah sisli to p ra k la rın tü m ü n ü n "K u ru c u M eclis to p la n ın c a y a k ad ar, k ırsal b u c a k to p ra k k o m ite le riy le ilçelerd ek i K ö y lü T e m silc ile ri S o v y etle ri'n in e m rin e v e rile c e ğ in i/' ilan ed iy o rd u ; u y g u la m a ­ nın ay rın tıları için ise A ğ u sto s'ta S D 'le r ta ra fın d a n ileri sü rü lm ü ş (v e şim di L en in 'in k o n u şm asın d a , "R u sy a 'n ın tü m ü n d e b ilin çli k ö y lü lerin b ü y ü k ç o ­ ğ u n lu ğ u n u n k ay ıtsız şa rtsız irad esin in ifad esi" d iy e tan ım la d ığ ı) "m odel k ararn am e" b ü tü n lü ğ ü iç in d e k ab u l ed iliy o rd u . E m ek çi k ö y lü le rle em ek ç i K a z a k la r'a ait k ü çü k p a rse lle r el k o y m a kap sam ı d ışın d a b ıra k ılm ıştı.14 L e­ nin'in k ö y lü lü ğ ü n sem p atisin i k a za n m a k için o ld u ğ u kadar, R u sy a 'n ın k ır­ sal b ö lg elerin d ek i b aşlıc a siy asi güç o lan S D 'leri b ö lm ek ve y ıp ra tm a k için de g iriştiğ i en u sta siy asi m a n ev ra la rd a n b iriy d i bu.

T e o rik b ak ım d an , L en in , bu m an ev ray ı iki farklı zem in d e sav u n d u . S a ğ ­ d u y u n u n tecrü b ed en d o ğ a c ağ ı u m u d u y la , b aşla n g ıç ta bunu ta k tik b ir z o ­ ru n lu lu k o larak , aynı g ö rü ş p a y la ş ılm a sa b ile ç o ğ u n lu ğ u n ira d e sin e b o y u n eğ m e o la ra k sav u n d u . B u, d e v rim in h â lâ d e m o k ra tik a şa m a sın d a o ld u ğ u , ta m a m e n so sy alist b ir p ro g ra m için h e n ü z o lg u n laşm ad ığ ı g ö rü şü y le u y u m lu y d u . K a ra rn a m e k o n g re y e su n u ld u ğ u n d a ve bunun S D ’lerin işi o l­ d u ğ u y o lu n d a p ro te sto la r y ü k s e ld iğ in d e 15 ise L enin şö y le cev ap lad ı: Kimin işi olduğunun ne önemi var? Biz, demokratik bir hükümet olarak, onlarla aynı görüşü paylaşmasak bile, halk tabanının kararlarından kaçınanlayız. Kararna­ meyi hayatın ateşi içinde, pratikte sınayarak, yerinde uygulayarak, köylüler kendi­ leri neyin doğru olduğunu anlayacaklardır... Hayat en iyi öğretmendir ve kimin haklı olduğunu kanıtlayacaktır; köylüler bir ucundan, bit öbür ucundan başlayarak bu sorunu halledelim .,fi 14. Sobranie Uzakonenit, I917-191K, No. I (ikinci basım), m adde 3; Lenin, Soçineniya, c.

XXII, s. 23. İşlemlerin aceleye getirildiğini, temel "toprak kararnamesi" ile “model kararname" arasındaki çözüm lenm em iş çelişki ortaya koym aktadır, ilki, tazminat sorununu Kurucu Meclis'e bırakıyordu, İkincisi ise topraklara tazm inat Ödenmeksizin el konulacağını ilan ediyordu.

15. Çem ov daha sonra öfkeyle, "Lenin bizim kararlarımızı kopya edip 'kararname' diye yayım lıyor," şeklinde yazacaktır ID elo N a m d a , 17-30 Kasım 1917).

40 EKONOMİK DÜZEN V e üç hafta sonra, S D 'ler b ö lü n d ü k le rin d e ve S ol g ru p la k o a lisy o n k u ru l­ d u ğ u n d a L en in , "ikinci T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g resi tarafın d an o n a y la ­ n an to p rak p ro g ra m ın d a sa lt SD m ad d e le rle ilgili so ru n lard a" B o lşe v ik le r'in ç e k im ser oy k u lla n ac a k la rın ı a ç ık la d ı; ö z e llik te "S D m a d d e le re ” ö r­ nek o la ra k L en in , "k iiçü k to p ra k sa h ip le ri a ra s ın d a top rağ ın k u lla n ım ve d ağ ıtım ın ın e ş itle n m e s in i" 17 g ö ste rd i. L en in , g eç e n ağ u sto sta ö n c e ö v g ü y le k a rşıla m ış o ld u ğ u m odel k a rarn am en in , y an i S D p ro g ram ın ın ö z ü n d e d o ğ ­ ru, ne var ki an cak so sy alist b ir d ev rim ç e rç e v e sin d e do ğ ru o ld u ğ u g ö rü ş ü ­ nü y in eliy o rd u . B u y ü zden L en in , T ü m R u sy a K ö y lü T e m silcileri K o n g resi'ni "toprak kararn am esin i o lu ştu ra n bü tü n d ü zen le m e lerin tam a n la m ıy la g e rç e k leşm esin in , an c a k 25 E k im ’d e b a şla y a n so sy a list işçi d e v rim in in b a ­ şa rısıy la m ü m kün o ld u ğ u n u " kabul e tm e y e ve "25 E k im D e v rim i’ni y ü re k ­ ten d estek led iğ in i v e o nu so sy a list b ir d e v rim o la ra k d e ste k led iğ in i," ilan e tm ey e ç a ğ ırıy o rd u .1* L en in 'in altı ay ö n c e ü z e rin d e o k ad ar ısrarla d u rd u ­ ğ u b ü y ü k Ölçekli tarım işle tm e lerin i g eliştirm e ih tiy acı, bütün b u d ö n em b o y u n ca, fark ın a v a n lm a k sız ın a rk a p la n a itildi.

P ratik te belki bu teo rik tartışm ala rın so n u cu ço k d a ö n em li d eğ ild i. D a ­ ha 1917 E y lü lü ’nde L en in , "köylü isy an ın ın h e r y e re taşkın b ir sel g ib i y a ­ y ıld ığ ın ı," k a y d e d iy o rd u .19 E k im D ev rim i bu seli en g elley en son setleri d e d ev ird i. S adece k ö ylüleri b o y u n d u ru k tan k u rtu lm a y a çağıran d e v rim c i b ir parti d eğ il, k endini h ü k ü m e t ilan e tm iş b ir ö rg ü t, y a y ım lan an ilk d e m e ç le ­ rin d en b irin d e "k ö y lü leri ik tid arı d e rh al k en d i e lle rin e a lm ay a ç a ğ ıra n ", "H alk K o m iserleri S o v y eti" vardı şim d i.20 F a k a t d ev rim in za fe ri, eski d ü z e ­ nin y ık ılışın ı tam am lam ay ı a m a ç la y an d ev rim ci sü recin sü rd ü rü lm e siy le y eni d ü zen in k u ru lm ası ve g ü ç len d irilm e si için g ere k li ö rg ü tle n m e sü reci a rasın d ak i m ücadeleyi h ız la h a re k e te g eç ird i. E k im D ev rim i'n i izley en altı ay b o y u n ca bu m ü cad e le, a rt a rd a g e le n , an c a k b irb iriy le ilişkili iki aşam a­ dan g eçti. İlk aşam ad a so ru n şu y d u : T o p ra k sa h ip lerin in m a lik â n e le rin e k ö y lü le r tarafın d an e l k o n u lm a sı, b e ra b e rin d e g etire ce ğ i şid d e t v e ta h rib a t d ah il, d ev rim d en öncek i k ö y lü isyanı k alıb ın ı m ı izley ecek ti, y o k sa y eni 16 Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 23. Lenin sonradan bu savına daha geliştirilm iş bir bi­ çim vecdi . "Proleterlerin köylülere em retm ek, onlara herhangi bir şeyi zorla kabul ettirm ek is­ temediklerini, aksine, onlara yardım etm ek, onlarla dost olmak islediklerini ispatlam ak için m uzaffer Bolşevikler, toprak kararnam esine kendilerine ait tek bir kelime koym adılar ve SD'ler tarafından SD gazetesinde yayjm lanm ış köylii kararlarım (en devrimci kararların bun­ lar olduğu da bir gerçektir) kelim esi kelim esine kopya ettiler” (A.g.e., c. XXIV s. 641).

17. A .g e., c. XXII, s. 83-4.

18. A.g.e., c. XXII, s. 89-90.

19. A.g.e., c. XXfI, s. 53.

20. A.g.e., c. XXI, s. 273.

DEVRtM İN ETKİSİ 4 i d ev rim ci o to rite le rin ta lim atların d a k i g ib i d ü ze n için d e ve ö rg ü tlü b ir ta rz ­ d a m ı y ü rü tü le c e k ti? 21 İk in ci a şa m a d a , S D p o litik a rın b ire y ci ak ım ları ile B o lşe v ik le r'in k o lek tiv ist e ğ ilim leri a ra sın d a k i te m e l ç a tışm a y e n id e n c a n ­ lan ıy o rd u . B irç o k farklı b içim alan bu ç atışm a, to p ra k k a rarn a m e sin d e S D p ro g ra m ın B o lşe v ik le r ta ra fın d a n k ab u l e d ilm e si ve b u n u n ard ın d an Sol S D 'lerle k o alisy o n k u ru lm ası sa y e sin d e g eçic i o la ra k a sk ıy a a lın m ıştı; a n ­ cak ta rım p o litik a sın a ilişk in so m u t s o ru n la r h a k k ın d a k a ra r v erm ek g e re ­ k in c e h ız la te k ra r alev len d i ve Sol S D h ü k ü m e t ü y ele rin in B re st-L ito v sk ' tan so n ra istifa e tm e siy le b ir d ö n ü m n o k ta sın a ulaştı.

T o p ra k la ra şid d e t k u llan a ra k y a d a d ü z e n iç in d e el k o n u lm ası so ru n u k ısm en y erel şa rtla ra g ö re d eğ işerek , k ısm e n d e S o v y e t o to rite sin in g e n e l­ de ilgili b ö lg ed ek i y erle şm e h ız ın a b ağ lı o la ra k ç ö z ü m le n d i. O la y la rın sey ­ rinin sa d ece ild en ile d eğ il, k ö y d en k ö y e b ile d e ğ iştiğ i b ö y lesi b ir d u ru m d a k a n ıtlar d ağ ın ık ve ald atıc ıd ır. Ö y le g ö rü n ü y o r ki to p rağ ın d ü z e n li v e ö r­ g ü tlü b ir şe k ild e e le g eçirilişi tarım ın tek n ik b a k ım d an e n ileri o ld u ğ u b ö l­ g elerd e en y ü k se k d e rec e sin e u laşm ıştır; bu, B atı U k ray n a ve P o d o ly a g ib i p a n c a r ü retim in e ay rılm ış, y a d a ih racat a m a c ıy la g e n iş ç a p ta b u ğ d a y ü re ti­ len b ö lg e le rin g e n e l ö zelliğ iy d i. B u ra la rd a tarım za te n ç o k s a y ıd a to p ra k sız ta rım işçisin in çalıştırıld ığ ı k a p ita list y ö n te m le rle y ü rü tü lü y o rd u ; b ö y le c e bu işçilerin h ız la ö rg ü tlü b ir Ö nderliğe k a v u şm a ları m ü m k ü n o lm u ştu .22 G en eld e, to p ra k la n ele g e ç irm e süreci e n d ü z e n li b iç im d e , S o v y e t ik tid arı­ nın h ız la y e rle ştiğ i ve m erk ezi o to rite n in en y o ğ u n h issed ild iğ i, m e rk e z e en y a k ın illerd e g erçek le şti. D a h a u z a k b ö lg ele rd e 1917-18 k ışı b o y u n c a a n a r­ şi ve d ü z e n sizlik a ğ ır bastı ve k ö y lü le rin to p ra k la rı e le g e ç irm e sin e ço ğ u z am a n şid d et v e y ık ım e şlik e tti.23 İç sa v a ş sıra sın d a bu fa rk lılık son d ere ce ö n em li o ld u : Ç ü n k ü S o v y et k u v v e tle ri ağ ırlık lı o larak , ta rım d e v rim in in 21. Toprak kararnam esi "bundan böyle tüm halkın malı olan el konmuş mülkiyete" verile­ cek her türlü zararın b ir "devrim m ahkem esince“ cezalandırılacağı konusunda köylüleri uya­ ran ve ilçe Sovyetleri'ni bu kararnameyi düzenli bir şekilde uygulamakla yükümlü kılan bir m adde içeriyordu.

22. R aıvitye Sovetskoy Ekonomik), haz. A. A. Arunlinyan ve B. L. Markus (1940). s. 93 23. E. A. Lutski, İzvesıiya Akadem ıi Nauk SSSR; Seriya fstorii i Ftosafii, c. V (1948), No. 6, s. 5 10- J4’ie. S o v y e t yönetiminin Ekim Devrim i'nden hem en sonra kuruİduğu Tver ve Ryazan illerinde toprakların köylülere devredilmesinin, çoğu durunıdadüzenli bir şekilde gerçek­ leştiğini, oysa Sovyet yönetiminin ancak Ocak 1918'de kurulduğu Tam bov'da "toprak sahip­ lerinin mülklerinin tasfiyesi"nin büyük ölçüde malikanelerin birdenbire yağm alanması şek­ linde olduğunu yerel belgelere dayanarak gösterm ektedir. Narkom zem 'in bir yetkilisine göre, karışıklıklar, esas itibariyle Ukrayna'nın kara topraklar bölgesinde ve toprak ihtiyacının had safhaya vardığı O rta Volga bölgesinde m eydana geldi (O Zemte, c. 1 (1921), s. 20).

42 EKONOMİK DÜZEN h ızla gerçekleştiği ve u z u n c a b ir zam a n d a n beri h ayli d ü zen li b ir y ö n etim a ltın d a olan b ö lg elerd e tu tu n d u ; b u n a k arşılık tarım m ü c a d e le sin in en şid ­ d etli ve kıyasıya o ld u ğ u , k a rg a şa n ın y o ğ u n b ir şe k ild e h ü k ü m sü rd ü ğ ü b ö l­ g e le r "beyaz" hatların g e risin d e k aldı. A n c a k to p ra k la rın ele g eçirilişin in d üzen içinde ya da şid d et y o llu o lu şu , n ere d e y se tü m ü y le, söz k o n u su y e r­ lerdeki insanların d ü rtü lerin e, g irişk en lik le rin e b ağlı k ald ı; m e rk e z i o to rite ­ nin bu konuda ya hiç sesi ç ık m ıy o r y a d a c ılız k alıy o rd u . İlk H a lk T a rım K o m iseri, "toprak sah ip leri ik tid arın ı tasfiy e etm e işinin k ö y lü k itle le riy le yerel org an lar tarafın d an " g erç e k le ştirild iğ in i b elirtiy o rd u ; "b u n lar g erçek H alk K om iserliği a y g ıtla rıy d ı".24 Z am an açısından b irin c isin in ü stü n e b in en ik in ci a şam a, k a m u la ştırm a sü recin d en ya d a el k o y m ad an so n ra g irişile n , to p ra ğ ın b ö lü şü m ü sü recin i k apsıyord u ve B o lşe v ik le r ile S D m ü tte fik le ri a ra s ın d a büyük b ir g ed ik a ç ­ m ıştı. B o lşev ik ler d e S D ’ler d e eski to p rak sa h ip le rin in ta z m in a t ö d e m e k s i­ zin m ülksiizleştirilm esi k o n u su n d a sam im i o larak g ö rü ş b irliğ i iç in d e y d i­ ler. O rtadaki tem el m esele b u o ld u ğ u sü rece, b ü tü n k ö y lü lerin ç ık a rla rı ay ­ nıydı. B u gerçekleştiği andan itib aren ise k ö y lü lü ğ ü n fark lı k ateg o rileri farklı am açlar ve tu tk u la r p eşin d e k o şm ay a b aşla m ıştı. B u n o k ta d a, S D ’le ­ rin k endi topraklarını b irey sel o larak y a d a k o m ü n le rd e işle y e n n ispeten hali vakti y erin d e ve iyi ö rg ü tle n m iş k ö y lü lerin y a n ın d a y e r a ld ık la rı, B olşev ik ler'in ise to p rak sız k ö y lü leri ya d a e m e k le rin i b a şk a la rın a s a tm a k s a m k en d ilerin i g e çin d irm ey e y e tm e y e c e k k a d a r az to p ra ğ a sahip o la n k ö y lü leri d estek led ik leri sö y len eb ilir. B u fark lılık zaten to p rak la rın k ö y lü le re d ü z e n ­ li b ir şek ild e ya da "k en d iliğ in d en " d e v re d ilm e si k o n u su n d a B o lşe v ik le r'le S D 'lerin arasım açan ça tışm a y a d a b ir d e re c e y e k a d a r y an sım ıştı. Y oksul ve to p rak sız köylüler, to p ra k sa h ip le rin in m a lik â n ele rin in z o rla ve d e v rim ­ ci b ir tarzd a parçalanıp, p a y la şılm asın a, k e n d iliğ in d e n p atlak veren g e n e l­ leşm iş köylü k a rışık lık ların d a k en d i k ü çü k m ü lk le rin in d e z a ra r g ö rec e ğ in i d ü şü n en rahatı y e rin d e k ö y lü le rd e n d a h a y a tk ın d ı. B u a n la m d a S D 'le r — Ö zellikle de Sağ S D 'ler— B o lşev ik le r'd e n d a h a az d ev rim ci b ir p a rtiy d ile r ve ken tlerd ek i vasıflı işçi g ru p la rın ı tem sil ed e n M e n şe v ik ler'i a n d ırıy o rla r­ dı. T arım p o litik asın ın E k im 1 9 I7 'd e n H a zira n 1918'e k a d ar u za n a n ta rih i­ ne, ö n ce S ağ S D ’ler ile k ö y lü lü ğ ü n d a h a y o k su l ta b a k a sın ın ç ık a rla rın ı o n ­ lardan d ah a çok d estek ley e n S ol S D 'ler arasın d a k i b ö lü n m e, so n ra d a y o k 24.

V. P. Milyutin. A grarnaya Politika SSSR (ikinci basım, 1927), s. 60; bir başka yorum ­ cu da "tarımda yerel anlam da bir 'kendi kaderini tayin hakkı"'ndan söz etm ektedir (S. N. Prokopoviç, The Economıc Condition o f Sovıeı Russia [ 19241, s. 68).

DEVRİMİN ETKİSİ 43 sul k ö y lü lü ğ ü ku la kla ra karşı k ö k lü b ir şe k ild e d e ste k le m e p o litik a sın ı tek b aşın a so n u n a k a d a r g ö tü rm ey e k ararlı B o lşe v ik le r ile Sol S D 'le r a ra sın d a ­ ki b ö lü n m e açık lık g e tirm e k te d ir.

S D ’lerin ta n m p ro g ra m ın ın b irç o k m a d d e sin in S D 'le rin k en d i a raların d a bile farklı y o ru m la n ıy o r o lm ası, p ro g ra m ın b aşlıc a m a d d e lerin in B o lşev ik ler tarafın d an ü stle n ilm e sin i k o la y la ştırd ı. 26 E k im -8 K asım 1917 tarihli B o lşev ik to p rak k ara rn a m e sin d e içe rilen S D m odel k a ra rn a m e , toprağın eşit ku llan ım ın ı, o n u işle y e n le r a ra sın d a "em ek ö lç ü tü n e y a d a lüketici ö l­ ç ü tü n e gö re" eşit o larak d ağ ıtılm ası d iy e tan ım la d ığ ın d a , bu fark lılık ların e n d ik k a t çekici olanın ı u sta lık la g ö zd en sa k lıy o rd u . "E şit d a ğ ıt ım ın , to p ­ rağı işley en e d a ğ ıtım y a p ılm a sı a n la m ın a g e ld iğ in i herk es zım n en kabul ed iy o rd u . F a k a t eşitlik , b ilfiil işçi say ısın a g ö re mi (e ğ er b ö y le ise, k a d ın la r­ la g e n çle r, tam a n la m ıy la işçi o la ra k mı h esap lan ıy o rd u ), y o k sa (ço cu k lar, y a şlıla r ve sa k a tla r d a h il) b esle n m e si g e re k e n le rin sa y ısın a g ö re m i h e sap ­ lan m ıştı? İlk a lte rn a tif h e rk e sin b ilfiil işley eb ild iğ i k a d ar to p ra k h ak ettiğ i g ö rü şü n e, ikinci a lte rn a tif ise k en d isin i ve a ilesin i g e ç in d irm e y e y elec ek k a d ar to p rak h ak elliğ i g ö rü şü n e d a y an ıy o rd u . H er b iri k endi için d e tutarlı ve d e v rim c i g elen e ğ e sıkı sık ıy a b ağ lı b u iki g ö rü ş b irb iriy le b a ğ d a şm ıy o r­ du; ü stelik , her y e rd e bu tale p le rd e n birini y a d a d iğ erin i k a rşıla m a y a y e te ­ c ek k a d ar to p rak b u lu n a ca ğ ın ın h erh an g i b ir g a ran tisi d e y o k tu . B u sorun S D 'le rle B o lşev ik ler a ra s ın d a asla kesin b ir ta rtışm a k o n u su o lm a d ı, çü n k ü hangi ç ö z ü m ü n hangi k ö y lü k a teg o risin in y a ra rın a o laca ğ ı so ru su n u n k e s­ tirm e b ir cev ab ı y o k tu . N e v a r ki so ru n u n çö z ü m ü y ere l k a ra rla ra b ıra k ıld ı­ ğ ın d a her şey bu k o n u d a k a rar v e re c ek o to riten in n iteliğ in e ve tu tu m u n a bağlı k alıy o rd u . İkinci b ir y o ru m fa rk ı d a , m odel k a ra rn am e n in "y o ğ u n ta ­ rım u y g u lay an m a lik â n e lerin (yani b a h ç e lerin , p la n ta sy o n la rın , fid a n lık la ­ rın, v b .'n in ), h a ra la r ve ü re tm e ç iftlik le riy le b irlik te, b o y u tla rın a ve ö n e m le ­ rin e göre, devletin ya da kom ünler 'in Özel k u lla n ım ın a " b ıra k ıla c a ğ ın ı ö n ­ gören m ad d esi ü z erin d e o rta y a çık tı, İlk e b a k ım ın d a n b ü y ü k Ö lçekli ta rım ­ dan ve m erk ezi d e n e tim d e n y an a o lan B o lşe v ik le r'in , "y o ğ u n ta n m u y g u la ­ nan m alik ân eler" k ate g o risin e n ey in g ire c e ğ i (bu k alegori p an car, keten, p a m u k gibi "san ay i" ü rü n le rin e a y n lm ış tü m to p ra k la n k a p sa y a c a k m ıy ­ d ı?) k o n u su n d a o ld u ğ u k ad ar, p ra tik te b u n la rı hangi o to riten in y ö n etec eğ i k o n u su n d a d a z am a n la , S D 'lerin b irç o ğ u n u n g ö rü şü n d en fa rk lı b ir görüş ben im sem eleri m ü m k ü n d ü . Ü çü n cü ve en b elirle y ic i fa rk ise h an g i to p ra k ­ ların d a ğ ıtılacağ ı k o n u su n d a o rta y a çık tı. M o d e l k a ra rn a m e , h e m k ö y lü le ­ rin to p rak ların ın h em de to p ra k sa h ip le rin in m a lik â n e le rin in "e şit” d ağ ıtım

44 e k o n o m i k d ü z e n için o rtak fona d ahil e d ilm e le ri g e re k tiğ in i açık ç a o rta y a k o y u y o r g ib iy d i; sa d ece "az topraklı k ö y lü le rin d e m irb a şla rın ın " b u n u n d ış ın d a b ıra k ıld ığ ı ilan ed ilm işti. A n cak m ese le so m u t b ir b iç im a ld ığ ın d a , h ali v ak ti y e rin d e k ö ylülerin çık arların ı tem sil ed e n S ağ S D 'ler tu tu m la rım d e ğ iş tird ile r ve h alih a z ırd a b irey sel y a d a k o le k tif k ö y lü m ü lk iy eti a ltın d a b u lu n a n to p rağ a d o k u n u lm a y a c a ğ ın ı, eşitlik ilk esin in a n c a k to p rak sa h ip le rin in el k o n u lan m alik ân elerin in y o k su l y a d a to p ra k sız k ö y lü le re d a ğ ıtılm a sın ı g e rç ek le ş­ tirdiği ö lçü d e u y g u lan ab ile ce ğ in i sa v u n d u la r.25 K ö y lü lü ğ ü n fark lı k a te g o ri­ lerinin çık arları bu n o k ta d a b irb iriy le a ç ık ç a ç e lişiy o rd u ; işte S a ğ ve Sol S D ’le r arasında, so n ra d a S o l S D 'lerle B o lşe v ik le r arasın d a o rta y a çık an te ­ m el ay rılık bu tem elin ü z erin d e y ü k seld i. B u n u n la b irlik te k ara rn a m e d e b irço k önem li nokta, y e rin d e y a p ıla c ak p ra tik y o ru m la m a y a a ç ık b ıra k ıld ı­ ğ ın d an , kararn am ey i u y g u la m a k la yü k ü m lü b ucak to p rak k o m ite le rin in den etim altında tu tu lm ası son d e re c e ö n em liy d i ve d e n e tim şim d ilik a sıl o la­ rak S D 'lerin elin d ey d i. T o p ra k k o m itele riy le , L en in 'in b ir k ö y lü d e le g a sy o ­ n una a çık ç a "yerel b ö lg e le rd e d e v le t ik tid arın ın y etk ili o rg a n la rı”26 d iy e ta ­ n ım ladığı K öylü T e m silc ile ri S o v y etleri arasın d a k i ilişk ile r ise o d ö n e m d e ­ ki k a rarn am e ve d e m e ç le rin tü m ü n e ö z g ü an ay a sal b ir sise b ü rü n m ü ştü .

D u n ım , kırsal a la n la rd a g ö z le g ö rü lü r b ağ ım sız b ir güç o lu ştu ra m a m ış o lan B o lşev ik ler'in S D 'le rle b o z u şm a sın a e lv e rm e y e c e k k a d a r n a z ik ti; Sağ S D 'lerin d en etim in d ek i T o p ra k Ü st K o m itesi, 31 E k im -1 3 K a sım I9 1 7 ’d e toprak k ararn am esin in g e ç erliliğ in i tan ım ay ı red d e d en b ir d em e ç y a y ım la ­ d ığ ın d a b una karşı çık an b ir g irişim o lm a d ı.” B irk aç g ü n so n ra, ilk T arım H a lk K om iseri M ily u tin istifa e ttiğ in d e, S D ’lerin ik i k an ad ı a ra s ın d a ö te ­ den beri b ir b ö lü n m ey e yo l a çm ay ı a m a ç la y a n L en in , S D ’lerin ta rım işleri sö zcü sü K o leg ay ev ’e a ç ık ç a ta rım b a k a n lığ ın ı te k lif e tti.2* T e k lif re d d e d il­ 25. Genel olarak, SD’ler M ayıs 1917'den itibaren Tarım Bakanlığını etlerinde bulundur­ dukları Geçici Hükümet dönem inde sürekli S ağ a kaydılar. Son SD tarım bakanı M aslov, m ülksüzleştirilen toprak sahiplerine, köylülerin kendilerine dağıtılan malikânelere ödedikleri kira üzerinden tazm inat Ödenmesi konusunda Kadetler’le bir uzlaşm a sağladı. Lenin bunu ''SD’lerin partisinin köylülere yeni bir ihaneti'' olarak kınadı (Soçineniya, c. XXI, s. 357-61) SD'lerin Şubat ve Ekim Devrimleri arasında lanm sorununa ilişkin tutum larının bayii düş­ m anca fakat iyi belge!endirilmi§ bir bilançosu E. A. M orokovets’in A graıyne Program mi Rossiiskik Polıtiçeskık Parlii v 1917 g , (1929) adlı kitabında yer alm aktadır (s. 103-16).

26. Lenin, Soçineniya, c. XX It, s. 52: otoriter nite ligini vurgulam ak am acıyla, Lenin'in bu dem eci Sobranie Uzokonenit, I917-I9IH . No. 2, m adde 24'te de yayımlandı.

27. Valya Nuroda, 31 Ekim 1917, V oprosilstorii, No. 10,1947, s. 19'da alınlılanmıştır, 28. Prolokoü ZaseJanii VTsIK Soziva (191 S), s. 29.

DEVRİMİN ETKtSl 45 di. F a k a t a rad an d a h a iki h a fla g e ç m e d e n , L en in 'in S D 'leri b ö lm e p o litik a sı b a şa rıy la so n u çlan d ı. B o lşe v ik le r’le S ol S D 'le r a ra s ın d a k o a lisy o n k u ru ld u ve K o leg ay ev T a rım H a lk K o m ise ri o ld u . S a ğ S D 'le rin a k sin e S ol S D 'ler, 2 6 E k im -8 K a sım 1917 tarih li to p ra k k a rarn a m e sin i ta n ıd ılar. E p ey y o l a lın m ış o ld u b ö y le c e . F a k a t k ıs a sü re n re sm i g ö rev i sıra sın d a M ily u tin 'in T a n m H alk K om i seri iği'ni ( N arkom zem ) ö rg ü tle m e k için p e k az v akti o ld u ğ u n d a n ,” b u k u ru lu ş K o leg ay ev 'in y ö n e tim in d e d e , p e rso n el ve a m a ç la n b ak ım ın d an G eçici H ü k ü m e t e b ağ lı S D T a n m B ak anlığ ı n ın b ir alt u z a n tı­ sı o la ra k k ald ı. 13-26 A ra lık 1917 tarih li y e n i b ir k a ra rn a m e v e ta lim a tn a ­ m e, e sa s itib a riy le S D p o litik ay ı v u rg u lu y o rd u . T o p ra k k o m ite le rin in "d a­ h a ö n c e ç ık a rılm ış y a d a g ele c e k te ç ık a n la c a k ta rım y a sa ların ı u y g u la m a ­ ya" y etk ili o ld u k ta n , b u k a ra rn a m ey le b ir k ez d a h a teslim e d ilm iş o lu y o r­ du. ’’Ö zel b ir ta rım u y g u lan an y a d a san ay i b a k ım ın d a n ö n e m ta şıy a n to p ­ rak ların ... ve bilim sel d e n e m e ç iftlik le riy le ta n m sa l ve d iğ e r e ğ itim k u ru m ­ la n to p ra k la n n ın " p a y la şım d ışı b ıra k ıla c a ğ ı ve to p ra k k o m ite le rin in y ö n e ­ tim in e tabi o la c a k la rı .özellik le b e lirtilm işti; d iğ e r bütün to p ra k la r "eşitlike m e k " ilk e sin e g ö re d a ğ ıtıla ca k tı. K a ra rn a m e d e d a h a faz la a y rın tı b e lirtil­ m e m işti.30 B u n d a n b ir h a fta so n ra, to p ra k k ararn a m esin i tan ım ay ı h â lâ re d ­ d e d e n T o p ra k Ü st K o m ite si K u ru lu , S o v n a rk o m 'u n çık a rd ığ ı b ir k a ra rn a ­ m e y le la ğ v e d ild i.31 K o m iteleri m erk e z d e b ağ ım sız o la ra k tem sil e d ilm e k ­ ten y o k su n b ırak an bu işlem , o n la rın itib arın ı ve g ü cü n ü sın ırla m a ve o n la rı y e re l S o v y e tle r’e tabi k ılm a y o lu n d a a tılm ış ilk ad ım d ı.

B u n d an so n rak i d ö n ü m n o k tasın a ise O cak 1918 'd e K u ru cu M e c lis’in k a p atılm ası v e ü çü n cü T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g re si’nin to p la n m a sıy la g e lin d i. S o v y et o to rite si şim d i k uzey v e m erk e z R u sy a'd a, V o lg a b ö lg esin ­ d e y e rleşm iş b u lu n u y o r v e h ız la S ib iry a 'y a y ay ılıy o rd u . T o p ra k sa h ip le ri­ nin m ü lk sü zJeştirilm esi h e r y e rd e ta m a m la n ıy o rd u y a d a ta m a m la n m a y o ­ lu n d a y d ı. F ak at K u ru cu M eclis'in k ararın ı b e k lem e zo ru n lu lu ğ u herk es ta ­ rafın d a n k abul e d ild iğ i için, to p ra k la n n y e n id e n d a ğ ıtım işlem i h e n ü z b aş­ lam am ıştı ve h e r şey ilç e ve b u cak to p ra k k o m ite le rin in y a d a y ere l S o v y etle r'in to p rak se k siy o n u n u n d e n e tim in e b a ğ lı k a lıy o rd u . B u k o n u d a d u ru m B o lşe v ik le r açısın d an h e n ü z g ü v en v erici o lm a k ta n u zak tı. M erk ezd e b ile, 29. "İlk günlerde T anm Halk Komıserligi'nm merkezileşmiş bir örgütü yoktu; raporların ve işlerin tümü Sm olni’den yürütülüyordu" (V. P. Milyııtın, A gram ayo Politika SSSR (ikinci basım, 1927). s. 60); M ilyutin "sabotaj" ve "göıevlüerin direnci"nden de söz ediyor.

30. Sobranie U zakonenii, 19171918, No. 7, m adde 105.

31. Voprosi Istorii, No. 10,1947, s. 38.

46 EKONOMİK DÜZEN Sol S D 'lerle B o lşe v ik le r arasın d a k i k o alisy o n h iç de iç açıcı d eğ ild i. Ü ç ü n ­ cü T üm R u sy a S ovyetieri K o n g resi K u ru cu M e c lis’in la ğ v e d ilm e sin i o n a y ­ lam ak için to p lan d ığ ın d a, eski T iim R u sy a K öylü T e m silc ile ri K on g resi, resm i olarak K o n g re’ye d ahil e d ilm e sin e k arşın , T ü m R u sy a S o v y etieri K o n g resi’nin "köylü se k s iy o n u 1' o larak K o n g re'n in g ö lg esin d e v arlığ ın ı b a­ ğ ım sız olarak sü rd ü rm e y e çalıştı. K ırsal a la n la rd a k o alisy o n u n h e n ü z b ü ­ yük bir etk in liğ i y o k tu ; B o lşe v ik le r'e a ç ık b ir d ü şm a n lık g ö steren S D 'le r to p rak k om iteleri ü zerin d ek i e g e m e n lik lerin i sü rd ü rü y o rla rd ı. P e tro g ra d ’d a, üçüncü T üm R u sy a S o v y etieri K o n g re si ile ay n ı zam a n d a to p ra k kom iteleri d eleg e lerin in b ir k o n g re si to p la n d ı. D e le g e lerin d ö rtte üçü Sol S D 'lerm iş g ib i g ö rü n d ü k leri h a ld e , b a şla n g ıç ta sa d ec e "kö y lü sek siy o n u " ile g ö rü şm ey e razı o la ra k , T ü m R u sy a S o v y e tieri K o n g re si'n e k arşı d ü ş ­ m an ca bir tav ır aldılar. K o le g ay e v arab u lu cu lu k e tm e k için c a n la b a şla ç a ­ lıştı ve L en in d e le g e le re seslen en b ir k o n u şm a y a p tı.32 S o n u n d a k o n g re, tartışm alı toprak d ağ ıtım ı so ru n u n a ç a re b u lm ay ı a m aç lay an ve ü çü n cü T üm R usya S ovyetieri K o n g re si'n in 18-31 O c a k 1918'deki son o tu ru m u n a alelacele su n u lm u ş o lan "T o p rağ ın S o sy a liza sy o n u Ü ze rin e " b a şlık lı b ir yasa tasarısın ı o n ay lad ı. T asarın ın son an d a su n u lm u ş o lm ası k o n g re ta ra ­ fından tartışılm asın ı önled i. T a s a n ilke o la ra k kabul ed ildi ve ü z e rin d e ay ­ rın tılı o larak çalışılm ası işi V T sIK 'y a b ıra k ıld ı.31 A ynı k o n g re B o lşe v ik ta ­ rım p o litik asın ın iki tem el m ad d esin i de E m ek çi ve S ö m ü rü len H alkın H akları B ild irg e si’ne k o y m u ştu : "T o p ra k ta ö zel m ü lk iy e t k ald ırılm ıştır," ve "örnek ç iftlik ler ve tarım işletm eleri m illi m ü lk iy e t ilan e d ilm iştir."

S erflerin ö z g ü rleşm e sin e ilişk in 11. A le k sa n d r k ara rn am e sin in 5 7 . y ıld ö ­ nü m ü n e d en k g e tirile re k 19 Ş u b a t 1918’d e İlan ed ilen "T o p ra ğ ın S o sy a li­ zasyonu Ü zerine" y asasın ın son m e tn i,34 B o lşe v ik le r'in g ö rü şle riy le S D 'le ­ rin g ö rü şlerin in b ir d erec e y e k a d ar b a ğ d a ştırılm a sın ı tem sil ed iy o rd u . 9. m ad d e e k ileb ilir to p rak ların d ağ ıtım ın : "köy, b u c a k , ilçe, il, b ö lg e ve fe d e­ rasyo n S o v y etleri'n iıı to p rak se k siy o n la rın a " b ıra k ıy o rd u ; b ö y lece e sk i to p ­ 32. Bu kongrenin tutanakları hakkında, o dönem basınından ve yayımlanmamı« arşivler­ den toplanmış bilgiler, Vo/m ısi Istnrii, No. 10, 1948. ss. 29-30 ve tzvestıya Akadeınii Naıtk SSIi: Seriya /ılım ı i Film ufii, c. V] (1949), No. 3, S. 2 3 1'(Je bulunabilir; Lenin'in konuşm ası­ nın basında çıkan yetersi?, bir örneği, ki bu konuşm anın m evcut tek belgesidir, Soçineniya, c.

XXII s yer almaktadır.

33. Treni Vteros.uıskiiS‘’e!ifSovektv (1918), s. 86.

34. Sobrunıe Uzukanenu 1917-1918, No. 25, m adde 346; Kongre'nin kapanış tarihi olan 18-31 Cicak 191S ile. yasanın, bu tarihten on dokuz gün sonra ilan edilişi ara.1;ında yapılan gö­ rülm eler V vp w si Isıorii. No. 10, 1948, s. 3 2-3'ıe anlatı İmi şiir.

DEVRİMİN ETKtSl 47 rak k o m itelerin i iptal e d iy o r y a d a o n la rı S o v y e tle r'in b ire r b ö lü m ü h alin e g e liliy o rd u . S ağ S D 'le r to p ra k k o m ite le rin in y a p ısın a eg em e n o lm a y a d e ­ vam e ttik leri için, bu d ü z e n le m e , h e m B o lşe v ik le r h em d e Sol S D 'le r ta ra ­ fın d an k abul e d ile b ilir bir d ü z e n le m e y d i; b u n u n la b irlik te B o lşev ik ler S o v ­ yet ay g ıtın ı b ü tü n ü y le d e n e tled ik le ri için so n u n d a b u n d an kârlı ç ık a n o n la r oldu. Y eni y asan ın u z u n v ad ed e B o lşe v ik le r'e e n ço k y ararı d o k u n a ca k m add esi buydu. A n ca k L en in , so sy a list b ir ta rım p ro g ram ın ın am a ç la rın ı aşağ ıd ak i şek ild e tan ım la y an 11. m ad d ey i d e g u ru rla b elirtiy o rd u : (a) T o p ra ğ ın v e rim liliğ in i a rtıra ra k , ta rım sa l te k n ik le ri g e liştire re k ve n ih a y e t, t a ­ rım la u ğ ra ş a n e m e k ç i k itle le rin ta rım b ilg isin in g e n e l d ü z e y in i y ü k se lte re k Ü lke­ n in ü re tic i g ü ç le rin in g e liş m e s in e u y g u n şa rtla rı y a ra tm a k ; (b ) E k ile b ilir to p ra k la r iç in bir y e d e k fo n y a ra tm a k ; (c) B a h ç e c ilik , a n c ılık . se b z e c ilik , h a y v a n c ılık , sü t ü rü n le ri gibi ta rım işle tm e le rin i g e liştirm e k ; (d ) T a rım s a l n ü fu su n d a h a iyi b ir b iç im d e d a ğ ılım ın ı sa ğ la y a ra k , çeşitli b ö lg e le rd e a 7, v e rim li e k im s is te m le rin d e n d a h a v e rim li e k im sis te m le rin e g e ç iş i h ız la n d ır­ m ak ; (e) S o sy a lis t e k o n o m iy e g eçişi s a ğ la m a k a m a c ıy la , b ire y se l işle tm e le re k a rşı, hem ü rü n le r h em d e e m e k a ç ısın d a n d a h a e k o n o m ik o la n k o le k tif ta rım sis te m in i g e ­ liştirm ek,-15

B ö y lece bu yeni y asad a , 26 E k im -İS K asım 1917 to p ra k k a ra rn a m e sin d e geçic i o la ra k b ir y a n a b ıra k ılm ış o lan B o lşev ik k o le k tif tarım ilk esi, SD "k ara b ö lü n m e" ilk eleriy le yan yana, a ç ık ç a y er alm ış ve kabul e d ilm iş o lu ­ yordu.

B u n u n la b irlik te bu B o lşev ik d e m e ç le r d a h a çok, so n rad an L e n in 'in tır­ nak içine a la ra k ifad e e ttiğ i g ib i ”ru h u "n u "toprağın eşit k u llan ım ı slo g a n ı­ nın o lu ş tu rd u ğ u ”26 b ir y a say a e k le n ti g ö rü n ü m ü n d e y d i. Y asanın bu slo g an ı u y g u lam ay a k a lk ışm a k la y ap tığ ı şey o n u n gerçek dışı n iteliğ in i g ö ste rm e k oldu. S o sy alist D ev rim c i tem el ilk e le r tü m ü y le kabul ed ilm işti. 3. m ad d e, "toprağı k u lla n m a h ak k ı, o n u k en d i e m eğ i İle işley en e aittir," d iy o rd u ; 52. m ad d e ise ücretli işçi ça lıştırm an ın "y a sa tara fın d a n y a sa k la n d ığ ım " ö z e l­ likle b elirtiy o rd u . 12, m ad d e, "e m e k ç ile re to p rak d a ğ ıtım ın ın eşitlik ilkesi-

XV Subram e Uzokonemi. 19! 7 -/9 İti. No. 25. m adde 346. Sonradan 1918'de Lenin, iki kez. özel bir hoşnutlukla bu maddeye atıfla bulundu (Stnineniytı, t XXIII, s. 397, s 425-6); halta biraz abartarak bu kararnam ede "Sovyet iktidarının komünleri ve birlikleri en ön plana çıkararak o n la radugrudün bir öncelik vermiş olduğunu'' söyleyerek övündü (A.p.t1., c. XXIII, s. 399).

36.

XXIII. s. 398.

4« e k o n o m i k d ü z e n ne ve top rağı işley en lerin y e te n e ğ in e g ö re y ap ılm ası g erek tiğ in i... h iç k im ­ sen in ne işley eb ileceğ i to p ra k ta n d ah a fazlasın a, ne d e k en d i g e ç im i için g erek en d en daha a z ın a sa h ip o lm a m a sın a d ik k a t e d ilm e si g e re k tiğ in i," sö y ­ lü yordu. 25. m a d d e y e g ö re , "bu ku ralın u y g u la n m a sın ın an lam ı, b irey lere tah sis ed ilm iş top rağ ın y ü zö lçü m ü n ü n , tü k e tıc i-e m e k sta n d a rtın m sın ırla rı­ nı aşm am ası gerek tiğ i "ydi ve bu sta n d a rtın nasıl h esa p la n a c a ğ ı e k te k i ay ­ rıntılı b ir "kılavuz" ile a ç ık la n ıy o rd u . B elirli b ir to p rağ ın b ü y ü k lü ğ ü , bu to p rak tak i ’’em ek b irim leri"n i (b ir e rk e k b ir b irim , b ir k ad ın 0 .8 ; 16-18 y a ş­ ların d ak i e rk ek ler 0 .7 5 ; ay n ı yaş g ru b u n d a k i k ız la r 0 .6 ; 12-16 y a şla rın d a k i ç o c u k la r ise 0 .5 b irim sa y ılıy o rd u ) ve "b esle n ec e k n ü fu s u ” g ö z ö n ü n d e tu­ tan çe tre fil b ir h esab a g ö re sa p tan acak tı. T o p ra k la rın b u sta n d a rta u la şm a ­ dığı y erlerd e, ek sik liğ in , m a lik â n e lere el k o y m a sa y e sin d e y a ra tılm ış "ih ti­ yat to p rak lar"la g id e rile b ile c e ğ i, b u n u n m ü m k ü n o lm a d ığ ı d u ru m la rd a ise ailelerin b ir b aşka b ö lg e y e göç etm eleri g e re k e c e ğ i v a rsa y ım ın ın k abul e d ilm iş o ld u ğ u a n laşılıy o r. F ak at u y g u lam ad ak i g ü ç lü k lerin h içb iri ç ö z ü m ­ len m ed i, h a tta d ik k a te bile alın m ad ı. Y asan ın b ir b a şk a b ö lü m ü n d e , "to p ra ­ ğ ın d oğal b e rek etliliğ in d en y a d a b ir p az a ra y ak ın o lu şu n d a n d o la y ı sa ğ la ­ nan fa z la gelirin, bunu sosyal y arar için k u lla n a c ak o lan S o v y e t H ü k ü m eti o rg a n la rın a d ev red ilm esin i ö n g ö re n " b ir m a d d e b u lu n m a sın a ra ğ m e n , y ü ­ zö lçü m leri stan d arttan dah a b ü y ü k o la n to p ra k la rın sta n d a rta u y d u ru lm ası so n ın u es geçildi. Y asa, y erel ö zel şa rtlara u y u m sa ğ la y ıcı b irço k m ad d e y i de içeriyordu.

"T oprağın S o sy a lizasy o n u Ü zerin e" y asasın ı, L e n in so n ra d a n şu teo rik g erek çey e d ay an arak eleştird i: E şit d a ğ ıtım slo g an ın ın "b u rju v a d e m o k ra ­ tik d e v rim d e ilerici v e d ev rim c i b ir an lam ı" o ld u ğ u h a ld e , so sy a list d e v rim ­ le h iç b ir ilişkisi y o k tu ve B o lşe v ik le r tara fın d an sa d e c e d e v rim c i g e lişm e y e g erek li b ir adım o ld u ğ u ve o d ö n e m d e k ö y lü lerin ç o ğ u tara fın d an a rz u la n ­ dığı için kabul ed ilm işti.

Biz Bolşevikler [diye yazıyordu Lenin] köylülüğe, küçük burjuva sloganların üstesinden gelebilmesi ve sosyalist sloganlara olabildiğince çabuk ve kolay g e ç e ­ b ilm e s i için y a r d ım e d e c e ğ iz ,37 B u y a sa y a y ö n eltilecek d a h a d o ğ ru d an ve p ratik b ir ele ştiri, m a d d e le rin in a ş ın m u ğlaklığı y ü zü n d en h e m en h em en b ü tü n ik ircik li so ru n la rın y erel o la ra k y o ru m la n m a y a b ıra k ılm a sı ve o rta y a k o n an ilk e le rin u y g u la n m a sın ­ d a b ü tü n sellik p e rsp e k tifin in h e r tü rlü sü n ü n g ö z ard ı e d ilm iş o lm a sı o la b i37. Soçineniya, c. XXIII, s. 398.

DEVRİMİN ETKİSİ 49 lirdi. A n cak şartların e sk i Ç a rlık im p a ra to rlu ğ u n u n farklı y e rle rin d e hem so sy a l h em d e e k o n o m ik açıd a n b ü y ü k ö lç ü d e ç e şitlilik g ö ste rm e si, b ü tü n ­ lü k lü h e r tarım sal d ü zen le m e y i ra s tla n tıla ra k a lm ış b ir g irişim h a lin e g e tiri­ y o rd u . O d ö n e m d e ve to p rağ ın k u llan ım ı g ib i c a n a lıc ı b ir so ru n h ak k ın d a h e rh an g i b ir m e rk e z i o to rite n in , g ü çlü y a p tırım im k ân ları o lm a k sız ın (ki B o lşe v ik le r'in y o k tu ) R u sy a 'n ın S o v y e t rejim in i k ab u l etm iş k ırsal b ö lg e le ­ rin d e bile k a ra rla rım y ü rü rlü ğ e k o y a m a y a c a ğ ı a ç ık tı. T o p ra ğ ın d ağ ıtım b i­ ç im i, ilgili k ö y lü lerin k o le k tif iste ğ in e y a d a o n la r tarafın d an k ab u l ed ilm iş yerel o to rite le rin k ararm a bağ lıy d ı. M o sk o v a'd a n g e le n h er k a ra r an c ak a k ­ la y a k ın g ö rü n d ü ğ ü ve k ö y lü le rin d e v rim in k en d ile rin e n ele r g etirm e si g e­ re k tiğ i k o n u su n d ak i an la y ışın a u y g u n d ü ştü ğ ü ö lç ü d e k abul g ö rü y o rd u ; ve b u an lay ış, L e n in 'in b ild iğ i g ib i, B o lşe v ik le r'in R u s tarım ı aç ısın d a n sa d ece nihai am aç d e ğ il fa k a t aynı z a m a n d a n ih a i z o ru n lu lu k o la rak g ö rd ü ğ ü k o ­ lek tiv izm d en ziy a d e S D ’lerin "eşit d a ğ ıtım ı" n a y ak ın d ı.

1918 ilk b ah arı ve y az başı b o y u n ca A v ru p a R u sy a sı'n m m erk ez, k u z e y ­ batı ve k u z e y d o ğ u illeriy le S o v y et ik tid a rın ın k e sin lik le y erleştiğ i tüm. V o lg a h av z a sın d a (to p lam 28 il) y en id e n b ir to p ra k d a ğ ıtım ı g e rç e k le şti.38 Fa­ k at bu d ağ ıtım sü reci d a h a h en ü z aç ık la n m ış o la n y asay la p e k az ilin tiliy d i ve e n az b ir ö n cek i kış b o y u n c a to p ra k sa h ip le rin in to p ra k la rın a el k o n u l­ m a sın d a o ld u ğ u k a d ar k arm aşık , d e ğ işk e n ve g ü ç izlen eb ilir n itelik tey d i.

Sosyalizasyon ulusal çapta gerçekleştirilemedi [diye yazıyordu bir Narkomzem görevlisi]... Pratikte, köylüler yalnızca kendi yörelerindeki topraklara el koydular ve toprağın az olduğu yerlerden daha bol olduğu yerlere göçme girişiminde bulun­ madılar. Köylerin hemen hepsinde eşit toprak dağıtımı gerçekleştiyse de, kırsal böl­ geler arasında bir eşitlemeye pek ender rastlandı. Bölgeler ve iller arasında eşit da­ ğıtım ise daha da az görülen bir olguydu.39 T o p ra k sıkıntısı çek en m e rk ez i e y a le tle rd e ve V o lg a d o la y la rın d a tüketici b aşın a d a ğ ıtım y ay g ın k en , n ü fu s y o ğ u n lu ğ u d a h a az o la n K u zey R u sy a ve S ib iry a step lerin d ek i illerd e e m e k g ü c ü n e g ö re d a ğ ıtım d a h a y ay g ın d ı. Y e­ n iden d ağ ıtım ın süreli o larak y a p ıld ığ ı k o m ü n işle tm e sistem i re fo rm d a n

38. Voprosi fsforii. No. f I, 1947, ss. 6-8. oluz sekiz ilin ayrıntılı bir lislesini vermekledir.

Asya Rusyası'nm bazı bölgelerinde de dağılım yapıldığı anlaşılıyor, fakat burada süreç o ka­ dar düzenli değildi ve ayrıntılı kayıtlarda bulunm am aktadır.

39. O Z em le. c. I (1921), ss. 24-5. Voprosi I.tıorii, No. 1 1, 1947, s. I4'e göre, "bucaklar, köyler arasındaki toprakların dağıtım ında uygulam adaki sorunlar hakkında karar veren temel kuruluş ilçe toprak seksiyonuydu1', daha ilstteki kuruluşların pek etkin bir rol oynamadıkları anlaşılıyor.

50 EKONOMİK DÜZEN e tk ilen m ed i; g erçek ten , ü cretli tarım işçisi ç alıştırm a y a ve to p ra k k ira la m a ­ y a y a sak lam a g e tirm e k g e rek iy o rsa, a ile d u ru m la rın d ak i d e ğ iş ik lik le r g ö z ö n ü n d e tu tu ld u ğ u n d a, s üre! i y e n id en d ağ ı Um ç o k açık b ir zo ru n lu lu k tu .

D a ğ ın ık to p rak ları işlem e k g ü ç lü k le ri a z a ltm ıy o r, artırıy o rd u ; k a y ıtlard a k ö y lü le re ev lerin d en 7 0 y a da 8 0 v e rst u zak ta k i to p ra k la rın v erild iğ i aşırı d u ru m lar* ' v ardı. B azı ra p o rla rd a k ö y lü le rin d a ğ ıtım sü rec in i, k ö y lü k o ­ m ü n lerin d ek i süreli y en id e n d ağ ıtım d an ed in m iş o ld u k ları te c rü b e sa y e sin ­ d e h iç so ru n su z y ü rü ttü k leri an latılırk e n , b a şk a la rın d a kulaklarda, y o k su l k ö y lü le r arasın d a açık çatışm a la r ç ık tığ ın d a n sö z ed iliy o rd u .'" Ç izilen bu fark lı tab loların tü m ü g erçek ti; asıl g ü ç lü k h erh an g i b ir o ran ya d a g e n e l b ir p e rsp e k tife v arm ak isten in c e o rta y a ç ık ıy o rd u . E l k o n u lan to p ra k ların y ü z ­ de 1 l'i, esas itib ariy le S o v y et ç iftlik le ri şe k lin d e d ev lete, y ü zd e 3'ü de ta ­ rım k o lek tiflerin e b ırak ıld ığ ın d a n , y ü z d e 8 6 'sın ın k ö y lü le re d ağ ıtıld ığ ı a n ­ laşılıy o rd u . K ö y lü lere d a ğ ıtılan to p ra k la rın m ik tarın d ak i o rta la m a artış b ö l­ g ed en b ö lg ey e bir d esy a tin in d ö rtte b irin d en d ö rtte ü çü n e k a d a r d e ğ iş iy o r­ d u .42 F ak at eşitliğin u y g u lan m ası sa d e c e d a r sın ırlar için d e k alm a d ığ ı gib i, h e r yerd e b en zer şek ild e d e d eğ ild i. B azen k ö y ü n y a d a b ö lg e n in tü m to p ­ rak ları d ağ ıtım a a rz e d iliy o r, b azen d e to p ra k sah ip le rin in e! k o n u lm u ş o lan to p ra k la n d ağ ıtılıy o rd u . D ağ ıtım bazen "rüketici" y a da b e sle n e c e k n ü fu s sa y ısın a göre, bazen d e işçilerin v arsay ıla n e m e k g ü cü n e g ö re y a p ılıy o rd u (to p rağ ın sadece to h u m lu ğ u o lan k ö y lü lere d a ğ ıtıld ığ ı d u ru m la r d a v ard ı).

B o lşe v ik le r genel o la ra k , tüm to p ra k la rın d a ğ ıtılm asın ı v e h esap lam a n ın y o k su l v e to p rak sız k ö y lü le ri g ö zete cek b iç im d e tü k e tic i sa y ısın a g ö re y a ­ p ılm a sın ı d estek liy o rd u . S D ’ler ise d a ğ ıtım ın to p rak sah ip lerin in ara z isiy le sın ırlan d ırılm asın ı ve işg ü cü n e g ö re d ağ ıtım y a p ılm asın ı sa v u n u y o rlard ı; bu y ö n tem varlıklı k ö y lü le rin y a ra rın a y d ı.4* G en el n ed e n le rle ve ilgili k u ­ ru lu şların b irço ğ u n a S D 'le r e g e m e n o ld u k la rı için yoksul k ö y lü le r v a rlık lı k o m şu ların a o ra n la d a ğ ıtım d a n g e n e llik le d a h a az y a rarlan d ılar.

40. O Z em ie.z. 1(1921), s. 160.

4 1 Bünyan ve Fisher'ın kitabında alıntılanm ış belgelere bakınız: The B ohhevik Revoluti<m 1 9 I7 -I9 IS (Stanford, 1934), ss. 679-83.

42.

O lftf Nonıdnırgo Kumissariata Zemledeliya i Vsenıssiiskıımu S' eîtfu Sovelav (1921), s. 6; bu yiizdeler önemsiz, kOçük bir farkla. O Zemle, c. I (192 i ), s. 23’le de tekrarlanıyor.

43 Bu farklı uygulam a]ann örnekleri Razvitye Sovelskay Ekonumiki (haz. A. A. Arutinyan ve B. L. Markus, 1940). ss. 94-5'te ve fzvesıiya A kadem iiN aukSSSR : Seriya tetorii i Filosofii, c. VI (1949). No. 3, ss, 231-5'te bulunmaktadır: Her iki belge de yayımlanmamış arşivlere da­ yanm aktadır

DEVRİMİN ETKİSİ 51

B re s tT J to v s k an laşm a sın ın o n a y la n m a sı S o l S D ü y elerin M a rt I9 1 8 'd e S o v n ark o m 'd an is tifa e tm ele rin e n e d en o ld u ve T arım H alk K o m iseri K oleg ay ev 'in yerini B o lşev ik S e re d a ald ı. B u d u ru m S o l S D 'lerin y ere l to p ra k k o m itelerin d ek i ü stü n lü ğ ü n ü a n ın d a z a y ıfla tm a d ığ ı için, y e n id en d a ğ ıtım sü reci m u h tem elen b u n d an etk ilen m e d i. S o l S D 'le r V T sIK ü y esi o la rak kald ılar44 ve K o leg ay e v 'in istifasın d an so n ra N a rk o m z e m i d e n e tim le ri a l­ tın d a tu tm ak için y a p tık ta n k ararlı g irişim b a şa rısız lık la so n u ç ia n d ıy sa d a,45 o z am a n a k ad ar n e re d ey se tü m ü y le S D g ö re v lile rd en o lu şa n k o m iser­ liğ in bünyesi ve genel g ö rü n ü şü p e k a z d eğ işti. M a y ıs 1918 gib i ileri b ir ta ­ rih te S v erd lo v , "kırsal b ö lg e S o v y e tle ri’n d e b u rju v a ku la kla rın y ö n le n d iri­ ci b ir rol o y n a d ık ların d a n " y a k ın m a k ta 4* h ak lıy d ı b ir b ak ım a. Ü ste lik m e r­ kezi o to riten in b u y ru k ta n k ırsal a la n la ra h â lâ z o rlu k la u laşıy o rd u . Y erel S o v y eîJer’in, "tü m ik tid a r S o v y e fle r’e" slo g an ın ı, k en d i m u tlak e g e m e n lik ­ leri — y a d a en a z ın d a n , m e rk e z i o to rite n in ta lim a tla n n ı d ile d ik le ri g ib i u y ­ g u lam ak ya d a b ilm e z lik te n g e lm e k — a n la m ın d a y o ru m lad ık ları d ö n e m d i bu. M erk ezd e p o litik a Sol y a d a S a ğ S D 'le r tara fın d an d e n etlen d iğ i sü re c e b ö y le b ir o to rite sağ lam a k için h iç b ir g irişim m ü m k ü n g ö rü n m ü y o rd u : Sol S D 'lerle y ap ılan k o alisy o n u n ö d e n m esi g erek e n b ed eliy d i bu.

M erk ezd en etk in b ir m ü d a h ale y i zo ru n lu k ılan ve bu k o alisy o n u n kesin çö k ü şü n ü h a b e r veren şey, B o lşe v ik le r'in a rtık g ö rm e zlik te n g e le m e y e c e k ­ leri vahim b ir aciliy etti: b a şk e n tte y iy e c e k k ıtlığ ı. 1917’nin ilk h a fta la rın d a P e tro g ra d 'd a u zay an e k m e k k u y ru k ları Ş u b at D e v rim i'n e k a tk ıd a b u lu n an ö n em i i bi r fak tö rd ü ; ortal am an ın a ltın a d ü şe n 1917 h aşatı c e p h e y e y o lla n a n erk e k le rin y o k lu ğ u n u h issettirm işti. U laşım ve e k o n o m ik ö rg ü tle n m e b o ­ zu lm ay a d ev am etti ve E k im D e v rim i’n den so n ra , R u sy a 'n ın e n z e n g in tahıl am b arı olan U k ra y n a , m erk ezi o to rite n in d e n e tim in d e n çık tı. R e sm i o larak , kıtlığ a b u ğ d ay sto k u y ap a n sp e k ü latö rle rle z e n g in k ö y lü lerin se b e p o ld u k ­ ları ileri sü rü lü y o rd u . B u g e rç e k o lm a sın a g erçek ti a m a g e rç e ğ in sa d e c e b ir y ü zü y d ü , n e v a r ki, altı ay so n rak i h a şa ta k a d a r in sa n la rın d e rtle rin e d e v a 44. Bununla birlikte, önemli konularda artık VTsIK’nın köylü seksiyonuna danışılmadığı (.P m takoli Zasedımii VTsIK 4K° Soziva (1920), ss. 403-4), ve köylü seksiyonunun kasıllı olarak ödenekten yoksun bırakıldığıyla ilgili yakınmalar da vardı (Pyatyi Vserossiiskii S'"ezd S«vetov (191 S), ss. 53-4).

45. Sol SD'lerin talebi parti m erkez kom itesi tarafından incelendi ve 3 M ayıs 1918 de neddeditdi (Leninskü Sbnm ik, c. XXI ( i 933), s. 147); ancak Sol SD görevlilerin Naricomzem'den atılması T em m uz daki karışıklıktan sonradır.

46. Prolokttli Zasedanii V Ti!K 4 £ ° S n iiva (1920), s. 294.

52 EKONOMİK DÜZEN bu lu n aca ğ ın a ilişkin b aşk a u m u t d a y o k tu . O c a k 1918'de y iy e c e k so ru n u hem P etro g rad 'd a hem d e M o sk o v a 'd a b ir k ez d a h a k ay g ı v erici b ir h al aldı.

P etro g rad S ovyeti p re z id y u m u ile iaşe d a ire le rin in te m silc ile ri a ra sın d a y a ­ pılan b ir to p lan tıd a L e n in , a m b a r v e d e p o la rd a "to p y e k û n aram a" y ap ılm a sı ve buğday is tif e d e n sp ek ü la tö rle rin b u lu n d u k ları y e rd e k u rşu n a d izilm esi g erekliğini sav u n d u .J7 ia ş e H a lk K o m iseri d e h e m k ö y le re silah lı b irlik ler g ö n d erilerek tahıl sto k ların ı sila h z o ru y la a lm a y ı h em d e k e n tle rle k ö y le r arasın d a ürün d eğ işim in in te ş v ik ed ilm e sin i ö n e rd i.4* S o n rak i b irk aç ay b o ­ y u n c a bu iki çare y e de b aşv u ru ld u , fak a l h e r ikisi d e b a şa rısız lık la so n u ç ­ landı. B rest-L ito v sk krizi d o ru k la y k e n silahlı b irlik leri ö rg ü tle y ip k ö y lere y o llam ak kolay d eğ ild i v e g ö n d e rile n b u b irlik le rd e n b azıları sert b ir d i­ ren çle karşılaştı. T icareti ve d eğ işim i teşvik ted b irle ri d e kısm en k ö y lü le rin satın alab ilecek leri m allar k ıt o ld u ğ u , k ısm en de, L e n in 'in a ç ık lad ığ ı gib i, varlıklı köy küçük b u rju v az isi p ara sık ın tısı ç e k m e d iğ i ve m alın ı h e m e n sat­ m a ihtiy acı d u y m ad ığ ı için e tk isiz k a ld ı.” K ırsal k esim k e n tle re karşı p a s if b ir isyan h alin d ey d i. K ö y lü ek o n o m isin in b elirle y ici o ld u ğ u b ir p ro le ta ry a d ev rim in d e esas so ru n şim d id en su y ü z ü n e ç ık m a y a b aşlam ıştı. îa ş e H alk K o m iseri'n in 1918 y a z ın d a b e şin ci T ü m R u s y a S o v y e tte ri K o n g re si’ne su n ­ d uğu, y ö n etim le ilgili ç a re siz lik ta b lo su n u g ö zard ı e tm e k güç o lacak tı: Mal ve yiyecek sevkiyalıyla ilgili emirlerimizin uygulandığına ilişkin hiçbir bil­ gi edinemedik, tek kelimeyle her yerde müthiş bir kargaşa hüküm sürüyor... Yiye­ cek yüklü vagonlar istasyonlardan geçerken, kim olduktan bilinmeyen birtakım k i­ şiler kendilerinde vagonları katardan ayırıp mallan aktarma hakkını görüyorlar...

Ve aynı zamanda, şanlar ne olursa olsun tahıl vermeyi reddeden halkın son derece şiddetli direnciyle karşılaştık. Yaşadığımız gerçeklerden çıkardığımız sonuç şudur ki, o kadar umut bağladığımız tedbirin, yani mal değişim inin yararlı olma şansı pek azdır. Malımız olmadığını gören köylülerin, "mal olmadıkça buğday teslim etme­ yeceğiz" dedikleri birçok durum yaşadık. Mallan getirdiğimizde de tahıl alamadık ve mallan aralannda paylaştılar.»

F ak at durum b u n d an ç o k d a h a Önce u m u tsu z b ir h ale g elm işti. T ü rd eş b ir g ru p o ld u k ları v arsay ıla n k ö y lü le ri y ıld ırm a y a ya d a ik n a e tm e y e k a l­ k ışm ak som ut h iç b ir so n u ç v erm em işti ve ö y le g ö rü n ü y o rd u k i, n e re d e y se son b ir g irişim o larak h ü k ü m e t, L en in 'in 1905*te D em okratik D evrim de Sosyal D em okrasinin /k i Taktiği'nde, kırsal k e sim d e d ev rim in iki a şa m a ­ 47. Lenin, Soçineniya, c. XXH, s. 243.

Izvestiya, 18-31 Ocak 1918. 49. Lenin, Soçineniya, c XXII, s 515.

50. Pyaryi Vserosstiskii S “e zd S o v e tm (1918), ss. 141-2.

DEVRİMİN ETKİSİ 53 s ıy la ilgili o la ra k y a z d ık la rın d a n bu y an a B o lşe v ik p ro g ra m ın tem el öğ esi o lan b ir ç a rey e sarılm ak z o ru n d a k a lm ıştı.51 Ş u sıra d a , 1918 ilk b ah a rın d a L e n in ’in ö n g ö rü le ri g e rç e k le ştirileb ilird i. F e o d a l to p ra k sa h ip le rin e karşı tü m k ö y lü lü k le b irlik te y ü rü y e n p ro le ta ry a, d e v rim in ilk a şa m a sın ı ta m a m ­ lam ıştı. D ev rim in , p ro le ta ry a n ın k ö y lü lü ğ ü ik iy e b ö lerek , "y a n p ro leter" yok su l k ö y lü lerle b irlik te k ü ç ü k b u rju v a kulaklar1a karşı y ü rü y e ce ğ i ikinci aşam asın ın zam an ı gelm işti. M o sk o v a 'd a 14 Ş u b a t 1918'de L en in b ir köylü to p lu lu ğ u n a, "Em ekçi k ö y lü lü ğ ü n , k en d i z a lim kulaklar 'ın a k a rşı a m a n sız b ir sav aş ilan ed e c e ğ in e ve h a lk v e so sy a liz m u ğ ru n a d a h a iyi b ir g e le c e k için g iriştiğ im iz m ü c a d e le d e b iz e y ard ım e d e c e ğ in e in an ıy o ru z," d iy o rd u .52 Ü ç h a fta sonra, B re st-L ito v sk a n la şm a sın ı o n a y la m a y a k a rar v eren parti k o n g resin d e, d ah a kesin b ir d ille şu n ları sö y led i: Tanm sorununu dönüştürmek gerekiyor, şu anlamda ki, burada ilk ke 2 proletar­ yanın saflarına katılmak, sosyalist devrimde ona destek olmak ve tüm önyargılarına ve geleneksel inançlarına rağmen sosyalizme geçiş görevini üstlenmek isteyen kü­ çük köylülere ilişkin bir hareketin ilk adımlarını görmekteyiz... Köylülük, iktidarı ele geçirmiş olan proletaryanın sosyalizmi gerçekleştirmesine yardım etmek istedi­ ğini lafla değil eylem le gösterm iştir.55 M ay ıs 1918’d e L en in , k ırsal k esim d ek i k ü çü k b u rju v a u n su rla rın , "ancak y o k su llar, y ani n ü fu su n ç o ğ u n lu ğ u y a d a y arı p ro le te rle r b ilin ç ti ö n c ü p ro le ­ tary a etra fın d a ö rg ü tle n e b ild iğ i ta k d ird e ,” e n g e lle n e b ile c e k le rin i54 y e n id en v u rg u lu y o rd u . B o lşe v ik le r’in d e v rim in ilk altı ay ı b o y u n c a b u p o litik a n ın g erçek leşm esi y o lu n d a cid d i b ir ad ım a tm ay ı b a şa ra m a m ış o lm aları, k ırsal b ö lg elerd ek i g ü ç sü z lü k le rin in b e lirtisiy d i — Sot S D 'le rle k o a lisy o n y a p ­ m a k z o ru n d a kalm ış o lm aları d a a y n ı g ü ç sü z lü k te n ileri g e liy o rd u . T ü m dik k atlerin i kırsal a la n d a g ü ç lerin i te sis e d e c e k ö n le m le r ü z e rin e ç e v irm e le ­ ri ise an cak k en tlerd ek i aç lık te h lik e sin in e tk isi a ltın d a m ü m k ü n oldu.

K ırsal a la n la ra ilişk in y en i B o lşe v ik p o litik a cid d i b ir şek ild e M ay ıs 1918'de başladı. 9 M a y ıs'ta V T sIK , ''B u ğ d a y S to k ların ı S ak la y an ve B u n ­ lar H a k k ın d a S p ek ü la sy o n Y a p a n K ö y B u rju v az isi ile M ü c a d e le d e İaşe H alk K o m iserliğ i n e O la ğ an ü stü Y e tk ile r V e re n K a ra rn am e"y e o n a y verdi.

K ara rn a m e n in u zu n b a şlığ ın d a d ile g e tirile n tem a, tu m tu ra k lı b ir ö n sö zle g eliştirilm işti: Tüketici yörelerin açlıktan kırıldığı bir zamanda, üretici yöreler 1916 ve 1917 hasatlarından kalma heniiz öğütülmemiş tonlarca tahılı istif ediyor. Bu tahıl köyler­ 51. Bkz. Bolşevik D evrim i, c. 1, s. 62.

53. A.g.e., c. XXII. ss. 356-7.

52. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 253.

54. A.g.e., c. XXII, s. 515.

54 e k o n o m i k d ü z e n deki kulaklar *ın ve zengin köylülerin, köy burjuvazisinin elindedir. Savaş yıllan boyunca bolca para biriktirmiş, rahatı yerinde ve iyi beslenmiş köy burjuvazisi, iş­ çilerle yoksul köylülerin feryatlarına inaîla kulaklarını tıkıyor, oralı bile olmuyor ve sonuçta devletin nasılsa ekmek fiyatlarını daha da artırmak zorunda kalacağını hesaplayarak buğdayı toplama merkezlerine teslim etmeyi reddediyor.

K ararn am en in som ut h ü k ü m leri p e k etk iley ici d e ğ ild i. "T üm işç ile rle top­ rak sız k ö y lü le ri” kulaklar 'a karşı a m a n sız b ir m ü c a d e le y e ç a ğ ırıy o r, tahıl istifçilerin in y a da tahılı içki y a p ım ın d a k u lla n a n la rın şid d etle cez a lan d ırıla ­ cağ ın ı b e lirtiy o r ve İaşe H alk K o m i seri iğ i'ni (N a rk o m p ro d ) y ere l o to ritele­ rin k ararların ı iptal etm e y a d a b u o to rite le ri d a ğ ıta ra k y en id en ö rg ü tlem ey e g irişm e, "bu ğ d ay ve d iğ e r d o ğ al ü rü n lerin n a k lin e k a rşı k o n u ld u ğ u takdirde silah k u llan m a" yetkisi v eriy o rd u . K ararn a m e en e tk ili çaren in z o r k u llan ­ m ak o ld u ğ u n u sa k lam ıy o rd u : "B u ğ d ay istifç ile rin in aç y o k su lla r üzerinde kurdukları b ask ıy a c e v a p b u rju v azi ü zerin d e baskı k u rm a k tır.’’55 K abul ed ilen y eni h are k e t tarzı b ü y ü k b ir g a y re tle u y g u la n m a y a b aşlan ­ dı. B irk aç gün so n ra P u tilo v fa b rik asın d a n b ir te m silc i P e tro g rad işçilerinin d u ru m u n u a n latm ak için L en in 'i ziy aret etti. L en in b u n a b ir te lg ra fla cevap verdi; telg rafta işçileri "iaşe H alk K o m iserliğ i’n ce ö rg ü tle n e n y iy e c e k b ir­ lik lerin e k atılarak d ev rim i k u rta rm a y a ”56 ç a ğ ırıy o rd u . P e tro g ra d işçilerin e "K ıtlık H ak k ın d a" g ö n d e rd iğ i m ek tu p ise, u y g u la n a c a k y e n i tak tik lerin tam bir a ç ık lam asın ı iç e riy o rd u . S a ğ S D 'le r d e d ah il o lm a k ü z e re sağ p a rti­ lerin S o v y et ik tid arın a karşı g iriştik leri a ç ık m u h a le fe ti S o l S D partin in , "iaşe d ik tatö rlü ğ ü n ü ’p ro te sto etm ey i' y e te rli say a n , k en d in i b u rju v a ziy e teslim eden, kulakla ? l a m ü c a d e led e n k o rk an , iste rik b ir şe k ild e b ir o y an a bir bu yan a y alp alay ıp , sa b it fiy atlard a artış, ö zel tic a re t için iz in vb. tav si­ y e eden ’k işilik siz' tutum u " ile k a rş ıla ştırıy o rd u . M e k tu p b irin cil ilk elere d ö n erek son b u lu y o rd u : Ekim Devrimi'nin, Sovyet Devrimi'nin en buytik, en sarsılmaz görevlerinden bi­ ri. yoksul köylünün kılavuzu, emekçi köylü kitlelerin önderi ve ifç i devleunitı kuru­ cusu olarak öncü işçinin "halka" gitmesi gerekliliğidir... Öncü işçilerin uçsuz b u ­ caksız ülkemizin her köşesine yayılacakları topyekûn bir "seferberliğe" ihtiyacımız var. Komünizme yüreklen bağlı bilinçli proletaryanın bugünkünden on kat fazla d e ­ m ir birlik oluşturmasına İhtiyacımız var. O zaman yeneceğiz açlığı ve işsizliği.

Devrimi sosyalizmin eşiğine getirmeyi o zaman başaracağız.57 55. Sobranie U îakonentt, I9 İ7 -1 9 I8 , No. 3 5 ,m addî 468; Kararname, muhalifleri tarafın­ dan "iaşe diktatörlüğü kararnamesi* diye adlandırıldı ve sonradan genellikle bu adla anıldı.

56. Lenin, Soçineniya, c. XXIII, 524-5; Lenin'in kaleme aldığı ilk taslak için bkz. A.g.e., c.

XXIII. s. 25.

D EVRtM lN ETKİSİ 55 E lli yıl önce, narodnikler"\n "halka g itm e s i”, k ö y lü lü ğ e feodal to p ra k sa ­ h ip lerin e b aşk a ld ırıd a ö n c ü lü k e tm e y i a m a ç la y a n rad ik al a y d ın la rın h are­ k etiy d i. B o lşev ik h a lk a g itm e h are k e tin in ise, y o k su l k ö y lü y e b u rju v a k u ­ la kla ra b aşk ald ırm ak ta ö n c ü lü k ed e c ek , b ö y lelik le so sy alist d e v rim in za ­ ferin e yol açacak b ir so sy a list p ro le ta ry a h are k e ti o lm ası g e re k iy o rd u . İşçi­ lerd en o luşan bu "d em ir b irlik le r"in ik ili g ö rev i, N a rk o m p ro d 'a tü m "h ay ati ihtiyaç m ad d elerin in " d a ğ ıtım ı ü z e rin d e tekel k u rm a y etkisi v e re n 27 M a ­ yıs 1918 tarihli yen i b ir k a ra rn a m e d e ç o k a ç ık g ö rü lü y o rd u . "A sıl o la ra k tü ­ k e tici b ö lg elerd en o lu ştu ru la n " b irlik le r, y iy e c e k le rin to p la n m a sın a y a r­ d ım cı o lm ak am a c ıy la N a rk o m p ro d 'u n y erel o rg a n la rın a b ağ lı k a la c a k la r­ dı. F ak at "b aşlıca g ö rev leri", "kulaklara k arşı e m ek çi k ö y lü lü ğ ü ö rg ü tle ­ m e k ” o ld u ğ u n d a n , bu b irlik le r ay n ı z a m a n d a "ö rg ü tlem e, e ğ itim v e ajitasyo n " için d e k u lla n ıla c a k la rd ı.58 B u k ara rn a m e le r y a y ım la n d ığ ın d a iç sav aşın k ara b u lu tları h e r y ere y a ­ y ılm ıştı. İlk b elirg in p a tla m a la r L en in 'in P e tro g ra d işç ile rin e m ek tu b u y la h em en hem en aynı z am a n a ra stla d ı. îç sa v a ş ek o n o m i p o litik a sın ın h e r a la ­ n ın d a "savaş k o m ü n izm i" d iy e b ilin en b ir dizi d ü z en le m en in k abul e d ilm e ­ sini h ızlan d ırd ı. A ncak b u d e ğ iş ik lik le ri b ir ö lçü y e k a d ar d a h a ö n c e o lu p b ite n le r h azırlam ıştı v e bu h iç b ir a la n d a , aç lık te h d id in in bu tü r ö rg ü tle n ­ m eleri zaten h a zırlad ığ ı v e iç sa v a ş a c iliy e tin in d e tam a m lad ığ ı ta n m p o li­ tikası a la n ın d a o ld u ğ u n d a n d a h a b elirg in d eğ ild i. T a rım d a "sa v a ş k o m ü n izm i"n in k u ru lu şu ünlü "y o k su l k ö y lü k o m itele ri"n i (K om bedi) — "iaşe o r­ g an la rın ın d o ğ ru d an k a tılım ıy la ve İaşe H alk K o m is e rliğ in in g e n e l y ö n e ti­ m in d e y erel İşçi ve K ö y lü T e m silc ile ri S o v y e tie ri ta ra fın d a n ö rg ü tlen m iş yok su l k ö y lü lerin k ırsal b u c a k ve köy k o m itele ri"n i— re sm e n tan ıy a n 11 H aziran 1918 tarih li k a ra rn a m e y le ilan e d ilm işti. "T an ın m ış kulaklar , z e n ­ gin k ö y lü ler, to p ra k sah ip leri, tah ıl ya d a d iğ e r d o ğ al ü rü n istifç ile ri, yok su l k ö y lü leri y a d a em ek ç ile ri çalıştıra n ticari işletm e ve im a la th a n e sah ip leri" d ışın d a , bütün kırsal n ü fu su n bu k o m ite le re seçm e y a d a seç ilm e h ak k ı v a r­ d ı.59 B u n la r "kulaklar 'ın v e z e n g in le rin " elle rin d e n tah ıl fazlasın ın a lın m a ­ 57. A .g .e.,c. XXIII, s. 26-31.

58. Sobranie Uzakonenii, 19I7-I918. No. 38, madde 498; kararnameye ilişkin genel bilgi için bu kitapta s. 1 17’ye bakınız. Birkaç gün sonra, "Devlete Tahıl Teslimatı Yöntemi Üzeri­ ne” başlığıyla ek bir kararname yayım landı ( A.g.e., No. 38. madde 502).

59. D aha sonraki bir dönem de Ingiliz bir gezgine verilen bir belgede seçim yöntemi şöyle anlatılıyordu: "Tdtn köy ahalisi toplandı ve [Köy Sovyeti'nin] başkanı 'yoksulluk kom itesine aday olanların listesini okudu. Okunan her ad tartışılıyor ve adayların birçoğu yoksul’ olm a­ dıkları gerekçesiyle reddediliyordu. Oylam a el kaldınlarak yapıldı. Yaklaşık kırk üye ve iiç

56 EKONOMİK DÜZEN sın a, tah ılın ve z o ru n lu ih tiy aç m ad d e le rin in d a ğ ıtım ın a ve g e n e ld e S o v y e t H ü k ü m e tin in tarım p o litik a la rın ın y e rin d e u y g u la n m a sın a y a rd ım e d e c e k ­ lerdi. E le g eç irile n tah ılın b ir kısm ı, h iz m e tle rin e k arşılık , y o k su l k ö y lü lere 15 T e m m u z 'a k a d a r bedav a, 15 A ğ u sto s’a k a d ar y ü z d e 5 0 in d irim le, bu ta ­ rih ten so n ra y ü zd e 2 0 in d irim le v erile ce k ti; d iğ er ih tiy aç m a d d ele rin i d e b u n a b en zer in d irim le rle a la c ak la rd ı.6“ B ü tü n b e lg eler L en in 'in , ö ze llik le , bu d ü ze n le m e y e v e rd iğ i b ü y ü k ö n e ­ m i d o ğ ru lam ak tad ır. S iy asal am açlı b ir d ü z e n le m e y d i bu. S to lip in , R u s ta ­ rım ın ın ü retk en liğ in i a rtırm a n ın y o lların ı arark en , refo rm la rın ı k ö y lü lü ğ ü n k ay ırılan k esim in in rejim e b a ğ lılığ ın ı sa ğ la y a c a k şe k ild e k o ta rm a y ı — b elki d e e sa s itib ariy le sa d ec e b u n u — d ü şü n m ü ştü . B o lşe v ik le r'in y o ksul k ö y lü y e se slen işin d e d e b e n zer b ir g ü d ü y atıy o rd u . F akat ay n ı z a m a n d a so sy alist ilk elerin g e rek tird iğ i b ir d ü z e n le m e y d i bu. B u rju v a ç iz g isi y e te ­ rin ce açıktı: Bize diyorlar ki, özel fiyatlara, sabit fiyatlara, tahıl tekellerine gerek yok. D ile­ diğiniz gibi ticaret yapın. Zenginler daha da çok kazanacaklar, ölen yoksullara ge­ lince, iyi de onlar z a te n her zaman açlıktan ölür. Ancak bir sosyalist böyle mantık yürütemez.61 F azla ü reten zengin k ö y lü b u ğ d a y fiy a tla rın ın y ü k se lm e sin d e n , fiy atların sım rla n d ın lm a m a sın d a n ; k en d i tü k etim i için b ile y e te ri k a d a r ü re te m e y e n ve em eğ in i satarak y a şa m a k z o ru n d a k alan y o k su l k ö y lü ise d ü şü k ve sa b it fiy atlard an y anaydı. B u ö lçü , b u rju v a ve so sy alist p o litik a la r a ra s ın d a kesin b ir tercih anlam ı taşıy o rd u . S o n u n d a L en in , bu ad ım ın h e r şey d e n ç o k b u r­ ju v a d ev rim d en so sy alist d e v rim e g eç işte n ihai v e k esin aşam ay ı b e lirley ic i b ir önem taşıdığını h issetti. K en tlerd ek i işçiler ç o k ö n ced en g e ç m işle rd i b u aşam ad an . F akat, kırsal k e sim d e k ö y lü lü k feo d al to p ra k sa h ip le rin in m ü lk ­ lerine el k o y m a a m ac ıy la b irle şm iş h ald e ve b ö lü n m e d en k a ld ığ ı sürece, dev rim b u rju v a d e m o k ra tik a şa m a d a n sıy rıla m ıy o rd u . A n c a k k ö y lü lü k ik i­ ye b ö lü n d ü ğ ü , san ay i işç ile riy le ittifak k u ran ve o n la r tarafın d an y ö n e tile n y o k su l k ö y lü le r k ü ç ü k b u rju v a kula kla ra k arşt s a ld ırıy a g eç tik le ri z a m a n kişilik bir ’prezidyum' seçildi" (Brilish Labour Detegalion İn Russia. 1920: R ep o n (1920), s.

134). Birkaç ay sonra bu kom iteleri güzden düşürmek isleyen Zinovyev, altıncı Tiim Rusya Sovyetieri Kongresi'nde yaptığı konuşm ada bunların hiç bir "gerçek seçim ilkesine* dayan­ madığını, "birlikte toplanan [Sovyet] yürütm e komitesi tem silcileri ya da parti örgütü temsil­ cileri tarafından atandıklarını" iteri sürm üştü Vserossiiskîi Çrezviçeynyi S “ezd Soveıov (1919). ss. 87-8).

60 Sobranıe Uzakonenii 1917-1918, No. 43, m adde 524.

61 Lenin, Soçineniya, c. XXU, s. 126.

DEVRİMİN ETKİSİ 57 so sy alist d e v rim in k ırsa l k esim d e d e b a şlad ığ ın d an söz e d ile b ile ce k ti. O d ö n e m d e L en in , " A n c a k 1918 ilk b a h a rı ve so n b ah arı s ıra sın d a d ır ki k ırsal k e sim im iz k en d i E k im (y a n i p ro le te r) D e v rim i'n i b iz z a t y a şa d ı," d iy e y a z ı­ yordu.*2 V e k ısa b ir sü re so n ra, y o k su l k ö y lü k o m ite lerin in k u ru lm asın ı, "b izim d ev rim i m izin in şası ve g e lişm e si sü rec in d e son d e re c e Önemli b ir dö n ü m n o k tası" v e "b u rju v a d e v rim in i sosyal İst d e v rim d e n a y ıran sın ın a ş­ m a m ız ı sağ lay an a d ım " d iy e n ite liy o rd u . 63 B ö y le c e , a ç lığ ın v e iç sav aşın b a sk ısı, S o v y et rejim in i, o n u so sy alizm y o lu n a g ö tü re c e ğ e b en z e y e n g erek li te d b irle ri a lm a y a zo rla m ıştı. K a çın ıl­ m a z b ir acil d u ru m a h az ırlık lı o lm a k için g erek e n ve aynı z a m a n d a k o m ü ­ nist ilk elerin ifa d e si o la n bu d ü z e n le m e le rin taşıdığı ikili n itelik d a h a so m a "savaş k o m ü n iz m i” d iy e a d la n d ırılan şeyin ö züydü. B ir rastla n tı d eğ ild i bu ç a k ışm a ve B o lşe v ik le r b u n u , k o m ü n istlerin sav u n d u ğ u ilk e lerin n esn el bir d u ru m d a n b ilim se l o la ra k ç ık a rılm ış so n u ç lar o ld u ğ u n u sö y le y e n M ark sist tezin d o ğrulan ışı o la ra k k a b u l e ttiler.

(b ) Sanayi S an ay i p o litik a sı, B o lşe v ik d ü şü n ü rle re , ta n m p o litik a sın ın y o l aç tık la rın a b en zer g ü ç lü k le r y a ra ta c a k gibi g ö rü n m e m işti. P ro le ta ry a ö n d erliğ in d ek i so s y a lis t d e v rim , k en d i ilk e le riy le ç e lişm e y e c e k ve k ö y lü lü ğ ü k e n d in e d ü ş ­ m an e tm e y e c e k b ir ta rım p o litik ası g e liştirm e y e ve b u n u g eç e rli k ılm a y a k alk ışm a n ın ç e tin b ir iş o ld u ğ u n u fark e d eb iliy o rd u . O y sa san ay i p o litik ası h ay li netti: K en d i h e sa p la rın a ve k en d i a d la rın a h a re k e t eden işçiler, d o ğ al o la ra k sa n ay in in d e n e tim in e el k o y a c ak lard ı. N isan T e zle ri'n in a n a h a tla rı­ n a bu k o n u d a p e k fa z la b ir şey e k le m e y e n N isa n 1917 p arti k o n fe ra n sı, "acil d ü zen le m eler" k a p sa m ın d a , "k ap italizm in en g ü ç lü k o n so rsiy u m ları ü z e ­ rin d e d e v le t d e n e tim i k u rm a y ı," sa lık v eriy o rd u 44 v e bu tezi sav u n a n L en in , b u n ların e le g e ç irilip d e v le t d e n e tim in e tab i k ılın m a la rıy la , "R u sy a'n ın so s­ y alizm e b ir ad ım a tm ış o la c a ğ ın ı," ila n e tm iş ti,“ U y g u la m a d a ise so ru n u n o k a d ar b asit o lm ad ığ ı o rta y a çık tı. B o lşe v ik le r, k ırsal k esim d ek i te c rü b e le ri­ nin aşağ ı y u k arı a y n ısın ı fa b rik a la rd a d a y aşa d ılar. D ev rim in sey ri, sad e c e to p rak ların k ö y lü le r tara fın d a n e le g e ç irilm e sin e d e ğ il, aynı z a m a n d a fabri62. A.g.e., c. XXIII, s. 393.

63. A.g.e., c. XXIII, s. 420.

64. VKP (B )v Rezolyuisiyak (1941), c. I. s. 237.

65. Lenin, Sofineniya, c. XX, s. 282.

58 EKONOMİK DÜZEN k a la n n işçiler tarafın d an ele g e ç irilm e sin e d e y o l açtı. T a rım d a o ld u ğ u g ib i san ay id e d e d ev rim ci p arti ve d a h a so n ra d e v rim c i h ü k ü m et, k e n d ile rin i b ir­ ço k b ak ım d an z o r d u ru m a d ü şü re n , a n c a k d e v rim in tem el itici g ü c ü o ia rak o n a y lam ak tan k a ç ın a m ay a ca k la rı b ir h a re k e tin iç in e sü rü k len d iler.

S avaşan öteki ü lk e le rd e o ld u ğ u g ib i R u sy a ’d a d a savaş, b ir ilk k a rışık lık d ö n e m in d e n sonra san ay i ü re tim in e g eçic i b ir ivm e sağ lad ı. A n ca k R u s ­ y a'd a sm ai d o n an ım ın ek sik liğ i, b a şlıc a k ay n ak la rd a n tecrit e d ilm işlik , e m e ğ in ü retk en liğ in d ek i y e te rsiz lik , sm ai ve siy asal ö rg ü tle n m e d e k i c ılız ­ lık n ed en iy le, bu iv m e d iğ e r ü lk e lere k ıy a s la d a h a z a y ıf k aldı ve ç o k ç a b u k söndii. 1916'dan itib aren sav aş y o rg u n lu ğ u , tem el m ad d elerin e k sik liğ i, g e ­ reçlerin ve m ak in aların aşın ıp e sk im e si k en d im h isse ttird iğ in d e n ü retim d ü şm ey e başladı. Ş u b at D e v rim i tü m e lv e rişs iz e tk e n le ri d a h a d a artırd ı.

H e r türlü k ıtlık sü rek li b ir ha) aldı v e h a m m a d d e y o k lu ğ u n d a n fa b rik a la r k a p a n m a y a başladı. B u şa rtla r sa v a ş z a m a n ın d a g ö rü le n k am u la ştırm a ve d ev let d en etim i eğ ilim in i k am çılad ı. G eç ic i H ü k ü m e t'in ilk g irişim le rin d e n biri, "R u sy a'd a üretici g ü çle rin g eliştirilm esi ü stü n e d aim i b ir k o n fe ra n s" d ü z e n le m e k o lm u ştu . H az ira n 1917’d e b u n u n y e rin i, "m illi e k o n o m in in ö r­ g ü tle n m e sin e ilişkin g en e l b ir p la n y a p m a k , aynı za m a n d a y a sa ta sa rıla rı h azırlam ak ve e k o n o m ik h a y atın ra y ın a o tu rm a sı için g en el d ü z e n le m e le r y ap m ak la" yük ü m lü b ir E k o n o m i K o n se y i ile E k o n o m i Ü st K o m ite si a l­ d ı.“ E k o n o m i K onseyi so ru n la rın g ö rü şü lü p tartışıld ığ ı b ir k u ru ld u . E k o n o ­ m i Ü st K om itesi ise k ü çü k b ir p la n la m a d a ire sin in çek ird e ğ in i o lu ş tu ru y o r­ du. N e var ki G eçici H ü k ü m e t y ö n e tim i altın d a E k o n o m i K o n sey İ'n in d e, E k onom i Ü st K o m ite si’nin de ne g ittik ç e h ızlan an e k o n o m ik ç ö k ü şü v e p arçalan m ay ı d u rd u rab ile c e k g ü c ü vardı ne d e b ö y le b ir şe y e k alk ışab ilird i.

S avaş d önem i p la n la m a s ın a karşı g ö ste rile n bu a ç ık ç a istek siz y a k la ş ım ­ lard an ço k d ah a ö n e m li o lan şey Ş u b at D ev rim i'n in işçi h a rek etin e s a ğ la d ı­ ğı atılg an lık tı. F a b rik ala rd a h ız la işçi k o m ite le ri k u ru lm u ş, G eçici H ü k ü ­ m et'in 22 N isan 1917 tarih li g e ç ic i b ir k ararn a m e siy le b u n la ra işv e re n le r ve h ü k ü m et n ezdinde işçileri tem sil e tm e h ak k ı tan ın d ığ ın d an , y asal b ir k im ­ lik d e k a z an m ışlard ı.67 îlk ta le p le r işg ü n ü n ü n sek iz sa ate in d irilm e si v e ü c ­ re tle rin artırılm asın a ilişk in d i. A n c a k b u talep ler, y ö n e tim e el k o y m a ve fab rik aları ele g eçirm e am a c ıy la işçiler tara fın d a n ö n c e y e r y e r g e rç e k le şti­ rilen ve k ısa zam a n d a g itg id e y a y ıla n az ç o k ö rg ü tlü g irişim le re d ö n ü şm e k ­

66. Sobranie U ^donenİ! 1917-191 &, No. 182, m adde 1015.

67. S Zagorski, Slale Control o f Industry in Russia du n n g the War (Yale, 1928), s. 173.

DEVRİMİN ETKİSİ 59 te g e cik m ed i. T ro ç k i'n in 1 905'le ö n c e d e n ap açık g ö rd ü ğ ü g ib i, d e v rim ci b ir d u ru m d a ta le p le rin in red d ed ilm e sin e karşı işç ile rin k a ç ın ılm a z b ir tep ­ k isiydi b u v e d ev rim i b u rju v a d em o k ra tik b ir ç e rç e v e d e sın ırlı tu tm ak is te ­ y en h e r g irişim e karşı d a b ir m e y d a n o k u m a y d ı. İşv e re n le r kim i k ez b o y u n e ğ d ile r ve fa b rik a k o m ite le riy le an la şm a la r y a p tıla r, am a ço ğ u zam an lo ­ k avt ilan ed erek , fa b rik a la rın ı k a p a ta ra k in tik a m a ld ıla r.6* B o lşe v ik le r y ü k ­ selen g erilim i a rtırm a k için h e r şey i y aptı. F a b rik a la rd a y ü k sele n anarşi d a lg a sı o n la rın d ev rim c i am a ç la rın a y arıy o rd u . B u n u istese le r d e ö n le y e ­ m ezlerd i; am a b u h a rek ete k a tılm a y a h a z ır o ld u k la rı ö lç ü d e an arşiy i k ıs­ m en y ö n le n d irm e le ri m ü m k ü n d ü . B o lşe v ik le r'i, B o lşe v ik o lm a k ta n ço k a n arşist v e se n d ik a list o la n u y g u la m a ları k e n d ile rin in m iş gibi kabul ed ip sav u n m ak z o ru n d a b ırak an d a b u d u ru m d u .

N e v ar ki hiç k im se n in ö n c e d e n g ö re m e d iğ i şey, fab rik a la ra iş ç ile r ta ra ­ fın d an el k o n u lm a sın ın , to p rak la rın k ö y lü le r tara fın d a n ele g e ç irilm e sin e kıy asla, u zu n v a d ed e so sy a list b ir d ü z e n in k u ru lu şu y la ç o k d a h a az b a ğ d a ­ şır o lm asıy d ı. B u g ü çlü k b ir sü re için b e lirsiz ve ç ift an lam lı "işçi d e n e tim i'' terim iy le m a sk elen d i. L e n in N isan I9 1 7 ’d e , şe k e r tek eli "işçilerle k ö y lü le ­ rin d en etim i a ltın d a d ev le tin e lin e g e ç m e lid ir," d ed iğ in d e, N isan T e z le ­ ri'n d e v e N isa n k o n fera n sı k a ra rla rın d a o rta y a a tıla n "S o v y et" y a d a "d ev ­ let" d en etim i ilk e sin in so m u t b ir ö rn e ğ in i v eriy o rd u . C ü m le n in ilk k ısm ı, ikinci k ısm ı için b ir cilay dı sadece; d e v le tin "işçilerle k ö y lü ler" a rac ılığ ıy la v e o n la r ad ın a h a re k e t e d ec e ğ in in ifad esiy d i. B irk aç h a fta so n ra G eçici H ük ü m et'in , san ay i işletm eleri ü zerin d e "so sy a l d en etim " k u rm ak la y ü k ü m lü b ir k o m ite o lu ştu ru lm a sın a ilişk in b ir k a ra n L en in 'i, "fabrikalar ve te k e lle r ü z erin d e p ro le te r d e n e tim k u rm a z o ru n lu lu ğ u n u n işçi ç e v re le rin in b ilin c in ­ d e g ittik ç e y e r e ttiğ in i," ve a n c a k p ro le te r d en etim in e tk ili o la b ile c e ğ in i70 b e lirtm ek d u ru m u n d a b ıra k tığ ın d a, L e n in sö y le d iğ in in yeni b ir şey o ld u ğ u ­ n u y a d a "işçi çev re le rin d e n " y ü k se len bu tale b in k e n d isin in v ak tiy le sa ­ v u n d u ğ u şey d en fa rk lı b ir şey a m a ç la d ığ ın ı kabul e tm iy o rd u — belki d e b u n u n tam o la ra k b ilin c in d e d eğ ild i. B irk a ç g ü n so n ra, 1917 M a y ısı'n m or68. Şubal 1917 ile Ekim 1917 arasında fabrika komiteleri hareketine ilişkin genel bilgi Voprosi Istorii. No. 10, 1947, s, 40-64'te yer alıyor. G. Tsiperoviç, Sindikaıi i Tresti v Rossii (3. hasım, 1920) s. 145*te, işverenler tarafından, Ekim 1917’den önce "üretimin suni olarak azaltıldığını'' ve "işletmelerin toplu halde kapatıldığını" anlatır. V. P. M ilyutin, h to riya Ekunom içetkogo Razviliytı S S S R (2. basım, 1929) s. 4 5 ’te alıntılanan istatistiklere göre. Mart 1917 ile Ağustos 1917 arasında, aydan aya artış gösteren bir biçimde, 100 000’den fazla işçinin ç a ­ lıştığı 568 fabrika kapatıldı.

69. Lenin, Soçineniya, c. XX, s. 2 1 1.

70. A.g.e., c. XX, s. 348.

60 EKONOMİK DÜZEN ta ta rın d a L en in "d en etim "Ie ilgili g ö rü şle rin i d a h a d a g eliştird i. S o v y e tle r y a d a b an k a çalışa n la rı k o n g releri, lek b ir d ev lei b an k ası k u ru lm ası ve "çok sıkı b ir d en etim u y g u la n m a sı,” için p la n la r h az ırlam alıy d ı; te k e l ve k artel işçileri S o vyetieri k endi k u ru m la n ü z e rin d e d e n e tim k u rm ay ı sa ğ la y a c a k b en zer d ü z e n le m e le r y a p m a lıy d ı; d e n e tim h a k k ı sa d e c e tü m iş ç i, A sk er ve K öylü T em silcileri S o v y e tle ri'n e d eğ il, h e r b ü y ü k fab rik ad ak i işçi S o v y e t­ leri’ne ve ”her b ü y ü k siy asi p a rtin in lem s İlcileri ne" de ta n ın m a lıy d ı.71 A n ­ cak bu adam akıllı zo rlay ıcı ta v s iy e le rd e iki n o k ta b elirg in d i. H e r şey d e n ön ce L en in 'in bu b a ğ la m d a h esap la rın h a lk a a ç ık lan m ası ü z e rin d e ısrarla du rm ası, o n u n , im alatla y a d a fa b rik a n ın ö rg ü tle n m e siy le ilgili te k n ik iş­ le m le r ü zerin d e b ir d en etim k u ru lm asın ı d eğ il (bu a şa m a d a b u tü r o lg u ları h en ü z sorun o larak alg ıla m ıy o rd u ),73 m ali ve ticari k a ra rla r ü z e rin d e , h e sa p defterleri e sa s a lın arak d en e tim k u ru lm a sın ı d ü şü n d ü ğ ü n ü g ö ste rm e k te d ir. İk in ci o larak , ö yle g ö rü n ü y o r ki L en in şu y a d a bu fab rik ad ak i, sın a i y a d a idari alandaki işçilerin tem silc ile ri o lara k S o v y e tle r’in "d o ğ ru d an " ey le m e g eçm e sin i d eğ il, d e v le t ik tid arın ın m e rk e z y a d a y ere l te m silc ile ri ve e m a ­ n etçileri o larak S o v y eller'in "siy asal" ey lem in i ö n g ö rm e k te y d i.

"S iy asal" ve "d o ğ ru d a n ” e y le m arasın d ak i bu ay rım p ra tik te o ld u ğ u k a ­ d a r leoride de ö n em liy d i. B u ay rım teo rid e , e k o n o m ik g ü cü n g e n e ld e iş ç i­ ler ta rafın d an m erk ezi bir siyasal o to rite a ra c ılığ ıy la ö rg ü tle n m e sin e inan an k o m ü n istleri, işçilerin d o ğ ru d a n v e k e n d iliğ in d e n g e rç e k le şe n ek o n o m ik g irişim in in lüm d ev rim ci e y le m le r iç in d e en ü stü n e y le m o ld u ğ u n a ve d e s ­ p o tlu ğ a d ö n ü şm ey e m a h k û m m erk ezi siy asal o to rite y e karşı b ir a lte rn a tif o lu ştu rd u ğ u n a in an an an a rşistle rd e n ve se n d ik alistle rd e n a y ın y o rd u . P ra ­ tik te bu ay rım , d e v rim in tem el strate jisin i işç ile rin d isip lin li v e d ü z e n li Ör­ g ü tlen m esi v a rsay ım ın a g ö re p la n la y a n B o lşe v ik ö n d e rle r İle g ü n lü k h a y a ­ tın d a y an ılm az b ask ısı a ltın d a ezilen , k en d ilerin i k a p ita list p a tro n la rın ın b o y u n d u ru ğ u n d an k u rtara c ak b ir d e v rim ö z le m iy le y a n ıp tu tu şa n ve p arti m erk ezlerin d ek i y ö n eticile rin p o litik a la rın a y a d a g ö rü şlerin e hiç İtib ar e t­ m ek sizin her eylem i b ir fırsat o la ra k k ab u l ed e n fa b rik a işçileri a ra s ın d a y ­ dı. B ü tü n S o v y etler, İşçi y a d a İşçi T e m silc ile ri S o v y e tie ri o ld u ğ u n a göre, g iriştik leri y a da o n la r ad ın a g irişile n "siy asal" e y le m le "d o ğ ru d an " ey lem 1 \. A.g.e., c. XX, s. 377.

72. Lenin. çok sonra]an elektrifikasyonun ateşli bir savunucusu oluncaya kadar sanayinin teknik süreçleriyle hiç ilgilenm edi; fabrika işçisinin siyasi zihniyetini çok iyi anlam akla bir­ likte. onun günlük hayalına ilişkin olarak bir köylünün günlük hayatına dair bilgisinden çok daha az şey biliyordu

DEVRİMİN ETKİSİ 61 arasın d ak i sın ır ç iz g isi k o la y c a b u la n ık la şıy o rd u . S o v y etler, d a h a ö n c e de d eğ in ild iğ i g ib i, b e lirg in b ir se n d ik aiist e ğ ilim ta şıy o rla rd ı.71 S o v y e tle r'i ve y ö n etim in b iz z a t işç ile r tara fın d an d e n e tle n m e si ilk e sin i c o şk u y la k a rşıla ­ yan L enin, N isan ve M ay ıs 1917'deki d e m e ç le riy le b u a y rım ı d a h a d a b e lir­ siz b ir h ale g e tirm işti. A n c a k san ay i p o litik a sın d a o rta y a çık an ve tarım p o ­ litik asın d a d e v le t ç iftlik le riy le b ire y se l k ö y lü m ü lk iy e ti z ıtlığ ın a te k a b ü l ed en , "d e v le t d en etim i" ile "işçi d e n e tim i" arasın d a k i p o tan siy e l z ıtlık y e te ­ rin c e g erçek ti. E ğ e r "işçi d e n e tim i" S o v y e tle r'in m erk e z i k o n g resi ve o n u n y ü rü tm e k o m itesi tarafın d an y ö n e tim a n la m ın a g e liy o rsa , bu "işçi ve k ö y lü hü k ü m eti" y ö n e tim i a ltın d a g e rç e k le ştirile n b ir k a m u la ştırm a ve d e v le t d e ­ netim i d em ek ti. Ö te y a n d a n e ğ e r "işçi d e n e tim i", işyeri k o m iteleri y a d a fab rik a S o v y e tie ri ta ra fın d a n d en e tim a n la m ın a g eliy o rsa , sa d e ce d ev let d en etim i ile d eğ il, ü retim d ek i k a p ita list an arşiy i so n a e rd irm e k için u y g u la ­ nan "p lan lam a" p o litik a sıy la da a çık ç a çelişe n tam a m en farklı b ir şeydi.

B o lşe v ik ek o n o m i p o litik a sın ın ö n d e rle rin d e n biri tarafın d an d a h a so n ra y ap ılan y o ru m d a b ir h ak i ılık payı vardı: Partimiz, 25 Ekim ’den önce işçi denetimi sistemini bir bütün olarak nasıl tasar­ lıyordu ve onu hangi ekonomik temel üzerine kurmak niyetindeydi diye soracak olursak, hiçbir yerde bunun açık seçik bir cevabını bulamayacağız.7J P e tro g rad b ö lg esin d e k i fa b rik a ve işyeri k o m ite le rin d e n 4 0 0 'd e n faz la te m silc in in 3 0 M a y ıs 1 9 17'de P e tro g ra d 'd a k atıld ığ ı k o n fe ra n s, ilk sın av o l­ du. L enin, k o n fe ra n s için, parti m e rk e z k o m itesi ve B o lşe v ik le r’in ç o ğ u n ­ lu k ta o ld u ğ u k o n feran s d ü z e n le m e b ü ro su ta ra fın d an d a o n a y la n a n b ir k a­ ra r tasarısı h azırlad ı. S a n ay in in ö rg ü tle n m e si h a k k ın d a d e v rim d e n ö n cek i en ö n em li B o lşe v ik ta s a n o lan b u b ild iri, "işçi d e n e tim i" te z in e d a y a n ıy o r­ du ve şim di artık p o p ü le rle şm iş o lan bu slo g an parti b e lg e le rin d e m u h te ­ m elen ilk kez k u llan ılıy o rd u . T asarı, "R u sy a ’d a tü m e k o n o m ik h a y a tın ta ­ m am en ç ö k ü n tü y e u ğ rad ığ ın ı," v e k e stirile m e y e c e k b oy u ttak i b ir felaketin y a k laştığ ın ı b e lirte re k şö y le d ev a m ed iy o rd u ; Felaketi önlemenin çaresi üretim ve ürün dağıtımı üzerinde gerçek bir "işçi de­ netimi" kurmaktır. Bu denetimi uygulamak için, önce temel kum mİ an n hepsinde işçilerin oylann en azından dörtte üçünü alarak çoğunluğu sağlaması, işlerini lerk etmemiş iş sahipleriyle bilimsel ve teknik bakımdan deneyimli personelin bu kunım lann çalışmasına katılmaya zorlanması; ikinci olarak, tüm fabrika ve atölye ko73. Bkz. Bolşevik D evrim i, c. I, s. 125-7.

74, N. Osinski (OboletıskiJ. Stroyul'stvoSotsiaiizm a (1918), s. 34.

62 EKONOMİK DÜZEN mitelennin. merkezi ve yerel işçi, Asker ve Köylü Temsilcileri Sovyetleri'nin ve sendikaların denetime katılm a hakkını elde etmeleri, tüm banka ve ticaret hesapla* n n ın incelenmek üzere onlara açık tutulması ve üçüncü olarak, büyük demokratik ve sosyalist partilerin hepsinin aynı haktan yararlanmaları gereklidir. Çeşitli anlaşmazlıklar sırasında kapital istlerce çoktan kabul edilmiş olan işçi de­ netimi, iyice düşünülmüş ve derece derece, ancak derhal uygulanabilecek bir dizi düzenlemeyle işçilerin üretimde ve ürün dağıtımında tam bir düzen kurabilmelerini sağlayacak şekilde derhal geliştirilmelidir.

K ararda d a h a sonra, "tarım araçların ın , g iy e ce k lerin , ç iz m e lerin ve ben zeri m alların bölgeler, h a tta tüm ü lk e d ü ze y in d e k i d e ğ işim in in ö rg ü tle n m e si", "genel zorunlu ça1îşm a"nın y ü rü rlü ğ e k o n m ası v e b ir "işçi m ilis i1' k u ru lm a ­ sı g ereğ in d en sö z ed iliy o rd u . T a sarı k o n fe ra n sa Z in o v y ev ta ra fın d a n su n u l­ du. İlk o k u n u şu n d a 2 9 0 oy aldı ve b ir yazı k u ru lu n u n y ap tığ ı k ü ç ü k d e ğ i­ şik lik lerd en sonra 21 ale y h te ve 44 ç e k im se r o y a karşı 297 o y la k a b u l e d il­ diği bildirildi. K onferan s, b ü y ü k b ir B o lşe v ik ç o ğ u n lu ğ u te m sil e d e n ilk büyük toplan tıydı ve bu b a k ım d an ö n e m liy d i.7i B u kararın yapısı ve tak tik le ri L e n in ’in siy asal d e h a sın ın m ü k e m m e l b ir ö rn eğ iy d i. L enin, işçi d e n e tim i leh in d e k en d iliğ in d en b aşlay an d e v rim c i h arekeli co şk u y la karşıla d ı; h atta m ü m k ü n o ld u ğ u k ad ar ç o k sa y ıd a işçi Ör­ g ü tü n e — fab rik a k o m ite lerin e , y erel ve m e rk ez i S o v y etler'e, se n d ik a la ra ve k a rard a adı geçen tü m "d em o k ra tik ve so sy a list p a rtile re "— y ay ılm a sın ı sağ lay arak bu h areketi teşv ik e d e r g ö rü n d ü ; b ö y le y a p m ak la, g en e ld e k i ta ­ sarlan ış ve u y g u lan ış b iç im iy le işçi d e n e tim in in an a rşik so n u ç la rın ı ta m a ­ m en g ü n ışığına çık a rıy o r ve "m e la üretim i ve dağ ıtım ı ü z e rin d e işçilerin tam d en etim in i" g e rç e k leştirm e k için g ere k li o la c a k "iy ice d ü şü n ü lm ü ş ve tedrici" d ü zen le m elerin ö n ü n ü açıy o rd u . K a ra r L e n in için sa d e c e ta k tik b ir m anevra değil, aynı z a m a n d a eğitici b ir sü reçti. K o n fe ra n sta e k b ir k o n u ş­ m a y ap m ak la y etin erek , "sanayi ü z erin d e tam an la m ıy la b ir d en e tim s a ğ la ­ m ak için, bunun b ir işçi d e n e tim i o lm a sı g erek ir," d ed i, a m a ard ın d an "so­ ru m lu bütün k u ru m lard a işç ile rin ç o ğ u n lu k ta o lm a sı ve y ö n e tic ile rin en yetkili d urum daki işçi k u ru lu şla rın a u y g u la m a la rın ın h e sa b ın ı verm eleri g e rek tiğ in i,"76 v u rg u lay ara k sö z le rin i ılım lı b ir h a v a y a so k tu . N iy etin in y an lış an laşılm ası k o rk u s u y la , bu n o k tay ı P ravda 'd a y a y ım la n an b ir m a k a ­ lesin d e k o n feran sta y a p m a y ı g ö z e a ld ığ ın d an d a h a açık ça ve k e sin lik le d ile 75. Lenin’in ilk taslağı Soçineniya, c. XX, s. 422-4'te yer alıyor; konferansın tutanakları için bkz Oktyabr'skaya Revoiyutsiya t Fabzavkumi (1927), c. t, s. 63-137 76. Lenin Soçineniya. c. XX, s. 459; bu konuşm a ile ilgili belge olarak sadece ktsa bir ga­ zele haberi kalmıştır.

DEVRİMİN ETKİSl 63 g etirerek , "üike ç a p ın d a b ir ö rg ü tle n m e sö z k o n u su o ld u ğ u n a g ö re , d e n e ti­ m in ve y ö n e tim in ö rg ü tle n m e sin in İşç i, A sk er v e K ö y lü T e m silc ile ri S o v y e tle ri tara fın d a n sağ la n m a sı g e re k ir,’1d iy e b e lirtti.77 N e v ar ki kararı o n a y ­ la m ış o la n la rın tü m ü n ü n b u y o ru m u k a b u l e ttik le ri sö y len e m ez d i.

B ir ay so n ra. T ü m R u sy a İşçi S en d ik ala rı K o n fe ra n sı şe k lin d e yeni b ir u n su r o rta y a çıktı. R u s işçi sen d ik aları ilk in 1905 D e v rim i'n d e e tk in b ir g ü ç o la ra k b e lirm iş, o n y ıl h iç b ir varlık g ö ste rm e m iş, an c a k Ş u b a t D ev rim i ile y en id en h ay a ta d ö n m ü ştü .78 H aziran 1917 k o n fera n sı, k itlelere k ıy a sla d ah a a z rad ik al, d a h a a z d ev rim c i o lan ö rg ü tlü b ir "se çk in " işçi eğ ilim in i b ir k ez d a h a sim g eley en g e n iş b ir S D ve M en şe v ik ç o ğ u n lu ğ u içeriy o rd u ve fa b ri­ ka k o m itelerin d ek i "ek o n o m ik an a rşi 'yi u m u rsa m a z b ir h av a için d ey d i.

K o n feran s bu tü r k om iteleri ilk e c e k a b u l e tm e k le birlik te, b u n la rın m e rk e z ­ den b elirle n m iş se n d ik a l p o litik a n ın o rg an ları h alin e g elm e le rin i istiy o r ve sen d ik a la r tara fın d a n h a zırlan an liste lerd e n , sen d ik a la rın d e n etim i a ltın d a seçilm eleri g erek tiğ in i d ü şü n ü y o rd u . K o n feran sın en ö n em li b aşarısı m e r­ k ezi b îr se n d ik a la r Ö rgütünün k u ru lm ası o ld u . K o n feran sta te m sil ed ilen bütün p a rtile rin ü y elerin d e n belirli o ra n d a o lu ştu ru la n b ir T ü m R u sy a S e n ­ d ik aları M e rk e z K o n sey i seçild i ilk kez. M e rk e z K o n se y ’in B o lşe v ik ü y e le ­ ri Ş liy ap n ik o v ile R iy a z a n o v ’du. D a h a d a ö n em Jisi, b irkaç h afta so n ra B o l­ şe v ik p a rtisin e k a tıla c a k M ejrayonka'cılardan b irin in , L o zo v sk i'n in se k re ­ terliğ e ata n m a sıy d t.7* L o z o v sk i so n rak i b irk aç yıl b o y u n ca se n d ik al h a re k e ­ tin k a d e rin d e Ö nem li rol o y n a y ac a k y e te n e k li ve haris b ir a y d ın d ı. F ak at o sırad a şu y a d a bu şek ild e işç ile ri tem sil e ttik lerin i id d ia eden b ü tü n g ru p ve ö rg ü tlerd e n e n a z ö n e m se n e n i se n d ik a la rd ı. İçle rin d e n b irç o ğ u M en şev ik ler'in ya d a M e n şe v ik g ö rü şü n e tk isin d e y d i. S e n d ik a la r E k im D e v rim i’nin h azırlan ış m d a h iç b ir rol o y n a m a d ıla r; a slın d a b irço ğ u E k im D ev rim i'n i e le ştirm ek tey d i. H aziran k o n fe ra n sın d a o lu ştu ru la n M e rk e z K o n sey ’in önem li b ir rol o y n am asın ı sa ğ la y a c a k ne k a y n a k la n v ard ı ne d e ö rg ü tleri.

S o n rad an L o z o v sk i tara fın d a n çizilen k a ra n lık b ir ta b lo y a g ö re, K onsey'in taşray a g ö n d e re b ile c e ğ i sa d ec e tek b ir ö rg ü tle y ic isi vardı ve E k im D ev rim i'n d en ö n ce ay lık d erg isin i sa d e c e iki sayı y ay ım la y a b ilm iş^ ® 1 77. A.g.e., c. XX, s. 472.

78. Sendikaların rolü ve Bolşevikler'in onlara karşı tav n bir sonraki bölümde incelenecek­ tir (bkz. s. 96-104).

79. Konferansa 2 Tem muz 1917 tarihli tzvesliyu 'da geniş yer verildi; bu konferansla ilgili varlığı bilinen hiçbir resm i tutanak yoktur.

80. Pervii V sertm siiskii S " etd Professional'nik Soyuıov (1918), s, 34-6; Ocak 1918 de Tüm Rusya Sendikaları Kongresi'ne katılan M enşevik bir delege, m erkez konseyin altı ay bo*

64 EKONOMİK DÜZEN Ö te y an d an , fab rik a k o m ite le ri ise g itg id e g ü ç le n iy o rla rd ı. M a y ıs 1917' d eki P etro g rad F ab rik a K o m iteleri K o n feran sı, M a y ıs ile E k im a ra s ın d a d ü zen le n en bu tü r d ö rt k o n fe ran sın ilk iy d i; so n u n c u su n u ise E k im D ev rim i a rifesin d e b ir hafta b o y u n c a to p la n arak k e n d in i "B irin ci T ü m R u sy a F a b ri­ ka K o m iteleri K onferansı" o la ra k ilan e d en ve k o m itelerin m e rk e zi ö rg ü tü ­ nü k u rm ay a çalışan d a h a g en iş v e te m sili n ite liğ i d a h a b ü y ü k b ir k o n g re iz­ le d i.81 B ö y lesin e bir g irişim T ü m R u sy a S en d ik a la rı M e rk e z K o n se y i'n e a çık b ir m eydan ok u m ay d ı ve iki ra k ip ö rg ü t ara sın d a ç o k şiddetli b ir ta rtış­ m a y a yol açtı. K o n feran sta n et b ir ç o ğ u n lu ğ a sa h ip o lan B o lşev ik ler, fa b ri­ k a k o m itelerin in b ağ ım sızlığ ın ı d e ste k le y e n S D 'le r v e A n a rş is tle rle d is ip ­ lin li b ir sen d ik a ö rg ü tü n d en y an a o lan M e n şe v ik le r ara sın d a k alıp ik iy e b ö ­ lü n d ü ler. B u belirsizlik k o n fe ra n sta kabul e d ile n k ararla ra d a y an sıd ı. ’’T ü m ü lke çapındaki b ir işçi d e n e ti m i n in d e ste k le n m e si k ay g ı v eric iy d i; sen d ik aların ö n cü lü ğ ü n d e ’’ç a lışm a şartla rın ın d e n e tim i’’ ile "ü retim in d o ­ laylı b ir şek ild e, k o m iteler tara fın d an d e n e tim i" arasın d ak i ay rım d a b e n z e r k ay g ılara yol açıyordu. T ü m R u sy a F a b rik a K o m ite le ri ö rg ü tü ta rafın d a n , g ö rev i açık ç a "m illi e k o n o m iy i d ü z e n le m e k ” o la ra k ta n ım la n m ış m e rk e zi b ir o rg an seçilecek am a b u o rg an T ü m R u sy a S en d ik a ları M erk e z K o n sey i'n in b ir seksiy o n u o larak ç a lışa c a k tı.“ D ev rim d en önceki so n a y la n n k arg aşası iç in d e bu a n la şm a zlık la rın ve fark lılık ların p ek az ö n em i vardı. F a b rik a lara ve fa b rik a y ö n e tic ile rin e iş ç i­ ler tarafın d an g irişilen sa ld ırıla r d e v rim c i g e rilim i artırm ış ve e k o n o m ik p a rçalan m a sürecini h ızlan d ırm ıştı. L en in bu e y le m le ri d ö n em in ö z ellik le ri o larak m em n u n iy etle k arşılad ı v e ’ işçi d e n e tim in i” ö v m ey e d e v a m etti. E y ­ lül 1917 b aşın d a y a zılm ış ve a n c a k b irk aç h a fta so n ra y a y ım la n m ış olan Yaklaşan Felaketle N asıl M ücadele E dilir b a şlık lı k ita p çık ta san ay i p o liti­ kasın a dair hayli b e lirsiz b ir ta s la k ö n e riy o rd u . A ç lık teh lik esin i ö n lem e k için g erek en şey, "d ev let ta ra fın d a n d en e tim , teftiş, m ali İşlerin y ü rü tü l m eyunca "kesinlikle hiçbir şey yapm adığını”, ”tek aktif üyenin Lozovskı olduğunu ’1belirtiyordu (A*.*., s. 52).

81. Biltiin bu konferanslaıla ilgili tutanaklar Okiyabr'shttya Revoiyuısiya i Falrzavkomi’de yer alıyor (2 cilt, 1927).

82. Okıyabr’skaya Revolyutsiya i Fabzavtom i (1927), c. il, s. 186-8,193; Komitelerin sen­ dikalarla kaynaşmasını savunmuş olan Riyazanov {a.g.e.. c. II, s. 191-2), sonradan bu karan, "yönelim i tüm üyle sendikalara terk eden, böylece işçi sınıfının durumunu düzeltmeyi de sen­ dikalara bırakan” fabrika kom iteleri için "öltim fermanı" olarak nitelendirdi, fakat Riyazanov komitelerin kendilerinin bu yorum a katılm adığım kabul ediyordu (Pervii Vserossiiskiı S"ezd Professionai'nik Soyuztıv ( 1918), s. 233-4).

DEVRİMİN ETKİSİ 65 si, d ü z en le m e, m e ta ü retim i ve d a ğ ıtım ın d a işg ü c ü n d e n tam o la ra k y a ra r­ lan m an ın sa ğ la n m a sı, m illi k a y n a k la rın iyi y ö n e tilm esi, k ay n a k la rın boş y e re is ra f ed ilm e sin e son v e rilm e si ve b u n ların k u llan ım ın d a tasa rru ftu r," d iy e y azıy o r ve K ad etle r'd en , S D 'le rd e n ve M e n şe v ik ier'd e n o lu şan m ev cu t k o alisy o n h ü k ü m etin in , "to p rak sa h ip le ri ve k ap italistlerin sın ırsız g ü cü n e, o n la rın eşi g ö rü lm ed ik , ak ıl a lm a z , y ü z karası k a z a n ç la rın a z a ra r v e rir k o r­ k usuyla" h içb ir zam an bu g ib i d ü z e n le m e le re y a n aşm ay a ca ğ ın ı e k liy o r­ du.*3 L enin so m u t beş d ü z e n le m e y ap ılm asın ı g erek li g ö rü y o rd u : b a n k a la ­ rın k am u laştırılm ası (tek b ir im za y la g e rç e k leştirile b ilird i bu); büyCik "tic a ­ re t ve san ay i tek ellerin in (şek er, k ö m ü r, d e m ir, p etro l, vb.)" k a m u la ştırıl­ m ası ve d e v le t tek ellerin in k u ru lm ası (b u d a k o la y c a g e rç e k le ştirile b ilird i, çü n k ü te k e lle r a slın d a k a p ita liz m tara fın d a n zate n y aratılm ıştı); ticari g iz li­ liğin k a ld ırılm ası; h em e tk ili b ir üretim i h e m de d e n etim i k o la y la ştıra c a ­ ğ ın d an k ü çü k işletm elerin b irle şm e y e z o rla n m a sı; h ak ça ve e tk in b ir k arn e y ö n tem i u y g u lan arak "tü k e tim in d ü z e n le n m e si". İşçi d e n etim i bu şe m a için d e y e r alıy o rd u . L en in işç ile rle işv e re n le ri "k o n feran slard a ve k o n g re ­ le r d e ” b ir ara y a g e tirm e n in v e "işçilere, ü re tim d e genel b ir d e n e tim ve artış sa ğ lam aları şartıy la, k ârd an b elirli b ir o ra n d a p ay v erm en in iyi o la c a ğ ın ı," d ü şü n ü y o rd u . B u da, "to p rak sah ip leri ile k ap ita listle r üzerinde işçi ve k ö y ­ lü le r tarafından d en etim " a n la m ın a g e le c e k ti.84 F a k a t L en in , b u ra d a — esas o la ra k p ro p a g a n d a a m a c ıy la — b ir b u rju v a d ev rim i çerç e v e si için d e bile, teo rik o larak G eçici H ü k ü m e t’in u y g u la m a la rın a açık o la n d ü z e n le m e le r­ d e n söz ed iy o rd u . G e le c e ğ in so sy a list d ü z e n in d e işçi d e n e tim i so ru n u ile h e n ü z y ü z y ü ze g elm em işti.

B irk aç h a fta so n ra L e n in , d ev rim so n rası ek o n o m i p o litik a sın ı ilk k ez ay rın tıy la ele aldığı B olşevikler D evlet İktidarım Elde Tutabilecekler mi? b a şlık lı ç o k d a h a önem li b ir k ita p ç ık y azd ı. B u k ita p ç ık ta b a n k a la r ve b ü ­ y ü k tek ellerin k a m u laştırılm a sı ve k ü çü k işle tm ele rin "zo ru n lu o la ra k b ir­ leştirilm esi" hak k ın d ak i g ö rü şle rin i tek rarlıy o rd u . Ö n ce b iraz te re d d ü tle " p la n ” k e lim e sin i o rta y a a tıy o r ve "m e rk e ziy etç ilik ten ve p ro leter d ev letin p la n lam asın d an y an a o ld u ğ u n u " İlan ediy o rd u .* 5 L en in 'in p la n la m a hak k ın d aki felsefesin in ilk taslağ ı — ki h e n ü z b ir p o litik a o lm ak ta n e p e y u z a k tı— işçilerin d e n e tim h a k la rın ın g ü ç lü b ir sav u n m a sın ı d a içeriy o rd u :

83. Lenin, Soçineniya. c. XXI, s. 160.

84. A.g.e.. c. XXI, s. 164-79.

85 A.g.e.. c. XXI s. 269-70: bu bölüm ileride, s. 327-8’de daha geniş biçim de alıntılanmakta ve tartışı! maktadır.

66 EKONOMİK DÜZEN Proleter devrimin yenmek zorunda olduğu başlıca güçlük, sosyal üretim ve dağı­ tım üzerinde kurulacak, her şeyi inceden inceye hesaplayan bir işçi denetim inin, ül­ ke çapında gerçekleştirilmesidir.

A n cak sen d ik alizm su çlam a sın ı b ir k ez d a h a red d e d e n L en in , slo g a n a M a ­ y ıs k o n feran sın d an so n ra g etird iğ i y o ru m u a ç ık se ç ik ve k esin b ir şe k ild e tek rarlıy o rd u : "İşçi denerimi" derken, bu sloganı proletarya diktatörlüğüyle yan yana ancak da­ ima ondan sonraya koymakla, nasıl bir devlet tasarladığımızı en açık şekilde gös­ termiş oluruz. Devlet bir sınıfın egemenlik organıdır. Hangi sınıfın? Eğer burjuva­ zinin ise. Rusya'da emekçi halkın altı aydan fazladır kahrım çektiği KadeıKomilov-Kerenski türü bir devlettir bu. Eğer proletaryayı, bir proletarya devletini, yani bir proletarya diktatörlüğünü düşünüyorsak, o zaman malların üretim ve dağı­ tımının hesabı "işçi denetimi" ile milli, herkesi kucaklayıcı, her yerde hazır ve na­ zır, son derece dikkatli ve vicdanlı bir şekilde tutulacaktır.*6 L en in say m an lık ve d e n e tim le y ü k ü m lü m e v c u t d e v le t a y g ıtın ın , d e v le tin d iğ e r "b ask ıcı” un su rları g ib i d e v rim tara fın d a n o rtad an k a ld ırılm a sın ın zo ­ ru n lu o lm ad ığ ın ı sö z le rin e e k liy o rd u : B u ay g ıt k a p ita listlerin e lin d e n a lın a ­ c a k ve "p ro leter S o v y e lie ri”ne labi k ılın acak tı sa d e c e .87 B ö y le c e "işçi d e n e ­ tim i", "proleter S o v y etleri"n in d en e tim i ile eşitle n m işti v e y a siy a sa l, y a d a m eslek i k ap asitesin i g e rç e k le ştiren işçi S o v y e tie ri şek lin d e k i İnce a y rım çizg isi çizilm em işti. S o n u n d a L en in D evlet ve D ev rim 'd e b ü tü n bu k a rşıtlı­ ğı u stalık lı b ir kalem d a rb e siy le halletti: Burada tüm vatandaşlar, tıpkı silahlı işçiler gibi, devletin ücretli hizmetkârları haline gelmiştir. Tüm vatandaşlar tek. ülke çapındaki bir devlet ’'tekeli"nin ücretli­ leri ve işçileri olurlar. Önemli olan eşit çalışmaları, doğru çalışm a normlarım gözet­ meleri ve eşil ücret almalarıdır. Bunun muhasebesi ve denetimi kapitalizm tarafın­ dan olağanüstü biçimde basitleştirilm iş ve her okuryazar insanın anlayabileceği, aritmetiğin dört işlemini bilmeye ve uygun makbuzların çıkartılmasına dayalı son derece basit inceleme ve kayıt tutma işlemlerine indirgenmiştir.** D ev letle işçiler tek ve ay n ı şey o lu n c a , d e v le t d e n e tim i ile işçi d en e tim i arasın d a h içb ir zıtlık o la m a z d ı. L e n in 'in , zo ru n lu g ö rd ü ğ ü n ihai b ir h e d e f p eşin d e ısrarla g id işin i, bu ısra rın ı h alk ın bu h e d e fle a çık ç a ç e lişe n b ir ta le ­ b iy le b a ğ d a ştırm ad ak i o la ğ a n ü stü b ecerisin i b u n d an d a h a iy i se rg ile y e n pek a z ö rn e k vardır.

86 . A.£.e., c. XXI, s. 259.

87. Lenin, Sofineniya, c. XXI, s. 260.

88 .

A.g.e., c. XXI, s. 440; "lek bir büyiik kartel1' olarak işçi devleti kavram ı, a.g.e., c. XXI, s. 437'den b asay arak tekrarlanm aktadır.

DEVRİMİN ETKİSİ 67

D ev rim in ilk ay ların d a k i san ay i p o litik a sın ın ta rih se l g e lişim i d e "işçi d en etim i"n d en "p la n la m a ’ y a g e ç e re k , d e v rim d e n h em en ö n c e k i a y la rd a L en in 'in d ü şü n c e sin d e o lu şa n e v rim e u y g u n b ir yol izled i. "E k im D ev rim i’nin en p o p ü le r ve en g e ç erli slo g a n la rı" o lan "işç i d e n e tim i'n i, "b arış" ve "to p rak "Ia y an y a n a k o y an yorumcu®9 — "işçi d e n etim i" ite ilg ilen en fa b rik a işçilerin in sayısı, " b a n ş " la y a d a "to p rak e d in m e "y le ilg ile n en le rin say ısın d an e p e y a z o ld u ğ u n a g ö re— d u ru m u ab artm a k ta n b aşk a b ir şey y a p m ış o lm u y o rd u . L en in 25 E k im -7 K a sım 1917 ’de ö ğ led en so n ra P etro g rad S o v y eti'n d e y ap tığ ı ilk k o n u şm a sın d a "ü retim ü zerin d e g e rç ek b ir işçi d e n e tim i k u racağ ız," d iy o rd u ; işçi d e n e tim i, h e m bu v esiley le k ab u l e d ilen k a ra rn a m e d e h e m d e so n rak i g ü n ik in ci T ü m R u sy a S o v y etieri K o n g resi'nin ilan etliğ i b ild irid e y en i rejim in h e d e fle ri a ra sın d a y e r a lıy o rd u .90 K o n g ren in bu k o n u d a to p rak ve barış k a ra rn a m e le riy le aynı z a m a n a ra s tla ­ y an b ir k a rarn am e ilan e tm e si ö n g ö rü lm ü ştü ve b ir tasarı h azırla m a sı için parti m erk ez k o m ite sin c e M ily u tin 'e b irk a ç g ü n ö n c e sin d e n ta lim at v eril­ m iş ti/'1 A n cak so ru n u n k arm aşık lığ ı b elk i d e tasarı h az ırla n ırk e n o rta y a ç ık tı. K o n g re'd e bu k o n u d a h iç b ir şey y a p ılm a d ı ve b irkaç h afta so n ra Pravda L e n in ’in k alem e ald ığ ı b ir k a ra r ta slağ ın ı y ay ım lad ı. T a sla k işçi d e ­ n e tim in in her fab rik ad a S o v y etler m o d e lin e g ö re , fa b rik a b u n u m ü m k ü n k ıla c a k k a d ar k ü ç ü k o ld u ğ u ta k d ird e d o ğ ru d a n d o ğ ru y a , d iğ e r d u ru m la rd a ise “seçilen tem silciler" a ra c ılığ ıy la g e rç e k le ştirilm e sin i ö n g ö rü y o rd u . İşçi d e n e tim i o rg a n la rın ın k ararları işv e re n le r için b a ğ la y ıc ıy d ı v e an c a k " s e n ­ d ik a la r ve k o n g reler" tarafın d an ip tal e d ile b ilird i (se n d ik a k o n g re le rin c e m i y o k sa S o v y e tle r k o n g re le rin c e m i ip tal e d ile b ile c e ğ i açık d eğ ild i). Ü lk e ç a p ın d a ö n em e sah ip işle tm e le rd e işv e re n le r de işçi tem silc ile ri d e , "sıkı b ir d ü z e n in ve d isip lin in sağ la n m a sın d a n , ü retim araçların ın b ak ım ın ın en iyi şe k ild e y a p ılm a s ın d a n ” d e v le te k arşı so ru m lu y d u la r.92 B u a n la y ış L e ­ nin'in d ah a ö n ce B olşevikler D evlet İktidarını E lde Tutabilecekler m i?'de işlediği an lay ıştı, işv e re n le rin ve te k n ik e le m a n la rın "işçi d en e tim i"n in titiz g ö zetim i a ltın d a işletm ele rin i ç a lıştırm a y a d e v a m e d e c e k le ri, h iç k u şku d u ­ y u lm ad an v arsay ılıy o rd u . İşte tam b u sıra d a sen d ik a la rın m ü d a h a lesi b elirley ic i b ir hal aldı. F a b ri­ k a k o m itelerin in E k im a y ın d a k i k o n fe ra n sı, S e n d ik a la r M e rk e z K o n se89. Narodnoe Kozyaisıvo, No. 1-2,1919, s. 23.

90. Lenin. Soçineniya, c. XXII, s. 5-6, s. II. 91. A.g.e.. c. XXII, s. 575, not 7.

92. A.g.e., c. XXII, s. 2 5 -'

68 EKONOMİK DÜZEN y i’nin işçi d en etim in in a n a rş ist e ğ ilim lerin i ö n le m e y e y ö n e lik ilg isin i o rta ­ ya koydu; aynı ilgi tem el ü retim sü recin i d e v a m e ttirm e k ve ö rg ü tle m e k için m ü cad ele eden d e v rim c i h ü k ü m e t ta ra fın d a n d a h a d a y o ğ u n b ir b iç im ­ de p ay laşılıy o rd u . B ö y le c e L e n in ’in ta sla ğ ın ın y a y ım la n m a sın ı iz le y e n p e r­ de arkası ta rtışm a d a sen d ik a la r b e k le n m e d ik b ir şe k ild e d ü ze n i ve d is ip lin i sağ lam anın, üretim i b ir m e rk ez d en y ö n e tm e n in ö n d e g e le n sav u n u cu ları h alin e g eld iler; so n u n d a 14-27 K a sım 1917'de V T sIK 'y a su n u la n g ö z d e n g eçirilm iş k arar taslağı, sen d ik a la rla fab rik a k o m iteleri a ra sın d a k i m ü c a d e ­ lenin, E kim k o n feran sın d a n beri d e v a m eden m ü cad e len in so n u c u o ld u .w K arar taslağı, işçi d en etim in in "m idi e k o n o m in in p lan lı b ir şe k ild e d ü z e n ­ len m esi y ararın a” g e rçek le ştirild iğ in i b elirten içten lik li b ir h ü k ü m le b a ş lı­ y o r, işçi tem silcilerin in k a ra rla rın ın b ağ lay ıcı n iteliğ in e ve işv e re n le rin ve işçi tem silcilerin in d e v le te k arşı so ru m lu o ld u k la rın a ilişkin o la ra k L e ­ n in ’in özgün ta sla ğ ın d a y er alan m ad d eleri te k rarlıy o rd u . A n c a k S o v y e t m o d elin d en a k ta rd ık la n n ı, S o v y e lle r'in siy asal m o d elin i a y n en ta k lit ed en y ep y en i ve k arm aşık b ir işçi d e n e tim i ay g ıtı g erç e k le ştire re k d a h a d a g e liş­ tiriy o rd u . F ab rik a k o m ite le ri y a d a k o n sey leri b elli b ir y erin (b ir k en tin , b ir ilin ya d a b ir sanayi b ö lg e sin in ) y ü k sek işçi d e n etim i k o n se y in e k a rşı s o ­ ru m lu y d u ; bu y erel k o n se y le r d e en so n u n d a işçi d en etim i k o n se y le rin in k o n g resin e karşı so ru m lu o lan T üm R u sy a İşçi D e n e tim i K o n se y i’ne karşı sorum luydu. T aslak , e le ştirile ri Ö nlem ek k a y g ısıy la "T üm R u sy a işç i D e­ netim i K onseyi ile m illi e k o n o m iy i Ö rgütleyen ve d ü z e n le y e n d iğ e r k u ru m ­ lar arasındaki iliş k ile r h a k k ın d a y a sa g ü c ü n d e b ir k a rarn am en in a y rıc a y a ­ y ım lan acağ ın ı," v aat e d e re k son b u lu y o rd u . V T sIK için d e k i ta rtışm a d a en sert eleştiri sen d ik a la rın sö zcü sü L o z o v sk i'd en g eldi: Bu tasarının başlıca kusuru milli ekonominin planlı düzenlenmesiyle hiçbir ilgi­ si olmayışı ve üretim üzerinde denetimi yoğunlaştırmak yerine dağıtmasıdır... Her işletmedeki işçilerin işletmenin kendilerine ait olduğu izlenimine kapılmamalarını açıkça ve kesinlikle belirtmek gerekir.

B u n u n la b irlik te L o zo v sk i a slın d a, "se n d ik a la rın k a ra rn a m e y le a ta n m ış ve işçi sın ıfın ın ç ık a rla rıy la b ağ d a şan b ir d e n e tim k u rm ay ı a m aç la y a n o rg a n ­ la ra bağlı o lm aları şartıy la " bu k a ra rn a m e le h in d e o y k u llan d ı. S o n ra d a n 93.

A. Lozovski, Raboçii Kontrol' (1918), s. 20. Bu kitapçık hakkındaki bir eleştiri­ de, Vc.t/« ııt NarMtnogv KvmissariaSa Truda, No. 2-3 (Şubat-M art), 1918, s. 385-7, Lazovski hem "işçi denetiminin" sebep olduğu zararı hem de fabrika komiteleriyle sendikalar arasında­ ki karşılıklı düşmanlığın ölçüsünü abartm akla suçlanmaktadır: Gerçekte kaynaşm a fazla güç­ lük çıkmadan gerçekleşti.

DEVRİMİN ETKİSİ 69 koyu b ir "k am u laştırm a cı" o la n k a ra rn a m e ra p o rtö rü M ily u tin , a d e ta özür d iiercesin e "h ay at bizi aşıyor, m a h a llin d e g e rç e k le ştirilen işçi d en etim in i tek b ir d e v le t a y g ıtı iç in d e b irle ştirm e k acil h a le g elm iştir," d iy e rek , m an tı­ k en b ir "ek o n o m ik plan " ç e rç e v e si iç in d e y e r alm ası g e re k en işçi d en etim i y asaların ın , b iz z a t p la n la ilgili y a sa la rd a n ö n c e g elm esi z o ru n lu lu ğ u n u n d o ğ d u ğ u n u a ç ık lad ı.w A slın d a işçi d e n e tim i ilk tasa rla n ışı ve o d ö n e m d e g en eld e k i u y g u lan ışı açısın d a n ele a lın d ığ ın d a V T sIK 'd a h em en h em en hiç d estek g ö rm ed i. B ir k o n u şm acı işçi d e n e tim in in k ap sa m ım g e n işle tm e k is­ tey en lerle d a ra ltm a y a u ğ ra şa n la r a ra sın d a k i b ö lü n m e y e d e ğ in d i. F ak at işçi d e n e tim in i e n fazla d ille rin e d o la y a n la r v e y a y g ın la ştırm a y ı sa v u n a n la r a s­ lın d a işçi d e n etim in i m e rk ez ile şm iş, g en iş ö lç e k li b ir k a m u sal k u ru m a d ö ­ n ü ştü rerek , ita a tk â r ve za ra rsız k ılm ak için b a şarılı b ir g irişim d e b u lu n m u ş o ld u la r. K a ra rn a m e V T sIK 'd a 1 0 ’a karşı 24 o y lu k bir ç o ğ u n lu k la kabul e d ild i ve so n rak i g ü n y ü rü rlü ğ e girdi/*3 H ay at y asa y ap ıcıları "aşm ay a" d e v am e tti ve ü zerin d e iy ice d ü şü n ü l­ m ü ş olan 14-27 K asım 1917 K a ra rn a m e si d e p ra tik h iç b ir so n u ç v e rm e ­ di.** işç ile rin k e n d iliğ in d e n fa b rik a k o m itele rin i ö rg ü tle m e v e fa b rik a y ö ­ n etim in e m ü d ah ale e tm e e ğ ilim i, k a ç ın ılm a z b iç im d e , işç ile re ü lk e n in artık k en d ile rin e ait o ld u ğ u ve onu k endi y a ra rla rın a d ile d ik le ri gibi y ö n e te b ile ­ c ek le ri inancın ı v eren d e v rim ta rafın d a n iy ice k am ç ıla n m ıştı. E k im D ev rim i’n d en ö n ce o lu şm a y a b aşlay an şey a rtık d a h a sık v e a p a ç ık b ir b iç im d e te k ra rla n ıy o rd u ; bu d e v rim d a lg a sın ın ö n ü n e h iç b ir şey g e ç e m e z d i b u n d an böyle. Ş ü p h e siz o lay ların a y rın tıla rı fa b rik a d a n fab rik a y a d eğ işiy o rd u , bu y ü zd en tam b ir d ö k ü m ü n ü sa ğ la m a k m ü m k ü n d eğ ild i. Ç o ğ u zam a n işv e ­ re n le r fab rik aları k ap atm a y a y a d a d ik b aşlı işç ile ri işten a tm a y a h a z ırla n ı­ y orlardı. S o v y e t H ü k ü n ıe ti’nİ e n ç o k k o rk u ta n ih tim al şuydu: L e n in 'in işçi d en etim i h a k k ın d a k i taslağı "işçi te m silc ile rin in rızası o lm a k sız ın , b ir işlet­ m e n in k a p atılm asın ı y a d a ü retim in d u rd u ru lm a sın ı," y a sa k la y a n b ir m a d ­ de d e içeriy o rd u .” B azen fa b rik a y ö n e tic ile ri İle işç ile r a rasın d a, so n u ç ta 94. Protokoli Zasedanti VTsIK 2 Sozİva ( 1918), s. 60.

95. Tartışma o.g.e., s. 6Û-2'de, kararnam e ise Sobranie Lfzakonenii I 9 l7 -1 9 I S ‘de, No. 3, m adde 35'ıe yer alıyor.

96. Tüm Rusya İşçi Denetimi Konseyi, Rıyazanov'un Ocak 1918'de açıkladığı gibi (Pervii V serossihkii S "ezd P rofioyuzov (1918), s. 234) ya sadece bîr kez toplandı, ya da aynı kişinin d ö n ay sonra söylediğini dikkate a lm a k hiçbir zam an toplanmadı (Trvdi I Vserassiistogo S"ezda S o velm Narvdnogo Kuzyaistva [1918], s. 104); bir başka yonım a göre ise konsey top­ lantı yapm aya kalktştıysa da çoğunluk sağlanamadı ( A.g.e.. s. 72).

9 7 .2 3 K asım /16 Aralık 1917 tarihli izvestiya'da yayım lanan bir m akalede, iççi denetimi*

70 EKONOMİK DÜZEN işin d ev a m ın ı sa ğ la y a c a k g e rilim li b irp a z a rlık y ap ılıy o r; bazen de bu iş b ir­ liği, belirli b ir san ay i k o lu n d a işv eren le rle işçiler, c e p h a n e ü re tim in e a y rıl­ m ış fab rik aların k a p atılm a sı y a d a işin y o ğ u n la ştırılm a sın a ilişkin h ü k ü m e t k ararların a karşı k o y m ak için b irle ştik le rin d e , y a d a y in e h iç u m u lm a d ık b ir b içim d e, k ad ın ların g e c e ç a lıştırılm a sın ı y a sa k la y a n k ara rn a m ey i u y g u ­ la m a m a k y ö n ü n d e a n laştık la rın d a o ld u ğ u g ib i, ted irg in ed ic i b iç im le re b ü ­ rü n ü y o rd u .^ Ç o ğ u zam an fa b rik a k o m ite le ri fa b rik a lara d o ğ ru d an d o ğ ru y a işç ile r ad ın a el k o y u y o rd u . K endi b a şla rın a b ıra k ıla n işçiler b ir fa b rik a n ın işletilm esi için gerekli tek n ik y e ten e ğ i, iş d isip lin in i ve m u h a seb e b ilg isin i, o dö n em in ş a rtla n için d e n ad iren sa ğ la y a b iliy o rla rd ı, işç ile rin b ir fab rik ay ı ele g e ç ird ik le rin d e fab rik an ın sto k tak i m alların ı ve d o n a n ım la rın ı k endi h e sap ların a sa ltık la n d u ru m la r o rta y a ç ık t ı." Y ö n e tim in e b ir işçi k o m ite si tarafından el k o n u lan ve e sk i y ö n e tic isin in sa b o ta j su çu n d an üç a y a m a h ­ kûm ed ild iğ i M o sk o v a'd ak i b ir d ü ğ m e fab rik ası o n b e ş g ü n lü k b ir u ğ raştan so n ra k o m iten in y ö n etm ey i b ecerem em esi n e d e n iy le k ap an m a k z o ru n d a k ald ı; y ö n e tic ile re yol v erd ik ten so n ra te k ra r işb a şın a g elm eleri için o n la ra y a lv a rıp y ak aran işçilere y a d a fa b rik a k o m ite lerin e d e ra s tla n ıy o rd u .1110 1918 b a h a n n d a işçi d en etim i artık g ö z d e n d ü ştü ğ ü n d e , b irin ci T üm R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g re si'n d e b ir k o n u şm a c ı b u tü r d u ru m la ra yol açan bazı şartları açık b ir d ille o rta y a k oydu: Bu işletmelerde çalışanlar kusurun sadece ‘’toplantı yapmaları" yüzünden işçi­ lerde olmadığı, işletme personelinin ve yöneticilerinin işçileri gütmekle kullandık­ ları sopalar ellerinden düştüğü ve Batı Avrupa burjuvazisinin işçileri çalıştırmakta yararlandığı imkânların hiçbirine sahip olmadıkları için ellerinin bağlı kaldığı söy­ lenebilir... Bülün bu şartlarla birlikte işçi sınıfı, kendini dayatan bir işletme yöneti­ mi göreviyle yüz yüze geldi ve bunu üstlenmesi gerekiyordu. Şüphesiz işçi sınıfı acemice sarıldı bu işe. Anlaşılır bir şey bu. İşçiler eski yöneticileri ve teknisyenleri kovdu; muhtemelen bu insanlar geçmişte onlara kötü davranmışlardı; yine de bazı fabrikalarda yöneticilere iyi davranıldığı durum larda görülmüştür.IUI tşç i d en etim i an lay ışı k am u h iz m etlerin e b ile y a y ıld ı. D e v rim in ilk ay ı b o ­ y u n ca y a y ım lan an bir sü rü k a rarn a m e a rasın d a, P o sta ve T e lg ra f H a lk K o­ m iserliğ i ile D o n an m a H a lk K o m ise rliğ i'n d e d e n e tim i ele g e ç ire n D ev let nin "lokavtçılann faaliyetini felce uğratm ak için" gerekli olduğu belirtiliyor ve bu kararnam e olm aksızın "ülkenin ve devrim in felakete uğrayacağı” ileri sürülüyoıdu.

98. P ervii V se ru ssiiskii S " e z d P ro fso yu zv v (1918), s. 175,s. 194.

9 9 .G .T sip ero v iç,S in d ik a tiiT re sıiv R o ssii (üçüncübasım , 1920),s. 157.

100.

A. Lozovski, Raboçli K oturol' (1918), s. 33-4.

101. Trvdi / V serasiiistogo S “t! d a Sovetov Narodnogo Kvzyaistva (1918). s. 339-40.

DEVRİMİN ETKİSİ 7!

M em u rları S o v y e tle ri'n in k ap atıld ığ ın ı ilan e d en iki ilg in ç k a ra rn a m e de y e r a ld ı.11'3 D e m iry o lla rın d a ise b aşk a b ir d u ru m o rta y a çık tı. İşç ile rle tek* n ik p erso n el y ö n e tim e el k o y u p d e m iry o lla rın ı işletm e k için a n la ş tıla r ve d ışard an g e le n her tiirlü m ü d a h a le y e u zu n sü re in a tla karşı k o y d u la r.103 B u gibi u y g u lam ala rın R u s san a y isi g e n e lin d e ne ö lç ü d e y ay g ın laşm ış o lab ileceğ in i sap tam ak g ü çtü r. F a b rik a k o m ite le rin in a m a n sız d ü şm an ı R iy a z a n o v O c a k 1918'de, "b u n ların P etro g rad d ış ın d a h iç b ir e tk in lik le rin in o lm a d ığ ın ı, o ra d a d a sa d e c e m etal sa n a y isin d e a k tif o ld u k ların ı," ileri sü r­ m ü ş tü .1“4 B u sö z le r o ta rih için bile b ir az ım sa m a y d ı. P etro g rad 'd ak i m etal işçileri p ro letary an ın d ev rim ci se ç k in le riy d ile r, ö y le ki d e v rim in ilk h a fta ­ la rın d a o ra d a m e y d an a g ele n h e r şey in d a h a so n ra b a şk a y e rle rd e de te k ra r­ la n m a ih tim ali vardı. E k im D e v rim i'n d e n ö n c e bile, R us sav aş sa n a y isin in ç atırd a y a n m erk ezi o lan P e iro g ra d 'd a şa rtla r za te n ö z e llik le zordu: Ç ö z ü l­ m e şim di b u m e rk e z d e n d ışa do ğ ru y ay ılıy o rd u . B u sü recin de tü m ü y le y a d a e sa s o larak işçi d en e tim in e b ağ la n m a sı m ü m k ü n d eğ ild i. H a m m a d d e kıtlığ ı, m ak in a ve g ereçle rin b ak ım sız kalışı, sav aşın y arattığ ı b e z g in lik ve m oral çö k ü n tü gibi e tk e n le r y ü zü n d en b u sü reç d e v rim d e n ç o k ö n c e b a şla ­ m ıştı. D ev rim bütün bu e lv e rişsiz e tk en leri p e k iştird i ve sü reci h ızlan d ırd ı.

S a n a y id e h ü k ü m süren bu kaosun b a şlıc a k e n tlerd en S o v y e t to p rak ların ın tü m ü n e y a y ılış ın a d a ir k esin k a y ıtlar y o k tu r. D ev rim bazı b ö lg e le re ve bazı fa b rik a la ra a ğ ır n ü fu z e d iy o r ve işle r b ir sü re n e red ey se e sk isi gibi d ev am ed iy o rd u . P e tro g ra d 'd a k i C o a ts iplik fab rik ası 1918 Ş u b atı so n u n a k a d ar h e rh an g i b ir so ru n la karşı laşm ak sızın y ü k se k v erim le çalıştı ve an c ak bu tarih te, iletişim ve u laşım e k sik liğ i y ü zü n d en d a ğ ıtım ın aksam ası ve b ö y le ­ ce sto k la rd a a n o rm al b ir b irik im o lu şm a sı so n u cu n d a ü retim d u rd u .105 T üm iktisadi o rg a n iz m a çü rü d ü ğ ü n d e, sağ lık lı k a la n la r d a k en d ilerin i g en el s a l­ g ın d an k u rtaran ı t yordu. Ç ö z ü lm e sü reci k ısm en B o lşev ik e y lem ta rzın ın so n u c u o la ra k , k ısm en

102. ilki kararnam e olarak yayım landığı halde (Sobranie Uıakonenii. 1917-191 fi. No. 3, m adde 30), gerçekte. "Posta T elgraf Bakanlığı (aynen böyle denm iş) Halk Komiseri" tarafın­ dan bütün posta-leIgraf m emurlarından sabotaja son vermelerini isteyen bir çağrı gibiydi. Ka­ rarname şöyle son buluyordu: "Posta lelgraf dairesi yönetimi adına hiçbir sözde girişim grubu ya da kom itesi merkezi iktidara ait yetkilere ve Halk Komiseri sıfatıyla bizzat benim yetkileri­ me el atamaz." Donanma Sovyetinin kapatıldığına ilişkin kararname 28 Kasım-11 Aralık j9 I 7 tarihlidir (A.«.?., No. 4, madde 58).

103 . Not D'ye bkz.: ”D em iryollarında İşçi Denetimi", (s. 355-8).

104. Pervıi Vserossiiskii S “ezd Prvfessional'nik Soyuznv, (1 9 18), s. 234.

J 05. The Lan sing Papers, 1914-1920, c. II, (W ashington, 1940), s. 369.

72 EKONOMİK DÜZEN d e B o lşe v ik le r’in bu sü rec i e n g e lle m e ç a b a la rın a ra ğ m e n d ev a m etti. B o lşev ik le r’in bu ikili tu tu m u k o la y lık la a ç ık la n a b ilir. E k o n o m ik çö k ü ş, b ir n o k ­ taya k a d ar B o lşev ik p o litik an ın zo ru n lu b ir p a rç a sıy d ı. B u rju v a ik tid arın ın h em siy asal hem de ek o n o m ik m ek an izm a sın ın p a rç a la n m a sı d ev rim in za ­ ferin in zorunlu b ir k oşulu y d u ve işçi d e n e tim i b ir tah rip silah ı o la ra k d e v ­ rim d av asın a ta rtışılm az b ir k atk ıd a b u lu n d u . în ş a etm en in ön k o şu lu o la ­ rak ö n c e y ık m ak g e re k iy o rd u .1(14 F a k a t b e lirli b ir n o k ta y a erişild iğ in d e (k e ­ sin b içim d e tan ım lan m ası o d ö n e m için im k ân sız o la n "ideal" b ir n o k tay d ı bu) tah rib atın sü rm esi rejim in varlığ ın ı te h d it e d e r h ale g eliy o rd u . B ir to p ­ lu m d a üretim ve s ın ıf ilişk ileri so ru n la rın ı te k tek h e r fab rik ad ak i işçilerin do ğ ru d an ve k en d iliğ in d e n e y le m lerin in ç ö z ü m le y e b ile c e ğ i g ö rü şü , so sy a ­ lizm d eğ il sen d ik alizm d i. S o sy a liz m , so ru m su z k ap italist işletm eciy i, m e v ­ cut siy asal o to rited en b ağ ım sız o lm a h ak k ı tale p e d e n b ir o k ad a r so ru m su z b ir fa b rik a k o m itesin e tab i k lim ay ı a m a ç la m ıy o rd u . M a rx ’in k a p italizm in la n etlen m iş lekesi say d ığ ı ’’üretim a n a rş isi’’ni k alıcı k ılm ak tan b a şk a b ir so ­ nuç v erem ezd i bu. F a b rik a k o m itele rin in ö n ü n e g e ç ile m e y e n bu k a ç ın ıl­ m az eğ ilim i, b elli bir fab rik ad ak i ya d a b elli b ir b ö lg e d e k i işçilerin ç ık a rla ­ rın ı g ö zete n k ararlar alm ak tı. S o sy a liz m in ö zü ise m erk ezi b ir o to rite ta ra ­ fın d an , en ince ay rın tıların a d e k d ü z e n le n ip p la n la n m ış b ir e k o n o m in in to p lu m y a ra n n a g e rç ek leştirilm e sin d e y a tıy o rd u .

B ir ö rg ü tlen m e biçim i o la ra k işçi d e n e tim i, v arlığ ın ı d e v rim in ilk h a fta ­ ların d an sonra pek sü rd ü rem ed i. 14-27 K asım J9 1 7 tarihli k ara rn am e n in , işçi d e n etim in i k u ru m laştırm a ve bu y o lla ad e m -i m e rk e ziy e tç i e tk ilerin i yok e tm e girişim i b aşarısız lığ a u ğ ra y ın c a ve k a ra rn a m e ölü b ir m etin h a li­ ne g e lin c e , yapıcı g ü çleri h arek ete g e ç ire c e k b a şk a a ra çla r b u lm a z o ru n lu ­ lu ğ u d o ğ d u . B u am aç la seçilen araç, g ö re v le rin in ne o ld u ğ u a ç ık ç a an laşılm ak sızın , A ralık 1917'de k u ru lan ve so n rak i iki yıl b o y u n ca sa n ay iy i m e r­ kezileştirm en in ve y ö n etm en in b a şlıc a o d ağ ı h a lin e g elen M illi E k o n o m i Y ü k se k K on sey i ydi. B u k o n sey in işç ile rle ilg ili g ö re v le ri, işçi d e n e tim in e d u y d u k ları h asetten d o la y ı iktisadi d e v le t k u ru lu şla rıy la sıkı işb irliğ i y a p ­ m ak d u ru m u n d a kalan se n d ik a la r tara fın d a n y e rin e g etiriliy o rd u ; B irin ci T ü m R u sy a S e n d ik a la n K o n g resi O c a k 1918’d e to p la n d ığ ın d a, bu süreç son k e n e s in e v arm ıştı. I('î

106. Bu görüş sonradan Buharin tarafından derinlemesine geliştirildi (bkz. s. 18?).

107. Sendikaların daha sonraki gelişmesi bir sonraki bölümde incelenecektir (bkz. s. 97-

100).

DEVRİMİN ETKİSİ 73

K im i zam an E k o n o m i Y ü k se k K o n fe ra n sı, kim i zam an d a M illi E k o n o ­ mi K onseyi d iye a d la n d ırıla n o rg an ın k u ru lm a sın ın d e v rim in ilk g ü n le rin ­ d e tartışm a k o n u su o id u ğ u an laşılıy o r. 17-30 K asım 1 9 I7 ‘d e işçi d en etim i k ararn am esin d en üç g ü n so n ra S o v n a rk o m , G e çic i H ü k ü m et'in E k o n o m i K o n sey i'n i ve E k o n o m i Ü st K o m itesi’ni resm en so n a e rd ire n ve b u n ların y etk ilerin i geçici o la ra k "b ir M illi E k o n o m i K o n sey i k u ru lu n c a y a kadar, E k o n o m i Y ü k sek K o n fe ra n sı nın d ü z en le n m e si a m a c ıy la S o v n a rk o m te m ­ silcilerin e d e v red en " b ir k ararn am e y a y ım la d ı. Bu te m silciler O b o len sk i, S m irn o v ve S a v e liy e v 'd i; şim d i b u n la ra B u h a rin , L arin ve M ily u tin d e k a tı­ lıy o rd u .’1®B u n d an on g ü n so n ra L en in , "ek o n o m i k o n fe ra n sın a şim d iy e k a ­ d a r y e te rin c e ilgi g ö ste rilm e d iğ in d e n " y ak ın d ı ve B u h arin 'i bu asal g ö re ­ v inden alarak P ravda 'n ın y azı k u ru lu n a a ta m a y ö n ü n d ek i b ir tek life karşı b o ş y ere p ro te sto d a b u l u n d u . 1-14 A ra lık 19! 7 'd e L en in , V T sIK 'd a , b ir M illi E k o n o m i Y ü k sek K o n sey i k u ru lm ası için B u h arin ta ra fın d a n ö n e ri­ len taslak k a rarn am en in le h in d e k o n u ştu .1"' K ara rn am e 5 -1 8 A ra lık 1917’ d e y a y ım la n d ı.111 îşçi d en etim i k a ra rn a m e si işçi d e n e tim in in a m ac ın ı, "m illi ek o n o m in in p lan lı bir şek ild e d ü z e n le n m e si" o la ra k ta n ım la m ıştı. 5-18 A ra lık 1917 k a ­ rarn am esi M illi E k o n o m i Y ü k se k K o n se y i'n in (k ısa ca V ese n k a d e n iy o rd u ) am acını, "u lu su n e k o n o m ik fa a liy e tin in ve h ü k ü m e tin m a li k ay n a k la rın ın ö rg ü tlen m esi" o la ra k tan ım lıy o rd u . B u y eni o rg a n , T üm R u sy a İşçi D e n e ti­ m i K onseyi d ah il, m erk e zi ve y erel tü m e k o n o m i o to rite lerin in fa a liy e tle ri­ ni "aynı h e d efe d o ğ ru y ö n le n d ire c e k ”, T üm R u sy a İşçi D en etim i K onseyi üyeleri ile b ü tü n H alk K o m is e rlik le rin in te m silc ile rin d e n ve d an ışm a n o la ­ rak a tan m ış u zm an lard a n m e y d a n a g elec e k ti. Y ü k sek K o n sey işçi d en etim i ay gıtının yerin i alıy o r ve o n u kendi iç in d e e ritiy o rd u ; L enin 'in b irk aç h afta so n ra b e lirttiğ i g ib i, "işçi d e n e tim in d en M illi E k o n o m i Y ü k se k K o n se ­ 108. Snbrante Uzakonenii. 1917-1918. No. 3. madde 38; Lenin, Soçineniya, c. XXII, s.

588; Narodnoe Kozyuistvo. No. 11. 1918, s. 12. Larin'e göre (a-g.e.. s 16), Lenin devrimden birkaç gün sonra kendisine şöyle demişti: "Siz Alman ekonomisinin örgütlenm e sorunlarını, konsorsiyumları, tröstleri, bankaları incelediniz; şim di de bunları bizim için inceleyiniz."

109. Lenin, Soçineniya, c XXII, s. 107.

110. Lenin, Soçineniya. c. XXII s. 108; VTstK'nın bu toplamışının tutanakları yazık ki ka­ yıptır. Larin kararnamenin Buharın tarafından kalem e alındığını belirtm ektedir (Narodnoe Kozyaısrvo, No. 11, 1918, s. 17); Bronş ki ise Buharin, Saveliyev ve kendisi tarafından yazıldı­ ğını söylem ektedir (Trudi I Vserosstiskogu S ’ezda Sovetov Narvdnogo Kazyaistvo (1918), s 162).

111. Sobranie Uzakonenii 1917-1918. No. 5. m adde 83.

74 EKONOMİK DÜZEN y i'n in y aratılm asın a g e ç ilm işti." 11- B azı d u ru m la rd a y en i k u ru lan ö rg ü t ile e sk i ö rg ü t a ra sın d a bir sü re k lilik d e sö z k o n u su y d u : Ö rn e ğ in , k u ru m la şm ış e n d e r işçi d en etim i o rg a n la rın d a n b iri o lan P e tro g ra d îşç i D e n e tim i B ö lg e K o n sey i d e k endisini P e tro g ra d M illi E k o n o m i B ö ig e K o n se y i'n e d ö n ü ş­ tü r d ü .113 B u n u n la b irlik te, işçi d e n e tim i k a ra rn am esin in y a y ım la n m a sın d a n so n ra g eç e n üç h afta b o y u n c a ç o k şey ö ğ re n ilm işti. Y en i k ara rn am e V esen k a 'y ı tü m üretim ve ticaret d a lla rın a el k o y m ak , m alların ı h aczetm ek , k a m u la ş­ tırm ak y a da bunların tü m ü n ü zo rla b irle ştirm e k le y etk ili k ılıy o rd u ; y ö n e ti­ mi altındaki bütün iktisadi k u ru lu şla rı m erk e z ile ştirm ek ve y ö n e tm e k le görev len d irilm işti; e k o n o m iy le ilgili y a sa la r ve k ara rn a m e le r S o v n a rk o m 'a o n u n aracılığ ıy la iletilecek ti. G ü n lü k işlerin e şg ü d ü m ü on b eş ü yeli b ir b ü ­ ro tarafın d an sağ lan acak tı. O b o len sk i, Ü retim in Ö rg ü tlen m esi ve D ü z e n ­ len m esi H alk K o m iseri sıfa tıy la (ki bu sıfat k ıs a b ir sü re so n ra k u lla n ım d ı­ şı k alacak tı) V esen k a'n ın b a şk a n lığ ın a a tan d ı. V e sen k a'm n ilk b ü ro su B u ­ h arin , L arin , M ily u lin , L o m o v , S av eliy e v , S o k o ln ik o v ve S b m id t'ten o lu şu ­ y o rd u .” 4 E ski E k o n o m i Ü st K o m itesi b in a la rı usulen d ev ra lın m ıştı a m a p erso n el işi terk etm işti. V ese n k a se lefin d e n b irk aç b ü ro e şy a sın d a n ve b ir­ kaç d o sy a ile k itaptan b a şk a h iç b ir şey d e v ra lm a d ı.'15 Y eni d o ğ m u ş b ir re ji' m in her pro jesin in b e lirsiz ve k arm a k arışık o ld u ğ u b ir d ö n e m d e V e se n k a a ç ık ç a ülkenin ek o n o m ik h ay atın ı p la n la y ıp y ö n ete n m erk ez o rg a n o lara k k abul ed iliy o rd u . D o ğ u şu n u n a rife sin d e L en in o n u "tıpkı S o v n a rk o m 'u n p o litik ad a yap tığı g ib i, e k o n o m ik alan d a k a p ita listle rle to p ra k a ğ a la rın a karşı m ü cad e le o rg an ı" d iy e ta n ım la m ıştı.115 K u ru lu şu n p o tan siy e l işle v le ­ rin in tan ım sız kaldığı ve bu işlev lerin nerey e k a d a r u zan d ığ ın ın b e lirsiz o l­ d u ğ u , farklı sek siy o n ları g ö steren ilk liste d e "ask erlerin te rh isi" ve "fin an s" terim lerin in "yakıl" ve "m ad en ler" te rim le riy le yan y a n a sıra la n ışın d a da g ö rü lü y o rd u . B aşkan O b o le n sk i'n in ilk g ö rev i D e v let B an k ası'n ın d e v ra lın ­ m asın! yö n len d irm ek o ld u .1,7 O b o le n sk i'n in b ilin en ilk k a rarn a m e le ri (re s­ 112. Lenin, Sofineniyg. e. XXII, s. 215.

113. N o ro d n o e K ozyaLiK o, No. 1 1 , 1918 s. 8 Rikov daha sonra V esenka'nın "Petrograd fabrika komitelerinden doğduğunu" doğruladı (Treıii V se ro ssiiskii S"e?d P ro fe ssia n a l'n ik Soy u ıo v (1920), c. I (Plenumi), 7).

114. S o b r a m e U zakonenii, I9 I 7 - I 9 1 8 , No. 9, madde 129. B a t'fa v a S ıtvetskaya E nlsiktopedia. c. X III,(1929), s. 5 6 1, V SN K hm addesi.

115. Nurndnoe K u ’ ya ısho , No. I I, 1918, s. 11-2.

116 Lenin, Soçineniya. c. XXII, s. 108.

117. Narodnoe Kozyaistvo. No. I I , 1918. s. 12.

DEVRlM lN ETKİSİ 75 m e n yetk isi o lm ad ığ ı h a ld e k e n d isin d e y a sa m a g ü c ü g ö rü y o rd u ) S m o lni'deki h ü k ü m e t k a ra rg â h ın a y asa k la n a n sa a tle rd e e lek trik v e rilm e sin e iliş­ k in y ö n e tm e liğ i118 v e d ış tic a re t p o litik a sın a ilişk in k u ra lla rı ve ilk ele ri iç e ­ riy o rd u .,1# B u ned en le tüm ö le k i işlev leri d ış la n a ra k V e se n k a 'n ın ç o k g eçm e d en S o v y et san ay i p o litik a sın ın b a şlıc a aracı h a lin e g e tirilm e sin in b a şla n g ıç ta ­ ki n iy etle b ir ilgisi y o k tu . N e v ar ki b u ro ta, V ese n k a b ü ro su n u n 14-27 A ra ­ lık 1917 'd ek i ilk to p la n tısın d a az ço k ra stla n tısal o la ra k b e lirle n d i. O la y la r­ la d o lu b ir g ü n d ü bu. Ö zel b a n k a la r o sab ah K ızıl M u h a fız la r ta ra fın d a n iş­ gal e d ilm iş ve V T sIK ile rle y e n sa a tle rd e b a n k a la rın k a m u la ştırıld ığ ın ı b il­ d iren b ir k a rarn am e y a y ım la m ış tı.130 V e se n k a b ü ro su n u n to p la n tısın a k a tı­ lan L en in , sa d e c e b a n k a la rın d eğ il tüm sa n a y i işletm e lerin in k a m u la ştırıl­ m aların ı ongÖTen b ir k arar tasa rısı s u n d u .1,1 B u o tu ru m a ilişk in h iç b ir resm i tu tan ak b u lu n m u y o r. O b o le n sk i'y e g ö re L e n in 'in ö n e rile rin e sa d e c e Lozo v sk i île R iy azan o v a ç ık ç a karşı çık m ıştı. F a k a t to p la n tıd a b u lu n an ların ç o ğ u bu ö n erilerin u y g u la n a b ilir o lm a d ığ ı g ö rü ş ü n d e y d i1" ve k arar tasarısı İlan e d ilm e m iş ve y a y ım la n m a m ış o la ra k k ald ı. 20 A ra lık 1917-2 O c ak 1918 tarihli k a rarn am e ile V e sen k a, sa n a y in in d e v le tç e fin a n sm a n ın ın ve d e v let k u ru m ların ca ö d e n e n ü cre tle rin tü m ü n ü n d en e tim in i ü stlen iy o rd u ; bu u y g u la m a la rd a e şg ü d ü m V e sen k a'n ın "d e v le t p lan lam a sek siy o n u " ta ra ­ fın d an s a ğ la n a c a k tı.123 B u k ararn am e de o d ö n e m d e k i b irço k b en zeri gibi ö lü b ir m etin o la ra k k a ld ı; sad ece V e se n k a b ü n y esi için d e te k b ir k işinin, m u h tem elen L arin 'in , z a m a n ın ö te sin d e d ü şü n e b ild iğ in i g ö ste rm e si b ak ı­ m ından ilg in ç b ir k ara rn am ed ir y in e de. Y a ln ız c a g en el b ir e k o n o m ik p la ­ nın d e ğ il, sa n ay in in b ir b ü tü n o la ra k ve e tk in b ir şe k ild e k a m u la ştırılm a sı­ nın d a h e n ü z ç o k u z a ğ ın d a b u lu n u lu y o rd u .

B irk aç g ü n so n ra V e se n k a , y a b a n c ı b ir tan ığ ın canlı b ir şe k ild e ta sv ir e t­ tiği o ilk g e n e l to p lan tısın ı y a p tı.124 P e k a z e şy a b u lu n an so ğ u k b ir o d a d a y irm i k ad ar k işi b ir m a sa n ın e tra fın d a to p la n m ıştı: S e n d ik a te m silc ile rin ­ d en , fa b rik a k o m iteleri işç ile rin d en , bazı H alk K o m İse rle ri'n d e n v e "uzm an o la ra k ” m etal v e d e m iry o lu işk o lu n d a n g e le n b irk aç m ü h e n d isten olu şan 1 18. Sobranie Uztıkonenii 1917-191 S. No. 10 m adde 158.

119. A.g.e., No. 10, madde 159. daha geniş bilgi için ileride, s. 121-2‘y e b k i 120. Bkz. s 128-31.

121. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 139-41.

122. Narmlnoe Kuzyaistvo, No. I I. 1918, s. 11-14.

123. Sobranie Uzakonenii 1917-1918. No. 11, madde 167.

124. M . P hilips Price, M y Reminiscences o f the R ussian Revolulıon, (1921), s. 213-15.

76 EKONOMİK DÜZEN "ço k k arışık b ir to p l u lu k l u bu. O b o len sk i işçi d e n e tim i k a ra rn a m e sin in y e ­ te rsizliğ in d en , fab rik a k o m itele riy le sen d ik a la rın çab ala rın ın S o v y e tie r'in m erkezi siyasal o to rite si ile e şg ü d ü m lü k ılın m ası ih tiy a c ın d an söz e d e n b ir k o n u şm a yaptı. Ç eşitli p ra tik g ü ç lü k le r g ö rü şü lü p tartışıld ı. T o p lan tı farklı san ay i k o lları için ö zel k o m isy o n la r — g e le c e k te k i glavkla r ve "m e rk e z ­ le r" -— k u ru lm asın a ilişkin b ir p lanı ve ikinci d e re c e d e k i y ere l o rg a n la r a ğ ı­ nın g erçek leştirilm esin i ö n g ö re n ve 23 A ra lık 1917-5 O cak 1918’d e ilan e d ilen bir kararn am ey i o n ay lad ı. K ara rn a m e h er b ö lg e d e , V e sen k a'n ın d e ­ n etim i altın d a bir M illi E k o n o m i K o n sey i (S o v n a rh o z ) k u ru lm a sın ı ö n g ö ­ rü y o rd u . H er bölge S o v n a rh o z u m erk ezd ek i V e se n k a ’n ın m in ik b ir k o p y a­ sıydı. B ö lg e S o v n arh o zu farklı sanayi k o lla rın ı k a p sa y a n on d ö rt se k siy o n a a y rıla c a k ve yerel k u ru m la rla ö rg ü tle rin tem silc ile rin i içerecek ti: B u te m ­ silcilerin sayısı ’’İşçi, A sk e r ve K ö y lü T e m silc ile ri S o v y eıi {m uhtem elen o rad ak i b ölge S o v y eti) tara fın d a n s a p ta n a c a k tı.113 B ö lg e S o v n a rh o z la rı, k ü ­ çü k b irim lerd en o luşan, aynı g ö re v le rle y ü k ü m lü , k e n d isin e k arşı so ru m lu il ve yöre S o v n arh o zları o lu ştu rm a k la y ü k ü m lü y d ü . B u n la r e ğ e r h a lih a z ır­ d a m ev cu tsa, o y erin işçi d en e tim i o rg a n la rıy la b irle şe c e k le rd i.136 S o n rad an M ay ıs 19 1 8 'd e,137 birinci T üm R ıısya M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi'n d e re sm ileştirilen tü m sistem , b a şta y u k arıd an a şa ğ ıy a ö rg ü tle n e n k o n g ­ releri olm ak üzere İşçi K öylü T em silc ile ri S o v y e tle ri'n in siy asa l y ap ısın ın ek o n o m i alan ın d ak i b ir k o p y asıy d ı. F ak at siy asal v e ik tisad i o to rite le r a ra ­ sın d a gerçek d ışı b ir yetki b ö lü şü m ü n e d a y an an b u p a ra le llik ta m a m e n e tk i­ s iz d i.12* V esen k a z irv ed e d e o lsa , e k o n o m ik b ir S o v n ark o m o lm a y ı a sla a m a ç lay am azd ı, taşra S o v n a rh o z la rı ve y erel S o v n a rh o z la r S o v y e tle r'e k a r­ şı ç ık a m azlard ı. E k o n o m ik n itelik leri o la n S o v y e tle r fik ri ö lü d o ğ m u ştu .

Y aratılm ış o lan şey yerel b ü ro ları o lan m erk ezi b ir e k o n o m i b ö lü m ü y d ü .

B u k ararn am ey le ö n g ö rü lm ü ş a y rın tılı Ö rgü tlen m e, ek o n o m ik fa a liy e tle ­ ri h e r y an ıy la d e n e tle m e y e y ö n e lik ilk n iy e tin izlerin i ta şıy o rd u hâlâ. A m a bu n iy et k ısa zam a n d a y o k o ld u . M illi e k o n o m in in b ir b ü tü n o la ra k p la n ­ 125. Sobranie Uittktmemi. I9 1 7 1 9 IS , No. 13, madde 196.

126. İllerde Sovnarhozlar, yerel Sovyeiler'in ekonomi seksiyonları ve (eğer mevcutsa) ye­ rel işçi denetimi organları arasında herhangi bir ayrım yapılm am ış gibi görünüyor; Nijni Novgorod'da (Oorki) bu üçünün görevlerini tek bir organ yerine getiriyordu (G od Prolerarskoy Dikltıluri (Nijni Novgorod, 19 18), s. 28-31); Trudi l Vserossiiskoça S"ezda Sovetov Narodmtro K<nyuis(vo (1918), s 219 da da başka bir örnekten söz edilm ektedir

127. Af-e., s. 485-8.

128. Lenin birinci Tüm Rusya M illi Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde yaptığı açılış ko­ nuşmasında Vesenka'nın, 'bulün devlet kuruluşları içinde, kendi yerini sürekli koruyacak biri-

D EVRtM tN ETKİSİ 77 lan m ası e rişilm e si z o r b ir id e a l o la ra k k ald ı. T a rım p o litik ası Sol S D 'le r ile B o lşe v ik le r ara sın d a h a ssa s b ir d e n g e y e b a ğ lıy d ı; m a liy e p o litik a sı ise g e­ n e ld e V esen k a k u ru lm ad an ö n c e ç iz ilm işti ve M a liy e H a lk K o m iserliğ i'n in sın ırları iç in d e k alıy o rd u . T ic a re t ise h â lâ ü re tim in ik in cil b ir işlevi d u ru ­ m un d ay d ı. iş ç i d en etim in in k en d isin d e n b e k le n e n i v erem ed iğ i o rta y a ç ık a ­ ğ ından, asıl b o şlu k san ay i p o litik a sın d a y d ı. B u a la n d a p la n la m a v e ö rg ü tle ­ m e ca n alıc ı b ir ih tiy açtı ve V e se n k a g id e re k b u b o şlu ğ u d o ld u rm a y a y ö ­ neldi. V e sen k a'n ın 23 A ralık 1917-5 O c a k 1918 tarihli k a ra rn a m e sin d e ö n ­ g ö rü len ö rg ü tle n m e , "h e r san ay i k o lu için ö z e l k o m isy o n lar" içeriy o rd u . Ö te y an d an , R u sy a'd ak i b ü y ü k sa n a y ile rin ç o ğ u , sav aş sıra sın d a g ö rd ü k leri resm i d estek v e te şv ik le rin y a rd ım ıy la , sa n a y in in tü m ü a d ın a söz sah ib i o l­ du k ların ı, ü retim d e eşg ü d ü m ve sa tışlard a d ü z e n le m e sa ğ la y a c a k la rın ı şu vey a bu d ü z e y d e id d ia ed en m e rk e z i o rg a n la r k u rm u şla rd ı. D e v rim in ilk h a fta la rın d a b u tü r k u ru lu şla rın S o v y e t ik tid a rıy la ilişk ile rin in nasıl o laca ğ ı sü rek li g ü n d e m d e y d i; b irk a ç san ay i k o lu n d a se n d ik a la r ö n e m li b ir rol o y ­ n ay acak k a d ar « ü çlü y d ü le r, am a zate n d e v le te a it o lan d e m iry o lla rı d ış ın d a h iç b ir a lan d a b elirley ici bir etk ile ri y o k tu . H iç k u şku y o k ki bazı d u ru m la r­ d a V e se n k a ’nın sa n ay ic ile rin h ak k ın ı y e m ey e y elten d iğ i o lu y o rd u . M ay ıs 1918’de b irin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey le ri K o n g resi'n d e b ir d e ­ lege, "b ü y ü k b ir m etal işle tm e sin in b aşın a b ir terz in in ve b ir d o k u m a fa b ri­ k asın ın b a şın a b ir re ssa m ın g e tirild iğ in d e n ", "b ir b ak ım a b o h em " b ir ta b lo ­ nun o rta y a ç ık tığ ın d an sö z e tti,129 B u tü r şe y le r g e rç ek ten de o lm u ştu ve k i­ m i zam an, L e n in ’in D evlet ve D evrim 'd e ileri sü rd ü ğ ü ve şim d i B u h a rin ta ­ rafın d an h a ra re tle y a y g ın la ştırıla n te o rile rle a k la n m a y a ç a lışılıy o rd u . A n ­ ca k b u g ib i o lay ların d a h a çok işv e re n le y ö n e tic ile rin a çık ç a d ire n işe g e ç tik ­ leri, b a lta la m a g irişim le rin d e b u lu n d u k la rı y a d a fab rik ala rın ı te rk ettik leri y erle rd e m e y d a n a g elm iş o lm a sı d ah a m u h te m e ld ir. A y a k ta kala n k ap ita list işletm elerle yeni ik tid arın o rg a n la rı a ra sın d a k i ilişki tarzı ç o ğ u n lu k la te d ir­ g in ed ici, g ü v en siz v e ad eta d ü şm a n c a b ir işb irliğ i g ö rü n ü m ü n d e y d i. V esen k a’y a y ap ılan ilk a ta m a la rd a p a rtiy e b ağ lılık esas alın m ış o la b ilir. A n cak M o s k o v a B ö lg e S o v y e ti E k o n o m i K o m ite si İle H ark o v B ö lg e B irin c i Sovn a rh o zu ’n d a işad am ların ın te m silc ile rin in b u lu n d u ğ u k a y ıtlarla s a b ittir.1,0 cik kuruluş" olduğu, çünkü hükümetin siyasal organlarının ortadan kalkacağı sosyalizm ko­ şullan altında, bir "yönelim" olarak varlığını sürdüreceği temasını geliştirdi (Soçineniya, c.

XXIII. s. 36).

129. Trudi I Vserossiiskogo S"ezda Sovelov N arodnogo Kozyaisıva ( 1918), s. 71.

130. B ol’şaya Sovtısluıya Entsiklopediya, c. XIII (1929), s. 559-60, VSNKtı maddesi.

78 EKONOMİK DÜZEN D ev rim in ilk kışınd a, san ay in in ad ım ad ım V esen k a'n ın e lin d e to p la n d ı­ ğ ın ın , sanayi ü z erin d e m e rk e z ile şen b ir d e n e tim k u ru ld u ğ u n u n en a ç ık k a ­ nıtı, R u sy a ’nın en b ü y ü k iki san ay i d alı o lan m etal v e d o k u m a d a y aşan an o la y la rd a g ö rü leb ilir. H e r ik isin d e d e d e n e tim , d e v rim ö n c e sin d e sa p ta n ­ m ış esa sla ra g ö re k u ru lm u ştu . M eta lü rji san ay isi R u s e k o n o m isin in e n iyi ö rg ü tle n m iş b irim iy d i; b u sa n a y in in b ü tü n ü n ü k a p sa y a n P ro d a m e t adlı ilk p az a rla m a ö rg ü tü 1902 k a d a r e rk e n b ir ta rih te k u ru lm u ştu . S av aşın d a y a ttı­ ğı talep ler, m etal ü rü n lerin in d a ğ ıtım ı için I9 1 5 'te R a sm e k o a d ın d a resm i bir k o m iten in k u ru lm asın a yol açm ıştı. V e se n k a 'n ın ilk u y g u la m a ların d a n biri R a sm e k o ’yu kendi m etal se k siy o n u n u n b ir y ü rü tm e o rg a n ın a d ö n ü ştü r­ m ek ve onu m ad en fiy atla rın ı sa p ta m a k la g ö re v le n d irm e k o ld u .1-’1 M a rt 1918’de, V esen k a'n ın d e v rim ö ncesi e sa sla ra g ö re k u ru lm u ş m ad e n ve m e­ talü rji sek siy o n u 7 5 0 k işin in ç a lıştığ ı e tk in b ir ö rg ü ttü .132 D o k u m a san ay isi R u sy a ’d ak i büyük ö lçek li sa n a y ile rin en esk isiy d i. B ü ­ tü n fab rik aların ın m erk ez b ö lg e d e to p lan m ış olm ası g ib i a p ay rı b ir ö zelliğ i de vardı, ö yle ki tüm d o k u m a san ay isi S o v y e t d e n e tim in d e k i b ö lg ed e y o ­ ğ u n laşm ıştı. A ncak ço k g eç m e d e n b aşlıc a yerli h a m m a d d e k ay n ağ ı olan T ü rk ista n ’la b a ğ la n k esildi. İlk d ö n em d e k a m u la ştırıla n fa b rik a la r a ra sın d a pek az d o k u m a fab rik asın ın b u lu n m a sı,133 bu sa n a y id ek i işv eren le rin , d iğ e r bazı san ay ilerd ek i işv e re n le re o ra n la d ah a u zlaşm acı o ld u k ların ı d ü şü n d ü r­ m ekledir. D o k u m a san ay isi ile an laşan G eçici H ü k ü m e t, m erk e z i M o s k o ­ v a’d a b u lu n an ve g ö rü n ü rd e k i am ac ı m a lla rın d a ^ a iyi d a ğ ıtılm a sın ı sa ğ la ­ m ak o lan Ç en tro k an adlı b ir ö rg ü t k u rm u ştu . 16-29 A ralık 1917 'd e y a y ım ­ lanan b ir k ararn am e, M o s k o v a S o v y e ti'n in e k o n o m i se k siy o n u n a "tü m d o ­ k um a fa b rik aların ın d ö k ü m ü n ü ç ık arm ası, b u n lara d ev let m ü lk iy eti o la rak el k o y m ası ve m alların ı İaşe H alk K o m ise rliğ i’n in g e n e l d e v le t ö rg ü tü a ra ­ cılığı ile d ağ ıtm ası" için Ç e n tro k a n ’ın y en id en ö rg ü tle n m e si talim atın ı v eri­ y o rd u .134 B u k a rarn am e b ü y ü k b ir ih tim alle, S o v y e t ik tid a rın ın sa n a y iciler­ le b ir a n la şm a zem in i b u la b ile c e ğ i b ir ö rg ü te tem el sa ğ la m a k ta n b a şk a b ir 131. Sobranie Uzakonenii, J9/7-J918, No. 10, madde 149; bundan birkaç gün önce, Tica­ ret ve Sanayi Halk Komiserliği Iorafmdan hemen hemen aynı mahiyeıle bir kararname yayım­ lanmıştı (A.g.e., No. 10, madde J55); ne var kİ bu komiserlik sanayi örgütlenme s ine ilişkin tBm yetkilerini kısa bir süre sonra Vesenka’ya devretti.

132. B yulleıeni Viışego St'veıa Narodnvgo Kozyaistva, No. 1, Nisan 19 î 8 , s. 42.

133. V. P. M ilyutin'e göre (Isturiya Ekonnmiçeskogo R aıvitiya SSSR (ikinci basım, 1929), s. 112), 1 Haziran 1918'den önce, kamulaştırılan tüm işletm elerin sadece yüzde 5’i dokuma 15kolundaydı.

134. Sobranie Uzakonenii. 1917- W 8 .N © .9 , m adde 137.

DEVRİMİN ETKİSİ 79 so n u ç verm edi. O c a k 1918 so n u n d a d o k u m a işçileri se n d ik a sı, şü p h e siz resm i m ak am ların d a te şv ik iy le b ir k o n g re d ü zen led i ve san ay i için Ç en tro îek stil adlı b ir m erkezi ö rg ü t k u ru lm asın ı ö n g ö ren kararı k ab u l e tti.135 En so n u n d a V esen k a, M a rt 1918'de, d o k u m a san a y isin i y ö n le n d ire c e k b ir ö r­ g ü t k u rd u ; adı işç ile r tara fın d an ö n e rilm iş b u ö rg ü t, g e rç e k te Ç en tro tek stil ile Ç e n tro k a n 'ın b ileşim in d e n o lu şan m erk e z i b ir ö rg ü ttü . Y en i Ç e n tro te k s­ til, tü zü ğ ü n d e, "bu sa n a y in in tüm fa a liy e tin i b irle ştire n ve y ö n e te n bir d e v ­ le t k u ru lu şu " o la ra k tan ım lan ıy o rd u . K u ru lu ş o tu z sanayi işçisin d e n , o n beş m ü h en d is ile işletm e y ö n e tic isin d e n (Ç a rlık d ö n em in in d e y işiy le , " v e rg i­ len d irilm iş" y a d a "vergi ö d e y e n " g ru p d e n iy o rd u b u n lara) v e çeşitli resm i y a d a y a n resm i k u ru lu şla rın o tu z te m silc isin d e n o lu şa c ak , y ü rü tm e kuru lu ise 11 ü y ed en m e y d a n a g e le c e k ti.1*5 K u şk u su z h a m m a d d e k ıtlığ ı teh d id i (ki 1918 so n b a h a rın d a h ad sa fh a y a u laşm ıştı), bu sa n a y id e y ö n e tic ile r, işç i­ ler v e S o v y et iktidarı a ra sın d a n isp eten ü st d ü ze y d e b ir işb irliğ i k u ru lm a sı­ nı k o lay laştırm ıştı.

M etalü rji ve tek stil sa n a y ileri, V e se n k a 'n ın 1 9 l8 'in ilk a y la rın d a b elirli san ay i k o lla rın d a b irle şik b ir y ö n etim k u rm a sü re c in i nasıl b a şla ttığ ın ı g ö s ­ te rm ek ted ir. 1915 ve 1916 b o y u n c a Ç a rlık H ü k ü m eti, sav aşın sü rd ü rü lm e ­ si için d o ğ ru d an y a d a d o la y lı gerek li o la n m a lla n ü reten b irç o k sanayi için, bazen "k o m iteler" b aze n d e "m erk ezler" adı v erilen m e rk e z o rg a n la r o lu ş­ tu rm u ştu 137 ve 1917'ye g e lin d iğ in d e , sö z k o n u su san ay ilerin te m silc ile rin ­ d en o lu şan ve n iteliğ i p ek b elli o lm a y a n idari işlerle y ü k ü m lü bu m erk ezi o rg a n la r san ay i ü retim alan ın ın h e m e n tü m ü n e y ay ılm ıştı. I9 1 8 'in ilk y a n ­ sın d a V esen k a bu o rg a n la ra y a d a b u o rg a n la rd a n a n a k a la n la ra y av a ş y a ­ v a ş el k o y d u ve bunları glavki (üst k o m ite ler) y a d a (en iri (m erk ezler) adı a ltın d a , V esen k a'n ın y ö n etim ve d e n e tim in e tabi idari k u ru lu şla ra d ö n ü ş ­ tü rd ü . D eri sa n ay isi için ü st k o m ite (G la v k o z ) O c ak 1918'de o lu ş tu ru ld u .138 B unu hızla, k âğ ıt ve şe k e r ü st k o m ite le riy le sa b u n ve çay "m erk ezleri" iz le ­ d i; b u n ların tü m ü ve Ç e n tro te k stil M a rt 1918'de etk in d u ru m d a y d ı.119 B u o rg a n la rın tem eli d e v rim d e n ö n c e a tılm am ış o lsa y d ı y a d a san ay id e çalışan

135. Narodnoe Kozyaistvo, No. 10,1918, s. 32; No. 11,1918. s. 43-6.

136. A.g.e.. No. 2, 1918, s. 43-4.

137. S. Zagorski, State Controi o f Industry in Russia during the War (Yale, 1928), s.

11 9 da pamuk, yun, deri, keten ve kâğıt sanayileri için kom iteler oluşturulduğunu anlatıyor.

1 3 8 .NarodnoeKozyaistvo. No. 11 ,1 9 1 8 ,s. \t;T r u d i IVserossiiskogo S “ezdaSovetov Narodnogo Kozyatstva (1918), s. 95.

139.

Byulleıeni Visşegu Soveta Narodnogo Kozyaistvo, No. 1, M art 191 &, s. 28 nayisi üst komitesinin (Glavsakar) kurulduğuna ilan eden kararname Sobranie Uzakonenii

80 EKONOMİK DÜZEN id ari ve tek n ik ele m a n la rın işbirliği o lm a sa y d ı h a y a ta g eçirilm eleri ç o k z o r o lu rd u . Ç oğunun 1918'in b a h a rın d a ve y a z ın d a y a y ım la d ık la rı d e rg ile r de, resm i g ö rü n ü m lerin in a rd ın d a d a h a ço k esk i tic a re t g a z e te le rin in ö z e llik le ­ rini ta şır n itelik tey d iler. B u d ö n e m d e A lm a n y a ’d a s a v a ş sıra sın d a k u ru lm u ş m o d eli ö rn e k alan R u s ek o n o m isi, V ese n k a 'n ın tem silc isi o ld u ğ u y a y g ın b ir d e v let d e n etim i altın d a , sanayi ile y en i d e v le t ik tid arı a ra sın d a y o ğ u n ­ la şm a ve ö zy ö n etim tem elin d e k u ru lan b ir u z la şm a y a do ğ ru y ö n e liy o rm u ş gibi görü n ü y o rd u . A n cak d e v le t d e n e tim in in ne d e re ce y e k a d a r etk ili o ld u ­ ğu so ru su n a açık seçik ve lek y ö n lü b ir ce v ap v erm e k m ü m k ü n d eğ ild i. N e v ar ki, bu d en etim in etkili o lm ası, b ask ı ve z o rla m a n ın d eğ il d a h a ç o k iş b ir­ liğ in in ü rü n ü y d ü . S avaşın ve d e v rim in ç ö k e rttiğ i R u s e k o n o m isin in an arşi ve p a rçalan m a u ç u ru m u n a y u v a rla n d ığ ı b ir n o k tad a, d ü zen li b ir ü re tim e d ö n m ey i d ü şü n en san a y ic ile rin d a h a sa ğ d u y u lu v e ılım lı o lan larıy la h ü k ü ­ m e t arasın d a zım ni bir ç ık a r b irliği sa ğ la n a b ilird i.140 B u yüzden ilk B o lşev ik p ro g ra m d a sa n ay id e y o ğ u n b ir k a m u la ştırm a y e r alm ıy o rd u ve V e se n k a ’y a "el k o y m a , k ap atm a, h aczetm e" g ib i y e tk ile r v erilm iş o lm asın a rağ m en , k a m u la ştırm a y o lu n d a k i ilk a d ım lar ç e k in g e n ve kesintili oldu. S a n ay in in k am u laştırılm a sı b a şla n g ıç ta k en d i b a şın a b ir a m a ç o larak d eğ il, ö zel şartla ra , g e n e llik le işv e re n le rin ters tu tu m la rın a b ir c e v a p olarak ele alın m ış ve b ir b ü tü n o lara k sa n a y i d a lla rın a d eğ il, tek tek fa b rik alara u y g u lan m ıştı; ö y le ki b u ilk te d b irle r herh a n g i b ir p la n lam a u n ­ su ru n d an tam am en y o k su n d u . B u ilk d ö n e m in k a m u la ştırm a p o litik a sın ı ta n ım la m a k için S o v y et lite ra tü rü n d e iki sıfa t k u llan ılm ıştı: "c ezalan d ırıc f ’y d ı141, yani k a p italistlerin d ire n c in i y a d a b altala m a g irişim le rin i e tk isiz k ılm ay ı veya ceza la n d ırm a y ı a m a ç lıy o rd u ; "k e n d iliğ in d e n ”d i,142 y an i esas o larak m erkezi o to riten in d e ğ il, işçile rin k e n d iliğ in d e n e y le m le rin in so n u 1 9 I7 '!9 1 8 , No. 29, madde 377’de yer alıyor; fay merkezinin (Çentroçay) kuruluşuna ilişkin ayrıntılar için bkz. Iıvestiya Çeıuroçayn. No. 1,25 Nisan 1918.

140. Narvdnoe Kozyaıslvo, No. 3, 1918, s. 7-12'de zehirli g a î uzmanı ve Teknoloji Ensti­ tüsü eski öğretim görevlisi Makavetski adında bir "uzm an'ın makalesi yayımladı. M akalede Rus kim ya sanayisinde gelişme ve verimliliğin ancak devlet denetiminin kabul edilmesiyle m üm kün olduğu ileri sürülüyor ve bu sanayinin kamulaştırılması savunuluyordu; V. N. I pat ieff. The U f e o f a Chemist (Stanford, 1946), s. 237'de, kim ya sanayisi üsl kom itesi Gtavkim ’in, Çarlık Rusyası Savaş Bakanlığı Topçuluk Yüksek Dairesi'ne bağlı kimya kom itesinden oluş­ turulduğunu anlatmaktadır.

141. V. P. Milyutin, Isturıya Ekonomiçeskogo Razvitiya SSSR (ikinci basım, 1929), s. 137; Lenin, Ocak 1918'de, üçüncü Tüm Rusya Sovyetieri Kongresi'nde. rejimin düşmanı kapita­ listleri yererken "bankalann kam ulaştırılm asını ve mal varlığına el konu İması m ”, "onlan dize getirm eyi amaçlayan tedbirler” olarak tanım lıyordu (Sofineniya, c. XXII, s. 210).

DEVRİMİN ETKİSİ 81 cu y d u . B u h e r iki tan ım la m a y ı d o ğ ru la y a c a k b irç o k k an ıt b u lu n ab ilir. is te r S o v n ark o m iste r V e se n k a tara fın d a n y a y ım la n m ış o lsu n , ilk k a m u ­ laştırm aların "c e z a lan d ırıcı" ö z e lliğ in i k a m u la ştırm a y ı g e re k tire n y a d a d o ğ ru la y a n se b e p lerin , ilk k a ra rn a m e le rd e d a im a b elirtilm iş o lm ası g ö ste r­ m ektedir. tşçi d e n e tim in e tabi o lm ay ı re d d e tm e en çok ileri sü rü le n k a m u ­ laştırm a g e re k ç e s iy d i.145 B ir e le k trik şirk e ti, y ö n e tic ile ri d e v le t y a rd ım la rı­ na rağm en işletm ey i "tam b ir m ali ifla sa sü rü k le d ik le ri ve işç ile rle a n la ş­ m azlığ a d ü ştü k leri" için k a m u la ştırılm ıştı.144 P e tro g ra d ’d aki P u tilo v fa b ri­ k a sın a "h âzin ey e o la n b o rç la rın d a n " d o lay t el k o n d u ; b ir b a şk a b ü y ü k m e­ talürji işletm esi "y ö n e tic ile rin , şirk e tin işlerin i tasfiy e e tm e k n iy etin d e o l­ d u k ların ı b e y an e tm eleri ü z erin e" k a n ıu la ştırıld ı.145 Ç ivi ü reten b ir b aşk a d e m ir ve çe lik fab rik ası ise, "şirk etin fa b rik ay ı işle tm ey e d e v a m e d e c e k d u ­ ru m d a o lm a m a sı ve h ü k ü m e t a ç ıs ın d a n ö n e m li" o ld u ğ u için k a m u la ştırıld i-l4fl O c a k 1918’de Ü ç ü n cü T ü m R u sy a S o v y etieri K o n g re si'n d e k ab u l e d i­ len E m ek çi ve S ö m ü rü len H alk ın H akları B ild irg esi (üm fa b rik ala rı, m a­ denleri ve u la ştırm a y ı d e v le t m ü lk iy e tin e g eçird i. B u, h e r ne k ad a r y asal bir ta s a rru f o lm a k ta n ço k ilk elerin o rta y a k o n m a sıy d ıy sa d a, k e sin lik k a z a n ­ m ış b ir g ö rü şü ifad e ed iy o rd u ve o tarih ten itib aren k am u la ştırm a k a ra rn a ­ m elerin d e, kural o larak h erh an g i b ir g e re k ç e g ö sterilm e z o ld u .145 İlk k a ra r­ n am elerd ek i "k en d iliğ in d e n lik " ö ğ esi c e z a lan d ırıc ı ö z e lliğ e o ra n la ç o k d a ­ h a b elirg in d i. S o v n a rk o m ve V e se n k a tarafın d an çık arılan k ara rn am e ler, e sa s o larak P e tro g ra d ’d aki işle tm e le r ile b a şk e n tte b üroları b u lu n a n ta şra ­ d ak i tan ın m ış b azı işletm eleri k ap sıy o rd u . F ak at ü lk en in d ö rt b ir y an ın d ak i irili ufaklı işle tm e le rin b ü y ü k b ir k ısm ı b ölge S o v y etieri, y erel S o v y etler, S o v n a rh o z la r v e y a ö tek i y erel o rg a n la r tarafın d a n , y a d a y erel S o v y e tle r'in o nayı olsun o lm a sın , b iz z a t işç ile r tara fın d a n k a m u la ş tın ld ı.148 B azen , y erel 142. Trvdi / Vserossiisluıgo S ”ezda SovetovN arodnngo Knzyaistva <1913), s. 92; Za Fyat' Let (1922), s. 238; Rusça mikiini kelim esi için bkz, Bolşevik Devrimi, c. I, s. 25, no» 22.

143. Bu ilk Örnekler için bkz. Sobranie Uzakonenii, I9I7-19IH , No. 4, m adde 69; No. 6 , m adde 95; No. 13. m adde 190, 191,192; V. P. M ilyutm e göre (h to riya Ekonnmiçeskogo Kazvimvı SSSR (ikinci basım , 1919], s. 115). o dönem de kam ulaştırm aların yüzde 70'i, işverenler ya işçi denetimini kakule yanaşm adıklar ya da fabrikalarını terk ettikleri için yapılmıştı.

144. Sobranie Uzakonenii 19/7-1918, No, 9. madde i 40.

145. Sbornik D ekretov p o Narodnomu Koryaisrviı (1 9 18), s, 2 7 0 -1.

146. Sobranie Uzakunenii. 19)7-1918, No. 9, m adde 130.

147. Şubat ve M an IÖ18’de yayım lanan bir dizi kam ulaştırm a kararnamesi için bkz ö g c , No. 27. madde 350 ,3 5 1 ,3 5 4-60.

148. Esas itibariyle gıda m addelerine ilişkin, erken dönem deki bir kararnam e yerel Sovyetiere ’ biitiin ticaret ve sanayi işletm elerine” el koym a hakkını da vermişti (Sobranie Uzako-

82 EKONOMİK DÜZEN S o v y etler tarafın d an y ap ılan k a m u la ştırm a la r siy a sa l ö zerk lik ta le p le riy le el ele g id iy o rd u . D ev rim d e n h e m en sonra, M o s k o v a ve P e tro g rad 'd a k i d o ­ k u m a fabrikaları için gerekli p a m u k ik m alin i sa ğ la m a k am a c ıy la T ü rk is­ tan ’a g ö n d erilen h e y e t, T ü rk istan S o v y e ti'y le S o v n ark o m u 'n u n y e re l p a ­ m uk san a y isin i ç o k tan k a m u la ştırm ış o ld u ğ u n u k e şfe tm işti.149 U ç su z b u ­ c ak sız S o y v et ü lk esin d e o lu p b ite n le r h a k k ın d a k esin bir ta h m in d e b u lu n ­ m ak m ü m k ü n d e ğ il.15,1A n c a k h e r şey , 1917-18 kjşı b o y u n ca k a m u la ştırm a ­ nın b a şlıca kay n ağ ın ın işçi d e n e tim in in d ü z e n siz işle y işi o ld u ğ u n u v e b ö l­ g e S o v y etieri, yerel S o v y e tle r ve S o v n a rh o z la r’jn ç o ğ u zam a n k en d i g iri­ şim leriy le ilg ili k a rarn am e le rd e n ç o k b iz z a t işç ile rin e y le m le rin i k a p say ıcı k a rarn am eler çık arttık ların ı g ö ste rm e k te d ir. D a h a so n ra R ik o v ’un b elirttiğ i g ib i, k a m u laştırm a "ih tiy aç m ad d e le ri so ru n u n a y a d a ek o n o m ik k a y g ıla ra a ld ırm ak sızın d ev am e d iy o rd u ; o rta y a ç ık ış n ed en i sa d e c e b u ıju v a z iy le h e­ sa p laşm a zo ru n lu lu ğ u y d u " .151 B u g elişig ü zel "cez a la n d ırıcı" y a d a "k e n d i­ liğinden" k am u laştırm a g irişim in in ö ze lliğ i, y a ln ız c a tek tek iş le tm ele re u y g u lan m ış o lm asıy d ı. D a h a Önce tek b ir b irim h a lin d e ö rg ü tle n m iş ve O cak 1918'de y a y ım lan an b ir k a ra rn a m e y le 152 k am u la ştırılm ış o lan tic aret filo su d ışın d a, b ir san ay in in lü m ü n ü n b ird en k a m u la ştırılm a sın a ilk ö rn ek .

M ay ıs 1918'de şek er san ay in in k am u la ştırılm a sı o ld u ; b u n u b ir ay sonra, p etro l san ay isin in k a m u la ştırılm a sı iz le d i.153 B u n u n la b irlik te, k am u la ştırnenii 1917-1918, No. I (ikinci basım), m adde 9); fakat o dönem de yasallık sorunu pek bir şey ifade etmiyordu.

149. Trudi I Vıerossiıskogo S"e7.da Sovetov Narodnogo Kozyaiitva, ! 918, S . 97.

150. V. P. Milyutin'in alıntıladığı istatistiklere göre (isiortya Ehm om içeskngo Razvitiya SSSR (ikinci basım, 1929), s. 113), I Haziran 1918’den önce kamulaştırılan 521 işletmenin yüzde 50’si bölge Sovnarhozları, yüzde 25'i daha alt dikeydeki Sovnarhozlar ya da Sovyetler tarafından, sadece yüzde 20\ ı Sovnarkom ya da V esenka tarafından kam ulaştırılmıştı. Şüphe­ siz iist düzeydeki yetkililer için bir hayli doğru otan bu istatistiklere, daha alt düzeydeki kam u­ laştırmalar söz konusu olduğunda pek güventlemez; üstelik hiçbir istatistiğin bu resmi kam u­ laştırmaların hangi oranda işçilerin "kendiliğinden" eylem inin sonucu olduğunu ortaya koy­ m asına imkân yoktur. Rikov un kamulaştırmalarla ilgili istatistiklerin güvenilmezliğine iliş­ kin yorumu şöyle: ' Birçok rakam ileri sürülüyor, am a bu rakamların doğruluk derecesini kim ­ se bilmiyor" ( Trudi 1 Vseroısiiskogo S"e?da Sovelov Narodnugo Kozyaistvo (1918), s. 92).

151. Trudi 1 Vserossuskotftj S 'ezda Soveınv Narodnogo K oıyaistva (191 8), s. 92.

152. Sobranie Uzalumenii 1917-1918. No. 19, m adde 290.

153. A.g.e., No. 34, m adde 457; No. 45, madde 546 H er iki işletme de Alm anya'nın U k­ rayna'yı işgalinden dolayı son derece istikrarsız bir durumdaydı. Yukarıda söylediğimizin gözle göçülür istisnası, kibrit ve mum fabrikalarının 6 M art 1918 kararnamesi gereğince ka­ mulaştırılm asıdır (A.g.e., No. 29, m adde 385). Kuraldışı bir durum du bu. Kararnamenin ama­ cı bazı temel maddelerin (pirinç, kahve ve karabiber de bunlara dahildi) dağıtımı üzerinde bir devlet lekeli kurmaktı Kibrit ve mum fabrikalarının "kam uiaştıolm ası" bu amacın tali bir par­

DEVRİMİN ETKİSİ 83 m an ın b irim i san ay i k o lu d eğ il d e fa b rik a o ld u ğ u sü re ce , işçi d e n e tim in d e varo lan se n d ik alist e ğ ilim le ri tam a n la m ıy la g id e rm e k m ü m k ü n o lm a d ı.

S e n d ik a list b ir ç iz g id e n ç o k so sy a list b ir ç iz g iy e g ö re ö rg ü tle n m e y i a m a ç ­ layan b ir to p lu lu k ta, h erh an g i b ir fab rik a n ın y a d a iş le tm e n in k a d e ri h a k ­ k ında, d ey im y e rin d e y se salt o n u n y a ra rla n g ö z ö n ü n d e tu tu la ra k k a ra r v e ­ rilem ezd i. S an ay in in tü m ü y a d a b elli b ir ü re tim d a h ve n ih a y e t m illi e k o ­ n o m in in tü m ü tek b ir b ü tü n o la ra k e le alın m a k zo ru n d ay d ı.

B re st-L ito v sk an laşm ası tü m S o v y e t ö rg ü tle n m esi ü zerin d e c id d i b ir şok etk isi y arattı. N e re d e y se to p y e k u n b ir ç a re siz liğ i, p arçala n ışı tü m çıp lak lığ ı iie y an sıtara k e k o n o m i a la n ın d a son üç a y a d a m g a sın ı v u rm u ş o la n y a lp a ­ la m a ve u z la şm a p o litik a la rın a d u r d e m en in zam a n ın ın g e ld iğ in e d ik k ati çek ti. A n laşm an ın im z a la n m a sı sıra sın d a e n ç o k v u rg u la n a n te m a " so sy a ­ list a n av atan ın sav u n u lm a sı" için y en i b ir o rd u n u n k u ru lm a sı g ereğ i ve y ak laşan d ü n y a d e v rim in e d u y u lan k esin g ü v e n d i: B u ik i n o k ta 8 M a rt 1918 a n laşm asın ı o n ay la y a n y e d in c i p arti k o n feran sı k ara rın ın a n a te m a ­ sıydı hâlâ. T am b ir h a fta so n ra , an la şm a y ı resm en o n a y la y a n D ö rd ü n cü T ü m R u sy a S o v y etieri K o n g resi'n in k a ra n b u iki tem ay ı te k ra rlıy o r ve b u n ­ lara y eni b ir te m a ek liy o rd u — e k o n o m i p o litik a sın d a k e sin b ir y ö n d e ğ iş­ tirm e zo ru n lu lu ğ u : Kongre, lüm işçilerin, askerlerin ve köylülerin, tüm emekçilerin ve sömürülen kitlelerin dikkatini ısrarla şu andaki en temel güncel ve zorunlu göreve ç e k e r İşçi­ lerin faaliyetlerinin ve öz disiplinlerinin artırılması; her yerde ve her alanda meta üretimi ve dağıtımını mümkün olduğu kadar geniş Ölçüde kapsayan güçlü, istikrarlı örgütlerin yaratılması, yıkıcı savaşın yol açtığı tarihsel olarak kaçınılmaz, fakat ay­ nı zamanda sosyalizmin nihai zaferinin ve sosyalist toplumun temellerinin güçlen­ dirilmesinin önündeki başlıca engeli oluşturan anarşi, düzensizlik ve parçalanmay­ la amansız bir m ücadele.154 Ş ü p h e siz B re st-L ito v sk a n la şm a sın ın se b ep o lm a d ığ ı, a n c a k tescil ettiğ i b ü y ü k e k o n o m ik k a y ıp la rın d ö k ü m ü n ü y a p m a n ın v ak ti g elm işti. B u k a y ıp ­ lar esk i R u s im p a ra to rlu ğ u san a y isin in v e çalışan n ü fu su n u n y ü zd e 4 0 ’ına, çasıydı. Ve kam ulaştırm a terim i kullanılm ış olmasına rağm en bu iki fabrika {kararnameyi çı­ karan) Vesenka'nın ya d a bir başka devlet organının denetim ine değil, K ooperatifler Merkez Konseyi nin (Çentrosoyuz) denetim ine tabi kılınm ıştı. M ayıs 1918'de birinci Tüm Rusya Mil­ li Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Vesenka’nın o zam ana kadar sadece iki sanayinin, deniz taşımacılığı sanayisi ile şeker sanayisinin tüm ünü kamulaştırdığı özellikle belirtilm işti (Trudi I Vterossiiskogo S"ezda Sovetov NarodnoRo Kozyaistva (1918), s. 93).

154. S"ezdi Sovetov RSFSR v Postanovteniyak (1939), s. 69.

84 EKONOMİK DÜZEN d e m ir ve çe lik san ay isin in y ü zd e 7 0 'in e ve şe k e r san ay isin in y ü zd e 9 0 'ın a u la ş ıy o rd u .155 Ü Jkeyi y ık ım ın p e n ç esin d en k u rta rm a k için kesin ö n le m le r a lm a k g e rek iy o rd u . Ö te y an d an A lm a n te h lik e sin in b ir b ak ım a atlatılm ış o lm ası ih tiy atlı b ir iy im se rlik y aratm ıştı. S o n a y la rd a k i k arışık lık la r, h ak lı o larak sav aşın d e h şe tin e y o ru la b ilird i, şim d ilik so n u n a g elin m işti b u n u n .

S o v y e t C u m h u riy eti y ab an cı istilası k ay g ısın d an ilk k ez k u rtu lm u ştu . S a­ n ay in in y en id en y ap ılan d ırılm a sı, "so lu k a lm a d ö n e m in in " ilk ve en acil g ö rev iy d i.

S iy asettek i b u yeni d ö n ü şü m e V e se n k a 'd a k i ö n e m li d e ğ işik lik le r eşlik etti. İlk b aşk an O bolensk i b ird en b ire itib a rın ı y itirm iş g ö rü n ü y o rd u .156 O b o len sk i, B u h arin ve L o m o v , üçü b ird en B re st-L ito v sk a n la şm a sın ın e t­ kin m u h alifleri o larak parti m e rk e z k o m ite sin in ta rtışm a la rın a k a tılm ışla r­ dı; o ra d a y en ilg iy e u ğ ray ın ca V e se n k a b ü ro su n d a n ç e k ild ile r ve V ese n k a ' nın izlediği p o litik an ın so ru m lu lu ğ u n u ü s tle n m e d ile r.157 B u d u ru m d a V ese n k a'n m k ararg ah ın ın en n ü fu zlu üy eleri o lan L arin ve M ily u tin 'e yo l a ç ıl­ m ış, bir an L a rin ’in b a şk an lığ a g etirilec e ğ i u m u lm u ş tu .15* S ab ık M e n şe v ik L a rin , sav aş d ö n em i A lm a n y a s ı’ntn d e v le t h im ay e ciliğ in d e k i sa n a y iy e ö n ­ c e lik tan ıy an planlı ek o n o m isin i in ce le m işti ve b u n la ra h ay ran d ı. M ily u tin ise başın d an beri B o lşev ik o lm a sın a rağ m en , K asım 1917’d ek i k o a lisy o n ta rtışm aları n ed en iy le istifa sın ın d a g ö sterd iğ i g ib i, hiç de u z la şm a z b îr a şı­ rılık yan lısı d e ğ ild i.159 L a rin d e M ily u tin d e , h e r şey d e n Önce ü re tim d e k i f e ­ ci d ü şü şü d u rd u rm ay ı am aç la y a n p ra tik işad a m la rı o la ra k o rta y a ç ık m ışla r­ dı. H e r ikisi d e p lan lam ad an v e m e rk e z iy e tç ilik te n yan ay d ı. T em sil e ttik le ­ ri p o litik a işçi d en etim in in ve "k en d iliğ in d e n " k am u la ştırm a n ın a şırılık la rı­ n a karşı b ir tep k iy d i ve bir sü re için L e n in ’den d e d e ste k g ö rd ü .

155. Bu rakam lar Mayıs 1918'de, birinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongre­ sin e sunulan bir raporda Radek tarafından verildi {Trudi I Vsertıssıiskogo S"(?da Sovetov Narodnogo Kttzyaistva, s. 15). İlgili kayıplar hakkındaki daha ayrıntılı hesaplamalar Nu Novtlc Putyak (1923). c. III, s. 161-3’te yer atmakladır.

156. Ocak 1918'de Obolenski, Done!z madenlerinin kamulaştırılması hazırlıktan için H at' kov'a gönderildi (Narodmte Kuzyaistva, No. I I , 1918, s. 14); M an 1918'de.Vesenka plenıı munda Donetz madenlerinin kam ulaştırılm ası lehinde bir rapor sundu (Byulteteni Visşego Snveta Narodnogv Kozyaistvo, No. I, Nisan 1918, s. 34-41).

157. Vesenka'nın gazetesi Narodnoe âTozvais/va’nın M art i 918 tarihli sayısı Obolenski.

Lom ov ve Sm ım ov'dan oluşan bir yazı kurulunun sorum luluğu altında yayımlandı; ikinci sayıdon itibaren (Nisan 1918) Milyutin bu gazetenin yazı içleri müdürü oldu.

158. Obolenski ayrıldıktan sonra başkanlık yapan Saveliev'in demeci için bkz. Bünyan ve Fisher, The Bvlshevik Revoluıion, 1917-1918 (Stanford, 1934), s. 624.

159. Bkz Bolşevik D evrim i, c. I.s. 108-9.

D EVRtM lN ETKİSİ 85 B u y eni y o ld a a tılan ilk k ararlı ad ım 3 M art 1918 'd e — B re st-L ito v sk a n ­ laşm asın ın im zalan d ığ ı tarih te — V e se n k a 'n ın y a y ım la d ığ ı, L arin 'in im z a sı­ nı taşıyan b ir k ararn am e y d i. B u k a ra rn a m e sa n a y id e te k n ik işletm e y ö n e ti­ m in in işlev lerin i a ç ık seçik b e lirtiy o rd u ve a y n ı z a m a n d a e k sik siz b ir m er­ k ezi y ö n len d irm e ve d e n e tim siste m in in te m e lle rin i atm ay ı d en iy o rd u . H er "m erk ez yönetim "(gfovfc y a d a m erk ez), k en d i d e n e tim in d e k i sa n a y iy e ait işletm ey e h ü k ü m e t te m silc isi v e d e n e tle y ic isi o la ra k b ir k o m iser ve biri tek n ik d iğ eri idari iki m ü d ü r atay a c a k tı. İd a ri m ü d ü r işletm en in işçi, işv e­ re n ve te k n isy en tem silcileri ile se n d ik a la r ve S o v y e t o rg a n la rı te m silc ile ­ rin d en o luşan "e k o n o m ik y ö n etim k o n se y i"n in k a ra rla rın a tab iy d i. T e k n ik y ö n e tic iy e ise y a ln ız c a h ü k ü m et k o m iseri y a d a san ay in in "m e rk e z y ö n e ­ t i l i r i tarafın d an itiraz e d ile b ilird i. K ara rn a m e , ''k a m u la ştırılm ış iş le tm e le r­ d e işçi d e n etim in i u y g u la m a n ın , fa b rik a y a d a a tö ly e k o m ite sin in y a d a d e ­ n etlem e k o m isy o n u n u n tü m d e m e ç ve k a rarların ın e k o n o m ik y ö n e tim k o n ­ seyinin o n ay ın d a n g e çm e sin e b ağ lı o ld u ğ u "n u ilk ele ştiriy o rd u ; a y n c a , e k o ­ n o m ik y ö n etim k o n sey i ü y ele rin in an ca k y a rısın ın işç ile rle işv eren le rd en o lu ş a b ile c e ğ in e ilişk in b ir m a d d e v a rd ı.l(lU V e se n k a 'n ın 19 M art 1918'de başlay an b ir o tu ru m u n d a M ily u tin , "P ro letary a d ik ta tö rlü ğ ü , tüm ek o n o m i p o litik a m ız d a tep ed e n tırn a ğ a b ir d e ğ işik liğ i k a ç ın ılm a z k ıld ı," d iy e re k an a ra p o ru sundu. O g ü n e k a d a r u y g u lan m ış işçi d e n e tim in in v e k a m u la ştırm a ­ nın y e te rsiz lik lerin i ih tiy atlı b ir d ille eleştird i: Kamulaştırma bölge ve çoğunlukla da yere! İşçi, Asker ve Köylü Temsilcileri ta­ rafından aşağıdan yukarıya, ya da burada olduğu gibi Sovnarkom veya Vesenka ta­ rafından yukarıdan aşağıya gerçekleştirildi. Fakat bu kamulaştırma sisteminin ku­ suru genel bir plandan yoksun oluşudur. Tüm kamulaştırma süreci ekonomik du­ rum ve sınıf mücadelesi koşullarınca, dışardan, zorla dayatıldı. Şu anda sanayimize mali destek vermek devlete düşüyor ve fiiliyatta, kamulaştırılmış işletmelerin de öze! işletmelerin de birçoğu, şimdi, devlet hâzinesinin desteği ile işler durumda. Bu yüzden, devlete olan borçları göz önünde tutulduğunda, kamulaştırılmış inletmeler­ le kamulaştırılmamış olanları birbirinden ayırt etmek gerçekten güç olacaktır ve ge­ ne aynı nedenle gelecekte henüz kamulaştırılmamış bu fabrikalar, atölyeleri vb. yönetmek ve san a yin in kam ulaştırılm asını gerçekleştirip tam am lam ak gibi bir ge­ reklilikle karşı karşıya olacağız.

B u n u n d o ğ al so n u c u , "c e z a la n d ırıc ı” k a m u la ştırm a siste m in i te rk e d ip u y ­ g u n b içim d e h a zırlan m ış ve h e rh a n g i b ir san ay i k o lu n u n tam am ın ı k ap sa­ y an "planlı b ir k a m u la ştırm a siste m i” u y g u lam ak tı. B ö y le b ir k a m u la ştır­ 160. Sbornik Dekretov i PûSlMOvlenii po Narodnomu Kozyaistva (1918), s. 311-15

86 EKONOMİK DÜZEN m a ile "üretim in a rtırılm a sı" a ra s ın d a b ir b ağ ın tı k u ru lm ası g e rek iy o rd u .

A y rıc a L arin, V esen k a'n ın g ö re v in in "ü lk e d e ü re tile n y ararlı m a lla rın m ik ­ ta rın ın artırılm ası" o ld u ğ u n u ifad e e d iy o rd u — b u g ü n d en b a k ıld ığ ın d a o la ­ ğan b ir yargı gibi g ö rü n se d e , o zam an için e p ey y en i b ir g ö rü ş tü bu. L a rin b a y ın d ırlık işleriy le ilg ili üç b ü y ü k p ro je y i (O rta S ib iry a 'd a K u z n e tsk m a ­ d e n lerin d e yoğun m ak in a d o n an ım ı, P e tro g ra d 'da san ay in in e le k triğ e k a ­ v u ştu ru lm ası ve T ü rk is ta n ’d a su lam a ) ö n e rd iğ in d e y aşad ığ ı d ö n e m in ço k ile risin d e y d i.151 U k ray n a ve g ü n e y d o ğ u R u sy a 'd a y ık ım a u ğ ra m ış sa n a y ile ­ rin y e rin e Sibirya'daki m a d e n le ri ve sa n ay iy i g e liştirm e y e y ö n e lik p la n la r 1918 b aşların d a çok tartışıld ı, fa k a t iç sav aş y ü z ü n d en k e sin tiy e u ğ rad ı; a y ­ nı n ed e n le rle T ü rk istan 'la ilg ili p ro je d e u y g u la n a m a d ı. S an a y in in e lek triğ e k av u ştu ru lm ası, d a h a so n ra v erim li h ale g e le c e k b ir d ü şü n c e n in ilk n ü v e le ­ riy d i ve S o v y et p la n la m a ta rih in d e sa y g ın b ir y e r k azan d ı. F a k a t o d ö n e m ­ de, L arin h en ü z o lm ay acak h a y a lle r k u ru y o rd u .

B rest-L ito v sk an la şm a sın ı izley en k ıs a sü reli, y ü z e y se l sü k û n e t d ö n e ­ m in d e şiddetli b ir tartışm a y a yol açan so ru n , d e v rim c i h ü k ü m e tin k a p italist sa n a y in in eski y ö n e tic ile riy le o lan ilişk isi o ld u . L en in 'in , p a tro n la ra k en d i sa n a y i işletm elerinin sa h ip liğ in i ve y ö n e tim in i b ırak an , a n c a k d e n e tim in ve y ö n len d irm en in d ev letin e lin d e o ld u ğ u b ir re jim o la ra k "d e v le t k a p ita liz ­ m i’’ g ö rü şü terk e d ilm e m işti. V esen k a ile sa n a y ic ile r arasın d a k i ilişk ile r te şv ik ed ilm işti; d em ir çe lik san ay isin in n ü fu zlu k işisi, ü lk en in b a şlıc a lo ­ k o m o tif ve vagon yapım ı fa b rik a la rın a sah ip o la n M eşçersk i ile san a y in in g elec ek tek i ö rg ü tlen m esi k o n u su n d a g ö rü şm e le rin b a şla m ış o lm a sın d a şa­ şılacak b ir şey yoktu. M a rt 1 918'de M eşçe rsk i, h is se se n e tle rin in y a n s ın a kendi g ru b u n u n , d iğ er y a rısın a d e v le tin sah ip o laca ğ ı ve o rta k lık ad ın a g ru p tarafın d an y ö n e tile c e k y en i b ir m eta lü rji trö stü k u ru lm a sın a ilişk in p a rla k b ir ö n erid e b u lu n d u . B u tem el ü zerin d e g ö rü şm e le re g e çilm esi V es e n k a ’da k üçük b ir ç o ğ u n lu k la k ab u l e d ild i.162 H em en h em en ay n ı z am a n d a S tak ey ev adlı b ir b aşk a sa n a y ic i U ra lla r'd a k en d i g ru b u n u n iki yüz m ily o n , d e v le tin iki y ü z m ily o n , ad ı b e lirtilm e y e n A m e rik a lı k ap italistlerin d e y ü z m ily o n ru b le serm ay e İle k a tıla c a k la rı b ir d e m ir ç e lik san ay i trö stü k u ru l161. Milyutin'in iki konuşm ası, V. P. Milyutin, Istoriya Ekonomiçeskogo Razviıiya SSSR (İkinci basım, 1929), s 130- 1 4 l’de yer alıyor. Larin'in raporu ise Byulleıeni Visşego Soveta Narıuinugo Kozyaistva, No, 1, Nisan 1918, s 23-34'te; resmi bir tutarak yayım lanm adığı an­ laşılıyor. Milyutin’in konuşm asının tur kısm ı em ek politikasına da değiniyordu. Bkz. s. 105-6 162. Nurvdnoe Kozyaistvo, No. 11, 1918, s. 12'de yer alan b u tutanağa göre, "Sovnarkom'dan bazı liderlerin'’ de katıldığı bir V esenka prezidyumu toplantısında karar sadece (ek oy farkla kabul edildi.

DEVRtMİN ETKİSİ 87 m asını ön erd i. B ir b aşk a ö n eri de, tü m se rm a y e n in d ev let tara fın d an k a rşı­ lan m ası ve trö stü d e v le t ad ın a S ta k e y e v g ru b u n u n y ö n e tm e siy d ı.163 B u p ro jeler, ki iç le rin d e e n cid d i o la n ı M eşç e rsk i p ro je siy d i, k ısa süre iç in d e sert b ir siy asal m u h ale fe tle k arşılaştı. B re st-L ito v sk a n la şm a sın ın o n a y lan m ası k o n u su n d a y e n ilg iy e u ğ ra y a n so l g ru p , B u h a rin v e R ad ek 'in ö n d erliğ in d e, g en iş b ir e k o n o m ik c e p h e ü z e rin d e h ü c u m a g eçli. 4 N isan 1918’de bu g ru p b ir parti to p la n tısın d a b ir d iz i te z su ndu ve b u te z le r on b eş g ü n sonra, k ısa ö m ü rlü K om m unist d e rg isin in ilk sa y ısın d a y a y ım la n d ı.164 T o p la n tıy a k atılan L en in b ir dizi karşı tez g etird i: Bu te z le r o d ö n e m d e y a­ y ım lan m ad ı, fa k a t a n la şıla n o k i, d a h a so n ra parti m erk e z k o m ite sin in o n a ­ y ın d an g eçerek — a lışılm a d ık a ğ ırlık ta b ir re sm iy e tle — 2 8 N isan 1918 ta­ rih li İzvestiya' d a y a y ım la n an Sovyet iktidarının A cil G örevleri b aşlık lı çok k apsam lı m ak alen in ilk ta sla ğ ın ın b ir b ö lü m ü n ü o lu ş tu rd u .163 S o n ra k i gün V T sIK ’d a L en in tarafın d an h a lk a a ç ık bir g en el ta rtışm a b a şlatıld ı; 3 M a y ıs'ta V T sIK Sovyet iktidarı'run A cil G örevleri' ne ilişkin o la ra k a ltı tezi k a­ bul etti, bu d a L en in 'in tu tu m u n u n tam am e n d este k len d iğ in i g ö s te riy o r­ du.

B u b içim sel za fe rle y etin m ey e n L en in , p o lem iğ i so n a e rd ire n v e k e n ­ d isin in o d ö n e m d e e k o n o m in in genel g ö rü n ü şü h a k k ın d a k i en m ü k em m el tah lilin i içeren " S o fu n Çocukluk H astalığı ve Küçük B urjuva Z ihniyeti adlı can lı k itap çığ ıy la zaten y e n ik d ü şm ü ş ra k ip le rin i iy ic e h ırp alad ı.

B ir d ö n ü m n o k ta sın a e rişild iğ i k o n u su n d a h er iki ta ra f d a g ö rü ş b irliğ in d ey d i. D ev rim iç d ü şm a n la rın ın h ak k ın d an g e lm iş, b u rju v azi ik tid a rd a n in ­ dirilm iş, siy asal ve e k o n o m ik b u rju v a y ö n e tim aygıtı ç ö k e rtilm işti; d e v ri­ m in yıkıcı aşam ası ta m a m la n m ıştı. A n c ak y ap ıcı a şa m a d a n asıl h a re k e t ed ilm e si g erek tiğ i k o n u su n d a g ö rü ş le r k ö k lü fa rk lılık la r g ö steriy o rd u . Sol g ru p üyeleri, E k im 1917 D ev rim i’n in ö n c e sin d e ve so n ra sın d a h e m e n so s­ y a list d e v rim e g eçiş o la n a ğ ın a k u şk u y la y ak la şa n la rın ta m k a rşıt k u tb u n d a y e r alıy o rlard ı; so sy alist d ev rim in g erç e k le şm iş o ld u ğ u n u ileri sü rü y o r ve 163. G. Tsiperoviç, Stndikati iT r e s ıiv Rossİi (tiçüncii basım, 1920), s. 161-2.

164. Bkz. Bolşevik. Devrimi, c, l ,s . 178; bu tezler Lenin, Soçineniya, c.X X Il, s. 561-71'de de yer almaktadır.

165. A.g.e., c. XXII, s. 439-68: ilk taslağın Mart sonunda yazılmış ve kesin çekli™ almış m etinden bic hayli farklı olan bir parçası korunm uştur, a.g.e., c. XXII. s. 412-25; m erkez ko­ mitenin onayından geçtiği, m uhtemelen yayım lanm am ış parti arşivlerine dayanılarak, belirti­ liyor, a.g.e.. c. XII, s. 620, rKH 177. Kommurtisı, No. i, 20 Nisan 1918, s. 13, Lenin'in karşı tez­ leri yayım lam am ış olm asını kınıyordu.

166. P rotoh/li Zasedanii VTsIK 4 Soziva (1920), s. 206-38; Lenin’in iki konuşması (İkincisi B uharine bir cevaptır) Soçineniya. c. XXII, s. 471-98'de de yer almaktadır; altı tez için a.g.e., c. XXII, s. 499-501.

88 e k o n o m i k d ü z e n h a y a t verici m e y v elerin i to p la m a k için sa b ırsız la n ıy o rla rd ı. S o l g ru p ü y e le ­ ri so m u t bir pro g ram ö n e sü rm ek ten k a ç ın d ıla r v e e sa s o la ra k b ir m u h a le fe t g ru b u o larak k ald ılar. A ncak sö z kon u su ilke ap aç ık tı. Y eni d e v le t ik tid a rı­ nı g ü ç le n d irm e k u ğ ru n a p ro le te r d e v rim in p ro g ra m ı ra fa k a ld ırılm a k ü ze­ reydi. N asıl ki d ü n y a d e v rim i d a v ası, "S o v y el d e v letin d en a rta k a la n ı k o ru ­ m ak ve g ü çlen d irm ek " u ğ ru n a B re st-L ito v sk 'ta fe d a e d ild iy se , ay n ı şek ild e e k o n o m ik a lan d a da, "şim di b ü tü n g ü çler, k ap ita list ü retim ilişk ile rin i p a r­ ç ala m ay a, hatta bu ilişkileri k ısm en y e n id e n k u rm a y a k arşı ç ık ara k , ü retim k ap asitesin i tak v iy e ed ip g e liştirm e y e, to p y e k û n b ir in şa h a re k e tin e y ö n el­ tilecekti". B u sav şö y le d ev am e d iy o rd u : Kısmi kamulaştırmadan büyiik ölçekli sanayinin genel bir sosyalizasyonuna doğru gitmek yerine, "sanayinin büyük başları1’ ile anlaşmalara girişmek, dışardan bakıldığında devlet girişimleriymiş görüntüsünü veren, ancak sanayiciler tarafın­ dan yönetilen ve başlıca sanayileri kapsayan büyük tröstlerin oluşumuna yol açmak durumundadır. Bu lür bir Örgütlü üretim sistemi devlet kapitalizminin evrimi için sosyal temel oluşturur ve bu yönde bir geçiş aşaması yaratır.

A ynı eleştiri, "sanayi trö stleri y a ra tm a p o litik a sın ın san ay iy i k a m u la ştırm a bayrağı a ltın d a y a p ılm a sın d a n " y ak ın an M en şev ik b asın tara fın d an d a tek ­ ra rla n ıy o rd u .167 L en in 'in m erk e z i ö rg ü tle n m e v e b u n u n g e rç e k le ştirilm e si am ac ıy la önerdiği d ü z e n le m e le rle ilgili yeni ısra rla rı, so sy a liz m d e n d ev let k a p italizm in e geri d ö n ü şü tem sil ettiğ i için red d ed ild i.

N isa n 1918 o rta sın d a bu ta rtılm a d o n ık n o k ta sın d a y k en , M e şç ersk i p ro ­ je s in i red kararı a lın d ı.ıa M u h a le fe tin bu k a ra rın a lın m a s ın d a ne g ib i b ir rol o y n ad ığ ı tam o larak b ilin m iy o r; b ir y o ru m a g ö re red k ara rı, M eşç e rsk i g ru ­ b una ait hisse se n etlerin in b ü y ü k bir k ısm ın ın A lm a n la r'ın e lin e g eçtiğ in in a n laşılm ası ü zerin e a lın m ıştı.’^ A n cak ilk e ta rtışm a sı bu k a ra r sö z k o n u su e d ilm ek sizin d ev am etti. L e n in ’in Sol m u h ale fe tin ele ştirisin e cev a b ı k e n ­

167 Lenin, &>ç!>t?myu, c. XX!l, s. 523 te alıntılan mıştır 168. Meşçerski projesiyle ilgili görüşmeler hakkında pek az aynntı yayım landı. Birinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi’nde bir konuşmacı, "Bolşevikler'in, bu birin­ ci sınıf tröst yöneticisinden, M eşçerski’den öğrenmek ve dere almak için tam dört ay harcamış olduklarını" söyledi; Rikov'a göre, Meşçerski ile Larin arasında bir plan görüşülm üş fakat bu, Vesenka Prezidyumu’nda çoğunlukla reddedilmişti (Trudi I Vserossiiıkogo S 'e z d u Sovetov Narodnügo Kozyatsrva (1918), s. 72, 112). Osinski’nin (Obolenski) bir m akalesine göre (Kommunisı, 21 Nisan İ918, No. 2, s. 17) partinin 4 Nisan’daki toplantısında Lenin, M eşçerski'ye, grubun büyük bir m etalurji tröstünü örgütlemeyi üstlenmesi halinde 200-250 milyon ruble tutarında bir “rüşvet" verm eye gerçeklen ha 2ir olduğunu söyleyerek planı savunmuştu.

169.G . Tsiperoviç, Sindikati i Treati v R ossti (üçüncü basım. 1920), s. 165.

DEVRİMİN ETKİSİ 89 d in e ö zg ü ve a n lam lıy d ı. N isa n 1 9 1 7 'd en b eri d e v rim i d a r b ir b u rju v a ç e r­ ç e v e y e o tu rtm a y a ç a lışa n la ra karşı, b u rju v a d e v rim in d e n d o ğ ru d an d o ğ ru ­ y a so s y a lis t d e v rim e g eçiş ö ğ retisin i sa v u n m u ştu . A n ca k so sy a liz m e g e ç e ­ b ilm en in z a m a n ı ve şa rtla n k o n u su n d a ç o k ih tiy a tlı d av ran m ıştı. "Acil g ö ­ re v im iz so sy a liz m in 'b a şla tılm ası' d e ğ il," d iy o rd u N isan T e z le ri'n d e, "a c i­ len tşç i T e m silc ile ri S o v y eti'n in d e n e tim in e g eçilm esid ir." E k im D evrim i a rife sin d e y a z ılm ış o lan D evleş ve D evrim ' de, te k e lci d ev let k a p italizm in e d e v le t so sy alizm i d iy e b ile n sap k ın lığ ı y e rm e k te birlik te, sav aş A lm an y as ı’m g ö z ö n ü n d e tu tarak "tekelci k a p ita liz m in tek elci d ev let k ap ita liz m in e d ö n ü şm esi d ö n e m i"n d e n sö z e tm işti; b u so sy a liz m d eğ il, so sy a liz m y o lu n ­ d a a tılm ış b ir a d ım d ı.1’" L e n in 'in " d e v le t k a p ita liz m i" d erk en k astettiğ i şey, sö z d e ö z e l m ü lk iy e te ait, an c a k k a p ita lis tle r tara fın d a n y ö n e tilen d e v le tin sıkı d e n etim i a ltın d ak i son d ere c e m e rk e z ile şm iş ve tek e lle şm iş b ir e k o n o ­ m i an lay ışıy d t. B unu d e v rim d e n h e m e n so n ra , işçi d e n e tim i siste m in d e g erç e k le ştirm e g irişim i, k ısm en k a p ita list işv eren le rin k e n d ilerin d en b ek le ­ nen ro lü o y n am ay ı red d etm eleri n e d e n iy le b a şa rısız lığ a u ğ ra m ış tı.171 A n ­ ca k V e se n k a ’nın d en e tim ve y ö n e tim in d e izlen en b ü y ü k san ay i tek elleri ö r­ g ü tle m e p o litik ası, M eşç e rsk i ile g ö rü ş m e le rin so n u ç su z k a lm a sın a ra ğ ­ m en, b ü y ü k b ir başarı s a ğ la m ıştı.172 S o sy a liz m d eğ ild i bu, fak at so sy a liz m e g iden y o ld a b ir ad ım d ı. "R u sy a'n ın s o s y a lis t o lm a y a k alk ışm a d a n ö n ce g e ­ rilik ten k u rtu lm ası g erek tiğ i" y o lu n d a M e n şe v ik le r'in bel b a ğ la d ığ ı görüşü L en in asla ta rtışm a k o n u su y a p m am ıştı. L e n in 'in bütün h esap ların ın a k si­ n e , A lm a n y a v e B atı A v m p a p ro le ta ry a sın ın R u s d e v rim in e y a rd ım elini u z a tm a m a sı y ü z ü n d e n so ru n b ü sb ü tü n v a h im b ir hal alm ıştı. G e ri k alm ış R u s y a ’nın, A v ru p a k e n d isin e yard ım e d in c e y e k a d ar k endi b u rju v a d e v ri­ m in! ta m am lam ası, k en d i g a y retiy le m o d e rn le şm e si g erek iy o rd u .

B u n d an L en in 'in "devlet k a p ita liz m i" sa v ın ı b ir s u ç la m a o la r a k d eğ il, b ir ö v g ü o la ra k k arşılad ığ ı so n u c u ç ık ıy o rd u . V T s IK ’d ak i ta rtışm a d a m u h a lif­ lerin i a lay lı b ir d ille m at etti: 170. Lenin, Soçineniya, c. XXI, s. 391,416171. Ne gariptir ki, uzun bir şiire bundan ötürii onlara diş bilendi, Birinci Tüm Rusya Sen­ dikaları Kongresi'nde, "kapitalist sınıf," diyordu Şliyaptıİkov, "üretimde kendi üstlerine diişen örgütleyici rolü oynamayı reddetti" (Perviı Vserossiiskii S ”ezd Professional'nik Soyuzov [1918]. s. 2 ).

172. Bu dönemdeki iktisat teorilerinin yetkin bir temsilcisi olan Kritsman, Vesenka'nın (milli ekonom inin birleştirilm esinde) "finans kapital kuruluşlarının mirasçısı ve halefi olduğu"ndan söz ediyordu (O çerk Kozyaistvennoy Jizni i Organizatziya Narodnogo Kozyaistva Soveıskoy R ossii [1920], s. 122).

90 EKONOMİK DÜZEN Devlet kapitalizmine doğru evrim — işte bize mücadele etmemizi önerdikleri şeytan, işte mücadele edin dedikleri düşman.

Yine de Sol Komünistler'in gazetelerinde bu düşmanlarla ilgili yazılan okuyun­ ca, bu adamlara n'oldu, nasıl oluyor da bir kitaptan yaptıkları alıntılar onlara gerçe­ ği unuıturabiliyor diye soruyorum. Devlet kapitalizminin bizim için ileri bir adım olacağını hakikatler söylüyor. Eğer Rusya’da kısa bir zamanda devlet kapitalizmini gerçekleştirirsek, bu bir zafer olacaktır. Küçük mülk sahibinin, küçük sermayenin düşm anım ız olduğunu nasıl oluyor da göremiyorlar? Nasıl oluyor da devlet kapita­ lizmini baş düşman belliyorlar?173 L en in , "Sol"un Çocukluk H astalığı ve K üçük B urjuva Z ihtııyeti’nde b u g ö ­ rüşü ay n ı ağ ırlık la v e d a h a ay rın tılı b ir b iç im d e g eliştird i. R u sy a d e ğ işik ü retim b içim lerin in b irb iriy le m ü ca d e le ettiğ i b ir arenaydı. F a k a t asio lan k im in düşm an kim in m ü ttefik o ld u ğ u n u bilm ek ti: Burada sosyalizme karşı mücadele eden şey devlet kapitalizmi değil, hem devlei kapitalizmine hem sosyalizme karşı tek bir vücut olarak mücadele eden küçük bur­ juvazi ve özel licaret kapitalizmidir.174 B ö y le c e devlet k ap italizm i sad e c e so sy a liz m e b ir a tla m a (aşı d eğ il, ay n ı za ­ m an d a d ü şm an ların ın d ü şm a n ı o la rak so sy aliz m in d e m ü ttefiki o lu y o rd u .

S a d ece dev rim ci L en in 'in d eğ il, d e v le t ad am ı L e n in ’in d e b ü y ü k b ir d ik ­ k atle izlem ey e devam ettiğ i y abancı ü lk e A lm a n y a ’y d ı. L e n in 'in A lm a n y a ’ m n sav a ş e k o n o m isin e g ö ste rd iğ i ilgi m ey v e le rin i v erm ey e b a şlıy o rd u . Bu tem ayı büyük b ir tu tk u y la işlerk en h e n ü z B re st-L ito v sk a n la şm a sı İm za lan ­ m am an: Eveı, ders al Alman'dan! Tarih zikzaklardan, eğri büğrii yollardan geçerek iler­ ler. Görüyoruz ki vahşi bir emperyalizmle yan yana, en modern makina sanayisi ile sıkı bir muhasebe ve denetim temeli üzerinde disiplin, örgütlenme, yek vücut ola­ rak birlikte çalışma ilkelerini Alman temsil etmektedir bugün. İşte bizde eksik olan tam da budur. Öğrenmemiz gereken tam da budur.175 L e n in "Sol"un Çocukluk H astalığı ve Küçük B urjuva Zıhniyeti'nde, b ü tü n b ir b ö lü m ü "devlet k a p italizm in in en so m u t ö rn e ğ i" ve b ü y ü k se rm a y e n in ç a ğ d a ş tek n iğ in in ve p lan lı e k o n o m in in "en so n m o d eli" o la ra k A lm a n ­ 173. Lenin, Soçmeıtiya. e. X X II,s. 481.

174. A.g.e., c. XXII, s 514.

175.

A.g.e., c. XXII, s. 378. Brest-Litovsk anlaşmasından sonra Almanya ile ekonom ik gö­ rüşmeleri yönelmek iizere Berlin'e giden Bronski. Alm an yetkililere Sovyel ekonom i politika­ sını açıkladığında bu yetkililerin, "sizin tasarladığınız, bizim yaptığımız şeydir; sizin kom ü­ nizm' dediğinize biz 'devlet denetim i' diyoruz,” diye cevap verdiklerini anlatır (Trudi I Vserossiiskogo S"ezda Stnvtov Narodnogo Kozyaistva [J916], s. i 57). Lenin bu karşılaştırmayı kabul etmiş olabilir, ama buna hiçbir zaman kom ünizm ya da sosyalizm dememiştir.

DEVRİMİN ETKİSİ 91 y a 'y a ayırdı. A lm an d e v le t k a p ita liz m in in te k h ata sı, d e v le tin in "Junker b u rju v a e m p e ry a liz m in in d ev leti" o lm a sıy d ı. B u n u n y e rin e ”So»fyef"i, y ani p ro le ta ry a d e v le tin i k o y d u ğ u n u zd a "so sy a liz m in sağ lay acağ ı şartların tü ­ m ü n e k av u şm u ş" o la c a k tın ız . T arih g a rip b ir o y u n o y n a m ıştı. A ynı y u m u r­ ta d a yan y an a iki c iv c iv b u lu n m ası g ib i, 1918 b aşın d a , biri A lm a n y a 'd a d i­ ğ eri R u sy a 'd a o lm a k ü z e re "so sy a liz m in fark lı iki y a rıs ın ı” y ara tm ıştı. S i­ yasa) d ev rim R u sy a 'd a m e y d an a g e lm işti; e k o n o m ik ö rg ü tle n m e ise A l­ m a n y a ’d ay d ı. S o sy a liz m e erişm ek için h er ik isi d e g erek liy d i. "N asıl B ü ­ y ü k P etro b a rb a rlık la m ü c ad e le d e ilk el sila h la rd a n k o rk m a k sız ın , B a tıc ılı­ ğın b a rb a r R u sy a ta rafın d a n k ab u l e d ilm e sin i h ızla n d ırm ışsa ". A lm an d e v ­ rim in in b aşlam asın ı b e k le rk e n R u s so sy a listle rin in d e g ö rev i, "A lm an lar'ın d e v le t k ap italizm in i in c e le m e k ve diktatörlük y ö n te m le rin e b a şv u rm ak ta n ç e k in m ek sizin , m üm kün olan bütün güçleriyle b u n u n b ir an ö n c e kabul ed ilm esin i sa ğ la m a k tı" .176 L e n in ’in e se rle rin d e B ü y ü k P e tro ’y a — y a d a b e l­ ki h erh an g i b ir R u s ç a rın a — tak d ir d o lu tek a tıf bu o lsa g erek . B ö y lece L e ­ nin, d ev rim in b irin ci a şa m a sıy la ik in ci aşa m a sı a ra s ın d a ç o k kesin b ir a y ­ rım y ap m ış o lu y o rd u . "S ö m ü rü c ü le rin d ire n c in i k ırm a g ö re v i e sa s o la ra k 7 K asım (25 E k im ) 1937 ile aşağı y u k arı Ş u b at 1918 d ö n e m i arasın d a " ta ­ m am lan m ıştı. Ö te y an d an , "p ro le ter m u h a se b e c iliğ i ve d e n e tim i ö rg ü tle m e g ö rev im iz, so ru n la r ü stü n e d ü şü n en h erk esin a ç ık ç a g ö rd ü ğ ü g ib i, m ülksü zleştiren leri d erh al m ü lk sü z le ştirm e g ö re v im izin gerisinde kaldı." B ir so n rak i a şam an ın ’’rad ik a l g ö rev i ise k a p ita liz m d e n d a h a ü stü n b ir so sy al d ü zen y a ra tm a k tı”; bu d a , "em eğ in ü re tk e n liğ in i a rtırm a k ve b u h e d e fle b ağ lan tılı o la ra k (ve b u n a erişm ek için ) ü retim i d a h a y ü k se k d ü z e y d e ö r­ g ü tlem ek " a n la m ın a g e liy o rd u . "S izd en a lın m ış o la n n e v a rsa y ağ m alay ın ," slo g an ı ilk aşa m a için ta m a m e n y e rin d e y d i; ik in ci a şa m a d a slo g an ın , "y ağ ­ m alan an ların sa y ım ın ı y ap ın , b u n ların is ra f e d ilm esin i ö n le y in ve b u n ları d o la y lı y a d a d o la y sız k e n d in e m al e tm e y e k a lk ışa ra k d isip lin i b o zan la rı k u rşu n a d izin " o lm ası g e re k e c e k ti.177 B irin ci a şa m a d a d e v le te k arşı d u y u ­ lan so sy alist b ir d ü şm a n lığ ı ve b u rju v a d e v le t ay g ıtın ı p a rç a la m a g ereğ in i v u rg u la m a k ö n em li g ö rü lm ü ştü ; L e n in ’in D evlet ve D evrim ' d e v u rg u lad ığ ı d a b u y d u . B u h a rin D evlet ve D evrim ’i N isan 1 9 18'de K om m unist'te ird e le r­ ken “şim d id e n ... k ö h n e m iş o lanı, d ü n ü n so ru n u n u " a lın tılam ıştı sadece; 176.

A.g.e.. c. XXII, s. 516-17; Lenin yaklaşık iiç yıl sonra bu pasajı belirtirken, bile bil« ya da tesadüfen Büyük Petro'ya atıfta bulunmayı unutmuş f - c XXVI, s. 326). m . A.g.e.. c. XXII, s. 493. Ünlü “G rab'N agrabU nnoe“ cüm lesinin İngilizce'de veciz bir kargılığı yoktur. Lenin buna "mülksüzleştirenleri mülksüzle$timıe" diyor kısaca.

92 EKONOMİK DÜZEN y arın ın g ö rev in i, "m u h ase b e y i, d en etim i v e d isip lin i g e re k tire n h e r şeyi" ise se ssiz c e g e ç iş tirm işti.178 B irin ci d ö n e m d e "işçi d e n etim i" g en el slo g an o lm u ştu ; şim di ise so sy aliz m e giden y o l o la ra k ö rg ü tle n m e ü z e rin d e d u ru l­ m ası bu slo g an ı u n u ttu rm u ştu : Çar döneminde binlerce, Kerenski döneminde yüz binlerce in sa n ı örgütledik.

Bu hiçbir şey demek değildir, politikada bunun bir önemi yok. Hazırlık çalışması, bir hazırlık sınıfıydı bu. İşçilerin öncüleri on milyonlarca insanı örgütlemeyi öğren­ medikçe sosyalist sayılamayacaklar, sosyalist toplumun yaratıcıları olamayacaklar ve örgütlenme için gerekli tecrübeyi edinemeyeceklerdir. Örgütlenme yolu uzun bir yoldur ve sosyalizmi inşa görevi sürekli ve sabırlı bir çalışmayı ve henüz yete­ rince sahip olmadığımız tecrübeleri gerektirir. Bizden daha gelişmiş olan, hemen ardımızdan gelen kuşağın bile sosyalizme tam bir geçişi gerçekleştirmede işi epey zor olacak.179 L en in o d ö n e m d e ö rg ü tlem e n in ö n em in i b elk i d e b ile re k a b a rtıy o rd u . E ğ er b ir tü cca r o n a d e m iry o lların d a b ir d ü z e lm e o ld u ğ u n u sö y le m işse , "B ö y le b ir ö v g ü ben ce y irm i k o m ü n ist k ararn am ed en on k at d a h a d e ğ e rlid ir," d i­ y o rd u . D em iry o lları "kilit" ö n em d ey d i; "k en tle k ırsal kesim a ra sın d a , san a­ yi ile tarım arasın d a so sy aliz m in tem el d a y an a ğ ı o la n so m u t b ağ ın g ö ste rg e ­ lerin d en b iri" y d i.1S0 B u rad a , iki y ıl so n ra L e n in 'in h ay allerin i d o ld u ra c a k o lan h er d erd e d ev a e lek trik le n d irm e k a m p a n y a sın ın ilk b elirtile ri se z il­ m ektedir.

M a y ıs 1918'de sa n ay in in ö rg ü tle n m e sin e ilişk in ta rtışm a y a son verildi; taraflard an hiçbiri için k esin b ir z afer d eğ ild i b u . B ir y a n d an k a p italistle rle b ir an laşm ay a v arılm ası h a k k ın d ak i ö n e ri re d d e d ilm iş ve y e n ile n m e m işti; k a p italistlerle "d ev let k a p ita liz m i” b ayrağı a ltın d a b ir u z la şm a im k ân ı o rta ­ dan kalkm ıştı. Ö le y a n d a n y ere l ö z y ö n e tim ve "işçi d e n e tim i”nin S o l m u ­ h alefet tarafın d an sav u n u lm a sı d a ta v sa m ış o ld u ; g ü n ü n slo g an la rı ö rg ü tlenriıe ve m e rk e zileştirm ey d i. M eşç e rsk i p la n ın ın re d d e d ilm e sin i, k am u ­ la ştırm ay ı tartışm ak ü z e re M ay ıs o rtasın d a M o sk o v a 'd a V e sen k a tarafın ­ d an d ü zen le n en b ir m etalü rji san ay isi k o n feran sı izled i. E sa s o la ra k ilgili işletm elerin işçi ve tek n ik p erso n e lin in tem silc ile rin d en o lu şa n k o n feran sa, L arin b a şk an lık ed iy o rd u . K o n fe ra n sta L e n in 'in S o v n ark o m ad ın a g ö n d er­ diği b ir m ek tu p o k u n d u . M e k tu p ta fark lı işle tm e le rin m ü h e n d isle rle uz178. A g .e , e. XXII, s 489; Devlet ve D* vrım’de devlet aleyhindeki görOşlerini hatırlatarak Lenin'in şimdiki tutumunu gözden düşürmeye kalkışan Butıarin’e yönelttiği kınam ayı, "SoV'un Çocukluk Hastalığı ve Küçük Burjuva Zilmiyeti'aöe tekrarladı (A.g.e., c. XXII, s. 527-8).

179. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 487.

180. A .g e., c.X X li, s. 494.

DEVRİMİN ETKİSİ 93 m aniandan m e y d a n a g e le n te k b ir y ö n e tim a ltın d a b irle ştirilm esi ve "tam bir em e k d isip lin i” sa ğ la y a n k u ra lla rın k a b u l e d ilm e si şa rtıy la k a m u la ştır­ m ad a n y a n a o lu n d u ğ u b elirtiliy o rd u . T e k n isy e n le r o y la m a y a k atılm a d ıla r, fak at tartışm aları d a e n g e llem e d iler. D u ru m m an tık i o la ra k b ir zo ru n lu lu ğ u dayatıy o rd u : M eşçersk i'n in yarı y a rıy a k a m u la ştırm a p ro jesi re d d e d ild iğ i­ ne g ö re, tam k a m u la ştırm a ak la u y g u n te k altern atifti. K o n fe ra n sın so n u n ­ da, "fab rik aların d e rh a l k a m u laştırılm asın ı ve fa b rik a la rın b irle ştirilm e si­ nin g erç e k le ştirilm e sin i" d este k le y e n b ir k a ra r a lın d ı ve L e n in ’in "zoru n lu trö stleşm e" ilk esin e g ö re V e se n k a tara fın d a n k u ru lm u ş trö stlerin ilki ve en ö n em lisi olan "d e v le t b irle şik m etalü rji fab rik alarım " (G o m z a ) ö rg ü tle m e k üzere V esen k a'n ın h im ay e sin d e g eç ic i b ir k o m ite a ta n d ı.11" U laştırm a d ı­ şın d a tek b ir b ü tü n o la ra k e le alınan ilk san ay i o lan şe k e r san a y isi d e iki h a fta ö n c e bir S o v n a rk o m k a ra rn a m e siy le k a m u la ştırılm ıştı.1*12 B irin c i T üm R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K on g resi 2 6 M ay ıs 1918' de M o sk o v a'd a to p lan d ı. B u k o n g re b ir tü r e k o n o m i p a rla m e n to su o la ra k tasarlan m ıştı. O y sa b u n u n y erin e V e se n k a’d an , V e se n k a'n ın glavkiar' ından ve m erk e z le rin d e n , b ö lg e se l v e y erel S o v n arh o z 'la rd a n y a d a d iğ e r e k o n o ­ m ik k u ru lu şlard an ve se n d ik a la rd a n oy h a k k ın a sah ip 100'den fazla d ele g e g ö n d erilm işti; a y rıc a 150 k a d a r g ö zle m c i d e le g e vardı.'*3 K o n g rey e V esenk a 'n ın b a şk an lığ ın a y en i a ta n m ış o lan R ik o v b aşk a n lık e d iy o rd u .184 S o l m u ­ h alefetin sesi b ir k e z d a h a y ü k seld i. R esm i g ö rev i p arti m erk ez k o m ite sin in selam ların ı k o n g rey e ile tm ek o la n B u h a rin , "b ay rağ ı k o m ü n iz m e d o ğ ru ’ y ü k seltecek lerin e k a p ita liz m e geri çe k e n k im selerin b u lu n d u ğ u n u ,” b iraz iğ n eley ici b ir d ille b elirtti. O b o le n sk i b u y en i d ü z en le m e g e re ğ in c e "ü re ti­ m in a n ah ta rların ın k ap ita listle rin e lin d e k alm a sın d an " k o rk u y o rd u . S o sy a ­ lizm in k ap italistlerd en Ö ğrenilm esine ilişkin c ü m len in 18 9 0 'lard a "sö zd e M ark sist" (ve şim d ik i b u ıju v a ) S tru v e ta ra fın d a n ica t e d ild iğ in i k o n g reye h atırlatan L o m o v , işçi d e n etim in i sa v u n m a k için g erid en h ü c u m a g eçti ve so n rak i y ıllar b o y u n c a b ü tü n m u h a le fe t g ru p la rın ın d ille rin e d o lay a c a k la rı g ö rü şü d ile g etirdi: 181. A.g.e., c. XX1M. s. 22; bu konferans hakkında bkz. a.ff.e., c. XXIII, s. 538-9, not 4 ve J. Bünyan. Intervention, Crvıf War, and C.ommunism in Runsia (Baltimore, 1936), s. 379-81.

182. Sobranie Uzakonenii I9 I7-J918, No. 34, m adde 457.

183. Trudi I Vserossiifkogo S 'e ıd a Sovetov Narodnogo Kozyaistva (1918), s. VI-X, 82 (Bu m etinde toplam delege sayısında açıkça bir baskı hatası vardır).

184. Rikov'un tem iz B olşevik geçmişi ve tarafsız görüşleri, onun sabık M enşevik Latin'e yeğ tutulmasını sağladı; Larin ve M ilyutin Vesenka’nın "Ekonomi Politikası SeksiyonıTnun yöneticileri olarak kaldılar.

94 EKONOMİK DÜZEN Her çareye başvurarak — kamulaştırarak, merkezileştirerek— ülkemizin güçle­ rini boğazlıyoruz. Milli ekonomimizin bütün dallarında kitlelerin canlı yaratıcı güç­ le bağı kesiliyor.,t5 F a k a t teo rid en y ap ılan fed a k â rlık ne o lu rsa o lsu n , ü retim i a rtırm a v e ö rg ü t­ le m e k o n u su n d ak i p ra tik ih tiy acın g e rç e k liğ i k o n g re y e h â k im old u . A n a ra ­ p o ru h azırlay an M ily u tin ’in ö n erileri g e le c e ğ e ilişk in iy im s e r d e ğ e rle n d ir­ m eleri k a d ar ele ştirilm e d i; V e sen k a'n ın b aşk an ı sıfa tıy la R ik o v to p y ek û n b ir k a m u laştırm a p o litik a sın d a n y a n a k o n u ştu . O z a m a n a k a d a r izlen en am p irik y ö n te m le r ne e k o n o m ik a n a rşiy e e tk ili b ir p a n z e h ir o lm u ştu ne d e so sy alizm in k u ru lu şu n a g e rç e k b ir k a tk ıd a b u lu n m u ştu . T ek tek h e r işle t­ m enin k am u laştırılm ası so sy alizm d eğ ild i, bu o ls a o ls a se n d ik a liz m d i. S a­ nayilerin tü m d en k am u laştırılm ası b ile y e te rli d eğ ild i.

Her zaman için, uluslararası sosyalist bir devrimin gerçekleşmesi şartıyla sosya­ list bir toplum u örgütlemenin mümkün olacağını düşündüm [diyordu Rikov], fakat sosyalist bir sanayi kolu Örgütlemek, tek bir fabrikayı ya da işletmeyi sosya lleştir­ m e k — Beni affedin ama hiçbir sosyalist ne şimdiye kadar böyle önerilerde bulun­ du ne de bundan sonra bulunabilir. 186 A n cak y a n s o s y a lis t-y a n k ap italist b ir e k o n o m in in b a ğ d a şm a z lığ ın a ilişk in ö ğ reti b ö y le açık ç a d ile g elirilm ek le b era b e r, "k am u laştırm ay ı sa d ec e sa n a ­ y in in belli b ir k ıs m ın d a y a p m a k ve b ö y le k a m u la ştırılm ış İşletm eleri id are e tm ek d u ru m u n d a o lu n d u ğ u n u " d a k abul e tm e k g erek iy o rd u ve bu y ü z d en en Önemli o lan d an b aşlam a k z o ru n lu y d u .1*7 K o n g ren in asıl k a rarın d a ise d ah a ılım lı o la n şu n o k ta y a y e r v e riliy o rd u : Üretimin örgütlenmesi alanında kamulaştırma çalışmasını tamamlamak ve tek lek işletmelerin kamulaştırılmasından (ki bunların 304’ü kamulaştırılmış ve İşleme konmuştur) sanayi kollarının ve öncelikle metaluıji, makina yapımı, kimya, p etro l ve dokuma sanayilerinin kamulaştırılmasına geçmek kaçınılmazdır. Kamulaştırma süreci rasgele olmaktan çıkarılmalı ve özellikle ya Vesenka ya da Vesenka aracılığı ile Sovnarkom tarafından gerç ek leşti rilm eiidir.IM K o n g re ticaret, m aliy e ve iş d isip lin in e ilişk in o la ra k d a k a ra rlar aldı. B iri k o m ü n çiftlik lerin in y a ra rla rın a ilişkin o lm a k ü z e re , çeşitli k a ra rla r ç ık a r­ tan b ir tarım sek siy o n u b ile vard ı; a n c a k k o n g re n in b ü tü n b u k a ra rla rı d ik ­ k ate alacak vakti y o k tu .189 T a rtışm a ların g en el etk isi hem V ese n k a 'n ın fa a ­ liy et alanını sın ırlan d ırm ak , hem d e o to rite sin i a rtırm a k y ö n ü n d e o ld u . V e185. Trudi i V serm siiskogo S"etda Sovetov Narodnogo Kozyaistva, 1918, s. 7 ,6 3 .7 3 ,7 5 .

186./4.£.* ,s. 98

187. A.g.e , s. 113.

188. A.g.e , s 473.

189. A.g.e., s. 273-4, 460-3.

DEVRİMİN ETKİSİ 95 sen k a'n ın asıl işlev in in sa n a y in in ö rg ü tle n m e si ü z e rin d e y o ğ u n la şm a k o l­ d u ğ u o n ay g ö rd ü ve b u a la n d a k esin y e tk iy e sa h ip o ld u .1* 1U y u m lu b ir S o v ­ y e t sanayi p o litik a sı, k a y n a k e k sik liğ in in , ö z e llik le d e v asıflı p e rso n e l e k ­ sik liğ in in bu p o litik a n ın b ilfiil u y g u la n m asın ı a k sa tm a y a d ev a m etm esi b ir y an a, ilk k e z M a y ıs 19 1 8 'd e m ü m k ü n b ir h ale g eld i.

B u n u n la b irlik le o la y la r bu g id işa tı k ısa sü red e h ız la n d ırac a k tı. Ö y le ki d a h a B irin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi'n in M o sk o ­ va'daki to p la n tısı sıra sın d a Ç e k o slo v a k b irlik leri U ra lla r'd a sila h a s a r ıl­ m ak tay d ı: H a z ira n a y ın d a iç sa v a şın h ız la g e liştiğ i ve İtila f D e v le tle ri m ü ­ d ah ale sin in b aşladığı g ö rü ld ü . B ü tü n b u n la r M o s k o v a ’d a g e rg in liğ i a rtıra ­ c a k ve sa n ay in in d a h a sıkı ö rg ü tle n m e sin i ve d e n e tle n m e sin i acil b ir z o ru n ­ lu lu k haline g e tire c e k g ib i g ö rü n ü y o rd u . F ak at h a rek e te g e ç iric i ilk itki b aşk a b ir y erd en geldi. B re st-L ito v sk a n laşm asın d an so n ra U k ray n a 'n ın A l­ m an y a tarafın d an işgali A lm a n la r'ın R u s k a y n a k la rın a d u y d u ğ u ilgiyi a rtır­ m ıştı ve R us a ğ ır san ay i h isse se n e tle rin in A lm an g ru p la rı tarafın d a n g en iş ç a p ta satın alın d ığ ı g ö rü lü y o rd u . B u sürecin b ö y le d e v a m e tm e si h alin d e R u s san ay isin in ö n em li b ir k ısm ın ın A lm a n y a 'n ın e lin e g e ç e c e ğ in d e n ve A lm an y a'n ın k a m u la ştırm a a le y h in d e k i d ip lo m a tik m ü d a h a le sin d e n k o rk u ­ lu yordu. B azı ra p o rla ra g ö re , M o sk o v a'd ak i A lm a n elç isi M irb a c h şim d i­ d en p ro te sto e tm esi İçin ta lim at a lm ış tı.ısı 190, Vesenka'nın yükselişi kısm en, sanayi politikacından uzaklaştırılınca görevi esas itiba­ riyle dış ticareti denetlem ekten ibaret kalan Ticaret ve Sanayi Halk Komiserliği'nin Kırarına gerçekleşti. Bu kom iserliğin evrim i. Mayıs 1918'de birinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Kon­ seyleri Kongresi'nde kom iser yardımcısı Bronski tarafından anlatıldı (A.g.e.. s. 161-2) V esen­ ka, 39 kişiden oluşan bir dış ticaret seksiyonu bile kurdu (Narodnoc Kozyaistvo. No. 1, 1918, s. 11 ), fakat bu alandaki faaliyeti hakkında pek az ipucu var.

191. Almanya'nın b ir eylem tasarladığına ilişkin hiçbir kanıt olm adığı ortaya çıkıyor: fakat çeîitli tedbirleri içeren b îr kararnam enin çarçabuk yayımlanmasının bu tur bir eylem den d u ­ yulan korkudan ileri geldiğini iki ay n tanıklık doğrulam aktadır (M. Philips Price, M y R em ni.tcences o f ıhe Russian R eıvlutıon (1921), s. 285-6; S. Liberman, Building Lenin's Russıa (Chicago, 1945) s. 24-6). Binnci Tüm Rusya M illi Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde, bir ay önce Radek, "Alman vatandaşların Rus işletmelerindeki hisse senetlerini geri satın almak" ge­ reğinden söz etm iş ve burjuvazinin her çareye başvurarak "kendi hisse senetlerini Alman va­ tandaşlara satm aya ve her tiirlii sahte ve hayali anlaşm ayla Almanya'nın yasal desteğini sağla­ maya kalkıştığından" yakm m ıştı (Trudi I Vserussitskogo S"ezdıı Sovetov Narodnogo Kozyais n a (1918), s. 16). Bronski (belirten Y. S. Rozenfeld, Promişlenneya Politika SSSR (1926), s. 99-100) biraz farklı bir yorum getiriyor. Brest-Litovsk anlaşması son aşamasındayken, özellikle Rusya'da el konulm uş Alman m allarına toptan bir tazm inat saptam ak için Berlin’de Alman hükümetiyle görüşm eler yapılıyordu (Sovyet heyetine Bronski başkanlık ediyordu): Sovyet Hükümeti anlaşm a sona erm eden önce bu m allan m üm kün olduğu kadar fazla kam u­ laştırm aya can atıyordu.

96 EKONOMİK DÜZEN B u k o rk u lar şaşırtıcı b ir k a ra ra yol açtı. 2 8 H a z ira n 1918'de b ü tü n b ir g e ­ ce d ev am eden b ir o tu ru m d an so n ra S o v n ark o m , tü m Önemli san ay i d a lla rı­ nı k am u laştıran b ir k a rarn am e y ay ım lad ı. K ısa g iriş b ö lü m ü n d e d e b e lirtil­ d iğ i g ib i, bu k a rarn am en in a m a ç la n "ü retim ve iaşe a la n ın d a k i k a rg a şa y la kararlı b ir şek ild e m ü cad e le etm ek " ve "işçi sın ıfıy la y o k su l k ö y lü lü ğ ü n d ik tatö rlü ğ ü n ü p e k iş tirm e k ti'' — tarım p o litik a sın ın a raçları o la ra k y o k su l köylü k o m itelerin in k u ru lu şu ile san ay id ek i d u ru m a ra sın d a h ay li ald atıcı bir p aralellik k u rm a çab asıy d ı b u . M al v a rlık la rın ın tü m ü a rtık "R u sy a S o s­ yalist F e d e ra tif S o v y e tle r C u m h u riy e ti’nin m ü lk iy e ti" ilan e d ilen sa n ay iler m ad en cilik , m etalü rji, d o k u m a , ele k trik , k ereste, tü tü n , reçin e, cam ve se­ ram ik , deri ve ç im e n to sa n ay ile riy le , b u h arla işle y e n im ala th a n e le r, y erel k am u k u ru lu şları, ö zel d e m iry o lla rı ve d a h a az ö n e m taşıy an ö le k i bazı s a ­ nayilerdi. F ak at bu c e su r b a şla n g ıç tan so n ra , bu k ararn a m ey i k alem e a la n ­ lar bir işletm eyi k a m u la ştırm a k la bu k a m u la ştırılm ış işle tm ey i y ö n etm ek arasın d ak i L en in ve R ik o v tara fın d a n ısra rla b e lirtilm iş o lan a y rım ın b ilin ­ c in e d a h a iyi vardılar. "K am u laştırılm ış işle tm e le rin y ö n e tim in i ö rg ü tle ­ m ek", "acil b ir m esele o la r a k ” V e sen k a 'y a ve o n u n se k siy o n la rın a b ıra k ıl­ dı. A n cak V esen k a bu k ara rn a m e n in k ap sa m ın a g ire n ö zel işle tm e le re iliş­ kin ö zgüi ta lim atlar y a y ım la y a n a kadar, bu tü r işle tm e le r bun ları fin a n se e t­ m eyi ve bun lard an g e lir sağ la m a y ı sü rd ü re c e k e sk i sah ip le rin e b e d e lsiz k i­ ralan m ış kabul e d ilecek lerd i ve y ö n e tic ile r ve p e rso n e l g ö re v le rin i terk e t­ tikleri tak d ird e c e z a la n d ırıla c a k la rd ı.192 B ö y le c e 28 H az ira n 1918 k a ra rn a ­ m esi, m ü lk iy etin yasal o la rak d e v le te d e v re d ilm esi İle — k i k en d i b aşın a h erh an g i b ir p ra tik so n u ç y ara tm ay a ca k tı b u — p ra tik te y ö n etim so ru m lu lu ­ ğunun d ev let tarafın d an ü stle n ilm e si arasın d a k i a y rım ı sü rd ü rü y o rd u . A l­ m an m üdahalesi teh d id i a ltın d a , b ü y ü k sa n a y ile r k o n u su n d a ilk ad ım hızlı bir b içim d e atılm ıştı. İk in ci ad ım ise b elki d e k a ra rn am ey i y a p a n la rın d ü ­ şü n d ü k lerin d en çok dah a h ızlı b ir b iç im d e , iç sav aşın z o rlam a sıy la atılm a k d u ru m u n d a kaldı.

(c) Çalışma H ayatı ve Sendikalar M ark sist p ro g ram e sa s o la ra k b ir "em ek ” p o litik a sı o lu ştu ru y o rd u . D eğ erin b iricik kay n ağ ın ın em ek o ld u ğ u te o risin d e n m an tık sa l çık a rsa m a la r y ap ı392. Sobranie Uzakonenii. I9 1 7 -I9 I8 , No. 47, madde 559.

DEVRlM lN ETKİSt 97 y o r ve p ro letary ay ı g e le c e k te k i d e v rim in tem el aracı ve b a şlıc a y a ra rlan ıcısı o la ra k g ö rü y o rd u . N o rm al o la ra k "işçi" p la tfo rm la rın d a y e r alan ta le p le ­ re karşı kim i z am a n k ay ıtsız k a lıy o r g ib i g ö rü n m e sin in n ed en i, sö z k o n u su talep lerin k a p ita list sistem in k a b u lü n ü v arsa y m a ları ve an c a k bu siste m var o ld u k ç a b ir a n la m ta şım a la rıy d ı; d o la y ısıy la b u tü r ta le p le r an c a k ik incil k abul e d ileb ilird i; işçile rin a sıl am acı k ap italizm k o şu lla n a k ın d a k en d i d u ­ ru m ların ın d ü z e lm e si d e ğ il, k ap ita liz m i d e v irm e k o lm a lıy d ı. K om ünist M anifestoda, ve d a h a so n ra o n d a n e sin le n m iş p a rti p ro g ra m la n n d a işçilerin asg ari talep leri o la ra k y e r alan m ad d e le r kendi çık arla rın d a n çok, d e v rim ci am acın ara ç la rı o la ra k ö n e m liy d iler. A lm an y a 'd a k i "R ev izy o n istler" ve R u sy a'd ak i "E k o n o m istle r" ö rn ek le ri, te k b aşın a y a d a aşırı d e re c e d e bu a s­ gari ta le p le r ü z erin d e y o ğ u n laşan p artile rin b a şla rın a n e le r g e ld iğ in i g ö ste ­ riy o rd u . B u iki Örneği d a im a g ö z ö n ü n d e tu tan B o lşev ik ler'in "refo rm ist" bir p arti d e ğ il, d ev rim ci b ir p arti o ld u k la rın ı u n u tm aları m ü m k ü n d eğ ild i; işçi p o litik a la rın ın b u ö lç ü tü n ış ığ ın d a o lu ştu ru lm a sı g ere k iy o rd u . Ö te y a n ­ dan ise B o lşev ik ler, b u rju v a b ir y ö n e tim a ltın d a b ile k ısm en ta tm in o la b i­ len İşçilerin p ra tik ta le p le rin e ilg isiz k alam azlard ı. 19 0 3 ’te ik in ci k o n g re ta ­ rafın d an k ab u l e d ilen p arti p ro g ram ı işg ü n ü n ü n se k iz sa ate in d irilm esin i, h aftalık tatil g ü n ü talep le rin i ve b ir işçi p ro g ram ın d a k i a lışıla g e lm iş d iğ er k o n u ları içeriy o rd u .

A y n ı b elirsizlik ve u z la şm a B o lşe v ik le r'in se n d ik ala ra k arşı tu tu m u n d a da vardı. B irin ci E n te rn a sy o n a l, se n d ik a c ılığ ın son d e re ce ö n e m li o ld u ğ u ­ n u d ü şü n e n ü y e le rin in (e s a s o la ra k İn g iliz g ru b u n ) tu tu m la rı ile d ev rim ci m ü c a d e le y le b ir İlgisi o lm a d ığ ı için sen d ik a cılığ ı g ö zd en ç ık a rm a y a e ğ i­ lim li o la n la r (esas o la ra k F ra n s ız la r v e A lm a n la r) a ra sın d a b ir o rta yol tu t­ tu rm u ştu . 1866 C e n e v re K o n g resi'n d e k ab u l e d ilen b ir k arar "k ap italizm v aro ld u k ça" sen d ik aların g ere k li ve v a z g e ç ilm e z o ld u ğ u n u k ab u l ediy o r, fak at o n ları "kısır" a m a ç la r p e şin d e k o şm a y a k a rşı u y a rıy o r ve "ezilen m il­ y o n la rc a işçin in genel k u rtu lu şu için m ü c a d e ley e " teşv ik e d iy o rd u .193 B u k arar, işçi sın ıfın ın m ü c a d e le sin i sen d ik a ların "e k o n o m ik m ü ca d e le si" ile sın ırla m a k iste m iş o la n E k o n o m is tle rin sö zd e a m en tü sü n e k a rşı ç ık a n Le-

193 Karar kongrede bulunmayan Marx tarafından merkez konseyi delegelerine yazılmış bir ',ıalimût”a dayanıyordu. Sendikaların patronlara karşı "günlük m ücadelesi" "sadece meşru değil fakat zorunluydu" d a Öte yandan "sendikalar sermaye ile emek arasındaki gerilla savacı için gerekli olm akla birlikte, ücretli em ek ve serm aye iktidarı t isteminin kendisini yıkmak için örgütlü bir güç olarak" daha da önem liydiler: Onların tem el görevi "işçi sınıfının tam kurtulu­ şundan” başka bir şey olamazdı (Marx ve Engels, Soçineniya, c. XIII, Kısım 1, s. 201-2).

98 EKONOMİK DÜZEN nin tarafın d an 1899'da a lın tıla n m ıştı.194 İn g ilizc e "trade-unionism " [se n d i­ k acılık ] k elim esin i aşağ ılay ıcı b ir a n la m d a k u llan m ak L e n in ve d iğ e r B o l­ şevik y azarlard a bir g e le n e k o la ra k k o ru n m u ştu . L en in N e Yapmalı?'da, "E k o n o m istler, sürekli o la ra k sosyal d e m o k ra sid e n se n d ik a c ılığ a kayıyoTla r ,” d iye yazıy o r, "sosyal d e m o k rasin in siy asi m ü cad e le sin in , işçilerin iş ­ veren lere ve h ü k ü m ete karşı ek o n o m ik m ü c a d e le sin d e n d a h a k ap sam lı ve d a h a k arm aşık o ld u ğ u n u " sa v u n u y o r ve sosyal d e m o k ra tla rın se n d ik a la rd a m ü cad ele verirken, so sy a l d e m o k ra t se n d ik a la r k u rm ay a k alk ışm am aları g erek tiğ in i d ü şü n ü y o rd u .195 "P arti dışı" sen d ik a la r ilk esi, 1 9 0 6 'd a S to ck h o lm 'd a y apılan d ö rd ü n cü parti k o n g re sin d e h em M e n ş e v ik le r h em B o lşe ­ v ik le r tarafın d an sav u n u ld u ve k o n g re k ararın d a y e r a ld ı.196 1907 L o n d ra K ongresi ise bu kararı te k ra r d o ğ ru la y a ra k "se n d ik a la rd a so sy a l d e m o k ra t p artin in id eo lo jik ö n d erliğ in in " g e re ğ in e d ik k a t ç e k iy o rd u ;IV7 ay n ı yıl için ­ d e d a h a so n ra L en in se n d ik aların ta ra fsızlığ ın ın "iike olarak sa v u n u ta m a y a c a ğ ı’’ gö rü şü n e d ö n d ü ğ ü n ü a ç ık la d ı.IWİ S o n ra k i yıl m e rk e z k o m itesi, b u n ­ dan böyle parti tarafın d an rem el ilke k abul e d ile n bu tezi b e n im s e d i.ıw S e n ­ d ik a harek etin i partiye b ağ ım lı ve parti p o litik a sın ın b ira ra c ı o la ra k d ü şü n ­ m e e ğ ilim i B olşevik ö ğ re tin in ö z ü n d e d e vardı zate n , ve b ö y le c e p artin in sen d ik alara d a h a a k tif katılım ın ı sağ lam a y ö n ü n d e k i h e r g irişim le d a h a fa z ­ la g üçlendi.

B o lşe v ik le r’in em ek p o litik ası ve se n d ik a la r k arşısın d a k i tu tu m u R usya' ya özgü d u ru m u y an sıtıy o rd u . 1905’len ö n c e , ç a lışm a k o şu lların ın d ü z e ltilm esiyle ilgili h iç b ir p ro g ra m ın en u fa k b ir b aşarı şansı y o k tu ve sa d e c e g e ­ lişm em iş bir sen d ik a h are k e ti vardı. Ö n em ii g re v ler p atlak v erse d e , b u n la r d a y a n ılm ay acak ö lçü d e ağ ır k o şu lla ra karşı d a ğ ın ık ve k en d iliğ in d en is ­ y an lard ı. 1905’te isyancı işçiler se n d ik ala rd a d eğ il, b a şlan g ıçtan beri s iy a ­ sal ve dev rim ci y ap ılar o lan S o v y etler'd e ö rg ü tlen d iler. R u sy a ’da ilk şendi* ka to p lan tıları 1905 ve 1906'da y ap ıld ı; an c a k h em en ard ın d a n g elen bask ı

194 Lenin, Soçineniya. c. [[. s. 480-2; Ekonom istlerle tanınm a konusunda Iiı<l;.evıi. D ev­ rimi. c. I, s. 22-4'e bakınız.

195. Ajç.e., c IV. s. 447-8.

196 VKP(B) v R ezııiyum yak 0 9 4 1 ). c. I. s. 79-80.

197. AK.e. . c !, s. 108.

198. Lenin, & rçw m rcl. c. XII. s. 66 .

199. A.n e., c. XII. s. 138.

200. Sendikaların işçi partisinden daha önce varolduğu İngiltere'de, sendikalarla parti ara­ sında daha yakın ilişki kurm a girişiminin sendikalar tarafından parti üzerinde daha etkin bir denetim kurmaya dönüşm esi: buna karşılık sendikalarla partinin hemen hemen cş zam anda geliştikleri Alm anya'da uzun süren bir rekabetin eşit düzeyde işbirliği anlayışı ile son bulm ası anlam lıydı, Bolşevik bakış açısı Ingilizler'inkine (aban tabana 211lı.

DEVRİMİN ETKİSİ 99 d ö n e m in d e se n d ik a la r d a sol siy asi p a rtile r k a d a r e z iy e t ç e k tile r. 1917 Ş u ­ b a t D ev rim i se n d ik a la ra y e n id e n b ir c a n lılık k a zan d ırd ı ve ü y e say ısın ın artm asın a yol açtı. Ş u b a t ve E k im D e v rim le ri arasın d a k i d ö n e m d e se n d ik a ­ ların ro lü n e d ah a ö n c e d e ğ in m iştik .301 A ğ u sto s 1 9 17'deki a ltın cı p arti k o n g ­ resi, "E k o n o m ik D u ru m Ü stü n e" b aşlık lı k a rarın d a , sen d ik a la rd a n , fab rik a k o m itelerin d en ve İşçi T e m silc ile ri S o v y e tle ri'n d e n , n ite lik le ri ve işlev leri ara sın d a h iç b ir ayrım y a p m a k sız ın "işçi ö rg ü tle ri" d iy e sö z e d iy o rd u .20’ F a ­ k a t e n radika] ve en e tk in işçilerin g ö z ü n d e sen d ik alar. S o v y e tle r'in g ücü k a rşısın d a p ek sö n ü k k alıy o rd u ;-'15 ve B o lşe v ik le r E k im D e v rim i'n e kadar, işçi se n d ik a la rıy la fa b rik a k o m itele ri a rasın d a te rc ih te b u lu n u rk e n , esas o la ra k M e n şe v ik le r’d e n o lu şa n v e e m e ğ in d ü z e n li ö rg ü tle n m e sin i sav u n an se n d ik a la ra k arşı, g e le c e ğ e d e v rim a çısın d an b ak an ve B o lşe v ik ço ğ u n lu k içeren k o m iteîeri d e ste k le m e k te h e r b a k ım d a n h ak lıy d ılar.

S o v y et ik tid arın ın z a ferin d en h em en so n ra B o lşev ik ler'in tu tu m u n d a k ö k lü b ir d e ğ işik lik m e y d an a g eld i. H ayli g eç b ir z a m a n d a v e y e rle şik b ü ­ yük ö lçekli san ay i ö rg ü tle n m e sin in şa rtla n için d e d o ğ an R u s işçi se n d ik a­ ları tekil m eslek ve za n a a t te m e lin d e d e ğ il, b ü tü n o la ra k sa n a y i iş k o lla n te ­ m e lin d e b ü y ü m e y e y ö n e liy o rla rd ı. B u y ü zd en R u s işçi se n d ik a la rın ın b ir­ 201. Bkz , s. 63-4.

202. VKP(B) v R ez/ılyuısiyat ( 1941), c. 1. s. 257.

203. 1917‘den imce de sonra da Sovyetler'in işçi sendikalarından çok daha fazla önem ka­ zanmalarının başlıca sebeplerinden biri, işçileri olduğu kadar askerleri (yani köylüleri) de tem­ sil etmeleriydi. Ocak 1918'de. birinci Tüm Rusya tşçi Sendikaları Kongresi'nde Zinovyev, 1917 Sovyetlen'ni 1905 Sovyetlerı'yle kıyaslarken ' Onların gücü askerlerin işçilerle birleşmiş olmasından ileri gelm ektedir," diyordu [P en ii Vserossiiskii S"ezd Prnfessional'nik Soyıızov ( 1918], s 72). Fakat Sovyetler'i işçi sendikalarını temsil ediyorm uş gibi göstermeyi amaçlayan bu düşünce sosyalizm dönem inde işçi sendikaları ikilem inin bir ön belirtisiydi; eğer yönetimin organ lan resm en işçileri temsil eden organ! ardıysa, geleneksel sendikalara nc gibi bir yer veri­ lecekti? Buna karşılık yalnızca sendikaların işçileri temsil etmeleri gerektiğini ileri süren Menşevikler'in, Sovyetler'in işçileri temsil ettikleri görüşünü kabul etm em eleri mantıklıydı (ikinci Tüm Rusya İşçi Sendikaları Kongresi'nde M enşevik karara bkz. s. 186). Sovyetlerle işçi sen­ dikaları arasındaki çekememez! ik, en azından yerel planda, 1920-21 kışı boy unca da devam et­ ti, o sıralarda sendikalar konusundaki tartışmada, Zinovyev'e göre, illerdeki parti çevrelerinde Sovyetler'in işçi send ikalan n t gereksiz kıldığı görüşü bir hayli yaygındı i P ar uya i Soyun. C. E. Zinovyev, basuru 192), s. 3-4), Bu görüşü savunanlardan biri olon M iyasnikov (a.g.e., s.

282-7) birkaç ay sonra partiden atılmıştı (bkz. Bolşevik Devrimi, c. I, s. 194, 196). Almanya'da Kasım 1918’de Sovyetier kurulduğunda da aynı sorun bafgösterdi. A ralık 1918 de Alman Ko­ münist Pan isi m n kuruluş kongresinde bir delege "sendikaları terk ediniz” sloganını önerdi ve Rosa Luxem burg bile, sendikaların yerini İşçi ve A sker Tem silcileri Konseyleri ile fabrika k o ­ miteleri alınca sendikaların ortadan kalkacağını düşünüyordu [B enefit über die Verkan,Hun­ ger: <!fi G ründungparıeitages der KPD, 1919. s. 16, 80); o dönemde Almanya Bağımsız Sos­ yal Demokrat Partisi'nin Sol kanadı sendikaların işçi Tem silcileri Konseyleri içinde erimeleri gerektiğini ileri sürdü (E. Prager, Geschichte der USPD [1922], s. 192).

100 EKONOMİK DÜZEN ç o ğ u B atılı se n d ik a la ra kıy a sla ü y elik a ç ıs ın d a n d a h a k a p sa y ıc ı ve d a h a g e­ n elleşm iş b ir y a p ıy a sah ip ti ve k en d ilerin i belirli b ir m e sle k g ru b u n u n d e­ ğ il, b ü tü n işçilerin tem silcisi o la ra k g ö rü y o rla rd ı.™ R u s işçi sen d ik a la rın ın fa a liy e tte b u lu n m ak to r u n d a k a ld ık la rı k a rm a şık d e v rim c i d u ru m u n p e k iş­ tirdiği bu g elen ek , S o v y e t p o litik a sın ın y e n id e n in şay a ilişkin ih tiy a çla rıy la tam am en b ağ d aşıy o rd u . D ev rim ci h ü k ü m e t, ö n celik le , B a tı d e m o k ra sile ­ rin d e u zu n zam a n d an beri y ü rü rlü k te o la n iş y asası d ü z en le m e lerin i, R u s­ y a'n ın m ev cu t şartların d ak i u y g u la n a b ilirliğ in e p e k a ld ırm ak sızın , y ü rü rlü ­ ğ e k o y m ay a girişti. D e v rim d e n d ö rt gün so n ra , g ü tıd e 8, h a fta d a 4 8 sa a t ç a ­ lışm a ilkesini g etiren , k ad ın la rla g e n ç le rin ç a lışm a la rın ı sın ırla n d ıra n ve 14 y aşın d an k ü çü k lerin ç a lıştırılm a sın ı y a sa k la y a n b ir k a rarn am e y a y ım lan d ı.'M 11-24 A ralık 1917 ve 22 A ralık 1917-4 O cak 1918 k ararn am eleri iş­ sizlik ve hastalık sig o rtası h a k k ın d a h ü k ü m le r iç e riy o rd u .2“6 B u "k o ru y u ­ cu" iş yasası p o litik a sın ı işçileri tem sil e d e n m erk ezi b ir o rg a n la işb irliğ i y ap m ad a n h a y ata g e ç irm e k im k ân sızd ı. B ö y le c e se n d ik a la r y a ra tılm ış olan bu g ed ik ten içeri sızd ılar v e b u n a b ağ lı o la ra k d u ru m la rı g ü ç le n d i. B a şk a b ir m ek an izm a o lm a d ığ ın d a n , A ra lık 1917 k a rarn am eleri g e re ğ in ce sosyal sig o rtaların y ö n etim i sen d ik a la ra v e rild i.2,17 İk in ci o larak S o v y e t H ü k ü m eti acil o larak , fab rik a k o m itele rin in ve işçi d e n e tim in in yol açtığı artan a n a rş i­ ye karşı d en g e sağ lay acak b ir a ğ ırlığ a ih tiy a ç d u y m ak tay d ı v e bunu belirli g ru p ç ık a rla rın a karşı işçi sın ıfın ın g en el çık a rla rın ı tem sil ettiğ in i ileri sü ­ ren b ir Ö rgütte b u lm u ş o ld u , işçi se n d ik a la rı b u ra d a d a k en d i h e sa p la rın a bir z a fe r k azan m ış o ld u lar. F a b rik a k o m ite le rin in düzenli sen d ik al ö rg ü t­ lenm eye b ağ ım lı k ılın m ası hem sen d ik a p o litik a sın ın hem de S o v y e t p o liti­ k asın ın am acı h alin e gelm işti.

204 Tomski 1920'de Rusya'ya gelen İngiliz İşçi Partisi heyetine "bizim taktiğim iz, Ingil­ tere ve Amerika Birleşik Devletleri'nde uygulanan taktikten tamam en farklıdır. Bu ülkelerde sendikalar sadece kendi üyelerinin durum unu düzeltm eyi denerler; oysa biz tüm i^çi sınıfının durum unu düzeltm eye çalışıyoruz,” demişti (Britisk Labour Delegatioıt to Russm, 1920: Re po rt (1920), s. 118).

205. Sobranie Uıakunenii, S917-I91H. No. 1 (ikinci basım), madde 6 . B ir yıl sonra Narkom tnıd, kararnamenin gençlerin i} günlerini sınırlayan ve çocukların çalıştırılm asını yasak­ layan maddesinin uygulanmasını zorunlu kılan bir talim at yayım ladı, çünkü bu tedbirlere aldı n ş edilm iyordu; 19 l&’in sonunda, yeni bir kararnam e çocukların çalıştırılmasını yasaklıyordu (Sobranie Uzakuneii, 1919, No 1, madde 7). İşgücü sıkıntısının had safhaya ulaştığı iç savaş dönem inde bu lür yasaklat pek az etkili oldu.

206. Sobranie Vıakortenii, 1917-1918. No. 8, madde 111; No. 13, madde 188.

207. Çok daha öncesinden genişletilmiş V TslK 'ya 50 sendika temsilcisinin kabul edilm esi sonucu, sendikalar resmi kimlik kazanm a yoluna girmişlerdi (Bkz. Bolşevik Devrimi, c. 1, s.

110).

DEVRİMİN ETKİSİ 101 H ü k ü m e tle işçi sen d ik a la rı arasın d a k i y en i ittifak , K u m c u M eclis'in k a ­ p atıld ığ ı sırad a. O c a k 1918’d e P e tro g ra d 'd a k i T ü m R u sy a iş ç i S en d ik aları K ongresi'nin ilk to p la n tısın d a a ç ık ç a o n ay la n d ı. E k im D e v rim i'n in başarısı sen d ik aların siy asal g ö rü n ü m ü n ü d e e tk ile m işti: O y la m a y a k atılan 416 d e ­ legenin 273'ü B o lşe v ik , 6 6 'sı M e n şe v ik 'ti.308 H ü k ü m e tle işçi send ik aları arasındaki ilişk in in g e le c e ğ i b ir a n d a k o n g re n in te m el m e se le si h alin e g eld i ve en şid d etli ta rtışm a la ra k o n u o ld u . îşç i d e n e tim in in se b e p o ld u ğ u a n a rş i­ nin ü stesin d en g e lm e k a m a c ıy la h ü k ü m e t ve se n d ik a la r ara sın d a ittifakı sa ­ vund u ğ u haid e, h e r z am a n k i sert ü slu b u y la , işçi se n d ik a la rın ı siy a sa l o to ri­ teden ta m a m e n b a ğ ım sız k ılm an ın g e re k tiğ in i y azılı ve sö zlü o la ra k d ile getiren ve bu y ü z d e n B o lşe v ik P a rtisi'n d en istifa e d e n ya d a ih raç edilen L o zo v sk i’nin tu tu m u y ü z ü n d e n so ru n d a h a d a k arm aşık b ir hal ald ı. S en d i­ k alar M erk ez K o n sey i nin ö n d e g elen ö tek i B o lşev ik ü y esi R iy a z an o v p arti üyesi o la ra k k ald ı, a m a onun d a L o z o v sk i'n in g ö rü şle rin d e n p ek farklı o l­ m ay an g ö rü ş le r taşıd ığ ı h erk e sç e b ilin iy o rd u . K o n g re'd e B o lşev ik P artisi'nin baş d e le g e si o la ra k g ö rü n en Z m o v y e v sen d ik ala rın "b a ğ ım sız lığ ı” g ö rü şü n e şid d e tle sa ld ırd ı: V ak tiy le b u rju v azid en b a ğ ım sız o lm a y ı d ile g e ­ tiren btı slogan, işçi y ö n e tim i d ö n e m in d e "sab o ta jc ıları d e ste k le m e " h a k ­ kından b aşk a b ir a n la m a g ele m e z d i. S e n d ik a la r V T sIK 'y a d e le g e le rin i y o l­ lam akla, S o v y e t ik tid a rın ın b ir p arç ası h alin e g elm işle rd i. Ö te y a n d an Z inovyev, g rev leri y asa k la m a k gibi b ir n iyeti o lm ad ığ ın ı ileri sü rd ü (k a m u ­ laştırılm ış sa n a y ile r so ru n u h e n ü z g ü n d e m e g e liy o rd u ); h a tta h ü k ü m etin kendisi g re v fo n u n a k atk ıd a b u lu n m a y a hazırd ı. M e n şev ik le r'in e n ö nem li sö zcü lerin d en M ay sk i ve M a rto v , d e v rim b ir b u rju v a d e m o k ra tik d ev rim i o ld u ğ u n a ve d ah a d a b aşk a b ir şey o la m a y a c a ğ ın a g ö re , se n d ik a la rın b ild ik g ö re v le rin i d e v le tte n tam a m e n b a ğ ım sız o la ra k y e rin e g e tirm e y e d e v a m e t­ m eleri g erek tiğ in i ileri sü rü y o rla rd ı. E k im D e v rim i'n d e n beri tu tu m u n u d e ­ ğ iştirm em iş o lan L o zo v sk i a k ıllıc a d a v ra n ıp b ir o rta yol tu ttu rd u . S en d ik a208.

P e n ii Vserossiiskii S 'e z d Professional'nik Soyuzov (191&), s. 338. Bolşevikler'in de­ netimi sağlam a iarzı sendikadan sendikaya değişiyor ve ayrı bir incelem eyi gerektiriyordu.

Bazı duru mİ arda sendika üyesi işçiler genellikle başlangıçları itibaren Bolşevik sem patizanıy­ dı; Ocak 1918 Tüm Rusya Metal İşçileri Sendikası kuruluş kongresinde 75 Bolşevik. 20 M en­ şevik, 52 partisiz delege, b ir avuç Sol SD delege ve diğer gnıpçuklar vardı (P m fessıonatnye SoyuzJ SSSR, Y K. M ilinov basımı, 1927, s.l 19); aynı ay içinde birinci Tüm Rusya Dokuma İşçileri kongresinde delegelerin yüzde S2 'si Bolşevik'ti (a.g.e., s. 135). ö t e yandan Posta ve T elgraf İşçileri S endikasında Bolşevikler ancak M art 1918’de ve hayîi baskıcı yöntemlerle çoğunluğu sağlayabildiler (a.g.e., s. 325-6); durum Demiryolu İşçileri Sendikasındaki duru­ mun genellikle aynıydı (bkz. s. 355-6); Basın İşçileri Sendikası ise uzun süre M enşevikler'in kalesi olarak kaldı.

102 EKONOMİK DÜZEN larin d erh al "dev let o rg an la rın a " d ö n ü ştü rü le rek d e v le t k a ra rla rın ı "zo rla u y g u lam aları g e re k tiğ in i'' sav u nan g ö rü ş e d e ğ e r v erm e d iğ in d e n , k e n d isin i Z in o v y ev 'in g ö rü şle rin d e n k esin lik le ay ırıy o rd u . F a k a t M e n şe v ik le r'in g ö ­ rü şlerin d e im a ed ilen , so sy aliz m g erçek leştiğ i an d an itib a ren se n d ik a la rın devlet ay g ıtıy la b ü tü n le şm e sin e zate n itira z e d ile m e y e c e ğ i y o lu n d a k i d e ­ ğ erlen d irm ey i k abul etti. K o n g re'n in a n a k a ra n , d e v rim i "so sy a list d ev rim " o larak selam lark en , L o z o v sk i'n in z a m a n la m a k o n u su n d a k i daha ihtiy atlı g ö rü şleriy le bir tü r u zlaşm ay ı y a n sıtıy o rd u : Gelişmiş şekliyle sendikalar şimdiki sosyalist devrimin evrimi içinde sosyalist iktidarın organları olmalıdır... Böylece tasarlanan evrim gereğince sendikalar kaçı­ nılmaz olarak sosyalist devletin organları haline gelecekler ve belli bir sanayi ko­ lunda çalışanların tümünün sendikalara katılmaları devlete karşı görevlerinin bir parçası olacaktır .m B ö y lece birinci T ü m R u sy a İşçi S en d ik ala rı K o n g resi, sen d ik a ların d e v ­ lete tab i kılınm ası ilk esin i o rta y a atm ış o lu y o rd u ; b u ilke y a k la şık üç yıl b o ­ y u n ca, M e n şe v ik le r h ariç, h iç ta rtışılm ad ı. S o sy a list e k o n o m id e tem el b ir sorun olan em ek p o litik ası ü stü n k ö rü ele alın m ıştı. K arar "üretim i ö rg ü lle m e ve üikenin d arm ad ağ ın o lm u ş üretici g ü çlerin i to p a rla m a te m el g ö re v i­ nin sen d ik a la r tarafın d an ü stlen ilm esi g e re k tiğ in i," b ild iriy o r ve bu an lay ış için d e "üretim i d ü zen le y e n b ü tü n m erk ezi k u ru lu şla ra şe v k le k a tılm a y ı, İş­ çi d en etim in i ö rg ü tle m e y i, işg ü cü n ü n k ay d a g eç irilm e sin i ve y e n id en d a ğ ı­ lım ın ı g e rçek leştirm ey i, k en tle k ırsal k e sim a ra sın d a m al d e ğ işim in i ö rg ü t­ lem eyi, san ay in in sivil h a y a ta u y a rla n m a sın a e tk in o la ra k k a tılm a y ı, b a lta ­ lam a h arek etleriy le m ü cad e le etm ey i, h erk esi ç a lışm a k la y ü k ü m lü kılm ay ı vb. sen d ik a la rın e n a cil g ö re v le ri o larak " s ıra lıy o rd u .210 F a b rik a k o m itele ri b ir kez d ah a a n laşm azlık n eden i o lu y o rd u . B ir a n a rşist d e le g e fa b rik a k o ­ m itelerin i "g eleceğin so sy a list d ü ze n in in , siyasi ik tid arı o lm a y an b ir d ü z e ­ nin h ü c re le ri" d iy e ta n ım lıy o rd u ; b ir d iğ eri sen d ik ala rd an "can lı c e n a z e le r” d iy e söz ed iy o rd u . A n cak K o n g re, "fa b rik a la rla a tö ly e k o m ite lerin in , k e n ­ d ilerin e tekabül eden sen d ik a la rın y erel o rg a n la rı o lm a ları g e rek tiğ in i" b il­ diren b ir kararı o n a y la tm a k ta p ek g ü ç lü k ç e k m e d i.211F ab rik a k o m ite lerin in b ir m erk ezd en y ö n e lile n se n d ik a la r siste m in e d ah il ed ilm esi, k ü ç ü k işçi g ru p ların a ait ö zg ü l ç ık arla rın p ro leta ry a n ın genel ç ık a rla rı d o ğ ru ltu su n d a g ö zd en çık arılm ası a n la m ın a g eliy o rd u ; zate n 19 1 7 -1 8 k ışın d a ve d ah a 209. A.g.e., s. 38, 73-5 ,9 7 -8, 364-5.

210. .4 g.*., s. 364.

2 tl.A .g .e .,s .& 5 , 101,374.

DEVRİMİN ETKİSİ 103 so n rak i y ılla r b o y u n c a g en el çık a rın e sa s o larak "ü re tim in ö rg ü tle n m e si" ve "ülkenin h arap o lm u ş k a y n a k la rın ın o n a rılm a sı" o ld u ğ u n u in k âr e tm ek m ü m k ü n değildi. B u sa v d a b irç o k e k sik lik v ard ı. Y in e d e k en d i sın ırları için d e g eçerli b ir sav d ı bu. B u ro lü n işçi se n d ik a la rın c a k ab u l ed ilm esin in m an tık sal so n u çların d a n b iri S e n d ik a la r M e rk e z K o n sey i ile V e se n k a a ra ­ sın d a sıkı b ir ittifa k ın k u ru lm ası o ld u . F a b rik a k o m ite le ri h er ik isin in d e b a ­ şını ağ rıtm ıştı; h e r ikisi d e m e rk e z ile şm e y e in an ıy o rd u ve e k o n o m in in d i­ ğ e r sek tö rlerin d en y ü k se len ta le p le re k arşı sınai ü retim d a v a sın ı d e ste k li­ y o rlard ı. N asıl ki kim i zam a n k a p ita list ü lk e le rd e işv eren le r ve sen d ik alar, tü k etici y a d a ziraatçi k arşısın d a a ra la rın d a b ir ç ık a r b irliğ i o ld u ğ u n u k e şfe ­ diy o rlarsa, b en zer b ir o rta k ç ık a r da S o v y e t R u sy a 'd a b u iki ö n em li k u ru lu ş arasın d ak i ilişk id e y an sım a sın ı b u lm u ştu . 1918 M a rtı'n a g e lin d iğ in d e , S o v ­ y e tle r ile sen d ik a la rın o rg a n la rı ve işlev leri arasın d a k i b ü tü n le şm e ileri n o k ta la ra u laşm ış« . Ç alışm a H alk K o m ise rliğ i (N a rk o m tru d ) y ö n e tic ile rin ­ d en birço ğ u şim di, tıp k ı b ö lg esel ve y erel le m silcileri g ib i ("ça lışm a k o m i­ se rle ri” d e n iliy o rd u b u n la ra ) işçi sen d ik aları tara fın d an atan ıy o rd u ve S h m id t’in N a rk o m tru d 'u n resm i g a z e te sin d e y e r alan b ir m a k a le sin e göre, "bütün sorun, T ü m R u sy a İşçi S en d ik ala rı M erk ez K o n sey i ile Ç a lışm a H alk K om iserliği a ra s ın d a o lu ştu ru lm a sı g erek en b ü tü n le şm e n in p ratik şe ­ k ild e nasıl g e rç e k le ştirile b ile c e ğ iy d i." -12 B o lşev ik ço ğ u n lu k lu k o n g re yeni b ir T üm R u sy a İşçi S en d ik a la rı M er­ k ez K onseyi seçti; b a şk an lığ a Z in o v y e v , y o ld an ç ık m ış a n c a k h e n ü z p iş­ m an lığ ın ı a ç ık lam am ış e sk i se k re te r L o z o v sk i'n in y e rin e ise S h m id t g e tiril­ di. F akat Z in o v y ev başk a b irço k işle d e g ö rev liy d i v e M art 1918 ’d e k o n se ­ yin g en el m erk ezi d e h ü k ü m e tin a rd ın d a n M o sk o v a ’y a taşın ın c a , S o v y et iş­ çi sen d ik aları h a rek etin d e o n yıl sü re y le ö n e m li rol o y n a y a n v e se n d ik a la ­ rın itibarının a rtm a sın a b ü y ü k k atk ıd a b u lu n a n B o lşev ik işçi T o m sk i b a ş­ kan oldu. O cak ay ın d an itib aren işçi sen d ik a ları, d a n ışm a n o la ra k seslerini d u y u rd u k ları b ir e m e k p o litik a sın ın tem silc ile ri ve u y g u lay ıcıları o la ra k ta ­ n ın ır h ale g elm işlerd i. B u p o litik a n ın ve d o la y ısıy la d a se n d ik a la rın en acil h ed efin in ü retim i ö rg ü tle y ip a rtırm ak o ld u ğ u zaten ö n c e d e n k ab u l e d ilm iş­ ti. Ü retim i artırm an ın — y a d a h ız la a z a lm asın ı d u rd u rm a n ın — tem el ş a rtı­ nın işi ö rg ü tlem ek ve iş d isip lin in in u y g u lan m asın ı sa ğ la m ak o ld u ğ u n u n , d o la y ısıy la g e le c e k y ılla rd a se n d ik a la rın b a şlıc a g ö re v in in b u n u n la sın ırlı kalac ağ ın ın an laşılm a sı ise d a h a y a v a ş o ld u .

212. Vesm ikN arodnogo K o m inariam Truıla, No. 2-3,1918, s. 27-8

104 EKONOMİK DÜZEN B u sev im siz ilk e n in k a b u lü d o la m b a çlı y o llard an sağ lan d ı. D a h a M ay ıs 1917 g ib i erk en b ir tarih te L en in , T iim R u sy a K ö y lü le ri K o n g re si'n d e , g e ­ niş ö lçek li tarım b irim lerin e işçi d e v şirm e k iç in b ir "zo ru n lu ç a lışm a "y a ih ­ tiyaç d u y u lab ileceğ in d en sö z e tm iş ti.213 E y lü l 1917 'd e d e d a h a g e n e l sö z­ lerle, k ap italist ç e rç e v e y i a şark en "h ay atın k ap sam lı b ir zo ru n lu ça lışm a"y ı g ü n d em e g etird iğ in i b e lirtm işti.214 D ev rim in a rife sin d e , B olşevikler D evlet iktidarım E lde Tutabilecekler mı'P’nin ç a rp ıc ı b ir b ö lü m ü n d e "b u ğ d ay te k e ­ lini v e e k m ek karnelerini biz d e ğ ii, sa v a ş h alin d e k i k ap ita list d e v le t y a ra t­ tı," d iy e b elirtiy o rd u k ey ifle : K ap italist d e v le t "k ap ita liz m ç e rç e v e si içinde g en el zorunlu çalışm ay ı, y an i işçiler için c e b ri askeri k ö le liğ i" d e y a ra tm ış­ tı. İşçilerin d e v ralarak k a p ita listle re — "v e g e n eld e zenginlere "— k a rşı u y ­ g u lam aları için h azır b ek le y e n a ra ç la r o ld u ğ u n u sö y lü y o rd u L e n in b u n la­ rın. F ra n s ız D ev rim i d ü şm a n la rın ın k ellesin i u ç u rm u ştu ; p ro le te r d ev rim ise onları kendi y a ra rın a ç a lışm a y a zo rla y ac a k tı. L en in , "ç alışm a y a n a e k ­ m ek y o k ," d iye b e lirtiy o r ve bunun, "işç i T em silcileri S o v y e tle ri'n in ik tid a­ ra g e ld iğ in d e u y g u lay ac ağ ı ve u y g u lam ası g e re k en te m e l, ilk ve a n a kural o ld u ğ u n u " e k liy o rd u .215 B u bask ın ın k a p ita listle re u y g u la n a c a ğ ı, işçiler için g erek li o lm ay acağ ı şe k lin d e im a e d ilen um ut, d e v rim in z afere u laşm a­ sıy la b irlik te y itirild i. A m a b u n d an açık ç a v azg e ç m ek d e k o lay d eğ ild i.

O cak 1918’de y a y ım lan an b ir k a rarn am e g e re ğ in c e iş v e işçi b u lm a k u ru m ­ la n k u ru lu n ca, işv eren lerin sa d e c e b u n la r a rac ılığ ıy la işçi alm aları zo ru n lu h ale g e tirild i; o y sa işçilerin y e rin e g e tirm ele ri g e re k e n tek şart, işsiz k a lın ­ c a bu k u ru m a kayıt y a p tırm a la rıy d ı.-16 S h m id t O c a k 1918 k o n g resin d e, "sab o taj"d an ve "h ü k ü m et te m silc ile rin in şa h sın d a işçi sınıfı tarafın d a n iz­ lenen p o litik a y a m u h alefet etm ek ten " so ru m lu o la n la rd a n sö z etti; S h m id t, "b u n ların k en d ilerin e düşen işi y a p m a y a m e c b u r e d ilm e si için z o ra b a şv u r­ m aktan k a ç ın ılam ay acağ m ı," d ü şü n ü y o rd u .217 A ynı ay için d e y a z ılm ış b ir m ak alesin d e L en in , "ç alışm a y an a e k m e k y o k " c ü m le sin i "so sy a liz m in p ra ­ tik ilkesi" o larak b ir k ez d a h a a lın tılıy o r ve "işlerin i sa v sa k la y a n işçileri", "hapse atılm ayı" h ak e tm iş su çlu k işile r k a te g o risin e d a h il e d iy o rd u .21* A n ­ cak bu m ak ale y ay ım la n m a d ı ve so ru n iki ay b o y u n c a a sk ıd a k aldı.

2)3. Lenin, St>çineniy<t, c. X X .S .4 I7 : "zorunluçalışm a1’ tlıudnvııyap ovtnnost)terimi "zo­ runlu askerlik" fvoennayu puvinnost) terimine benzetilerek yaratılmıştı ve zor kullanımım çağrışm ıyordu 214. A.g.e., c XXI, s. 233.

215- A.g.e., c. XXI, s. 263-4.

216. Sobranie Uzakonenii, 1 9 !? -!9 !8 , No. 2 !, madde 3 19.

217. Pervıi Vserossiiskii S "etd Professionat‘ıukSoyut.ov (1918), s. 108, 218. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 166-7.

DEVRİMİN ETKİSİ 105 B re st-L ito v sk k rizi ve sın ai ü re tim d e k i h ızlı d ü şü şü d u rd u rm a g irişim i, iş disip lin i ve te ş v ik le r so ru n u n u k a ç ın ılm a z h ale g e tird i. 1918 M a rt ayı b a ­ şın d a an laşm an ın o n a y la n m a sın a k a ra r v eren y e d in c i p arti k o n g re si "ö z d i­ siplini ve işçilerle k ö y lü lerin d isip lin in i y ü k se ltm e k a m a c ıy la en e n e rjik , en k ö k lü ve en sert ted b irlerin a lın m asın ı" ta lep e d iy o rd u ;119 an la şm a y ı b ir h a fta so n ra resm en o n a y la y a n d ö rd ü n c ü T ü m R u sy a S o v y e tie ri K o n g resi ise "işçilerd en v erim i artırm a la rım ve k en d ilerin i d is ip lin e so k m a la rın ı" is­ tiy o rd u .230 B u so run V e se n k a 'n ın b ir o tu ru m u n d a M ily u tin 'in su n d u ğ u ra­ p o rd a g eliştirild i; M ily u tin , "z o ru n lu ç a lış m a so ru n u n d a n , a n c a k k elim en in en g en iş an la m ıy la b ir zo ru n lu ça lışm ad a n ; B atı d a u y g u la n a n ve k itlele rin d ü şü n d ü ğ ü tü rd en , h erk esi çalıştıran b ir ç a lışm a z o ru n lu lu ğ u n d a n d eğ il, üretim i a rtırm ak a m a c ıy la iş d isip lin i ve işin ö rg ü tle n m esi siste m in e d ay alı b ir z o ru n lu ç a lışm a so ru n u n d a n "311 sö z ed iy o rd u . B ö y le b ir p lan, "a n c a k iş ­ çi sın ıfı k itlelerin in b ağ ım sız lığ ı v e ç e lik ö z d isip lin i te m e lin d e k u ru la b i­ lir," diy e e k liy o rd u .133 A n c a k s o n u n d a so ru m lu lu ğ u y ü k le n e re k , 3 N isan 1918' de tüm so ru n a ilişkin b ir "d ü z en ley ic i karar" y a y ım la y a n . S e n d ik a la r M e rk e z K o n sey i oldu — y eni rejim in iş d isip lin in e ve ç a lışm a n ın teşvik ed ilm esin e, sen d ik ala rın bu alan d ak i g ö re v le rin e ilişk in y en i re jim in ilk a y ­ rın tılı b ild irişiy d i bu. "P ro le tary a n ın im h asın a" y o l a ç a b ile c ek "e k o n o m ik p arçalan m a" k o ş u lla n için d e, se n d ik a la r "em eğ in ü re tk e n liğ in i a rtırm a k ve d o la y ısıy la fa b rik a ve a tö ly e le rd e iş d isip lin in in k a ç ın ılm a z te m e lle rin i at­ m a k için c a n la b a şla u ğ raşm ak " z o ru n d a o ld u k la rın ı g ö rm ü şle rd i. H er işçi sen d ik ası, "b ü tü n m esle k ve işçilik k ate g o rile ri için ü re tk e n lik n o rm ların ı sap tay acak " b ir k o m isy o n k u racak tı. "E m eğ in ü retk en liğ in i a rtırm a k için" p a rç a b aşın a ü cret tarife le rin in u y g u la n m a sı b iraz tered d ü tle k ab u l ed ild i;

219. VKP(B) v R ezoiyum yak (1941), c. 1, s. 278.

220 S 'ezd i Sovetov RSFSR v Postanovleniyak, 1939. s. 69.

2 2 1. Larin bu konuda, geniş ölçüde savaş Alm anyası’nda emeğin seferber edilm esi tecrü­ besinden esinlenen Trudovaya Povınnost' i Rtıboçii Kontrol’ (1918) adlı kitapçığını yeni yayım lam ışlı, resmi Vestnik Narodnogo Komissariaıa Truda'da (No. 2-3, 1918, s. 385-7) bu k i­ tapçığa ilişkin bir başyazı bu vesileyle ortaya çıkm ası mümkün olan olum suz izlenimi dağıt­ maya gayret ediyordu açıkça.

222. V. P. Milyutin, Istoriya Ekvnomiçeskogo Razvitiya SSSR (ikinci basım, 1929), s. 1378 ; Vesenka'nın bu oturumuna ilişkin yayım lanm ış tutanaklar teinin edilemem iştir. Lenin'e gö­ te (S/ıçıneniya. c. XXII, s. 622, not 186), kendisi V esenka prezidyum unun bu önerilerin (artı­ rıldığı iki oturumuna katılm ıştı. Bu sorunların işçi sendikalarına aktarılıp aktarılmam ası konu­ sunda henüz bir karar verilmemişti o sırada, ele alınan tasanlar arasında "işçi karneleri" vardı. İş disiplini konusunda "kapitalistlerin, m ühendislerin ve teknisyenlerin" de görüşlerini dile getirmeleri istenecekti.

106 EKONOMİK DÜZEN ve y ine "standart ç a lışm a n o rm u n u a$an ü retk e n lik artışın a ö d e n e c e k p rim ­ ler, işçiyi can ın d an b e z d irm e k siz in , ü retk en liğ i belirli sın ırla r için d e a rtıra ­ c a k y ararlı bir ted b ir o la b ilird i". N ih ay e t, e ğ e r "bazı işçi g ru p la rı” se n d ik a d isip lin in e uym ayı red d ed e ce k o lu rlarsa , so n u çta "getireceği b ü tü n so n u ç ­ lara d a k atlanarak" sen d ik ad a n atıla b ile ce k le rd i. -:i B u d ü z e n le m e le r ç o k g eç m e d e n e le ştirile re yol açtı. S ol m u h a le fe t 4 N i­ san 1918 parti to p la n tısın d a o k u n a n ve iki h afta so n ra Kom m unist' te 3-4 y a ­ y ım lan an tezlerin d e, " 'öz d isip lin ' b ay rağ ı a ltın d a işçiler a ra sın d a d isip lin u y g u lan m asın a, işçiler için ç a lışm a zo ru n lu lu ğ u g e tirilm e sin e , p a rç a başı ü crete ve işg ü n ü n ü n u z a tılm a sın a yö n e lik bir e m e k p o litik a sı "n d an n e fretle sö z e d iliy o r ve "ü retim d e k ap ita list y ö n etim in d iriltilm e s iy le e l e le g id e n iş d isip lin i u y g u lam asın ın işçi sın ıfın ın k ö le le ştirilm e sin e y ol a ç ac a ğ ı v e p ro ­ letary an ın sad ece geri tab a k a sın ın d eğ il, ö n c ü k esim in in de h o şn u tsu z lu ğ u ­ na neden o lacağ ı" so n u c u ç ık a rtılıy o rd u .2“ M e n şe v ik y ayın o rg an ı B o lşe ­ v ik ler'in , "ülkenin ü retici g ü ç le rin in c an la n d ırılm ası b ay rağ ı a ltın d a se k iz saatlik işgününü o rtad an k a ld ırm a y a ve y erin e p arça başı ü creti ve T ay lo vizm 'i g etirm ey e y e lte n d ik le rin i"-3*’ d u y u ru y o rd u — em eğ in ü retk en liğ in in a rtırılm asın ı am açlay an b ir d ö n e m in ünlü A m erik an sistem i T a y lo riz m 'i L en in öncek i y ıllard a "insan ın m a k in a tarafın d an k ö le leştirîlm esi" o larak n ite le n d irm işti.” 7 L en in V T sIK 'd a bu e le ştirile re m ey d an o k u d u . " S o sy a ­ lizm için başlıca g ü ç lü ğ ü n iş d isip lin in i sa ğ la m a k o ld u ğ u n u a n la m a y a n la r d ü şk ü n k üçük b u rju v a a y d ın la n d ır sad e c e," d iy o rd u ve "bizim p ro le ta ry a d ik tatö rlü ğ ü m ü z d ü zen in , d isip lin in ve e m e k ü re tk e n liğ in in te m in a tıd ır," d iye ek liy o rd u .-'" Sol m u h ale fe te ce v a p o larak ta sa rla n m ış o lan S ovye/ İkti­ darının G üncel G örevleri k ita p ç ığ ın ın ilk ta sla ğ ın d a , "d isip lin in ve ö z d i­ sip lin in en kesin şe k ild e u y g u la n m a sın ı sa ğ lam a g ö rev in i" ele a larak şöyle d iyordu: B u rju v a z in i» ik tid a rd a n d e v riliş in in ertesi g ü n ü n d e , y an i k a p ita liz m d e n s o s y a ­ liz m e g eçişin ilk a ş a m a s ın d a — y a d a z o r k u lla n m a d a n — boy le şin e bir g ö re v in b a ­ şa rıla b ile c e ğ in i hayal e lm iş o lsa y d ık g ü lü n ç iito p y a c ıla ra b e n z e rd ik . Î?J

Y ay ım lan an m etin d e ise ih tiy a tlılık la d a h a ö rtü k b ir d il k u lla n m ıştı: 223. Nurndnne K m yaistvo, No. 2, 1918, s. .18.

224. Bu tezler ve Sol m uhalefetin gazetesi için bkz., s. 87.

225. Lenin'in S t/jw m _itt'sında alıntılanıyor; c. XXII, s 569.

226. A g.e..'£e alıntılanıyor; c. XXII, s. 625, not 201.

227. A.g.e., c. XVI), s. 247-8.

228. A.g «.'de alıntılanıyor; c. XXII, s. 486.

229. A.g t., c. XXII, s. 424.

DEVRİMİN ETKtSl 107 Ekonomiyi canlandırmanın şartı işçilerin disiplin altına alınmasını sağlamak, iş hünerlerini, dikkatlerini geliştirmek, hızı ve yoğunluğu artırarak çalışmayı daha iyi örgütlemektir.

Rus prolelaryasının en bilinçli öncüsü iş disiplinini geliştirm e görevini şimdiden üstlendi... Bu çalışmayı desteklemeli ve var gücümüzle ilerletmeliyiz. Parça başına ücret gündeme getirilmeli, pratiğe geçirilmeli ve denenmelidir; Taylor sisteminde­ ki bilimsel ve ilerici oian birçok şey uygulanmalı, ücretler üretimin genel bilanço­ suna ya da demiryolları ve su yolları işletmesi, vb. yerlerde elde edilen sonuçlara göre ayarlanmalıdır.-'" O d ö n e m d e e n g ü çlü tep k ilerin zo ru n lu ç a lışm a p ro je le rin e k arşı d eğ il, p a r­ ç a b aşın a ücretin ve üretim i teşv ik e y ö n e lik d iğ e r farklı prim ta rtla rın ın d ev rey e so k u lm a sın a k arşı o rta y a ç ık tığ ın ı b elirtm ek g erek ir. B u ra d a te h li­ k e d e o ld u ğ u d ü şü n ü le n şey iş d isip lin in d e n ç o k e şitlik k o n u su y d u . Komii-

tıist M anifesto'âa b elirtild iğ i g ib i, k ap ita list to p lu m d a işçiyi "m ak in an ın bir parçası" h alin e g e tire n şey işböJüm üydü. E şitlik çi b ir to p lu m u n k u ru lm a sı­ n a b aşlan g ıç o la ra k sınai em ek le tarım e m e ğ i, el e m eğ i ile k a fa em eğ i a ra ­ sındaki fark lılık la ra son v erm ek so sy a listle rin b ilin e n a m a c ıy d ı.-31 B u y ü z ­ den h erk ese eşit ücret v erilm esin i sa ğ la y a c a k so sy alist p o litik a n ın b e n im ­ senm esi z o ru n lu y d u . E n g els P aris K o m ü n ü ’nü "en altta k in d e n en üsttek in e k ad ar b ü tü n g ö re v lile re d iğ e r işçilere v erile n m ik ta rd a ü cret ö d en d iğ i" için ö v m ü ştü ve so sy a liz m d e işçilerin eğ itim i ve y e tiştirilm esi to p lu m ta ra fın ­ d an k a rşılan a cağ ın a g ö re, d ah a n itelik li işçin in d ev le tte n en az n itelik li o la ­ nın alac ağ ı ü c re tte n d a h a fazlasın ı ta le p e d e m e y e c e ğ in i ileri sü rü y o rd u .132 N e var ki bu a ç ık la m a la r eld ek i m e v c u t im k ân larla n ihai am aç a rasın d ak i ay rım ç iz g isin i b elirsiz le ştiriy o r gib iy d i. M arx , G otha P rogram ının Eleşti­ risin d e "kom ünist to p lu m u n " ilk aşam ası ile d a h a so n ra k i a şam aları a ra s ın ­ d a ay rım y a p tığ ın d a , ilk a şa m a d a d a ğ ıtım ın h e n ü z ih tiy açlara g ö re d eğ il y a­ p ılan İşe göre g erçek leştirile c eğ in i a ç ık ç a b e lirtm işti. Ü re tim in "h e rk e se ih ­ tiy acın a gö re" ilk esi ile b irlik te k o m ü n iz m in tam am e n g e rç e k le şm e sin e y e ­ te c e k b ir d ü z e y e g e lişin e k ad ar, "eşit işe e şit ü c re t” ilkesi (a slın d a eşitsizlik ilk esin in ta k e n d isid ir bu, ç ü n k ü b ire y le rin y e te n e k le ri a ra sın d a d a im a e ş it­ sizlik v ard ır) ta sa rla n a b ile c e k te k eşitlik b iç im i o la ra k kalacaktı.--'-' B u n u n 230. A.g.e., c XXII, s. 454. The System o f Taylor üzerine bir çalışma 1918 de M oskova'da yayım landı; Lenin 1922'de kitabın ikinci basımından söz euı (Soçineniya, c. XXVII, y 302).

231. M arx ve Engels. Soçineniya, e. IV, s. 58. Lenin D erlet ve D evrim de {Soçineniya, c.

XXI, s. 436) ücretler atasındaki farklılıkların çağdaş sosyal eşitsizliğin başlıca kaynağı ve bunların ortadan kaldırılm asının devletin yok oluş şartlarından biri olduğunu söylüyordu.

232. M a rt ve Engels, Soçineniya, c. XVI, böl. II. s. 93; c. XIV, s. 204.

233. A.g.e.. c. XV, s. 274-6.

108 EKONOMİK DÜZEN la b irlik te E kim D ev rim i'n in h em en ö n c e sin d e y azılm ış o la n D evlet ve D evrim d e L en in , m illi ek o n o m in in , "te k n isy en le rin , say m an la rın ve bütün d iğ er y ö n eticilerin ’işçi ü creti’n den d ah a y ü k se k m aaş a lm a y a c a k ” şek ild e ö rg ü tlen m esin i "y akın b ir h e d e f ’ o larak g ö rü y o rd u ;2-4 y in e ay n ı d ö n em d e yazdığı d a h a az te o rik ve d a h a p ra tik y a k laşım lı Bolşevikler D evlet İktida­ rını Elde Tutabilecekler m i? adlı k itap ç ığ ın d a e şit ü cre t p o litik a sın a sa d ece "u zm an lar" için g eçic i b ir istisn a g e tirile b ile ce ğ in i d ü şü n ü y o rd u .235 B u ö ğ retin in son u cu o la ra k şim d i B o lşe v ik ö n d e rle r a rasın d a v e o n la r­ dan da çok B o lşev ik k itle ta b a n ın d a , farklı e m e k tü rleri y a d a fark lı işçiler a rasın d a ayrım g ö z e tilm e sin e karşı b ü y ü k b ir n e fret u y an m ıştı; ö ğ re ti d e v ­ rim in ilk a şam asın d a ü cretlerin e şitle n m e sin e ilişkin h içb ir kesin g ü v e n ce sağ lam am ış o lsa d a, hiç şü p h esiz, eşitliğ i e rişile c e k b ir ideal o la ra k k o ru ­ m uştu. İlk k ararn am elerd e n b iri, b ir h a lk k o m ise rin in a y lık ü cre tin i 500 ru b le ile sın ırla n d ırırk e n , ç alışm ay an v e g e ç in d irm e k le y ü k ü m lü old u ğ u h e r kişi b aşın a da 100 ru b le verm eyi ö n g ö rm ü ştü — vasıflı b ir fa b rik a iş ç i­ sin in ü cretin e d en k b ir ücretti b u ;236 u zun y ılla r y ü rü rlü k te k a lm ış b ir p arti kuralı da, d önem d ö n em b elirlen en asgari b ir m ik ta rın ü stü n d e ü cret alan parti üyelerinin ü cret fazlasın ı parti k a sasın a y a tırm aların ı g ere k tiriy o rd u .^',7 P arti g ö rü şü açısın d a n , taraftarları a ra s ın d a en vasıflı işçilerin b u lu n ­ duğu M en şev ik ler ücret fa rk lılığ ın ın , B o lşe v ik le r ise ü cre t eşitliğ in in d oğal sav u n u cu ları o lm u şlard ı. İlk Ç alışm a H a lk K o m ise ri Ş liy a p n ik o v , N ark o m tru d ve S en d ik alar M erk e z K o n sey i ta ra fın d a n kabul ed ilm iş "g en el il­ keye" göre, "ücretli işç ile r arasın d a im tiy azlı b îr g ru b u n o la m a y a c ağ ım ," ve ü c retler ve istih d am şa rtla rın a ilişk in p o litik a la rın "tu lu m lu işçiler İle c e ­ k etli işçiler arasın d ak i h e r türlü farkı o rtad an k ald ırm ası" g erek liğ i a ç ık la ­ m asın ı y a p m ıştı.238 A n c a k ücretleri e şit k ılm a k için ö zel b ir ç a b a g ö ste ril­ m ediği gibi, e şitlik ilkesini u y g u la m a k a m a c ıy la cid d i h iç b ir g irişim d e d e 234. Lenin, Soçineniya, c. XX], s. 404.

235. A-g.e., c. XXI, s. 263; Mart 1919 parti program ında benimsenen tutum da buydu ( VKP(B) ^ Reu>tyursiyak (1 9 4 1), e. [, s. 29) >.

236. Sobranie Uzakonenii. 1917-1918, No. 3, madde 4 6 ,2 Tem muz 1918 tarihli bir karar­ nam e bir Halk Komiseri’nin aylık ücretini 800 ruble olarak saptıyordu, diğer Sovyet yetkilile­ rin aylık ücreti 350 rubleye kadar düşüyordu; fakat bazı "uzmanlara" Sovnarkoın’un onayıyla 1200 rubleye kadar aylık ücret ödenebiliyordu M .tj e , No 48. madde 567).

237. Bu ilk kural yayımlanmamı} görünüyor, ancak partinin sonraki kararlarında bu kural sık sık belirtilm işti (örneğin V K P (B )y Re7j}iyutsiyak, 1941, c. I, s. 434,470).

238. Protvkoli II Vserossitskogo S 'ezrkı Komissartjv Truda i Predsıaviıelei B irj Truda i S tra im ’ik Ao.n, 1918, s. I I, Ocak 1918. Birinci Tüm Rusya işçi Sendikaları Kongresi'nde "aylık ücretlerin, vergi düşüldükten sonra azam i 600 ruble olarak sm ırlandınlm ası' na ilişkin

DEVRİMİN ETKİSİ 109 bu lu n u lm am ıştı. P etro g ra d m e ta lü rji sa n ay ile ri için ü cret d erec e sin i sap ta­ y a n 19 O cak-1 Ş u b at 1918 tarih li k a ra rn a m e , ü c re tle r sa p ta n ırk e n g ö z ön ü n d e tu tu lm a sı g ere k e n ö lç ü tle ri şa şırtıc ı b ir p rag m a tiz m le b elirtiy o rd u : g erek li asgari g eçim d ü z e y i, işin g e re k tird iğ i p ro fe sy o n e l u sta lık d erecesi, ö z ellik le ağ ır y a d a teh lik eli ç a lış m a k o şu lları ve sö z k o n u su san ay i k o lu ­ nun m illi e k o n o m i için d e k i g ö reli ö n em i. B u e sa sa g ö re sap ta n m ış ü c re t k a­ d e m eleri e n y ü k sek ü c re tle en d ü şü k ü cre t a ra s ın d a 3/2 o ran ı o la c a k şe k ild e d eğ işiy o rd u ve o la ğ a n ü stü d u ru m la rd a p a rç a b aşın a ü c re tle ri, ü retim n o rm ­ ların a u y u lm am ası h a lin d e ü cre t k e sin tile rin i ve y e te n e k siz liğ in isp a tla n d ı­ ğı d u ru m la rd a d ah a a lt d e re c e y e in ilm e sin i ö n g ö ren h ü k ü m le r k o n u lm u ştu .ÎW B u n d an b irk aç g ü n so n ra, p o sta te lg ra f h iz m e tle rin d e k i ü c re tle re iliş­ k in b ir b aşk a k a ra rn a m e d e vasıflı işç ile r için ay d a 2 1 5 ile 6 0 0 ru b le a ra sın ­ d a değ işen b ir ü c re t ve b ir fa b rik a "m ü d ü rü " için 8 0 0 ru b le a y lık sa p tıy o r­ d u .240 R esm i k a ra rn a m e ile sa p ta n m ış o lm a la rın ın d ışın d a bu o ra n la rd a y e­ ni b ir şey y o k tu . P arti te o risy e n lerin d e n b azıla rın ın ileri sü rd ü k le ri sa v la r n e o lu rsa o lsu n , yeni re jim fa rk lıla ştırılm ış ü c re tle r u y g u la m asın a k arşı ç ık ­ m am ıştı. O sırad a e le ştiriy e y o l açan şey ise b u fark lılık ları ü retim i artırıcı b ir teşv ik o la ra k bilin ç li ve k asıtlı b ir şe k ild e k u lla n m ak ve y o ğ u n la ştır­ m ak tı.

M ay ıs 1918 b irin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi, e k o n o m i p o litik asın ın d iğ e r y ö n le ri h a k k ın d a o ld u ğ u g ib i bu k o n u d a da, d e v rim in bu ilk d ö n em in in acil v e an la şm a z lık k o n u su o lan so ru n la rın ı içe­ ren b ir taslak h azırlad ı. T o m sk i, T ü m R u sy a İşçi S e n d ik a la rı M e rk e z K o n ­ seyi d eleg e si o larak , "se n d ik a la rın şu an d ak i tü m g ö re v le rin in sa v a şın ç ö ­ kerttiği san ay iy i ca n la n d ırm a g ö rev le rin e sıkı sık ıy a b ağ lı b u lu n d u ğ u n u " b ildirdi ve sö zlerin i, "M illi E k o n o m i Y ü k se k K o n sey i ve s e n d ik a la r b irb iri­ ne ö y lesin e b e n zey en , ö y le sin e b ağ lı ö rg ü tle rd ir ki h e r iki ö rg ü tü n ay rı ayrı ta k tik le r u y g u lam ası im k â n sız d ır," d iy e b itird i.2"" V e sen k a'n ın ilk başkanı v e a rtık Sol m u h a le fe t ü y esi o la n O b o le n sk i p a rç a b aşı ü c retleri v e T ay lo rizm 'i e le ş tird i.“ 2L o z o v sk i T ay lo rİzm 'İ "h e r şey i seçk in işç ile r ü z e rin e k u ­ ra n , işçi aristo k ra sisin i g ü çle n d iren b ir teo ri" o la ra k d e ğ e rle n d ird i; bunun

Larin tasam ı gündem e geldi (P erva Vserossiiskii S"ezd Professioıtal' nik Soyuznv, 1918, s.

82) am a bir daha bu tasandan söz edilmedi.

239. Sobranie U zakonenii, 1917-1918, No. 16, m adde 242.

240. A.g.e., No. 18. m adde 262.

241. Trudi I Vserossiiskogo S 'ezd a Sovetov Narodnogu Kozyai.ttva, 1918, s. 10.

242. A.g.e., s. 66.

J 10 EKONOMİK DÜZEN b ir sa k ın ca o lm ad ığ ın ı dü şü n en b ir b a şk a d e le g e ise "en iyi B o lşe v iğ i alır ve o n a p arça b asın a ü cret v erirsek n o rm a lin ç o k ü stü n d e b ir v e rim sa ğ la n a ­ c a k tır,”-43 d iyordu. K o n g ren in so n u ç la n b ağ la y ıc ı d eğ ild i. "K a m u la ştırıl­ m ış S anayilerin Y ö n etim i H ak k ın d a" k a b u l e d ilen b ir k a ra ra g ö re y ö n e tic i­ lerin üçle biri sendikalı işçiler tara fın d an a ta n a c a k tı; bu k a ra r S e n d ik a la r M erk ez K o n sey i'n in "sağ la m a b a ğ ta n m ış b elirli b ir ü crete k arşı, b e lirle n ­ m iş, sabit b ir ü retim o ran ın ın g ara n ti e d ilm e s i'’ni ilk eleştiren "E m eğ in V e ­ rim liliğ in in A rtırılm ası" h a k k ın d ak i k a ra rıy la şek len b a ğ d a şıy o r, p a rç a b a ­ şın a iş ilkesini ve "norm alin üstü n d ek i ü retk e n liğ e p rim ö d e n m e sin i" ih ti­ yatlı bir d ille kabul ed iy o rd u . S e n d ik a la r "iç d isip lin k u ralların ı" sa p tam ay ı da ü stlen d iler ve ”bu ku ra lla rın en sıkı şe k ild e u y g u lan m asın ı sağ lam a" g ö ­ revini fab rik a k o m itelerin e b ıra k tıla r.244 B elirli bir p o litik a d a n çok b ir g ö ­ rüş birliği h av ası o lu şm a k ta y d ı. A n cak 1918 y a z ın d a b u te d ric i g e lişm e b ir­ d en b ire d u rd u ; iç sav a ş ve b u n u n neden o ld u ğ u sav aş k o m ü n izm i, bu y av aş yavaş o lg u n laşan e ğ ilim le re h ızla so m u t b ir b içim ve iç e rik getird i.

(d ) Ticaret ve D ağıtım U ygar b ir to p lu m d a d ağ ıtım ın b aşlıca so n ın u d aim a k e n tlerle k ırsa l b ö lg e ­ ler arasındaki ilişki o lm u ştu r. S a v a ş d ö n e m i R u sy a sı'ııd a bu ilişki d o ğ ru d a n d o ğ ru y a y iy ecek k ıtlığ ı şe k lin d e k en d in i g ö ste rm işti. E k m e k k arn e si u y g u ­ lam ası P etro g rad v e M o sk o v a 'd a d a h a 1916 y ılın d a b aşlam ış v e P e tro g ­ rad'daki y iy ecek k u y ru k ları Ş u b at D e v rim i’ne y o l a ç an Önemli e tk e n le rd e n b iri olm u ştu. G eçici H ü k ü m e t h em en b ir iaşe k o m itesi o lu ştu rm u ş, tah ılın fiyatını b elirley erek d ev lete teslim e tm e zo ru n lu lu ğ u g etirm iş ve te k e lle ştirm işli. M ay ıs î 9 17'de S D ’lerle M e n şe v ik le r’d en m e y d a n a g e le n b ir k o a­ lisyon hü k ü m eti k u ru lu n c a , iaşe k o m ite sin in yerin i g e rç ek b ir İaşe B a k a n lı­ ğı a ld ı.245 N e var ki bu ted b irlerin k a ra b o rsa y ı teşvik e lliğ i ve k ö y lü le rin fi­ yatları y ü k se ltm e k için tah ılların ı sa k la m a la rın a y o l açtığ ı g ö rü ld ü . İa şe B ak an lığ ı'n ın g örevleri ara sın d a sa d e c e tahıl tek elin in y ö n etilm esi ve tahıl fiy atların ın sap tan m ası d e ğ il, k ö y lü lere k en d i ü rü n leri k a rşılığ ın d a ih tiy aç d u y d u k ları m ad d elerin u y g u n fiy a tla rla sa ğ la n m ası d a vardı. B ö y le c e 1917 E y lü lü 'n d e, o rd u n u n ihtiy acı k arşıla n d ık ta n so n ra, d o k u m a üretim i fa z la sı­ nın yüzd e 60'ının k ö y lü le rle b ir m ü b a d e le süreci b aşla tm ak için k u lla n ıl­ 243. A.tf.e. s. 7â, 393.

244 A.g.e., s. 477-8, 481-2.

DEVRİMtN ETKİSİ 111 m ası y o lu n d a b ir k a ra r ç ık a rıld ı.-4* B u d ü z e n le m e d e e tk ili o lm a d ı; ç iftç ile ­ rin talep lerin i k arşılam a k iç in ta h ılın re sm i fiy a tın d a iki k e z y ap ılan artış, iktidarının son d ö n e m i b o y u n c a G eçici H ü k ü m e t in k en tle rd ek i aç in sa n la ­ rın d a g ö z ü n d e n d ü şm e sin e yof açtı.

B o lşe v ik le r Ş u b a t'la E k im a rasın d a G e ç ic i H ü k ü m e t in ad il b ir d ağ ıtım sistem i k u rm ak ta u ğ rad ığ ı h er b a şa rısız lık ta n a la b ild iğ in e y a rarlan d ılar.

L enin'in 1917 N isan T ezleri, h em d a ğ ıtım h e m d e ü retim ü z e rin d e S o v y et d e n etim i k u ru lm asın ı ta le p ed iy o rd u ve N isan K o n fe ra n sı k ararların d a "d ev let ta ra fın d a n d en e tle n m ele ri" ta ie p ed ilen "en g ü çlü k a p ita list te k e l­ ler" hem im alat h em d e ticaret te k e lle rin i iç e riy o rd u .247 O ta rih te n itibaren d ağ ıtjm , k am u d e n e tim in i y a d a işçi d e n e tim in i g e re k tire n fa a liy etler o la ­ rak g en eld e ü re tim le b ir a ra y a g etirild i ve "d ev let a y g ıtı'n a d ah il e d ild i — L en in 'in d ey işiy le "k ap italizm a ltın d a ta m a m e n 'd e v le t' o lm a y a n , an ca k bi­ zim le, so sy alizm altın d a tam am en 'd e v le t' o la ca k ay g ıta ".-411 E k im D e v ri­ m i'nin erte si g ü n ü n d e P etro g rad S o v y e ti, m al ü retim i ve d ağ ıtım ı ü zerin d e "işçi d en etim i k u ru lm a sın ı" ta le p e tti.341' işçi d e n e tim in e ilişkin 14-27 K a­ sım 1917 tarih li k a rarn am e k âğ ıt ü zerin d e, ü retim y a p a n la ra o ld u ğ u k ad ar d ağ ıtım y ap an işle tm e le re d e u y g u lan d ı. A n c a k k ararn a m e n in tam am ı, tıp ­ kı d ev rim ö n c e si d ö n e m in p arti d e m eç le ri gibi, y a z a rla rın ın d ü şü n c e sin d e açık ça fab rik a işçilerin e h itap e d iy o rd u ; m a ğ a z a la rd a ve d iğ e r d a ğ ıtım şir­ ketlerin d e ç alışan lar, k e lim e n in en d a r an lam ıy la , işçi d e ğ ild ile r v e işçi o la­ rak ö rg ü tlen m em işlerd i. B o lşe v ik le r’in o n la r ara sın d a p ek fa z la tara ftarı d a yoktu . E ski ia ş e B ak a n lığ ı'n ın üy eleri, G eç ici H ü k ü m et tara fın d an k u ru l­ m uş iaşe k o n se y in in em irlerin i y erin e g e tirm ey i y e ğ liy o rla rd ı ve y en i a ta ­ nan îa ş e H alk K o m iserin i tan ım ay ı h a fta la rc a re d d e ttile r.23" Y eni re jim h e ­ nüz kendi d a ğ ıtım ay g ıtın ı k u rm asın a im k ân v e re c ek k a y n ak la ra sah ip o l­ m adığı için, m e v c u t ticari ve re sm i d a ğ ıtım a y g ıtın ın ta m an la m ıy la ç ö k m e ­ siy le karşı k arşıy ay d ı.

S orun ç o k b a sitm iş gibi g ö rü n m e sin e rağ m en ç ö z ü m ü san ıld ığ ı k ad ar 245. Sobranie Uzakonenii i Rttspaıyajenii Vremennago Pravitel'stva, 1917, No 60, m ad­ de 358; No. 85, m adde 478; No. 103, madde 574. Narkomprod'un yerine geçen bu bakanlık ve komiserlikten çoğu zaman Yiyecek Bakanlığı (ya da Kom iserliği) diye soz edildi; fakat Kuşça prodovol'srvie kelim esi. Fransızca'daki ravitaUlement (iaşe) kelim esi gibi daha geniş bir an­ lam taşır.

246. P.l. L yaşçenko, lstoriyu Narodnogo Kozyaistva SSSR, c. 11, 1948, s. 676.

247. VKP(B) v R n o ty u tiiy a k ( 1941), c. I, s. 237.

248. Lenin. Soçineniya, c. XXI, s. 260.

249. A t,’ e . c. XXII, s. 6.

250. Sobranie Uzakonenii, İ917-1918, No. 5, m adde 88.

112 EKONOMİK DÜZEN basit değildi. E k im D ev rim i'n d e n üç g ü n so n ra y a y ım lan an ve y iy e c e k m ad d elerin in v e "en g ere k li m alların " d a ğ ıtım ın d a n ve n ü fu su 10 0 0 0 v e d a h a fazla o lan b ü tü n k e n tle rd e 151 y iy ec e k m ağ a z a la rın ın , lo k an taların , o tellerin ve un fa b rik aların ın d e n e tim in d e n b e le d iy e y e tk ililerin i so ru m lu tu tan k ararnam e k âğ ıt ü z e rin d e k alm a k ta n Öteye g e ç em iy o rd u ; ç ü n k ü m e v ­ cut bütün b elg elere g ö re k ıtlığ ın b aşlıc a seb eb i k e n tle rd e d a ğ ıtım ın y e te rsiz o lu şu d eğ il, kırsal k e sim d e n k en tlere m al se v k iy a ü m g e rç e k le ştirm e d e k i b aşarısızlık tı. O rd u y a y ap ıla n b ir açık la m a , cep h e d ek i k o m iserliğ in b a şa rı­ sızlık ları k arşısın d a S o v n ark o m 'u n d u y d u ğ u k ay g ıy ı d ile g etiriy o rd u : Ülkede yiyecek kıtlığı yok. Toprak sahipleri, k u la k la r ve tüccarlar bol miktarda yiyecek maddesini sakladılar. Yüksek devlet memurları, demiryolu ve banka çalı­ şanları askerlere, işçilere ve köylülere karşı burjuvaziye yardım ediyorlar... Banka yöneticileri Sovyet Hükümeıi'ne iaşe sağlamasını mümkün kılacak parayı vermeyi reddediyor.252 B u açık lam a "sp ek ü latö rle re , h ırsız la ra , rü şv etçi ve k a rşı d e v rim ci m em u r­ lara" karşı "son d e re c e e n e rjik ted b irle rin " a lın a c a ğ ın ın ip u ç la rın ı v e riy o r­ du. Y ay ım lan an b ir k a ra rn a m e bu g ib ile rin tü m ü n ü n a sk eri d e v rim c i k o m i­ te tarafın d an "tutuklanarak K ronstadt hapisanelerine atılacağını," b ild iriy o rd u .55’ N e v ar ki bu d e m e ç le rin to n u , g ü n ah k eç isi ara m a n ın ç a re le r b u l­ m ak tan çok d ah a k olay o ld u ğ u n u d ü şü n d ü rü y o rd u . B ü tü n siyasa! ve e k o ­ n o m ik p a rçalan m a d ö n e m le rin d e v u rg u n c u lu k sü re k li b ir hal a lır; F ra n sız D ev rim i'n in ek o n o m iy e ilişk in ilk k a ra rn am e si y iy ec e k m ad d esi sto k la y an v u rg u n cu lara k arşı ç ık arılm ıştı. 19 1 7 'n in son g ü n le rin d e g a z e te le r y en i b ir "çuvalcılık" o lay ıy la, k ırsal k esim d e n ç u v a lla r d o lu su y iy e c e k m a d d e si to p lan m ası o la y ıy la ilg ile n m e y e ve şeh irle rd e a te ş p a h a sın a sa tm ak ü ze re k ö y lü lerd en y iy e c e k m a d d e si satın alan "çu v allı a d a m la rın " y ap tık la rın ı a n latm ay a b a şla d ıla r.254 24 A ralık 1917-6 O cak 1 9 1 8 'd e V T s IK ’nın b ir k a­ rarn am esi ikinci T ü m R u sy a S o v y etieri K o n g re si'n in b ir k ara rm a d e ğ in e ­ rek, S ov n ark o m 'a b ağlı o la ra k b ir T ü m R u sy a İaşe K o m ite si’n in , b u n u n d a

251. A.g,e., No. I (2. basım), madde 9; P rotohıli İjısedum ı VTsIK 2 S o riv a , 1918, s. 5-6 252. Sobranie Uzakonenii, 1917-! 918, No. 3, madde 29.

253. A.g.e , No. 3, m adde 33; askeri-devrimei komite kısa zam anda ilk Çeka’nın doğuşuna yol açacaklı (Bkz, Bolşevik D evrim i, c. I, s. 151).

254. Bünyan ve Fischer'in The Bolshevik Revolution, 1917-1918 adlı kitabında (Stanförd, 1934, s. 330-1) yer alm aktadır; L. Kritsman’a göre, Geroyçeskiı PeriınJ Veiikoi Russkni Re\ olyutsiı (tarihsiz [1924?], s. 135), bu olaylar Geçici Hükiimet'in buğday tekeli kurmasından son­ ra başlamıştır.

DEVRtM tN ETKİSİ 113 k e n d isin e karşı so ru m lu ve y ere l S o v y e tle r'e bağlı y ere l k o m ite le rd e n o lu ş ­ m asın ı k arara b ağ lıy o rd u .“ 5 A n c a k b u sa d ec e , b ir krizi h iç b ir zam an etk ili o lam ay acak şek ild e k âğ ıt ü zerin d e u y d u ru la n m e k a n iz m a la rla ç ö z m e y e ç a ­ lışm an ın b ir b a şk a örn eğ iy d i.

D ağ ıtım d ak i ç ö k ü ş ü retim in a z a lm a sı k a d a r c e sa re t k ırıcıy d ı ve ö n le n ­ m esi çok d ah a g üçtü. Ü ç b u çu k y ıllık b ir sa v a şta n so n ra R u s k ö y lü sü d o k u ­ m a ü rünlerine, a raç g ereç le re , n e re d e y se h e r tü r tü k e tim m a lın a su sa m ış b ir h ald ey d i. O sıra d a b a şlıc a en g el m al y o k lu ğ u d a d eğ ild i. B irç o k fa b rik a sto k la rın d a h âlâ sa tılm a m ış m al b u lu n d u ğ u n u rap o r ed iy o rd u .256 N e le r o lu p bittiği y e te rin c e açıktı. D e v rim i d ü z e n li tic a ri ilişk ile rd ek i g en el b ir p a rç a ­ lan m a izlem işti; y eni rejim in resm i b ir d a ğ ıtım m ek an izm ası k u rm a y o lu n ­ d aki aceleci girişim leri d e ta m a m e n so n u ç s u z k alm ıştı. A ra lık 1917 ile M a rt 1918 ara sın d a y a y ım la n a n b ir d iz i k a ra rn a m e d o k u m a ü rü n le ri, iaşe, kibrit, m u m , p irin ç, k ah v e ve k a ra b ib e r alım satım ın ın tek elin i resm i k u ­ ru lu la ra verdi.257 B ir b aşk a k a ra rn a m e tahıl a m b arla rın ın tü m ü n ü d e v let m ü lk iy etin e ald ı.-5* H ü k ü m e t k en d i y ö n e tic ile rin in G eçici H ü k ü m e t d ö n e ­ m in d e k ıy a sıy a e le ştird ik leri h a re k e t tarzın ı b e n im se y e re k n ak it p a ra e n f­ lasy o n u n a ay ak u y d u rm a y a k alk ıştı: İlk altı ay b o y u n c a sabit tahıl fiy a tla ­ rın d a iki yen i artış g e rç e k le ştirild i.359 16 Ş u b at 1918'de "ç u v a lcılığ a karşı so n d ere c e k ararlı bir m ü c a d e le y ü rü tü lec e ğ i" ilan ed ild i ve ç u v a lc ıla rın tu ­ tu k lan m aları v e silah la d ire n m e y e k a lk ışm a la rı h a lin d e o ld u k la rı y erd e v u ­ ru lm aları k o n u su n d a y erel S o v y e tle r'e ve d e m iry o lu ö rg ü tle rin e e m ir v e ril­ d i.26" O n beş g ü n sonra L e n in ö fk e y le , ''d e m iry o lla rın ın k a ç a k ç ıla rd an , se r­ 255. Sobranie Urnkonenii. 1917-1918, No. 12, madde IS I. 256. Dokum a sanayisine ilişkin bir örnek için bakınız s. 71; M art 1918’de maden ürünleri stoklan, "görünürdeki aşırı talebe rağmetı1' durm adan artıyor ve satışların yüzde 60'ı karabor­ sada gerçekleşiyordu (Byulleteni Vijşego S m e ta Narvdnogo Kozyaistva, No. 1, Nisan 1918. s. 44-5), Ayrıca bkz. Trudi l Vserussüskogtt S "ezda Sovetov Nart>dno$o K ozraisrta ( 19 18), s.

413.

257. Sitbranie Uzakonenü, 1917-1918, No. 9, m adde 134; No. 12, madde 181; No. 29, m adde 385.

258. A.£.f., No. 25, madde 344.

259. Birinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi’nde bir konuşmacı, kentlerde temel besin kaynağı olan çavdar ekm eğinin fiyatının artırılm ası konusunda ayrıntılı bilgi ver­ di. 1916 başlangıcı ile Şubat Devrimi arasında çavdar ekm eğinin fiyatı yüzde 170, Şubat D ev­ rimi ile Ekim devrim i arasında yiizde 258. Ekim Devrimi ile Mayıs 1918 anısında yüzde 181 artırılm ış, yani Ocak 1916'dan beri toplam yüzde 800 oranında bir artış m eydana gelmişti {Trudi t Vserossiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva, 1918, s. 384).

260. L. K rtsm ajı, Gerûyçeskii P eriyod Velikoy R u sikû y Revolyutsiı, tarihsiz (1924?), s.

136.

114 EKONOMİK DÜZEN serilerd en te m iz le n m e s in i” istiy o r, ç u v a lc ıları "v u rg u n c u lar, k a ç a k ç ıla r, ta ­ hıl tekelini ihlal ed en le r" ve "en b ü y ü k ’iç d ü şm a n ım ız "’ d iy e s u ç lu y o rd u .261 F ak at b u resm i k ın a m a pek b ir işe y a ra m a d ı. H ü k ü m e tin elin d e, d e n e tle d i­ ğini ve d ağıttığını id d ia ed eb ile c eğ i h iç b ir m al sto k u y o k tu ; k e n tle rd e in ­ sa n la r açlığ ın eşiğ in e g elm işlerd i; y a şam ay ı sa d ec e a z m ik tard a ve ateş p a­ h asın d a bir m al d o laşım ı sağ lay an k arab o rsa m ü m k ü n k ılıy o rd u . B u n u n la b irlik te y etk ilile r ç a b a sa rf etm ek ten geri d u rm u y o rla rd ı. 15 M a rt I 9 l 8 ’de S o v n ark o m tahıl k a rşılığ ın d a k ö y lü lere satıla c a k m alların alım ı için b ir m ily ar rubleyi aşan b ir fon ay ırd ı.-'0 N ih ay e t, d a ğ ıtım so ru n u n u b ir bütün o la ra k ele alm ak ü z e re yeni rejim in ilk siste m li g irişim i o la n 2 N isa n 1918 tarih li k ararn am e, k ö y lü le rd e n a lın a c a k tah ıl ve d iğ e r y iy ec e k m ad d eleri k a rşılığ ın d a verilm ek üzere N a rk o m p ro d 'a g iy e c e k ten çivi ve a t n a lın a k a­ d a r h er tü rlü tü k etim m alın ı tedarik etm e y etk isi verdi. D ağ ıtım N ark o m p ro d ’un yerel o rg an ları y a da o n u n izin v e rd iğ i k u ru lu şlar tara fın d a n sa ğ la ­ nacak, an cak y oksul k ö y lü le r de "m u h taç n ü fu su n " k en d in e d ü şe n payı a l­ m asın ı g ü v e n c e altına alac ak şek ild e bu d a ğ ıtım işine k a tılac a k la rd ı: B öylece k ararn am e kendi ek o n o m ik a m a ç la rıy la k o la y c a çe lişk iy e d ü şe b ile c e k b ir s ın ıf tem elin e d ay an m ış o l u y o r d u k B u k a ra rn a m e le rin ö n c e k ile rd e n d a h a etk ili o lu p o lm ad ığ ı k u şk u lu d u r. S o v y et m a k am la rın ın b u y ru k ları b ü ­ y ük şe h irle r d ışın d a p e k az etkili o lu y o rd u . D ah a k ap sa m lı ticari ilişk ile r k u rab ilecek iaşe k o m iteleri y a d a b e n ze r d e v le t o rg a n la n h e n ü z p a rm a k la say ılacak k a d ar azdı.

B u ara d a so ru n la ilgili o larak d a h a u m u t v erici g ö rü n e n b ir b a şk a y a k la ­ şım o rtay a çıktı. R u sy a ’d a k o o p e ra tifç ilik h arek e ti y a y g ın b iç im d e g e lişm iş ve üç fark lı biçim alm ıştı: kırsal k esim d ek i tarım ve el san atların ı İçeren ü retim k o o p eratifleri, kredi k o o p eratifleri ve tü k e tim k o o p eratifleri. B u n la ­ rın h ep si de g ö rü n ü rd e siy asi o lm ay an k u ru lu şla rd ı. Ö z e llik le k ırsal k e sim ­ 261 Lenin, Soçinemya, c. XXII, 305,514; çok daha sonra Lenin bu vurguncuların "ekono­ mi ve siyaset kuram larından bağım sız olarak insana mükemmel dersler veren yaratıklar oldu­ ğunu" söyledi (d .jç .e .c X X VII, s. 41).

262. Lenin, Soçineniyu, c. XXIV, s. 744, not 31.

263. Sobranie Uzaktmenii 1917-1918, No. 30, madde 398. Vesenka dağıtım ın yerel Sovnarhozlar’ca ve #favl7ar'ın yerel kuruluşlarınca sağlanmasını önermişti; Sovnarkom, tahıl top­ lam akla yükümlü bir kurulu; oluşunu göz önünde tutarak N arkoınprod'un lehinde karar verdi (Trudi I V ıem ssıiskogo S "ezda SnveuıvN arodnogo Kozyaistva, tarihsiz, s. 47). Böylece 2 N i­ san 1918 kararnamesi NarkonıprocTu iç ticaret ve dağıtım la görevli kuruluş olarak belirledi.

Bununla birlikte fiyatların saptanm asından Vesenka ile Narkom prod ortaklaşa sorum luydular (A.g.e).

DEVRİMİN ETKİSİ 115 d e faaliy et g ö steren ü retim ve kredi k o o p e ra tifle ri S D 'lerle, ç o ğ u n lu ğ u kent k ö k en li tü k etim k o o p eratifleri ise M e n şev ik le r'le b a ğ la n tı k u rm u ştu . L enin ilk eserlerin d en b irin d e , narodnik p a rti p ro g ra m ın ın m a d d e leri a ra s ın d a y e r alan köylü b an k ala rın d a n ve "u cu z k re d i"d e n k ü ç ü m se y ic i b ir d ille sö z e t­ m işti, çü n k ü "b u n la r sa d ec e b u rju v a z iy i g ü ç le n d irip g e liştirm e k " için ta sa r­ lan m ıştı;264 g e ç m işte d e so sy a listle r ü retim k o o p e ra tifle rin e , k a p ita list işlet­ m elere d ö n ü şm e eğ ilim i g ö sterd ik leri için g e n e ld e iyi g ö z le b a k m a m ışla r­ dı. 1910'da L enin ik in c i E n te rn a sy o n a l'in K o p e n h a g K o n g resi için b ir ka­ rar tasarısı k alem e alm ıştı; k arard a , ü retim k o o p eratiflerin in “an c a k tü k e­ tim k o o p eratiflerin in b ir p a rç a sın ı o lu ştu rd u k la rı ta k d ird e s ın ıf savaşı a ç ı­ sınd an a n lam lı o la b ile c e k le rin i" b e lirtiy o r, tü k e tim k o o p e ra tifle rin i d e ilıtiy a tlılık için d e o n a y lıy o rd u .1"5 B o lşe v ik le r şim d i g ö z le rin i R u s tü k e tim k o o ­ p era tifle rin e çe v irm işle rd i. T ü k e tim k o o p eratifleri iki k a te g o riy e ay rtlm ıştı: fab rik aları o d ak alan işçi k o o p e ra tifle ri ve e sa s o la ra k k ü çü k b u rju v azi tarafın d an y ö n etilen g en el k o o p e ra tifle r. D ev rim işçi k o o p e ra tifle rin in y a y ­ g ın la şm a sın a y o l açm ıştı. M o sk o v a ’d ak i b ir b irle şik işçi k o o p eratifin in 2 0 0 000, P e tro g ra d ’daki P u tilo v fa b rik a sın ın işçi k o o p e ra tifin in 35 0 0 0 üy esi o ld u ğ u sö y len iy o rd u . A ğ u sto s 1 9 17’d e P e tro g ra d 'ta y a p ıla n k o n g re d e işçi k o o p eratifleri için ö zel, m erkezi b ir o rg an k u ru lm a sın a ilişk in b ir karar k abul e d ild i.266 B u n u n la b irlik te bu k a ra rın h ay a ta g e ç irile m e d iğ i a n la şılı­ y o r. E k im D ev rim i sıra sın d a , Ç e n tro so y u z ad ıy la b ilin en g ü ç lü b ir m erkez organ ç e v re sin d e ö b e k le n m iş y ed i se k iz m ily o n ü y eli, çeşitli tü rlerd e n , y ir­ m i ile y irm i beş bin tü k e tim k o o p e ra tifi v a rd ı.267 İlk ad ım , L en ın 'in 1917 n in son g ü n le rin d e , N o el sıra sın d a F in lan d iy a 'd a kalırk en tü m h alkı y ere l tü k etici k u ru lu şla rın d a to p la m a k g ib i ep e y n a if b ir plan k alem e a tm asıy la atıldı. H er k u ru lu şu n k e n d isin e b ağ lt b ir sa tın alm a k o m itesi o laca k , h e m bu şirk e tle r h em d e o n la rın k o m itele ri tü k e tim m a lla ­ rı ticaretin i tek ellerin d e b u lu n d u ra c a k la rd ı. A n c ak tasarı bu m ek an izm ay ı, sa d ece m e v c u t k o o p era tifle ri d e v ra la ra k y a ra tm a n iy etin e d ö n ü ştü ; "M ev ­ c u t tüm tü k etici k u ru lu şları k a m u la ştırılm a k ve belirli b ir b ö lg e d e k i tüm h alk ı üye y a p m a k la y ü k ü m lü k ılın m a lıd ır."268 O c a k 1918'de b u tasarı N ar264. Lenin, Soçineniya,e. I, s. 143.

265. Karar tasarısı için bkz. a.g.e.. c. XIV, s. 434-5, Lenin'in yorum lan için bkz. ıi-g.e., c.

XIV, s. 357-63.

266. E. Fuckner. D ieR ustische Genos.wnschaftsbewegung, I8 6 5 -I9 2 I (1922), s. 114-15.

267. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 451, kooperatiflerin üye sayısının "on milyondan faz­ la" olduğunu ileri sürmektedir.

268. A .g .e.,c. XXII, s. 172-3.

116 EKONOMİK DÜZEN k o m p ro d tarafın d an b ir k a rar tasa rısı şe k lin d e y ay ım lan d ı; bu n a b ız y o k la ­ yım y ak laşım b ir m u h alefe tin b ek le n d iğ in i ve S o v y e t H ü k ü m e tin in k endi p o litik asın ı b ir ç ırp ıd a k ab u l e ttire c e k k a d a r g ü ç lü o lm a d ığ ın ı g ö ste riy o r­ du. K o o p eratiflerle g ö rü ş m e le r y a k la şık üç ay k a d a r sü rd ü . B o lşe v ik le r’e g ö re k o o p eratiflerin d u ru m u ve o n la ra k a rşı a lın a c a k d o ğ ru tav ır, "d ev let iktidarı p ro letary a tarafın d an e le g e ç irild iğ in d e n beri k ö k ten d eğ işm işti".

A m a ancak B re st-L ito v sk krizi a tla tıld ık ta n so n ra d ır ki L e n in ’in, "b u rju v a k o o p eratifleriy le b u rju v a g ö rü şe sa p la n m ış işçi k o o p e ra tifle ri a ra sın d a b ir u zlaşm a" diye tan ım lad ığ ı n o k ta y a g e lin d i.269 11 N isa n 1 9 18'de a n laşm a V T sIK tarafın d an g ö rü şü lü p k ab u l e d ild i; y in e d e "tem el zaafları o lan u z ­ laşm acı bir karar" d iy e n ite le n d irild i.27'1Ö z ü r d ile rc e s in e sa rf e d ile n b u sö z ­ ler, kendi y etk ilerin d en h e n ü z p e k e m in o lm ay a n b ir h ü k ü m e te karşı b a­ ğ ım sız b ir sav u n m a h arek âtı y ü rü te b ile n b ir ö rg ü tü n g ü cü n ü n fiilen k abul e d ilm esiy d i. Y a y ım lan an k a ra rn a m e y e g ö re tü k e tim k o o p e ra tifle ri h e rk e se açık o laca k , "tüm h a lk a h izm et e d e c ek ti"; ö te y a n d an h er ne k ad a r y o k su l­ ların 50 kapik gibi sem b o lik b ir a id a t ö d e y e re k üye olm aları m ü m k ü n d ü y se d e, k o o p e ra tif üyeliği k e n d iliğ in d e n ve b ed e lsiz g e rç e k le şm iy o rd u . Ö te y an d an k o o p e ra tifle r de tü k e tim m alları ticaretin i L en in 'in ta s la ğ ın d a ö n g ö ­ rü ldüğü şek ild e te k ellerin e a lm ış d e ğ ille rd i. ’’B aşk aların ın k o o p e ratiflere ü y e olm alarını teşv ik e tm e k iç in ” ,211 k o o p e ra tif ü y elerin in yıl so n u n d a k e n ­ di k o o p eratiflerin d en geri a la c a k ları y ü z d e beş o ra n ın d a b ir g id e r v erg isi k o n u lm u ş o lm a sın a ” - rağ m en , ö zel ticari g irişim le r d e k ab u l g ö rm e k te y d i.

A ynı alan d a sad ece iki k o o p e ra tif — 'g e n e l v atan d a ş k o o p e ra tifi” ve "işçi sınıfı k o o p eratifi"— faaliy et g ö ste re b iliy o rd u ; b u a y n m m ev cu t u y g u la m a ­ lara da uygundu. S on o lara k k o o p e ra tifle r d e ö zel ticari işle tm e le r g ib i V esen k a'n ın d ü z e n le m e le rin e , g ö z e tim in e ve d en e tim in e ta b iy d i.273 K o o p e ra ­ tifle rle ilişkileri y ü rü tm ek a m a c ıy la V e se n k a k en d i p re z id y u m u n u n üç ü y e ­ sinden ve N a rk o m p ro d ’un b ir te m silc isiy le üç k o o p e ra tif te m silc isin d e n o luşan özel bir b ö lü m k u rd u .274 B u k a ra rn a m e k o o p eratifleri fiilen S o v y e t 269. A.g.e., c. XXII, s. 423 ,452.

270 Pruiokoli Zasedanii V TslK 4 S ° Soavo (1920), s. 104.

271. Trudi I Vsem ssiiskogo S"eztla Sovetov Nurodnogo Kozyaistva. 1918, s. 437.

272. Eski bir kooperatif yetkilisine göre kooperatifler üyelerine ylizde 5 satış vergilini geri ödem ekten başka, kendileri d e bu vergiyi devlete ödem ekle yükümlü kılındılar; öyle ki vergi aslında iki kez ödenm iş oluyordu (E. Fuckner, D ie Russische Geıu>ssenschqfısbewegung, 1865-192), 1922, s. 106-7).

273. S o b rm ie Uzakunru. 1917-1918, No. 3 2 ,m adde 418.

274. Trudi I Vîerossnskogo S~ezÂa Sovetov Narodnogo Kozyaistva (1918), s .436.

DEVRİMİN ETKİSİ 117 ik tid arın ın y ö rü n g e sin e so k m u ş o ld u . Ü y ele rin in sa y ısın ı a rtıra ra k v e ö zel tic a re tin z a ra rın a k a y ırarak k o o p e ra tifle ri g ü ç le n d iriy o rm u ş g ibi g ö rü n ­ m ek le b irlik te , o n ları S o v y e t H ü k ü m e ti'n in b ir o rg a n ın a k arşı so ru m lu tu tu ­ y o r ve aynı o rg a n a b ağ ım lı k ılıy o rd u ; V e se n k a k a ra rn a m e y i u y g u lark e n bu b ağ ım lılığ ı g e rç e k bir b a ğ ım lılığ a d ö n ü ştü re c e ğ e b e n z iy o rd u .

1918 ilk b a h a rın ın b u k arm a k a rışık şa rtla n için d e, k o o p e ra tifle rle ilgili k a rarn am e R u sy a'd ak i fab rik ala rla ç iftlik le r a ra sın d a k i tic a re t ve d ağ ılım so ru n u n u ç ö z m e y e y e tm e d iğ i gibi, V e se n k a ile N a rk o m p ro d arasın d a k i re ­ k ab eti için d en ç ık ılm a z d u ru m a so k an yeni b ir u n su r o ld u . K ara rn a m e k o o ­ p e ra tifle ri k o m ise rliğ e k arşı d eğ il, V e se n k a 'y a karşı so ru m lu tu tu y ordu .

B u n u n la b irlik te o d ö n e m d ek i g en el e ğ ilim , ü retim in d e n e tim in i V esen k a' y a, d a ğ ıtım ın d e n e tim in i N a rk o m p ro d 'a v e re c e k o la n b ir işlev a y rım ın d an y an ay d ı. 9 M a y ıs 1918 tarih li, "iaşe d ik ta tö rlü ğ ü " k ara rn am e si d en ilen k a­ ra rn a m e "iaşe ile ilgili b ü tü n d ü z e n le m e le rin ” te k b ir m e rk e zd e n y ö n le n d i­ rile c e ğ i "tek k u ru m '1 o la ra k N ark o m p ro d ’u ta n ıy o r ve tü m y erel iaşe ö rg ü t­ lerini o n u n d e n e tim in e ta b i k ılıy o rd u .275 B u k a rarn a m e ne V esen k a'd an ne d e k o o p e ratiflerd en sö z ed iy o rd u . A n c ak "İaşe H a lk K o m ise rliğ i'n in ve Y e­ rel İaşe O rg a n la rın ın Y en id en Ö rg ü tle n m esi Ü stü n e " b a şlık lı 2 7 M ay ıs 1918 tarihli b ir b aşk a k a ra rn a m e , am a c ın ı "h alk ın b irin cil ö n e m e sah ip ih ti­ yaç m ad d e le rin in karşılan m asın ı tek b ir ö rg ü t iç in d e b irle ştirm ek , bu m a d ­ d e le rin ü lk e ç a p ın d a d ağ ıtım ın ı ö rg ü tle m e k ve b irin cil ö n e m e sah ip ih tiy aç m ad d eleri tic a re tin in k a m u la ştırılm a sın a g eçişi sağ lam ak " o la ra k b e lirliy o r v e b u e k sik liğ i g id e rm e y e çalışıy o rd u . K a ra rn am e b u tü r b irin cil ö n em e sa ­ h ip ih tiy aç m a d d e le ri fiy atların ın V e se n k a tara fın d a n , N a rk o m p ro d ile "b ir­ lik te" sap ta n m a sın ı ve "bu m ad d e le rin h alk a d a ğ ıtım ın ın , k o o p e ra tifle rin d e k a tılım ıy la , y e re l İaşe ö rg ü tleri ta ra fın d a n g e rç e k le ştirilm e sin i” ö n g ö ren m a d d e le r iç e riy o rd u . N a rk o m p ro d 'a b ağ lan a n b ir iaşe k o n se y in d e hem V esen k a'm n h e m d e Ç en tro so y u z 'u n tem silc ile ri b u lu n a ca k tı. B u n u n la b irlik ­ te, k a ra rn a m e n in b ü y ü k bölü m ü , bu a lan d a fa a liy e t g ö ste re n d iğ e r ö rg ü tle ri h esab a k a tm a k sız ın , N a rk o m p ro d 'u n y ere l iaşe k o m ite lerin in tü zü k ve y e t­ k ilerin in ta n ım la n m a sın a ay rılm ıştı; ve b ü tü n d a ğ ıtım b içim le ri ü zerin d ek i o to ritey i N a rk o m p ro d 'u n e lin d e to p la m a niy eti y in e d e b elli o lu y o rd u .276 K en tle kırsal k esim a ra sın d a tic a re t ve d e ğ iş im e ilişk in tem el so ru n k o ­ n u su n d a ilk b ü y ü k ta rtışm a M a y ıs 1918 so n u n d a b irin c i T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g re si'n d e ç ık tı.277 T a rtışm a iç in d en çık ılm a sı güç 275. Bkz. s. 53-5.

276. Sobrani* Uzakonenii, 1917 I 9I H, No. 38, madde 498.

277. Trudi I Vserossiiskogo S'ezd a Sovetüv Narodnogo Kozyaistva ( 1918 ), s 291-6, 395-

118 EKONOMİK DÜZEN b irço k sorun y arattı. R esm i k a n allard an re sm i fiy a tla rla y ap ılan ticaretin h em en hem en d u rd u ğ u ve d a ğ ıtım ın , işlerin i y a lak as y o lu y la ya d a resm i fiy a tla rla h iç b ir ilgisi o lm ay a n fiy a tla r u y g u la y a ra k y ü rü ten "ç u v a lc ıla rın " ve k arab o rsacıların e lin d e o ld u ğ u h e rk e sç e b ilin iy o rd u . F ak at bu h astalığ ı teşhis etm ey e ç a lışa n la r iki fark lı aç ık la m a g e tiriy o rd u . B a z ıla rın a g ö re h astalık sadece, d ağ ıtım m ek a n iz m asın ın p a rç a la n m a sın d a n , esk i k a p ita list sistem d e bu m ek an izm ay ı y ö n ete n şirk e tle rin ya d a b irey lerin yok o lm a sın ­ d an ileri g eliy o rd u . D iğ e rle rin e g ö re so ru n e sa s o la ra k p arasald ı. H em tahıl h em d e d iğ e r birin cil ö n em e sa h ip ih tiy aç m a d d e le ri için h ü k ü m et ta ra fın ­ dan tespit edilen resm i fiy a tla r b an k n o t b a sım ın d a k i tedrici artışın neden o ld u ğ u p ara en fla sy o n u d o la y ısıy la y ö rü n g e sin d e n çık m ıştı. N e v ar ki bu ikinci aç ık la m a ü ze rin d e g ö rü ş b irliğ in e v a ra n la r ç a re k o n u su n d a fark lı d ü ­ şü n ü y o rlard ı. B a z ıla rı p aran ın d e ğ e r k ay b ın ı g ö z ö n ü n d e tu ta ra k fiy a tla rın a rtırılm asın ı sa v u n u y o rlard ı; d iğ e rleri ise fiy atları d iz g in ley e n ve p ara n ın d eğ ere k av u şm ası için b an k n o t b asım ın ı aza lta n d e fla sy o n ist b ir p o litik a ­ dan y a n a y d ı.27* Ç ö k ü şü n p ara sa l n ed e n le re d a y a n d ığ ım ileri sü ren ik in ci a ç ık lam a hayli in an d ırıcıy d ı. F ak at bunu ö n e re n le r k e n d i ara la rın d a b ö lü n ­ m üş olduğu ve fiy a tla rd a te d ric i b ir artış y a d a p a ra b asım ın ın sın ırla n d ırıl­ m ası 1918'in ilk a y la rın d a siy asal açıd an u y g u la n a b ilir o lm a d ığ ı için , h as­ talığ a d a h a iyi b ir ö rg ü tlen m e n in ç a re o laca ğ ın ı sa v u n a n b irin ci a ç ık la m a resm i kabul gördü ve o d ö n e m d e k i p o litik a y ı e tk ile d i. K o n g re ’nin k ararı N ark o m p ro d 'u n d a ğ ıtım a la n ın a ç ö re k le n m e sin d e n d u y d u ğ u ra h a tsız lığ ı o rta y a k o y u y o r, an c a k yap ıcı b ir şey ö n e rm iy o rd u . K o n g re ’n in en y en i ö n e ­ risi, "özel ticari ö rg ü tle r yo k o ld u ğ u , fe lc e u ğ rad ığ ı y a d a y o ğ u n b ir sp e k ü ­ lasy o n a k a lk ıştığ ın a göre" ve "d eğ işim sü rec i ü lkeyi n ere d e y se m a h v o lm a ­ ya sü rü k ley ecek lo p tan b ir k e sin tiy e u ğ rad ığ ı" için , "d evlet o rg a n la rın ın y ö n etim ve d e n e tim in d e ve terc ih e n b ir k o m isy o n ü c re ti tem e lin d e " ö zel ti­ cari g irişim lerd en y a ra rla n m a y a g irişm e n in g e re k liliğ iy d i.779 K o n g re aynı zam a n d a, V e sen k a'n ın k o o p e ra tifle r ü zerin d ek i o to ritesin i p ek iştirm ey e özen g ö sterd i ve ’’k o o p e ra tif fa aliy e tle rin in eşg ü d ü m ü n ü n sağ lan arak S o v y et ö rg ü tle rin in fa aliy e tiy le b ir a ra y a g e tirilm e sin i”, b u sü ­ recin tü k e tim k o o p eratiflerin i o ld u ğ u k a d a r tarım ve k red i k o o p eratiflerin i d e k ap sam asın ı, k o o p e ra tifle rin tüm h alkı k u c ak la y an g en el ö rg ü tle re d ö ­ n ü şm esin in "ü rü n lerin ve tü k etim m alla rın ın so sy al d ağ ıtım ın ı sağ la m a k " 436; 27 Mayıs 1518 kararnam esi kongre toplantı halindeyken yayımlandı, ancak bu toplantı boyunca bundan söz edilm em iş olduğu anlaşılıyor.

278. A g.f., s. 291-6, 395-420.

279. A.g.e., s. 483-4.

DEVRİMİN ETKİSİ 119 için e sa s o ld u ğ u n u , V e se n k a 'y a b ağlı bö lg esel ve y erel S o v n a rh o z la r'ın k o ­ o p e ra tif h arek eti ü zerin d e g en el b ir d e n e tim y ü rü tm e si g e re k tiğ in i v u rg u la ­ y an b ir k a ran o n a y la d ı.28" G en el n iy e tin k o o p eratifleri S o v y et p o litik asın ın araçları h a lin e g e tirm e k o ld u ğ u y eterin c e açık tı. F a k a t tu tarlı b ir d ağ ıtım sistem in i tasarla m a g ü c ü h â lâ y o k tu . Y erel S o v n a rh o z la r ile N ark o m p ­ rod 'u n yerel iaşe k o m ite le ri arasın d ak i ilişk iler, h er ik isin in d e y ere l S o v ­ y e tle rle ilişk ile rin d e o ld u ğ u g ib i, iy i ta n ım la n m a m ız ı. M o sk o v a 'd a farklı b ö lü m le r a ra s ın d a şü p h esiz k ıy a sıy a b ir re k a b e t vard ı; y ere l b irim le rd e d e iaşe k o m ite le riy le V e sen k a 'm n k an ad ı a ltın d ak i k o o p e ra tifle r a ra sın d a sık sık sü rtü şm e le r o lu y o rd u .1,11 E ğ e r V e se n k a y a d a N a rk o m p ro d 'ta n birisi g erçek ten d a ğ ıtım ü z erin d e etk in b ir d e n e tim sa ğ la y ab ilm iş o ls a y d ı, y a d a yerel S o v n a rh o z la r ve iaşe k o m ite le ri k ırsa l alanın ek o n o m isin d e h erh an g i bir şe k ild e k ö k sa lm a y a v akit b u la b ilse le rd i, k açın ılm ası ç o k zo r, cid d i bir re k a b e t ç a tışm a sı o rta y a çık a c ak tı. N e v ar ki bütün bu yeni k u ru m la r h en ü z nüve h a lin d ey d iler; v a rlık la rın d a n sö z e d ile b iliy o rsa d a b irç o ğ u h en ü z k â­ ğıt ü zerin d ey d i. Ü lk e iç sa v a şa sü rü k le n d iğ in d e , so n k a ra rn a m e le rle k u ru l­ m uş o lan d e ğ işim ve d ağ ıtım sistem i h ızla b ir k e n a ra atıldı ve b ir sü re b o ­ y u n ca k ö y lü le rd e n tah ıl a lab ilm e n in e n etk ili a raçları k en tle rd en ve fab ri­ k alard an gelen işçilerd en o lu şan ve y erel y o k su l k ö y lü k o m ite le rin c e ta k v i­ ye ed ilen "d e m ir m ü frezeler" old u . B u sel k a rşısın d a b ir d e re c e y e k a d a r diren eb ilen ve ay a k ta k ala b ilen y e g â n e iaşe ö rg ü tle ri, te m e lle ri ç o k esk id en atılm ış o ld u ğ u için , k o o p e ra tifle rd i. B ir so n rak i d ö n e m d e d e k o o p eratifler, zo rlan arak ve sık ı b ir b iç im d e S o v y e t ik tid a rın a b a ğ la n a rak , S o v y et d a ğ ı­ tım p o litik a la rın ın tem el a ra çla rı h alin e g e lec ek lerd i.

İç tic a re t ü z e rin d ek i S o v y et d e n e tim i b u şe k ild e çeşitli u z la şm a la rd a n ve g erile m e le rd e n g eçere k d u ra k a lk a ile rlerk e n , d ış tic a re t h iç b ir a ra a şa m ad an g eçm e k sizin , E k im D e v rim i'n d en altı ay so n ra k esin b ir d ü z e n le m e n in , tam bir d ev let te k e lin in k u ru ld u ğ u y e g â n e e k o n o m ik fa a liy et alanı o ld u . B u hızlı g e lişm e ö ğ retid en k a y n ak la n a n h erh an g i b ir Ö nkabulden d e ğ il — d ev rim d e n ö n ce d ış tic a re tle ilgili B o lşe v ik d e m e ç le r b u lm a k ç o k g ü ç tü r— b azı özel şartlard an ileri g e liy o rd u . 1 9 14 ten ö n c e R u s d ış tic aretin d e ih ra c a t ith a lata o ra n la ç o k y ü k sek ti, ç ü n k ü R u sy a B atılı k a p italistle rc e sağ lan a n h izm etleri m alla ö d ü y o rd u . S avaş b o y u n c a , R u sy a'n ın en b ü y ü k ticaret o rta ğ ı o la n A l­ m an y a ile tic a re ti tam a m e n d u rm u ştu ; d iğ e r ü lk e le rle tic areti ise h em h er 280. A g .e .s . 484-5.

120 EKONOMİK DÜZEN y erd e ticareri k ısıtlay an gene! k ıtlık tan hem d e R u sy a ’y a u laşm a n ın özel g ü ç ­ lü klerinden ötü rü sın ırlı k alm ıştı; k u şk u s u z R u s y a 'n ın g e re k y iy e c e k m a d d e ­ lerin d e g erek h a m m a d d e le rd e ya d a işlen m iş ü rü n lerd e b ü y ü k ö lç ü d e azala n ü retim i d e tü m ü y le sav a ş tarafın d an em ild iğ i için , ih racata h iç b ir şey b ıra k ­ m ıyordu. B u şartlard a R u s d ış ticareti 1916’dan itib aren b ü y ü k ö lç ü d e a z a l­ m ıştı ve d ah a ço k , R u sy a 'y a m ü ttefik leri tara fın d an g ö n d e rile n m allard an ib aretti; bu y ü zd en d e d ış tic a re t d e n g e sin d e ö n e m li b ir a ç ık o lu şu y o rd u . İti­ la f D ev letleri E kim D ev rim i'n d e n so n ra m al se v k ıy atın a son v e rin c e — B rest-L ito v sk a n laşm asın d a n so n ra g erçe k b ir a b lu k a u y g u lan m ıştı— dış d ünya ile ticaret n e re d e y se tam a m en du rd u . B o lşe v ik le r d ış tic a re tte k i bu k o p m ay ı düşm an b ir d ü n y a içinde tecrit e d ilm işlik le rin in hem b ir belirtisi hem de sim g esi o la ra k g ö rd ü ler. D iğ e r bazı özel e tk e n le r de S o v y e t H ü k ü m e ti’nin bu alanda, d iğ e r ala n la rd ak i p o litik a sın a k ıy a sla çok d a h a k ö k iü b ir p o litik a izlem esin i k o lay la ştırıy o rd u . 1914’ten ö n c e R u sy a'n ın d ış tic areti­ nin b ü y ü k b ir kısm ı P etro g rad ve M o sk o v a ’d a şu b eleri b u lu n a n y a b a n c ı fir­ m alar tarafın d an y ü rü tü lü y o rd u ; bu n ların b irço ğ u d a sav a ş b a şla r b a şlam a z o rtad an k ay b o lan A lm an firm ala rı, y a d a te m silc ile ri A lm an o lan firm alard ı.

S av aş b o y u n ca, g ittik çe azalan ticaret d o ğ ru d a n y a da d o lay lı b ir b iç im d e h ü k ü m el d e n etim in e g ird i. E kim D ev rim i b a şla d ığ ın d a bu alan d a k i özel g i­ rişim ler sav aştan d o lay ı ya d a ğ ılm ış y a d a g ü ç lerin i y itirm işlerd i ve k e n d ile ­ rini savu nam az b ir h ald ey d ile r.

T ıpkı S ovyet sanayi p o litik ası g ib i S o v y et d ış ticaret p o litik a sı da, savaş b o y u n ca savaşan b ü tü n ü lk elerin p o litik a ların ı etk iley e n b e n z e r şa rtla r a l­ tın d a gelişti. 1914'ıen ö n ce, kendi sa n a y icileriy le tü c c a rla rın ın k ârların ı ar* tırm ayı g ö zeten h ü k ü m etle r, h er şey d en Önce ih racatı teşv ik e tm e y e ve m il­ li ü rü n lerle rek ab et ed e b ile c e k ith al m a lla n n ı sın ırla n d ırm a y a b ak ıy o rlard ı.

S avaş h e r y erde, o z a m a n a k a d a r u lu sla ra rası tic areti y ö n le n d irm iş o lan b i­ rey sel ç ık arlarla çelişen d a h a y ay g ın b ir m illi ç ık a r k ay g ısın ı ö n e çık ard ı.

H ü k ü m etlerin p o litik a sı şim d i, sa v a şın sü rd ü rü lm e si için şu y a d a b u ş e k il­ de g erek li m alları az a m i m ik ta rd a ith a l e tm e k ve ih racatı, b u g erek li ith a la ­ tın fin an sm an ın ı sa ğ la m a y a y etec ek z o ru n lu a sg ari m ik ta ra d ü şü rm ek ti. İt­ h alat d a ih racat d a b ire y le rin çık arların ın d eğ il, m illi ç ık a ra ilişk in g e n e l ç ı­ k arların a ğ ır bastığı b ir ay ık la n m a sü recin e tab iy d i. B u am a ç lar san ay id ek i m ev cu t "d ev let k a p ita liz m i" sistem in d en e sin le n e n ve o n u n ta k ip çisi olan b ir d e v let d en etim i sistem i say esin d e g e rç e k le ştirild i. D ış tica re ti d en etim 281. A.g.e.,s. 429.

DEVRİMİN ETKİSİ 121 a lım d a tutan bu yeni p o litik a , m e v c u t k riz a tla tılır a tla tılm a z k a p ita list g ü ç ­ lerce istek sizce lerk ed ilirk e n , S o v y e t R u sy a 'n ın b u n u m an tık sal so n u c u n a k a d a r götürm üş o lm ası k ısm en s o s y a lis t teo rid e n a lab ild iğ i o n a y d a n , a m a asıl o la ra k S o v y et e k o n o m isin in bu gibi d e ste k leri v a z g e ç ilm e z k ılan z a y ıf­ lığ ın d an k ay n ak la n ıy o rd u .

S o v y et d ış ticaret p o litik a sı ilk in b ir sa v u n m a e y lem i o la ra k tasarlan d ı.

E kim D ev rim i nden b irk a ç g ü n so n ra P e tro g ra d ’d ak i A m erik an askeri a ta ­ şesi, "B o lşev ik ler ik tid a rd a k a lırla rsa ve A lm a n y a ile b arış y a p m a p ro g ­ ram ların ı sü rd ü rü rlerse , R u sy a’y a y a p ıla n ih rac a t ü z erin d e k i m ev c u t a m ­ b arg o n u n d ev am ed e c eğ in i" R u s g e n e lk u rm a y ın a b ild ird i;282 İzvestiya ise ö fk ey le, "K uzey A m erik alı zen g in lerin R u s a sk e rle rin in k e lle le rin e k a rşı­ lık lo k o m o tif ticaretin e h az ır o ld u k la rın ı," y a z d ı.253 R u sy a 'y a am b arg o n u n u y g u lan d ığ ı son d e re c e se rt ö n le m le r d ö n e m in d e , ü lkeyi b ir y a n d an y a b a n ­ cı m ü şterileri y a ra rın a k ıt re z e rv le rin d e n y o k su n b ırak m ay ı, ö te y a n d a n d ış ü lk elerd en to p lu m u n acil ih tiy acı o lan ü rü n le r y erin e y ü k se k fiy at ö d e n e ­ rek satın a lın ab ilecek tü rd e n m alları ithal e tm e y i k â r bilen iç d ü şm a n la ra karşı b ir k o ru n m a ara n m ası acil b ir z o ru n lu lu k tu . V ese n k a ’n ın 5 -1 8 A ra lık 1917'de y a y ım lan an ilk k a ra rn a m e si ih ra c a t ve ithalatı d e n e tle m e n in ilk e le ­ rini sap tam ay ı a m aç la y a n b ir g irişim d i. "H a lih a z ırd a A rh a n g e lsk ’d e n y a p ı­ lan çay ve d iğ e r ü rü n lerin sev k ıy a tı d a d ah il o lm a k ü zere", y iy e c e k m a d d e ­ leri ihraç e d ilm ey ece k ti; "kürk, İran h a lısı ve d iğ e r lüks m a d d e le r", R u s­ y a ’y a fab rik alar için g erek li m a k in a, y ed e k p a rç a ve d iğ e r m alların sa tılm a ­ sın a İzin v erm ey e h a z ır o lan "İsv e ç 'e ve d iğ e r ü lk elere" ih raç e d ile b ile c e k ­ ti; h am m ad d eler, an c ak R u s san a y isi için y eteri k ad ar sto k v aro ld u ğ u ta k ­ d ird e ihraç ed ile b ile c e k ti; sa d e c e "R u s e k o n o m isi için k e sin lik le g erek li olan" m a lla r ithal ed ile b ile c e k ti; ith alat v e ih racat b e lg e le rin in ç ık a rılm a ­ sından V esen k a'n ın b ir sek siy o n u so ru m lu k ılın m ıştı.254 A ralık ay ın ın so ­ n u n d a S o v n ark o m , lisa n slı o la n la r d ış ın d a İh racat ve ith alatı re sm e n y a s a k ­ layan b ir k a rarn am e y a y ım la d ı.285 1917-18 k ışın d a b aşg ö steren se v k ıy a t g ü ç lü k le ri d ış ticaret iç in b elki d e h ü k ü m e tin u y g u lad ığ ı k ısıtla m a la rd a n d a h a e tk ili b ir en g el o lu ştu rd u . 2 6 O c a k -8 Ş u b at 1918 ’d e ise tic a re t fılosu282. Foreigıı Rehıtıons n fth t United States. 1918: R ussia.c. I (1931), s. 266-7: İtilaf Devlelleri'nce, Rusya'ya yapılan tüm ihracatın durdurulduğuna dair resmi bir tebligat yapılmadığı anlaşılıyor.

2 8 i. tzve.Viya. 14-27 Kasım 1917

284 Sobrante Uzakonenii. 19I7-I9I8, No. (0, madde 159.

285.

A.g.*., No. 14, m adde 197; Latin bu kararnam eyi kaleme alanlardan biri olduğunu id ­ dia etm ektedir ( N<ırudnve Kazyaistvo, No. 11,1918, s. 19).

122 EKONOMİK DÜZEN nun k a m u laştırılm asıy la b a şk a b ir d e n e tim b içim in e g e ç ild i.2*6 3 M art 1918'de B rcst-L ito v sk a n tla şm a sın ın im zalan m ası B atı A v ru p a ile ticaretin y eniden b aşlam ası şan sın ı tam am e n o rtad an k ald ırd ı, fa k a t S o v y et-A lm an ticareti so ru n u n u y e n id e n g ü n d e m e g etird i. B u d a eşitlik te ­ m elin d e b ir ticaret değildi. S o v y et h ey e ti ilk d em e c in d e, d iğ e r m e se le le rin y an ı sıra g ö rü şm elerd e "g ü çlü m illetlerin iktisadi b o y k o t, tic a re t a n la ş m a ­ ları ve ayrı g ü m rü k tarife le rin e d ay alı sö z le şm e le r so n u c u e k o n o m ik b a­ ğ ım lılık y aratm ak gibi d o la y lı y ö n te m le rle z a y ıf m illetleri ez m e g irişim le ­ rinin" k ın an m asın ı da ö n e rm işti.2*7 A n c a k bu iste k le r k ab a c a geri ç e v rild i.

U k ray n a'n ın tah ıl am b arla rın a y ö n elik acil A lm an em elleri b ir y an a , A l­ m a n y a k en d isin in İtila f D e v le tle ri a b lu k a sın d a n k u rtu lm a sın a y a rd ım e d e ­ b ilecek bütün m a lla n d ize g e tirilm iş b ir R u sy a'd an sa ğ lam ay a can a tıy o r­ du: B rest-L ito v sk a n laşm a sın a ek ik tisad i a n la şm a S o v y e t R u sy a 'n ın ittifa k D ev letleri n e karşı 1903’tek in d e n d a h a y ü k se k g ü m rü k ta rife leri u y g u la m a ­ m asın ı ve kereste ya d a m ad en ce v h eri ih rac a tın a y a sa k la m a y a d a g ü m rü k y ü k ü m lü lü k leri g e tirm e m e sin i şart k o şu y o rd u .28* Y eni rejim i iç ve d ış tic a ­ ret üzerindeki d en etim in i a rtırm a y a iten fark lı fak tö rle rin g ö re li etk isin i sap tam ak gü çtü r. K u şk u su z S o v y et p o litik a sın ın y ö n e tic ileri d e S o v y e t H ük ü m eti’nin A lm an y a ile ticari ilişk ile rin d e sa d e c e d ü zen le y ici d e ğ il, aynı z a m a n d a eg em en u n su r o la ra k o rta y a ç ık ara k , B re st-L ito v sk an laşm a sın ın m ad d elerin i resm en ihlal e tm e k siz in alışılm ış ticari p a z a rlık sü re c in d e iste­ diği her sın ırlan d ırm ay ı ya d a ş a r lı g e tire b ilec e ğ in i h ız la k av ra m ışlard ı. D ış ticaret üzerin d ek i devlet te k eli, h ü k ü m e tin k a m u y a ra rın a olan p o litik a la rla ç a tışm a ihtim ali o lan ö zel ç ık arları tü m d en h içe sa y m a sın a yo l a ç m a k la k alm ıy o r, aynı z am a n d a, B re st-L ito v sk an la şm a sı d ah il, y ü rü rlü k te k i u lu s­ lararası ticari a n laşm aların g etird iğ i k ısıtla m a la rın d a g e ç e rsiz k ılın ab ilm e sini sağ lıy o rd u .

B ü tü n bu d ü şü n celer, d ış tic a re tin sa n ay id en y a d a iç tica re tte n ç o k ö n c e k am u laştırılm asın d a k i a c e le y i a ç ık la m a y a y ard ım e tm e k te d ir. 22 N isan 1918 tarihli bir k a rarn am ey le tü m d ış ticaretin k a m u la ştırıld ığ ı ilan ed ild i; y ab an cı d e v letlerle y a d a y a b a n c ı ticari şirk e tle rle o lan bütün ticari ilişk ile r y aln ız c a "ö zellik le bu am aç için y e tk ili k ılın m ış k u ru lu şlar tarafın d a n R u s­ y a C u m h u riy eti ad ın a" y ü rü tü le c e k ti. K a ra rn a m e n in u y g u la n m asın ı, bu 286. A.r e.. No. 19, madde 290.

287 M im ye P en ıg u ro n v Brest-Litovsk (1920), s. 9 - 11.

288 M /irt} i/)tıg (n w (l9 1 8 ),s . 12 3. Texts u f the Russian "Pea<:e " (’W ashington, 1918), s.

26-8

DEVRlMÎN ETKİSİ 123 a m a ç la b ir D ış T ic a re t K o n sey i k u ra c a k o latı T ic a re t ve S an a y i H alk K o m i­ serliğ i sağ la y a c a k tı — b u k o n sey V e sen k a 'n ın , o n u n giavklar'm ın ve m e r­ kezle rin in tem silc ile riy le , k o o p e ra tifle rin , sen d ik ala rın ve h atta ö zel ticari ku ru lu şların tem silcile rin d e n o lu şa c a k tı.289 D ış ticaret tam am e n ve k ay ıtsız şa rtsız kam u laş tın lm ıştı; a n c a k ü retim ve d a ğ ıtım ın b ü y ü k b ir k ısm ı d ev let d en etim in in d ış ın d a kald ığ ı sü re ce , d ış tic a re t tek eli, sö zleşm eli k o o p e ra tif­ lerle özel iş le tm e le re 2“0 ve ülke için d e k i satıcılar o lan glavktar'a ve m e rk e z ­ lere b ağlı k a la c a k tı y in e de. B u g a rip lik d u ru m u n k e n d isin d e n ileri g e liy o r­ du. İşin ç o k d a h a v ah im o lan y an ı m al ve p e rso n e l ek sik liğ iy d i. M ily u tin so n rad an , u y g u la m a d a h e m e n h e r şey in y a p ılm ay ı b ek led iğ in i k abul etti: Kararnameyi uygulamaya koymakta başlıca güçlük, şü p h e siz , malların satın alınmasını ve devletin elinde toplanmasını sağlamakla görevli, geniş bir ademi merkeziyetçi aygıtın yaratılmamış olmasında yatıyordu. Bu aygıtı yaratmak gere­ kecektir, çünkü şimdiye kadar hiç varolmadı... Kamulaştırılmış dış ticareti sağlam temeller üzerine oturtma imkânı ancak zaman içinde ve büyük bir hazırlık çalışma­ sından sonra doğacaktır.291 D o ğ ru su n u sö y lem ek g erek irse , d ış tic a re tte k i b u a k sa k lık la r S o v y et ek o ­ no m isin in h erh an g i b ir d alın ın ö rg ü tle n m e sin d e k arşıla şılan la rd a n d a h a g ö ­ ze b atıcı d e ğ ild i; k a rşılaşıla n g ü ç lü k le r g en el o la ra k d a h a ö n e m siz d i. 1918 so n b ah arın d a B o lş iv ik le r’tn az say ıd ak i te c rü b e li iş id a re cilerin d en biri o la n K rasin D ış T ic a re t K o n sey i'n in b a şk a n lığ ın a atan d ı. B ö y le ce kısm en d ış ticaretin R u s ek o n o m isin d e n isp eten k ü çü k b ir rol o y n a m a sın d a n , k ıs­ m en k a p ita list ü lk elerin e k o n o m ik sö m ü rü sü n e karşı sav u n m a n ın acil z o ­ ru n lu lu ğ u n d a n , k ısm e n d e b ir d iz i a k silik te n ö tü rü , d ış tic a re tin te k e lle şti­ rilm e si, S o v y e t sistem in in ön ö n e m li ö ğ esi o la rak , bu k a d a r erk en v e kesin b iç im d e g erçek leşti.

1918 ilk b ah arın d a , e n az ın d a n k âğ ıt ü z e rin d e b ir d ış tic a re t ö rg ü tü y a ra t­ m ak , b ir p o litik a sa p tam ak tan ç o k d a h a k o ta y d ı. F akat bu işe d e kalkışıldı.

B irinci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi'n d e R ad e k , S ovy e t-A lm an g ö rü şm e le rin d e S o v y e t g ö rü ş m e c ile re b ir h a rek e t hattı sa p ta m a ­ yı a m aç lay an siyasi b ir d e m e ç o k u d u . G e lecek b irk aç y ıl b o y u n c a S ovyet d ış tic a re tin d e a ç ık v erm e k k a ç ın ılm a z o ld u ğ u n a g ö re, S o v y e t R u sy a, "R us 289. Sobm nie (Jzakonenii, I 9 I 7 I 9 I 8 . No. 33, m adde432, 290. Birinci T üm Rusya M illi Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Bronski'nin, "Sol" tasfi­ yecilerin eleştirilerine karşı bu uygulamayı savunm akta güçliik {ektiği anlaşılıyor ( Trudi l Vserosîiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogv Küzyuisıva, 1918. s. 160).

291. V. P. M ilyulin, isIvrıya EkonomiçezkoRO Razvitiya SSSR (ikinci basım. 1929). s 109-

10.

124 EKONOMİK DÜZEN ü retim i için gerekli y ab an cı m alları" sad e ce d ış b o rç la r v e k re d ile r sa y e sin ­ d e sa ğ lay ab ilird i. O y sa bu an ca k "R u sy a'n ın h e n ü z y ara rla n ılm a y a n ü retim k a y n ak la rın ın genel b ir p la n a g ö re siste m li b ir şek ild e g e liştirilm e si iç in g e­ rek li yeni işletm elerin y aratılm a sı" am a c ıy la im tiy a z la r v ererek g e rç e k le ş­ tirileb ilird i. B u tü r im tiy a z la rın "y ab an cı ü lk e le rin R u sy a 'd a n ü fu z a tan ları y ara tm a la rın a " yol açm a m ası g e rek iy o rd u ; U ra lla r, D o n e tz ve K u z n etsk h av zaları ve B ak ü b ölgesi bu p lan ın d ışın d a b ıra k ıla c a k tı; im tiy az sah ip le ri S o v y et y asa la rın a tabi o lac a k la rd ı; S o v y e t H ü k ü m e ti, ü rü n le rin b elirli b ir m ik tarın ı p iy asa d eğ eri ü z e rin d e n a lac ak v e e ld e e d ile n k ârın % 5 'i g eçm esi d u ru m u n d a k â rd a n pay alac ak tı. D iğ e r şa rtlar g ereğ in c e , A lm a n y a D o n b ö l­ g e sin i tah liy e ed ecek ve S o v y et R u sy a 'n ın U k ra y n a , P o lo n y a, B a ltık y a d a K afk asy a ü lk eleriy le im zalad ığ ı ticari a n la ş m a la ra m ü d ah a le d e b u lu n m a ­ m ay ı ta a h h ü t ed ecek ti. D em eç b ü tü n ü y le , a çık ç a y a d a d o lay lı o la ra k sa d e ­ c e A lm an y a'y a y ö n elik ti a m a an lam lı b ir g e n e l m ad d ey i d e içeriy o rd u : Tarafsız bir ülke olan Rusya için İttifak devletleriyle ekonomik ilişkiler kurmak ve İtilaf Devletleri'yle ilişkilerini devam ettirip genişletmek milli ekonomisinin kal­ kındırılmasının ayrılmaz bir şartıdır.292 L a rin 1917-18 k ışın d a, A m e rik a B irle şik D e v le tle ri’ne m al y a d a ö d ü n ç p a ­ ra k a rşılığ ın d a K a m çatk a ü zerin d e im tiy az v e rm e y i içeren b ir ticari a n la ş­ m a p lan ı ö n erd iğ in i, an cak bu g ö rü şü sad e ce R a d e k ’in c id d iy e ald ığ ım anla tm a k ta d ır.ÎM B u n u n la b irlik te , A m e rik alı A lb ay R o b in s M a y ıs 191 S'de M o s k o v a'd an A B D ’ye d ö n d ü ğ ü n d e, R ad e k 'in p la n ı d o ğ ru ltu su n d a im tiy a z ­ lara ilişkin genel b ir te k lif geçirm işti;29' b irin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K onseyleri K o n g resi’n de B ro n sk i, A m e rik a 'y ı "m illi ek o n o m im iz i k a lk ın ­ d ırm am ızı sağ lay acak b ir şey ler g ö n d e re b ile c e k tek ülke" d iy e ta n ım lıy o r­ d u î9;ı B u tü r p lan lar o d ö n em için ü to p y ay d ı. A n c a k g ö rü n ü şte d a h a e lv e ­ rişli o lan A lm an y a ile ilgili p ro jen in d e o lg u n la şm a m ış ve g e rç e k le ştirilm e ­ si im k ân sız o ld u ğ u o rta y a ç ık tı. S o v y e t d ış tic a re tin in y a p ısın ı taş ta ş ü stü ­ 292. Trudi I V servssiishıgo S"czda S m e u n Narodnogo Kozyaistva (1918), s. 2 1. Bu de­ meç Çiçerin'in birkaç hafta sonra beşinci Tüm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde okuduğu rapor­ da da yer almakladır.

293. Nart>dnoe Kozyaistva, No 11, Kasım 1918, s. 20. Amerikan yardım ına ilişkin umut son derece yaygındı. Ocak 1918'de, birinci Sendikalar Kongresi'nde bir konuşmacı, "aşın a t­ lın rezervlerine sahip olan ABD’nin Rusya gibi bir ülkeye, özellikle de Sibirya'ya serm aye ih­ raç etmekle sakınca görm eyeceği inancında olduğunu" söyledi (Pervyi Vscrossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov (1918), s. 167) 294. Bu teklif Kısım V'te (3. ciltle) ele alınacaktır.

295. Trudi l Vstrossiiskogo S ”ezduSovetov Narodnogo Kozyaistva (1 9 1 8 ),s. 163.

DEVRİMİN ETKİSİ 125 ne k o y arak in şa elm e n in u z u n v e y o ru c u sü reci so n rak i üç yıl b o y u n ca d a d e v a m etti. Y in e d e S o v y e t H ü k ü m e ti'n in g e le c e k te k i im tiy az lar p o litik a sı­ nın a n a h atların ın b u k a d a r erk en b ir d ö n e m d e çiz ilm iş o ld u ğ u n u k a y d e t­ m e k ilg in çtir.

(e) M aliye B o lşe v ik le r'in E k im D ev rim i'n d e n ö n c e k i m ali p o litik a sı ısra rla te k ra rla ­ nan iki talep te ö zetlen m işti: b a n k ala rın k am u la ştırılm ası ve ö n c ek i R us h ü ­ k ü m etlerin in m ali y ü k ü m lü lü k lerin in iptali. B u n ların yanı sıra, A ğ u sto s !9 l7 'd e k i altıncı p arti k o n g resi — m ali so ru n la rın g ö rü şü ld ü ğ ü ilk k o n g ­ re— "k âğ ıt p a ra b asım ın ın d erhal d u rd u ru lm a s ın ı”, e m la k v erg isin i, "lüks m a d d elerd en a lın a c a k d o la y lı y ü k se k v e rg ile ri'' içeren m ali re fo rm la rın ve b ir g elir v ergisi refo rm u n u n y a p ılm a sın ı tale p e tti.296 Bu son d ile k le r, y a p ı­ cı b ir p ro g ra m ın a n a b atları o lm ak tan z iy ad e , G eçici H ü k ü m e t’in u y u şu k lu ­ ğ u n u eleştirm ey i a m a ç la y a n h a re k e tle r o la ra k d ü şü n ü lü y o rd u ve b u n ları g e rç e k le ştirm e n in yolu y o rd am ı ü zerin d e a sla d u ru lm ad ı. E kim D ev rim i'n d en so n ra ilk ad ım b a n k a la rın k a m u la ştırılm a sı ve b o rç la rın ip talin e ilişk in b a şlıc a talep lerin y erin e g etirilm e si old u . B u, B re st-L ito v sk a n la ş­ m asın d an ö n cek i b ü tü n b ir d ö n e m i k ap sad ı. A n ca k B re st-L ito v sk k rizin d en so n ra d ır ki, m aliy e ve v erg i p o litik a sıy la ilg ili d ah a b ü y ü k s o ra n la rla ilk k ez ciddi b ir şek ild e y ü zleşild i.

B a n k a la rın k a m u la ştırılm a sı B o lşe v ik le r’in m ali p ro g ram ın ın e n y alın ve en so m u t m ad d esiy d i. P lan lı ve Ö rgütlü b ir ek o n o m id e b an k ala rın b ir d e­ n etim m an iv elası o la ra k d ü şü n ü lm e si S a in t-S im o n ’a k a d a r u zan m a k tad ır;2W b u g ö rü ş, 19. y ü z y ıl so sy a list g e le n e ğ in d e b aştacı e d ilm işti. Y ü zy ılın s o n u n d a b ü tü n A v ru p a 'd a v e ö z e llik le A lm a n y a 'd a san ay in in g e lişm e sin d e b a n k a la rın ü stlen d ik leri b aşrol b u v arsay ım ın p ratik tek i p a rla k b ir d o ğ ru lanışı o la ra k g ö rüldü. H ilfe rd in g 'in 1 9 0 9 'd a y a y ım lan an F inanzkapital 'i M a rk sistle r tarafın d an h e r y erd e M a rk sist te o riy e ön em li b ir k atk ı o lara k k a b u l edildi v e Em peryalizm , K apitalizm in En Yüksek A şam ası ad lı k ita ­ b ın d a L e n in ’in d e b aşlıc a esin k a y n a k la rın d an b iri o ld u ; H ilfe rd in g bu e s e ­ rin d e "B erlin 'd ek i a ltı b ü y ü k b a n k a y a sah ip o lm an ın , b u gü n b ü y ü k sa n a y i­ 296. V K P fB ivR ezolyutsiyak (1941), c. I, s. 257.

297. Lenin, Emperyalizm, Kapitalizmin En yükselt Adaması'nın sonunda (Soçineniya, s.

174-5). Sainl-Sim on'un en önemli bölümünü ikinci elden aktanr.

126 EKONOMİK DÜZEN nin en ö n em li se k tö rle rin i ele g e ç irm e k a n la m ın a g e le c e ğ in i" ileri sü rü y o r­ d u . ^ L enin de uzun b ir sü re önce P aris K o m ü n ü ’nün y en ilg iy e u ğ ra m a sın ­ d a bankaları ele g e ç irm e y i b a şara m am ış o lm asın ın biiyük bir rol o y n a d ığ ı­ nı d ü şü n m ü ştü .m 1917'deki y a z ıla rın d a d a te k rar te k ra r b an k ala rı k am u laş­ tırm an ın can alıct Önem i ü z erin d e d u ru y o rd u .3**’ R u sy a ’y a d ö n ü şü n d e n h e­ m en sonra, "bir g ru p bankacı sav aş sa y e sin d e k ü p lerin i d o ld u rm a k ta ve b ü ­ tün d ü n y ay ı a v u çla rın ın içinde tu tm a k ta d ır," d iy e y azıy o rd u ; b ir sü re so n ra ise bankaları "kapitalist m illi e k o n o m i siste m in in b a şlıc a sin ir m erk ezleri" o larak tanım lıyordu.-101 N isan 1917 parti k o n feran sı "tü m b a n k ala r ü zerin d e d e v let d en etim in in k u ru lm a sın ı ve b u n ların tek b ir m e rk e z b an k ası içinde b irleştirilm esi" ta le b in d e b u lu n d u ; T e m m u z -A ğ u sto s 1917 a ltın cı parti k o n g resi "b an k aların k am u la ştırılm a sın ı ve tek b ir m erk eze b a ğ la n m a sın ı,” lalep e d iy o rd u ."13 S o n u n d a L en in , E k im D ev rim i arifesin d e , so sy a liz m d e b an k aların rolü hak k ın d ak i g e len ek sel g ö rü şe kesin b ir b iç im d e k atıldı: B ü y ü k b a n k a la r o lm a k s ızın s o s y a lizm g e r ç e k le ş e m e z. Büyük bankalar sosyaliz­ m i gerçekleştirmek için bize g e r e k li olan ve kapitalizmden h a z ır a ld ığ ım ız "devlet aygıtı V ır .. Her bölgede, her fabrikada bir şubesi olan (m ü m k ü n olan en geniş) tek bir devlet bankası s o s y a list aygıtın o n d a dokuzu demektir.3"5

V akti g elin ce y eni re jim d iğ e r b irç o k k o n u d a o ld u ğ u gibi b u k o n u d a d a, gün cel zo ru n lu lu k lar k ad ar, k en d i p ro g ra m ın d a y er alan m ad d e le rin d e d a ­ y a tm a sıy la karşı k arşıy a k aldı. R u s b a n k a c ılık sistem i üç k ate g o rid e n o lu ­ şu y o rd u . En tep ed e ad ın d a n başka h iç b ir şey d e b ir h ü k ü m et d a ire sin e b e n ­ zem eyen D evlet B an k ası vard ı: T ü z ü ğ ü n e g ö re bu b an k a "d o ğ ru d an M a li­ ye B ak an lığ ı na ta b iy d i.” P aray ı ve kred iy i d e n e tliy o r (1 8 9 7 ’den beri b an k 2915. R. Hillerding. Dt/.t Finan~.kapilal (1909), s. 506; Zinovyev Ekim 1920de, Almanya Bağımsız Sosyal Demokrat Partiçi’nin Halle Kongresi’nde bu pasajı lam tamına aktarmadı (OSPD: Protokol! übeı (ite Ver!uwtltmif;en de? ausserordentiichen Parteitags ut HıtMe [tarihsiz],*. 149, s. 182 ile karşılaştırınız).

299. Lenin, Sop'nm ivd. c. V tll s. 82; partinin 1919 programı bu nokta üzerinde ısrarla du­ ruyordu ( VKP'U, v Rezolyutsiyak (1 9 4 1), c. I, s. 302).

300. Lenin, Sfnm eıııya, c. XX, s. 377; c. XXI, s. 164-8.

301 A x.e., c. XX, s. I 56; c. XXI. s. 164. Bu görüş Bol jevikler'e özgü değildi; Otto Bauer sosyalist rejimde milli bankanın "ülkenin en yüce ekonom ik kuruluşu, başlıca yönetim orga­ nı" olacağım, bankaları kam ulaştırm anın toplum a "işgücünü bir planagüre düzenlem e ve kay­ naklarını mantıklı bîr şekilde üretimin farklı kulları arasında dağılma gücü" vereceğini düşü­ nüyordu (D er W'fı' -tun Sozialismus (1921), s. 26-7). Mali düzenlemenin gücüne, onun milli ekonom i siyasetinin başlıca yönetim aracı olduğuna beslenen inanç kapitalist dünyada da uzun süıe varlığım sürdürdü.

302. Vf(P(B) V Rezülyuısiyak (1941), c. i, s. 237,257.

DEVRİMİN ETKİSİ 127 nol basım tek elin i elin d e tu tu y o rd u ), h ü k ü m e te v e ü lk en in d iğ e r b an k acılık ku ru m ların a k arşı b a n k e r ro lü o y n u y o rd u ; h e r ne k a d a r Özel k işilerd en y a d a şirk etlerd en m e v d u a t to p lay ıp k red i v eriy o rd u y sa da, g e n e llik le bir m e r­ k ez b an k asın ın y ap m ası g e re k en şeyleri ü stlen iy o rd u , tk in ci sırad a, g e n e l­ likle b an k a c ılık la u ğ raşa n ve sistem in çek ird e ğ in i o lu ştu ra n elli k a d ar b ü ­ y ü k an o n im şirk e t y e r alıy o rd u ; b u n la r a ra sın d a "yedi b ü y ü k ler" toplam m ev d u atın y a rısın d an fazlasın ı e lle rin d e tu tu y o rd u .101 Ü çü n cü sıra d a ise üretim ya d a tic a re t alan ın d ak i ö zel k u ru lu şla ra y a d a h alk ın özel b ir k esi­ m ine h iz m e t v e ren u zm a n la şm ış b an k a ve kredi k u ru m la n vardı: B unların h acim leri, k o o p e ra tifle rin b a n k a sı o lan b ü y ü k M o sk o v a N a ro d n iy i B ankası’ndan ö n e m siz y erel ya da b e le d iy e y e ait kredi k u ru m la rın a k a d ar u zanan b ir ç e şitlilik g ö steriy o rd u .

S o v y et m ak am ları b aşla n g ıçta ilk iki k a te g o riy le ilg ile n iy o rla rd ı.'"5 İk ti­ d arın B o lşe v ik le r tarafın d an e le g e ç irilm e sin e b a n k ala rın ilk c e v a b ı, yeni rejim i m ali b ir b o y k o tla felc e u ğ ra tm a g irişim i o lm u ştu . B an k a lar k ap ıla rı­ nı g ü n d e y a sa d e c e b irk aç sa a t a ç ıy o r y a d a hiç açm ıy o rla rd ı; b a n k a h e sa ­ b ından p a ra ç ek m e m ik tarı sın ırla n d ırılm ıştı ve y ö n etim in acil ih tiy açların ı k arşılam ak ya d a işçilerin ele g e ç ird ik leri fa b rik a la rd a ü c re ile rin ö d en m esi için ne kredi n e d e n ak it p a ra v e riy o rla rd ı.306 30 E k im -12 K asım 1917 tarih ­ li b ir k a rarn am e b an k ala ra faa liy e tle rin e y e n id en b a şlam a la rın ı v e a d ların a d ü z e n le n m iş ticari ve şahsi ç ek le ri ö d em e le rin i e m red iy o r, b u n u n aksi h a ­ rek et ed en d ik b aşlı y ö neticileri h ap is c e z a sıy la teh d it ed iy o rd u . A n cak k a­ rarn am en in sad ece m ev d u at sah ip lerin in y a ra rın a ç ık a rıld ığ ı açık lan d ı ve b a n k a se rm ay esin e el k o n u la c a ğ ın a ilişkin sö y le n tile r y a la n la n d ı.'"1 M a z e­ ret sö zcü k leriy le d ile getirilen b ir em rin b ir z a a f b elirtisi o la ra k a lg ıla n m a ­ sın a ve b ö y lece g ö rm e z d e n g e lin m e sin e b elki d e şa şm am ak g erek ir. B u ­ 303. Lenin, Suçineniyıı. c. XXI. i. 260.

304. M, S, Atlas, Natsitmalizulsiyıı Bunkov v S S S R (1948), s, 6. Kitabın 10. sayfasında yer alan istatistikler, bankacılıkla uğraşan anonim şirketlerin sermayesinin 1900-17 yılları n a s ı r ­ da hemen hemen dört kat arttığını ve 1900de önem siz olan yabancı sermaye katılımının 1917'dc toplanı serm ayenin yüzde 34'üne yükseldiğini göstermektedir. Bu yabancı serm aye­ nin yüzde 47'si Fransiî, yüzde 35'i Almaııdı.

305. E. E p steinïn Les Banques de Commerce Russes (1925) adlı eserinin 74-108 sayfala­ rında. Pctrograd Rus Bankaları merkez kom itesi başkan yardımcısının bankaların kamulaştı­ rılmasına ilişkin ayrıntılı ama düşmanca yorumu yer almakladır.

306. A.g.e., s. 75-6: sonradan yayımlanan Bolşevik birdem ece göıe "işçilerin el koydukla­ rı fabrikalara bankaların para vermemeleri" konusunda sanayicilerle bankalar arasında bir an­ laşma vardı (Trudi / Vserossiiskogo S"ezda Sovehıv Narodnogo Knzyaistvtı (1918), S . 174) 307. Denejnoe Obrtışçenie i Kreditnayu Sis tema Soyum SSSR ıa 20 Let ( 1939). s. I .

128 EKONOMİK DÜZEN n unla biTİikte d e v rim in ü zerin d en d ah a o n beş gün bile g e ç m e d e n n ak it p a ­ ra sık ın tısı, tered d ü tle ve y a n g ö n ü llü d e o lsa h ü k ü m e ti h a re k e te g eçm e y e zorladı. A rlık ism en ve h u k u k en S o v y et H ü k ü m e tin in b ir te m silc isi d u ru ­ m u n d a o lan D ev let B a n k a sı'n a e î atıldı ilk o larak . 7 -2 0 K asım 1917 de, M a­ liye H alk K o m iseri Y ard ım cısı M e n jin sk i, a sk e ri-d e v rim ei k o m ite a d ın a devlet ban k ası y ö n e ticisin d en S o v n a rk o m u n a c il ih tiy açların ı k arşılam ak üzere resm en on m ilyon ru b le av an s ta le p etti. T a le p re d d e d ild iğ i için M e n ­ jin sk i aynı gün ö ğ led en so n ra silahlı bir b irlik le geri g eld i ve b ir a ra d a b u lu ­ nan tüm b an k a p e rso n elin e İşçi ve K öylü H ü k ü m e ti’nin on m ily o n ruble v e­ rilm esin i talep ede^ı em rin i o k u d u ,30* S ilah lı b irlik b an k a d a k i işg ali sü rd ü r­ dü. A n cak ne bu b irliğ in v arlığı ne de ertesi g ü n V T sIK 'n ın b an k a n m "sa­ d ık " p e rso n e lin e ç a ğ rısı5119 b o y k o tu k ırab ild i; altı g ü n so n ra b a n k a S o vnark o m ’a yirm i beş m ily o n ru b le tu tarın d a k ısa vad eli b ir a v a n s v erilm esin i ta ­ lep eden yeni bir k ararn am ey i de u m u rsam ad ı. A y n ı gün h ü k ü m e t O b o len ski'yi b ankanın "devlet k o m is e rliğ in e a ta d ı; 17-30 K asım 1917 'd e y eni b ir k ararn am e y ay ım lay arak , O b o len sk i'y i S o v n a rk o m ’a g erek li iki m ilyon ru b len in ö d ü n ç v erilm esin i sağlam ak ve geçici b ir ö n lem o larak , üç gün içinde, "resm i ve sosyal k u m u llard a" ve "ticari ve sınai k u ru lu şla rd a ç a lı­ şan işçilerin ay lık ların ın ö d en eb ilm esi iç in ” g e lec e k talep leri k a rşıla m a k la g ö re v le n d ird i.31" B u son d ü zen le m en in , bu kritik h a fta la r b o y u n c a b ü y ü k b ir sa b ırla ve huk u k u n sınırları için d e k a lın a ra k d a v ran ılan an o n im şirk et b an k ala rın d i­ rencini k ırm a girişim i o ld u ğ u açıktı. D e v le t B a n k a sı'n ın içine d ü ştü ğ ü ç ık ­ m az bu bankaları nakit p a ra d a n yok su n b ıra k a ra k fa a liy etlerin i felc e u ğ ra ­ tınca, O b o len sk i b a n k a y ö n eticilerin i üç gün sü ren b ir k o n fe ra n sa d a v e t e t­ ti. K o n feran s a n laşm ay la so n u çlan d ı; a n la şm a y a g ö re D e v le t B an k a sı K o ­ m iseri p ara sağ lam ay ı garan ti ed ecek , ö zel b a n k a la r da D ev let B a n k ası'n ın den etim in d e iş g ö re c e k le r ve h esa p la rın ı o n a b ild ire c e k le rd i.5" B u u zlaşm a u y g u lan am ad ı ve k ısa sü rd ü . 14-27 A ra lık 1917 sa b a h ı silahlı b irlik le r b a ş­ kentteki b aşlıca özel ban k a la rı işgal e ttile r.311 A ynı g ü n ü n g eç saatle rin d e 308.

Bu emirnamenin yayım lanm amış arşivlerden sağlanan metni M. S. Atlas'ın Nmionathnlaiya Bnııknv v SSSR (1948), s. 72-3'ünde yer almaktadır.

309 Pm tt/koli Ztısedünii VTsIK 2 Soziv u (1918). s. 44.

310 Sobranie U 'iıkonem i, 1917-1918, No. 3, madde 42.

311 Bu görüşmelerin tüm ayrıntıları E. Epstein in kitabında yer alıyor: Les Ba/ıques de Ç im m e n e Russes (192S), s. 77-80.

312.

M oskova'daki bankalar ise ertesi gün işgal edildi (E. Epslein, L es Banques de Ç im ­ m e n e Russes (1925), s. 80).

DEVRİMİN ETKİSt 129 V T sIK 'm n b ir to p la n tısın d a L en in , h ü k ü m e tin b an k ala rın e n g e lle m e d e ıs ­ ra r etm eleri y ü z ü n d e n z o ra b a şv u rm a k d u ru m u n d a k ald ığ ın ı sa v u n d u : Denetimi sağlamak amacıyla bankaları yöneten kişileri toplantıya çağırdık ve birlikte düzenlemeler üzerinde çalıştık, o n lard a bu düzenlemeleri onayladılar; boylece denetimin bütünüyle sağlandığı ve sorumluluğun üstlenildiği koşullarda avans alabileceklerdi... Bankerlerle uyum içinde çalışmak istedik, işletmelerin finansma­ nı için onlara avans verdik, ancak şimdiye kadar görülmedik boyutlarda bir sabotaj hareketine giriştiler; dolayısıyla denetimi başka yöntemlerle sağlamak zorunda kal­ dık^'-' P artinin m aliye u zm a n la rın d a n , g e lec eğ in M a liy e H alk K o m ise ri S o k o ln ıkov, b an k ala rın m u h ale fe ti v e sab o tajları fin an se ettik lerin i v e m u h aseb e k ayıtlarını ta h rif e d erek d e n e tim d e n y ak ay ı sıy ırd ık la rın ı aç ık la d ı V T sIK ' y a .3,J O n ay lan an iki k a ra rn am e to p la n tı so n u n d a h em en y ay ım lan d ı. B irin ­ ci k a ra rn am ey le b a n k a c ılık ü z e rin d e d ev let tekeli ilan e d ild i, ö ze l b an k ala r ise D ev let B a n k a sı'y la b ü tü n le ştirild i.3' 5 tk in ci k a ra rn a m e b ü tü n özel k a sa ­ ların z o rla açılm asın ı, a ltın la ra ve k ü lç e lere el k o n u lm asın ı ö n g ö rü y o rd u ; tüm b a n k n o tlar ise D ev let B a n k a sı’n d a sah ip leri a d ın a aç ılm ış h e sa p la ra a k t a r ı l a c a k t ı . K ı s a b ir sü re so n ra. D ev le t B an k ası'n ın adı M illi B an k a'y a y a d a H alk B a n k a sı'n a d ö n ü ştü rü ld ü . D ev rim in bu a şa m a sın d a "d ev let" k e ­ lim esin in B o lşe v ik le r'in k u la k la rın d a h â lâ çirk in ve y a b an cı b ir tın ısı vardı.

O anda bile güç o lan şe y , k a m u la ştırm a y a ilişk in k a ra rn a m e le r ç ık a rm a k değ il bunları y ü rü rlü ğ e k o y m ak tı. Ü çü n cü T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g res i’n d e L en in şö y le d iyord u : 3 13. Lenin, S oçintniya, c. XXII, s. 132. B ir ay sonra, üçüncü Tüm Rusya Sovyetleri Kongresi’nde Lenin ağız değiştirdi: '"Eğitil m i;' kişilerin, daha doğrusu, bilgilerinin geri kalanının ticaretini yapan burjuvazinin eğitim siz' taraftarlarının eleştirilerinden korkm akstzın bildiği­ miz gibi hareket ettik. Dedik ki: Bugün bütün özel bankaları işgal etmeleri için işçilerle köylü­ leri silahlandırdık; onlar bunu gerçekleştirince, tüm iktidar bizim elimize geçince, ne yapm a­ mız gerektiğini işte o zaman tartışacağız. Ve sabahleyin bankalar işgal edildi. Akşam da VTsIK kararnamesini yayımladı" ( A .g .e .c . XXIT, s 214).

314. Protokoli Zasedaniı VTsIK 2 S o tıu ı (1918), s. 149.

315. Sobranie Urahonenii, 1917-1918, No. 10, m adde 150, Bu kararnam e daha sonra Lordlar Kamarası nda görüşülürken Lord Cave, "bunun hemen yürürlüğe konm ak üzere ya­ yım lanm ış bir yasadan ziyade siyasi bir am a; görünümünde olduğunu' söyledi {Law Reports (House <>}Lords). 1925, s. 124). Sonradan bu değerlendirm eyi bir Rus hukukçu şöyle yorum ­ ladı: “Açıkça belirtm ek isterim ki ben bu yorum a kanlm ıyoruın,aynca bunun siyasi bir demeç olmadığını Rusya'da herkes kendi içinde hissetm ekledir" (Law Reports (King's Bench D ivisi­ on), 1932, c. I, s. 629). Hukukçular tarafından değil de Sovnarkom üyeleri tarafından kaleme alınan ilk dönem Sovyet kararnam elerinde pek resmi olmayan bir üsluba rastlanıyordu.

316. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No. 10. madde 151.

130 EKONOMİK DÜZEN Aramızda, kapitalist üretim sisteminin temeli üzerinde yüzyıllar boyunca geliş­ miş bankacılık gibi böyleşine entrikaya dayalı ve hassas bir aygıtın birkaç gün için­ de belinin kırılacağını ya da yenilebileceğini hayal eden tek bir kişi bile yoktu. Asla böyle bir şey iddia etmedik... Karşımıza çıkan güçlükleri asla küçümsemiyoruz, fa­ kat aslolanı daha şimdiden y ap tık .î,v K am u laştırm a k a ra rn am e sin in ilan e d ilm e sin d en sonraki b irk aç h a fta b o ­ y u n c a b an k a m e m u rların ın slird ü rd ü ğ ü g re v d ire n m e n in u z a m a sın a neden oldu. B a n k alar yeni y ö n etim a ltın d a k i fa a liy e tle rin e an c ak 15 O c a k 1918' den sonra b a ş la d ı.'18 Ş u b a tla ise k am u la ştırıla n ö zel b an k ala rın serm ay esi D ev let B a n k ası'n a ak tarıld ı; b an k ala rın tüm h isse sen etleri re sm e n iptal e d ild i ve bu ajan d a k i işlem ler y a ia d ışı ilan e d ild i.319 N isan 'd a , b ek le n m e d ik b ir şek ild e b an k a tem silcileri ile y en id en g ö rü şm e le r başlad ı ve g e rç e k te n y eni bir a n la şm a k alem e a lın d ı; bu a n la şm a y a g ö re özel b a n k a la r k a m u la ş­ tırılm ış işle tm e le r g ö rü n ü m ü altın d a, a n c a k esk i y ö n e tic ile rin in ö z erk y ö ­ netim in d e y en id en y ap ıla n d ırıla c a k tı321’ (s a n a y ic ile rle M e şç e rsk i a rasın d ak i g ö rü şm e le rin 521 m ali alan d a k i k a rşılığ ıy d ı bu). A n ca k bu ta sa rıla r h er ne k a­ d ar o d ö n e m d e L e n in ’in salık verdiği "d ev let k ap italizm i" ö ğ re tisin e denk d ü şü y o r o lsa d a, S o l'u n s e n m u h ale fe tiy le k arşılaştı ve ö zel b a n k a la rın y e n i­ den y ap ılan d ırılm ası planı d a d iğ e r p la n la r gib i su y a d ü ştü . U z m a n la şm ış bankaların y a da yerel ban k ala rın ve kredi k u ru m la rın ın geri k alan ı (d ev let tarafın d an y önetilen ve tasfiy e e d ilip D e v le t B an k a sı ile b ü tü n leştiğ i ilan ed ilen iki tarım sal k red i b a n k a sı” - h ariç), b irk a ç ay d ah a b a ğ ım sız k im lik ­ lerini sürd ü rd ü . B u n ların çoğu 1918 y ılı b o y u n c a ta sfiy e ed ild i. K o o p e ra tif­ ti? . Lenin, Saçineniya. c XXII, s. 214-5, 318. M. Philips Price, M y Reminiscences o fıh e Rum ian R eıolutitm (1 9 2 1), s. 2 1 1; Lenin 12-25 Ocak 1918'de 50 bin banka görevlisinin direnişten vazgeçtiğini belirti! (Stnitıem ya, c.

XXII. s. 241). Bankalarla sanayinin kam ulaştırılm asında farklı yön temlerin uygulandığını ve çeşillı engellerle karşılaşıldığını belirtmek gerekir, bankaların durumunda proleter .ıılsııı mevcul değildi ve işçi denerimi aşaması yaşanmadı.

319. Sobranie U;akorıenii, 1917-19/8, No. 19, madde 295.

320. Görüşm elerin ay rın tılın E. Epstein’in kitabında anlatılm aktadır Les Btınque5 de Commercc Russes (1925), s. 96-106. Epslein. "Sovyet görüşmecilerin böyle bir anlaşm ayı im ­ zalamaya hazır olduklarını görünce banka tem silcilerinin çok şaşırdıklarını" belirtir. Sadoul'un 14 Nisan 1918 de yazdığına göre Gukovski, bankaların kam ulaştırm a dışı bırakılm ası ve dış borçların vadelerinin iptal edilmesi için Lenin ve Troçkı dahil "başlıca Halk K om iserleri­ nin" onayını almıştır (J. Sadoul. Notes su r la Revolıııion B<ıkhe\tque (1919). s. 309-10); Gukovski’nin bankaların kam ulaştırm a dışı bırakılm asından yana olduğu söyleniyordu ve Gukovski bu söylentiyi Mayıs 1919’daki birinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi’nde yalanlamak zorunda küldı (Trudi I Vserınaıisiogo S"e?.da S tn e lm Narodnugo KozyıIish a (191 Sı, s. 133).

321. Bkz. s. 86-7.

DEVRİMİN ETK tSl 131 ierin m erk ezi ban k ası o lan M o s k o v a N a ro d n iy i B an k a sı, so n a k ala n b a n k a ­ lard an b iriy d i. 2 A ra lık 1918 tarih li b ir k a ra rn a m e bu b an k a n ın d a b ağ ım sız sta tü sü n e son v ererek şu b e le rin i M illi B a n k a ’y a b ağlı şu b e le re d ö n ü ştü r­ dü.323 A y n ı gün iç in d e 'R S F S C to p ra k la rın d a fa a liy e t g ö steren b ü tü n y a ­ bancı b an k ala rın " re sm e n ta s fiy e e d ild iğ in i b ild iren b ir k a ra rn a m e y le 324 o r­ tad ak i tu h a f d u ru m a son v e rilm iş oldu.

B o lşe v ik m ali p ro g ra m ın d a k i ik in ci ve ö n e m li b ir m ad d e d e v le t ik ra z la ­ rının ve tah v ille rin in ip taliy d i. Ü ç ü n cü T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g re si'n d e L e n in ’in d e b e lirttiğ i gibi, b a n k a la rı k a m u la ştırm a k ta n d a h a k o la y d ı b u .325 Ç a rlık h ü k ü m etin in b o rç la rın ın d e v rim c i y ö n e tim tarafın d an tan ın m a m a sı ilkesi, o d ö n em d ek i h ü k ü m e tin y a b an c ı ü lk e lerd e n yeni bir b o rç a lm a g iri­ şim ini k ö tü lem ek am a c ıy la , ilk k e z A ra lık 1905'te, P etro g rad S o v y e ti’nin y ay ım lad ığ ı ünlü "V ib o rg B il d ir g e s in d e ilan ed ilm işti. B ild irg e ö z e llik le d ış b o rç la rla ilg iliy d i; R u s H ü k ü m e ti'n in d a h a az ö n em i o la n içtek i bo rçları ise d ah il e d ilm e m işti. S o v y e t H ü k ü m e ti'n in ilk h arek eti 29 A ra lık 1917-11 O c a k 1918 de, tahvil ve h isse sen etleri ü z erin d en tüm fa izlerin ve te m ettü lerin ö d en m esin i d u rd u ran ve b u a la n d a k i işlem leri y a sak lay a n b ir k ararn a ­ m e y ay ım la m a k o ld u .33* A yrıca, 2 8 O c a k -lO Ş ubat 1918’ de, "R u s to p ra k sa h ip leri ve b u rju v a z isin in y ö n e tim lerin in " hem dış h em iç b o rçla rın ı k a p ­ sayan ay rın tılı b ir k a ra rn a m e y a y ım la n d ı. D ış b o rçla r k a y ıtsız şa rtsız iptal e d ild i. İç tahv il sah ip le rin in 10 b in ru b le y e k a d ar o lan a la c a k ları y e n i bir R S F S C ik razın a d ö n ü ştü rü ld ü : K ısa vad eli se n e tle r ve H azin e b o n o ları faiz g e tirm ey ecek , an cak d o la ş ım d a p a ra o la ra k k u lla n ılm a y a d e v a m e d e c e k ­ ti.3” S o v y et H ü k ü m eti'n in k e n d isin d e n ö n c ek i h ü k ü m e tle rin m a li b o rç la rı­ 322 Sobranie Vzakonenii, 1917-191 S, No. 4. m adde 56, Aynı dönemin diğer kararname­ leri gibi bu kararnameyi de yayım lam ak uygulamaktan daha kolay oldu; söz konusu iki ban­ kanın tasfiyesine ilişkin ayrıntılı Talimatlar içeren, bir yıl sonrasına ait bir M aliye Halk Kom i­ serliği kararnam esinin gösterdiği de budur (Sbom ik D ekretm i RaSjKiryajenni po Finonsam, W 7 - /9 /9 (l9 l9 > ,s .5 4 - 5 > .

323. A.g.e.. No. 90, m adde 912 Daha sonra Krestînski, M oskova Narodniyi Bankası'nı ka­ mulaştırmanın niçin gerektiğini içtenlikle açıkladı: "Ekim D evrim i, bizim saflarım ızda iktidar ve toprak için çarpışan tüm köylülüğün ittifakıyla gerçekleştirildi, O dönemde biz M oskova Narodniyi Bankası na saldusaydık, saflarımızda yer alan köylülüğün bir kısmını hiç şüphe yok ki kendim ize düşm an edecektik, bu da ortak dilşm ana karşı mücadelemizi zayıflatacaktı.

Fakat kırsal kesimde bölünm elerin başladığını görünce, bize sempati besleyen yoksul ve orta köylülüğün desteğini sağlayacağımızı bildiğimizden M oskova Bankası na el koym aya karar verdik“ (Trudi Vserassiiskogo S 'e zd a Z aveduyuffik Finnıdelami (1919), s. 76).

324. A.g.e., No, 90, m adde 907.

325. Lenin, Sf/çineniya. c. XXII. s. 213326. Sobranie Uzetkonenii. I9 I7 -1 9 I8 , No. 13. madde 185.

327. A.g.e., No. 27, m adde 353. Foreign Retarions o fıh e United States. 191R: Russia. c. 111

132 EKONOMtK DÜZEN nı ö d ey eb ilm esi y a d a ö d e m e k istem esi b e k le n m ed iğ in d en b u k a rarn a m e R u s y a ’da h içb ir özel ilgi u y a n d ırm a d ı.32®A n ca k itila f D e v le tle ri'n d e resm i v e g ay rı resm i şiddetli p ro te sto la ra yol açtı; P e tro g rad 'd a k i b a şlıc a y a b an cı te m silc ile r tarafın d an im zala n a n b ir n o ta d a "bu k a rarn a m e n in k en d i u y ru k ­ ları için g eçersiz o ld u ğ u " ilan e d ild i525 ve k a ra rn a m e u zun y ılla r şid d etli ta r­ tışm a la ra konu o lm ay a d ev am etti.

B an k aların k a m u laştırılm a sı ve b o rç ların ip talin e ilişk in bu iki taleb in d ış ın d a B o lşev ik ö n d e rle rin m ali g ö rü şleri b e lirsiz ve şek ilsiz d i; m e v cu t g ü n c e l so ru n lara d a h a başlan k esin b ir m ali k u ralcılık la y a k laşıy o rla rd ı.

D ev rim in ilk h aftaların d a b u rju v a k am u m âliy e sin in , b ir b ü tç en in d en g e li o lm ası g erektiği, k am u g id e rle rin i k a rşıla m a k için sın ırsız b a n k n o t b a sım ı­ n ın d erh al son verilm esi g e re k e n b ir fela k e t o ld u ğ u , d o la y s ız g e lir v e rg isi­ nin ve lüks m ad d elerd en a lın an d o lay lı v erg ilerin g elir artışın ı sa ğ la m a n ın en tutarlı çareleri o ld u ğ u tü rü n d en y e rle şik ilk e leri hiç k im se ta ra fın d a n ta r­ tışılm ad ı. 1917-18 k ışın d a S o v y et R u sy a 'd a b u ilk e lerd e n h içb iri g e rç e k te itib a r görm edi. B a şa rısız lığ ın tü m ü y le g eçic i o ld u ğ u d ü şü n ü ld ü ve A v ru ­ p a'n ın savaşan b ü y ü k d e v le tle rin in ve b irço k tarafsız ü lk en in u ğ rad ığ ı b a şa ­ rısızlık lara b en zetild i. S o v y et H ü k ü m eti R u sy a 'd a ik tid a ra g e ld iğ in d e h e ­ m en hem en h er A v ru p a d ev leti g elirin in b ir k ısm ın ı b a n k n o t b a sım ın ı e n flasy o n ist bir b içim d e k u llan a ra k sa ğ lıy o rd u . R u sy a m ali ih tiy aç la rın ı aynı y o ld an , ancak çok d a h a b ü y ü k b o y u tla rd a k a rşılad ığ ı iç in d ir k i b ir istisn a o lu ştu ru y o rd u ; bunun d a B o lşe v ik lik ’le h iç b ir ilg isi y o k tu . R u sy a 'n ın d e v ­ let b ü tçesin d ek i açık I9 1 4 'te to p la m g id erin in y ü z d e 3 9 ’u n a u laşm ış, so n ra­ ki üç yıl b o y u n ca ise sıra sıy la y ü zd e 7 4 'e , 7 6 ’ya ve 8 l'e y ü k se lm işti.î3° B u açık lar y an sım asın ı g ittik ç e artan b ir p a ra e n fla sy o n u n d a b u lu y o rd u .

1897 'd ek i W itte p ara re fo rm u n d a n so n ra R u s ru b le si I9 1 4 'e k a d a r istik rarlı b ir d e ğ e r tu ttu rm u ştu ; o la rih te , 1.6 m ily a r ru b le lik p a ra b a sım ı h e m e n he-

(1932). s. 31-2'de yer alan bir rapora göre, kararnam e 1-14 Ocak I918'de Sovnarkom ve 21 Ocak-3 Şubat 1918'de VTsIK tarafından onaylanm ıştı; resmen açıklanm asının "uluslararası sebeplerden dolayı ertelendiğini," Narodnoe K o ıya ısim doğrulam aktadır N o. 1 1 .1918. s. 19.

328. 10 bin rubleye kadar olan tahvillerin RSFSC tahvilleriyle değişimini öngören madde uygulamaya konulmadı, çünkîi böyle bir ikrazı gerçekleştirmek mümkün değildi; bu tahviller üzerindeki meblağların D evlet Bankası tarafından sahiplerine ödenmesini Ekim 1918'de ya­ yım lanan bir kararname garanti ediyordu (Sobrarıie Uzakonenii. 1917-1918, Nû. 79, madde

8W).

329. Foreign Relations o f The United States, 1918: Russia, c. [II (1932), s. 33.

330. N aN ovik P utyak (1923), c. II, s. 2.

DEVRİMtN ETKİSt 133 m en tam am en D ev let B a n k a sı'n ın a ltın re z e rv le riy le k arşılan d ı. B irin ci D ü n y a S a v aşı'n ın b a şla n g ıc ıy la Ş u b a r 1917 a ra sın d a altın reze rv i ö n em li ö lç ü d e az a lırk e n , te d a v ü ld e k i p a ra m ik tarı y a k la ş ık 10 m ily a r ru b le y i b u l­ m u ştu . Ş ubat ve E k im D e v rim le ri a ra s ın d a k âğ ıt p a ra b asım ı 9 m ily a r ru b le arttı. G eçici H ü k ü m e t te d a v ü ld e k i p a ra m ik ta rın ın y asal sın ırın ı h e r se fe ­ rin d e g e riy e d ö n ü k o la ra k b eş k ez y ü k se ltti — so n u n c u su y asal sın ırın 16.5 m ily a r ru b ley i b u ld u ğ u 6 E k im 1 9 17'deydi, o ta rih te bu rak am z a te n ç o k la n a şılm ıştı.331 A n cak B o lşe v ik ö n d e rle r b a şla n g ıç ta n ak it p a ra so ru n u n u ço k ö nem li g ö rm ü y o rlard ı ve h ü k ü m e t ih tiy a ç ların ı k a rşıla m a k için b an k n o t b a sm a y a d ev am e tm e k te sa k ın c a g ö rm ed ile r. M o d ern d ü n y a h e n ü z p ara d eğ erin in o sıra la r R u sy a ve A lm a n y a 'd a k i g ib i fe la k e t h a lin e g e le n b ir o ran d a d ü şm esi tecrü b e sin i y a şa m a m ıştı v e b u n u cid d i b ir ih tim a l o la ra k b ile h esab a alm ıy o rd u . G e ç ic i H ü k ü m e t'in iç p iy a sa için ç ık a rd ığ ı sö zd e "ö z g ü rlü k b o n o su " g irişim i de fiy a sk o y la so n u çlan d ı. Ö n cek i R u s h ü k ü ­ m etlerin in çık ard ığ ı ta h v illeri ip ta l ed e n S o v y e t k ararn a m e si h em iç hem d ış ik raza k a p ıla n b ir sü re k ap ad ı; verg i g e lirle ri ise, n ak it p ara n ın d e ğ e r k a y b ın a u ğ ra m a sın d a n ve y ö n etim d e k i k ao stan d o lay ı a z a lıy o rd u . B ö y le c e bask ı m a k in aları S o v y e t H ü k ü m eti için u la şıla b ilir tek g e lir k ay n ağ ı o lm a ­ yı sü rd ü rd ü . H e r ne k a d a r L en in , M a y ıs 1 918'de, "Ş im d iy e k a d a r y ap ıld ığ ı g ib i iç ek o n o m in in k âğ ıt p a ra b asım ı say e sin d e y ü rü tü lm e si a n c a k g eçic i b ir te d b ir o la ra k haklı g ö rü leb ilir," d em iş o ls a d a ,551 bu d u ru m ilk b irk aç ay b o y u n ca k e n d iliğ in d e n v e hiç so rg u la n m a k sız ın d e v a m etti. G e ç ic i H ü k ü m et'in E k im 1917'de sap tad ığ ı ve ç o k ta n d ır a şılm ış o la n y asal sın ırı y ü k ­ seltm ek için h iç b ir resm i g irişim d e b u lu n u lm a d ı. A n cak b ü tü n bu d ö n em b o y u n ca te d a v ü ld e k i k â ğ ıt p a ra m ik ta rı G eçici H ü k ü m e t d ö n e m in d e k i h ız a e şit b ir h ız la y av aş y av a ş a rttı. B u a rtış, ö n c e G eç ici H ü k ü m et'in "ö z g ü rlü k b o n o su ”n dak i y ü z ru b le y i a şm a y an k u p ü rlü tah v illeri, so n ra iptal k a ra rn a ­ m e sin d en Önce vadesi g e lm iş tü m d e v le t tah v illerin in ö d e n m e m iş k u p o n la ­ rını ve n ih a y e t tü m h a z in e b o n o la rıy la k ıs a vad eli h a z in e ta h v ille rin i ö d e ­ m e ara ç la rın a d ö n ü ştü re n b ir d iz i k a ra rn a m e y le p e k iştirild i.333 K ısm en k ü ­ ç ü k ta s a rru f sah ip lerin in y ü k ü n ü h a fifle tm e y i, k ısm e n d e H a z in e 'y i h em e n 331. 1914-17 dönemine ilişkin istatistik bilgiler şu kitapta yer almaktadır A. Z Amold,

Banks, Crtdit andM oney in Soviel Russia (New York, 1937), s. 27-52; banka kredilerinde de hızlı bir artı; vardı, bununla ilgi!i ayrıntılar için bkz. M. S. Atlas. Nalionalizatsiya Bankırv v £SSÂ (1948),s. 28, 36-7.

332. Lenin. Soçınenıya, c. XXIII. s. 19.

333. Sobrattie Uzakonenıi. 1917-1918 , No. 24, m adde 331; No. 39, madde 509.

134 EKONOMİK DÜZEN y erin e g etirem ey eceğ i y ü k ü m lü lü k lerd e n k u rtarm a y ı a m aç lay an bu ted b ir­ ler, a çık ç a k â ğ ıt p a ra b a sım ın a b a şv u rm ay a g e re k k alm a k sız ın ted a v ü ld e k i p aray ı a rtırm a k gibi b ir so n u ç verdi.

R e jim in ilk d ö n em i b o y u n ca vergi to p la m a , e n iyi şa rtla rd a b ile rasg ele ve k esin tilerle y ap ılıy o rd u . V e rg ile n d irm e n in g e len e k sel ilk ele rin d en a y rıl­ m ak sö z konusu d eğ ild i hen ü z. 1903'teki ilk p a rti p ro g ra m ı, "d ev letin d e ­ m o k ratik leşm esin in tem el şartı o la ra k " (y a n i b u rju v a d em o k ra tik d ev rim in asgari p ro g ram ın ın b ir parçası o la ra k ) "b ü tü n d o la y lı v erg ilerin k a ld ırılm a ­ sını, g e lir ve m iras ü zerin d en artan o ran d a v e rg i alın m a sın ı," taJep e tm iş ti334 ve L en in dah a ö n ce alın tıla d ığ ım ız M a y ıs 1918 tarihli k o n u şm asın d a , "tüm so sy alistlerin dolaylı v erg ile re k a rşı o ld u k la rın ı, ç ü n k ü so sy a list g ö rü ş a ç ı­ sından kabul e d ileb ilir tek v erg in in artan o ra n d a g e lir v e rg isi ve e m la k v e r­ gisi oldu ğ u n u " te k ra rla m ıştı.,?5 N e v a r ki ç o k g eç m e d e n iyice a n la şıld ı ki bütün b u n la r o z am a n ın şa rtla n için d e, c id d i v e rg i p o litık a la n y e rin e ik am e ed ilm iş b o ş bir d ilek ten ibaretti. E k o n o m in in tü m ü y le p a rç a la n m a k ta o ld u ­ ğu b ir d u ru m d a ve ek o n o m i p o litik a sı ö z el g elirle rin ta sfiy esin e y ö n eld iğ i sü rece, ne g elir v erg isin e ağ ırlık v erm ek , ne d e vergi sistem in i y e n id e n d ü ­ z e n le m e k cid d i b ir şe k ild e d ü şü n ü le b ilir b ir şey değ ild i. Y en i re jim in şim ­ d ilik , önceki rejim in k e n d isin e b ıra k m ış o ld u ğ u g elirle rle g ü n ü g ü n ü n e y a ­ şam an ın d ışın d a h erh an g i b ir şeye ö z e n m e si m ü m k ü n d eğ ild i. R e jim in v e r­ gi alan ın d ak i ilk işi, 24 K a sım -7 A ralık 1917 de, g e lir v erg isi için G eçici H ü k ü m e t’in saptadığı m a tra h ü z e rin d e n , b ir son ö d e m e tarih i b ild ire n ve vergi ö d e n m e d iğ i tak d ird e u y g u lan a n c e z a la rı artıra n b ir k a ra rn a m e y a y ım ­ lam ak oldu; aynı tarih le çık a rıla n b ir b a şk a k a rarn am e de tü lü n v e rg isin in to p lan m asın d a k ü çü k d e ğ iş ik lik le r g e tiriy o rd u .336 B u n la r m u h te m e le n ö n ­ ceki R us h ü k ü m etlerin d e n b irin in ç ık a rd ığ ı y a sa la n n u y g u lan m ası ve pekiştirilm esiy le ilgili ilk iki S o v y e t k a ra rn a m e siy d i. O cak 1 9 î8 'd e k i b ir b a ş­ k a k ararn am e, G eçici H ü k ü m e t'le n m ira s k a la n e ğ le n c e v erg isin in g e n e llik ­ le uyg u lan m ad ığ ın ı b e lirtiy o r ve g e le c e k te k e sin lik le tah sil e d ilm e s in i isti­ y o rd u .337 V ergi k o n u su n d a ilk d ev rim c i g irişim , d iğ e r g e lir k ay n a k la rın d a n y o k ­ su n kaldığı için hali v ak li y e rin d e v a ta n d a şla rd a n k ey fi d e ğ e rle n d irm e le re g ö re ''b ağ ış" alm ay a b aşlay an y ere l S o v y e tle r tara fın d a n y ap ıld ı. A n c a k m erk ezi o to riten in g itg id e g ü ç le n m e siy le b irlik te bu u y g u lam a, d ev rim ci 334. VKP(B) v Rezvlyutsiyak (1941), c. I, s. 21. 335. Lenin, S o fineniya, c. XXIII. s. 19.

336. Subranie Uzukoneniı, 191 7-1918, No. 5, m adde 1 1; No. 12, m adde 169.

337. A.g.e., No. 14. m adde 205.

DEVRİMİN ETKfSf 135 d e ğ e rle re ters d ü şm e d iğ i h ald e, b elki k ısm e n m ali m u h a fa z a k â rla ra karşı b ir s a ld ın k ısm en d e m e rk e z i h ü k ü m e tin v erg i a lan ın d ak i y e tk ile rin e teca­ vüz o ld u ğ u n d a n . M a liy e H a lk K o m is e rliğ in in (N a rk o m fin ) şid d e tli m u h a ­ le fe tiy le k a rşıla ştı.338 M a rt 1918 so n u n d a k o m ise rlik y ere l k u ru lu şla ra bu u y g u lam ay ı y asa k la y a n b ir g e n e lg e gönd erd i.-'59 İç işle ri H a lk K o m iserliğ i tara fın d a n d e ste k le n e n y e re l S o v y e tle r ise k e n d i ö z e rk h a k la rın a y ap ılan bu m ü d ah aley i p ro testo etti. V T sIK , y erel S o v y etler'i k a y ıra ra k "b ağ ış" siste ­ m in e ö rtü lü d estek v e rd i;’4“ y ere l S o v y e tle r'in k endi ih tiy a çla rın ı vergileri y ü k se lte re k k a rşıla m a h ak k ı, R S F S C a n a y a sa sın d a d a tan ın d ı. B u, m erkez ve y erel o to rite le r ara sın d a k i a n la şm az lığ ın b a şla n g ıç n o k tası oldu.-141 Y erel S o v y e tle r'in m ali sek siy o n tem silc ile rin in M a y ıs 1 9 18'de M o sk o v a 'd a , iç iş­ leri H a lk K o m ise rliğ i’nin h im a y e sin d e y a p tığ ı to p la n tıd a ra p o rtö r y erel m a­ li işlerin m e rk e z d en e tim in d e n ta m a m e n ay rılm a sın ı sa v u n d u . "D e m o k ra­ tik m e rk eziy etçiliğ in " y en i rejim in g e re k tird iğ i m ali refo rm ların b ir şartı o ld u ğ u n u ileri sü ren L e n in bu ö n e riy i te p k iy le k a rşıla d ı.34- Y in e de m erk ez ve y erel m a liy e ara sın d a k i ilişk ile r 1918 b o y u n c a k a rm a şa iç in d e kaldı.

N e var ki bu, S o v y e t H ü k ü m eti'n in k a rşıla ştığ ı k am u m â liy esi so ru n u ­ nun y a n ın d a sad ece k ü çü k b ir a y rın tıy d ı. B re st-L ito v sk a n la şm a sın d a n h e ­ m en so n ra g en el p o litik a n ın y e n id en y ö n le n d irilm e si sıra sın d a bu sorunlar ilk k e z cid d i ta rtışm a la ra yol açtı. O sıra d a h a z ırla n m a k ta o lan R S F S C a n a ­ y a sa sın ın b ü tç e b ö lü m ü , c u m h u riy e tin m ali p o litik a sın ın "b u rju v aziy i m ü lk sü zleştirm ey i ve z e n g in lik lerin ü retim i ve d a ğ ıtım ı a la n ın d a c u m h u ri­ y e t v a ta n d a şla rın ı eşit k ılacak şartları h az ırlam ay ı ö n g ö re n tem el am acı" g e rçek leştirm ey i h e d e f ald ığ ın ı ve b u a m a c ın "özel m ü lk iy e t h ak k ın a te c a ­ vü zlerd en " d o lay ı y ara a lm a sın a izin v e rilm e y ec e ğ in i ilan e d erek b aşlıy o r338. Bu vergilerin saptanm asında ve tahsilinde, elbette ki, kötüye kullanm alar oldu: Mali­ ye Halk Kom iseri G ukovski, Perm ilinde 5 000 nüfuslu bir kasabaya 2 milyon ruble vergi bi­ çilmiş olduğunu söylüyordu (Trudi I Vserossiiskogo S"ezda Soveınv A/aradnoga Knzyaisfva <1918), s. 142).

339. Sobranie Uztıkonenii, 1917-1918, No. 31, m adde 408, 340. Trudi Vsem ssiiskago S'ezdıı Zaveduyuşçik F inoldehm ı (1919), s. 34. VTsIK önleye­ mediği şeyi desteklem ekle yetiniyordu: Tartışmalar sırasında Lenin, "Eğer bir vergi değerlen­ dirmesi gerçekleştirmeydik, farklı bölgelerin, halen kendi vergilerini kendi kafalarına göre, di­ ledikleri gibi ve yerel şartlaruı el verdiği ölçüde sapta m alan durum uyla karşılaşırdık," dedi (Soçinenrya, c. X X V , s. 428).

341. Bkz. Bolşevik Devrimi, c. ),s. 143-4.

342. Lenin, Soçineniya, c. XXIII, s. 18-19: Konferansın tam amen Narkomfin'in dışında, "yerel çıkarlar, yerel ihtiyaçlar, yerel vergiler, yerel bütçeler havası içinde" yapılm ış olması sonradan sık sık şikâyet konusu oldu (Trudi Vscrossiiskogo S"ezda Zaveduyuşçik Finotdelamı (1919), s. 4)

136 EKONOMİK DÜZEN du. A n cak g ö rü n ü şe g ö re N a rk o m fin ’d e n k a y n a k la n a n so n rak i m ad d elerin h içb ir ö z g ü n y anı y o k tu ve bu m ad d e le r tü m ü y le o rto d o k stu . 15 N isan 1918’d e M a liy e H a lk K o m iseri G u k o v sk i, b ü tç e ile ilg ili b ir ra p o r o lm a sı b ek len e n , an c a k g e rç e k te k e n d isin in b ir b ü tç e o lu ştu ra c a k y e ten e k te o lm a­ d ığ ın ı teslim ed en şeyi V T sIK 'y a su n d u ; y u k a rıd a sö zü e d ile n y erel S o v y e tler m ali sek siy o n te m silcile ri k o n feran sı M a y ıs o rta sın d a M o s k o v a 'd a to p ­ landı; M ay ıs s o n u n d a ise b irin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi’nd e S o v y et m aliy e p o litik asın ın ilk ele ri ilk k ez tam b ir e le ştire l tartışm ay a k o n u o ld u . B u tartışm ala rd an h a re k e tle (sad e ce ü ç ü n cü ta rtışm a ­ nın tam tu tan ağ ı m ev cu ttu r), acı te c rü b e le rin ışığ ın d a su y ü zü n e ç ık m a y a başlayan farklı e ğ ilim le r h ak k ın d a ep e y n et b ir fik ir e d in ile b ilm e k te d ir.

G u k o v sk i’nin tem sil ettiği resm i gö rü ş, g e n e l a n la m d a sö y le rse k S ağ 'ın g ö rü şü y d ü ve a çık ç a o rto d o k s ilk ele rd en k a y n a k la n ıy o rd u , G u k o v sk i, "te­ d av ü ld e p a ra o ld u k ça" (b u sın ırlan d ırm a , para n ın en so n u n d a o rta d a n k a lk a ­ c a ğ ın a ilişkin ö ğ retiy e ay in sel b ir b ağlılığı y a n sıtıy o rd u y aln ızc a ) k âğ ıt p a ra b asım ın ın a ltın la d estek len m e sin in şart o ld u ğ u n u ileri sü rü y o rd u . N a rk o m fın ’in g ö rev in in , o n a h a rca m a la r d aire sin c e su n u la n g id e r ta h m in lerin i e l­ d en g eld iğ in c e az a ltm a k ve g id eri g e lire g ö re ay a rla m a k o ld u ğ u in a n a n ­ d aydı. G u k o v sk i m a liy e b a k a n la rın ın d o la y lı v e rg ile n d irm ed e n y an a o lan g elen e k sel tercih in i tem sil e d iy o rd u ; d o la y s ız v erg i k a p ita list b ir rejim d e so sy a listle r ta ra fın d a n h aklı o la ra k sav u n u lm u ş o lm a k la b irlik te, b u n d a n sağ lan an g elir ve k a y n a k la r k a p ita listle r o rta d an k a ld ırıld ık ç a a zalacak tır, d iy erek sav u n u y o rd u g ö rü şü n ü . G u k o v sk i "b ağ ış" ta h sila tın ın yerel S o v y eîler tarafın d an y ap ılm a sın a , hem y an lış o ld u ğ u h em d e m erk ezi ik tid arın m a ­ li o to rite sin e b ir m ü d a h a le o lu ştu rd u ğ u için şid d etle karşı ç ık ıy o rd u .343 L e ­ n in M ay ıs'tak i M o sk o v a K o n fe ra n sı'n d a b u k o n u ü stü n e y ap tığ ı, o d ö n e m ­ d eki d ü şü n cesin in en ay rın tılı ifad esi o lan k o n u şm a sın d a , G u k o v sk i'd e n sa­ d e c e p arti ta rafın d an u zu n zam a n d an b eri te rc ih e d ile n d o la y sız v e rg iy i s a ­ v u n m ak ta ay rılıy o r; g e lir v erg isin in g e n e lle ştirilm e sin i ve a y lık ö d e m e le r şek lin d e tah sil ed ilm e sin i (şü p h e siz g e rç e k le ştirile m e z b ir Ö neriydi b u ) ileri sü rü y o rd u . L en in ilk e o larak G u k o v sk i k a d a r k a rşı d e ğ ild i "b a ğ ışlara"; a n ­ c a k bu n ların "geçiş d ö n em i ik tid arın a" ait o ld u ğ u n u ve vergi tah sila tın ın tek b ir m erk ezd en g e rç e k le ştirile c e ğ i d ö n e m in g e le c e ğ in i d ü şü n ü y o rd u .344 R e s­ 343. Gukovski’nin savlan birinci Tüm Rusya M illi Ekonomi Konseyleri Kongresi nde yaptığı uzun konujm a esas alınarak incelenebilir (Trudi l Vserossiiskogo S “ezdtı Sovelov No rodnogo Kozyaistva (1918), s. 129-43).

344. Lenin, Soçineniya, c. XXIII, s. 19-20.

DEVRİMİN ETKİSİ 137 m i tezi g ü çsü z k ıla n şey , bu e sa s a g ö re — y a d a a slın d a b a şk a h e rh an g i bir esa sa g ö re— tu tarlı b ir b ü tçe y a p m a n ın im k â n sız lığ ıy d ı; N isan 1918'de, V T sIK 'd a G u k o v sk i ilk altı ay için re jim in g id e rle rin i 4 0 -5 0 m ily a r ru b le o la ra k tah m in etti v e g e lir k o n u su n d a h iç b ir ta h m in d e b u lu n m ad ı. Alcı hafta so n ra y ap ıla n b irin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n se y le ri K o n g resi'n d e ise ilk altı ay için g id e rle ri 2 0 -2 5 m ily a r, g e liri d e 5 m ily a r ru b le o la ra k tah ­ m in ed iy o rd u .145 A n c a k bu ra k am la rın h er b irin in tah m in d en ö te h erh an g i b ir an lam ı o ld u ğ u n u d ü şü n m e k g e rçe k te n g üçtü.

K o n g re'd e sö z cü lü ğ ü n ü S m irn o v ’un y ap tığ ı S o l m u h alefet, b ir b ü tçe h a­ z ırlam an ın m ü m k ü n o lm a y ışın d a şaşırtıcı b ir yan g ö rm e d iğ i g ib i (b u ıju v a b ü tçeler ne d e o lsa uzun y ılla r b o y u n c a e d in ilm iş te crü b e le rin ü rü n ü y d ü ), bü tçe a ç ığ ın d a d a, h a rc a m a la r isten en a m a ç la ra k u llan ıld ığ ı sü rece te la ş­ la n d ırd ı b ir yan g ö rm ü y o rd u . S ol m u h ale fe t p a ra basım m ak in a la rın ın ifra ­ ta varan k u llan ım ın d an ö tü rü ru b le n in d e ğ e r k a y b ın a u ğ ra m a sın ı d a hiç u m u rsam ıy o rd u , çü n k ü "so sy a liz m zafere u la şın c a , ru b le n in h içb ir d eğ eri k a lm a y a c a k ve d e ğ işim p a ra o lm a d a n y a p ıla ca k tı." D o la y sız vergi d e d o ­ laylı vergi d e g ü n ü n m ev cu t ş a rtla n için d e p ek fazla b ir şey u m m a y a im kân b ırak m ıy o rd u , an cak b a ğ ış siste m i te şv ik e d ilm e liy d i.,46 K o n g re 'd e hiç k im se S m im o v 'a c e v a p v e rm e y e k a lk ışm ad ı: B u rad ik al ö ğ reti y a a n la şıl­ m adı y a d a cid d i b ir ilgiyi hak e tm e y e c e k k a d a r fan tastik b u lu n d u . M ali p o ­ litik a ü stüne e sa s ra p o ru h a zırla y a n S o k o ln ik o v b azı b a k ım la rd an b ir o rta y ol izliyordu. D ış ü lk elerle ticari ilişk ilerd e altın ın ö n em i ü z erin d e d u ru ­ y o r, an cak ü lke iç in d e b a n k n o t b asım ın ın a ltın k a rşılığ ın a b ağlı o la ra k sı­ n ırlan d ırılm asın ı n e g e re k li ne d e g e rç e k le şe b ilir g ö rü y o rd u . A ş ın m ik ta r­ d a k âğ ıt p a ra d o laşım ın ın te h lik e le ri fiy a tla r sa b it tu tu la ra k ö n len eb ilird i: "M alların fiy atların ı d ü şü rm e y i a m a ç la m a m ız g erek m e z , an c a k h e d efim iz h e r y erd e fiy at istik rarın ı sa ğ la m a k o lm a lıd ır." B u n u n la b irlik te S o k o ln ik o v v erg ilen d irm ey e k a rş ı ç ık m ıy o rd u ; ak sin e, k ö y lü lerd e n d o la y s ız vergi a lın m a d ık ç a "R u sy a'n ın v a ro lam ay acağ ım ." v e "S o v y et ik tid arın ın e k o n o ­ m iyi y ö n ete m e y e c e ğ in i," ileri sü rü y o rd u . B ü tç e y o k lu ğ u k o n u su n d a , F ran ­ 345. Trudi / Vserossiiskogo S"ezda Soveurv Narodnogu Kozyaistva (1918), s. 140; G u­ kovski b ir başka yerde (a.g.e., s. 133) departm anlar tarafından talep edilen kredilerin toplara 24 m ilyar olduğunu, bunun 14 m ilyara indirildiğini, fak al bu rakam ların aslında eksik olduğu­ nu söylüyor 1918’in ilk altı ayı için öngörülen bütçe 11 Tem muz 1918'de Sovnarkom tarafın­ dan onaylandı (Sobranie (Jıakonenii, 1917-1918, No. 50, m adde 579); resmi rakam lara göre bu dönem için giderler 17,6 milyar, gelirler de 2.8 milyar rubleydi (O. Y. Sokolnikov vd., Savıet Policy in Public Finance (Stanford, 1931), s. 126), 346. Trudi I Vserossiiskogo S"e%ia Sovetov Narodrtogo Kozyaistva (1918), s. 147-149.

138 EKONOMİK DÜZEN sa'm n 1918 yılı iç in h â lâ b ir b ü tç e d ü z en le m em iş o ld u ğ u n u b ir teselli o la ­ ra k b elitti yo rd u .347 K o n g re, açık ça ç ö z ü m sü z g ö rü n e n bu so ru n la r h ak k ın d a h erh an g i b îr şey sö y lem e k te n kaçındı. T ic a re t v e m ü b ad e le y e ilişk in k a­ rarın tek yararı, g erçek çi b ir m ali p o litik a iziem en in S o v y et e k o n o m i siy a ­ setini y ö n eten lerin d ü şü n cesin d en h en ü z ne k a d a r u za k o ld u ğ u n u g ö ste r­ m esiydi. K arar, "dolaylı y a da d o lay sız vergi artışın ı, ç e k k u lla n ım ın ın y a y ­ g ın laşm asın ı, p a ra basım ı p o litik asın d a d a h a b elirley ic i b ir a z a ltm a y a g id il­ m e sin i,” ta le p e d iy o rd u .’18 İç savaş S o v y et H ü k ü m e ti'n in m ali p o litik asın ın esas o larak h en ü z b içım len d iriln ıed iğ i, h a tta tan ım la n m a d ığ ı bir a n d a p a t­ lak verdi.

347.

116-28, 173.

348. Trudi i Vserossiiskogo S"ezda Sovetav Narodnvgo Kozymstva ( 1918), s. 483.

B Ö L Ü M 17

SAVAŞ KOMÜNİZMİ

(a) Tarım T a rım d a "savaş k'om ü n izm i"n jn u y g u la n m a sı ile Sol S D ü y elerin M a rt 1918 'd e h ü k ü m e tte n istifa sın a rağ m en V T sIK ’d a v e S o v y e tle r'd e kalm ış olan Sol S D 'le rd e n kesin siy asal k o p u ş ay n ı z a m a n a rastlad ı, B o lşe v ik le r’le S ol S D ’ler resm i o rta k la r o la ra k son k e z 5 T e m m u z 1918 'd e (M irb a c h 'ın Öl­ d ü rü ld ü ğ ü “ü n ü n a rife sin d e), b eşin ci T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g resi ’nin ik in ci o tu ru m u n d a yan y a n a y e r ald ıla r; o tu ru m tarım k o n u su n d a şiddetli b ir ta rtışm a y a sa h n e oldu v e bu ta rtışm a sıra sın d a S p irid o n o v a "B o lşev ik P artisi'n in a m a n sız m u h alifi o ld u ğ u n u " ilan e ttiJ S o v y et H ü k ü m eti'n in politik ası Sol S D 'lerin üç n o k ta d a sa ld ırıla rın a h e d e f o lu y o rd u . S o lS D b ir k o n u şm ac ı­ nın d e d iğ i g ib i, B o lşe v ik işçi m ü frezeleri "n ere d e y se k e n tlerin kırsal k e si­ m e karşı ilan ettiğ i b ir savaşı y ü rü tü y o rla rd ı";- ve S D ’le r k e n tle re k arşı k ır­ sal k e sim in g e len e k se l sa v u n u cu larıy d ı. Y ok su l k ö y lü k o m iteleri, b irç o ­ ğ u n d a h â lâ S D 'lerİn sö z sahibi o ld u ğ u to p rak k o m ite lerin in y etk isin e son v erm ek için B o lşe v ik le r tara fın d a n g e rç e k le ştirilm iş b ir g irişim d i; hali v a k ­ ti y e rin d e k ö y lü le rin ç o ğ u n lu ğ u n u n S ağ y a d a Sol S D ’Sere b ağ lı b u lu n d u ğ u , b u n a k arşılık y o k su l ve siy asi b a k ım d a n d a h a az b ilin çli k ö y lü lerin , h en ü z B o lşe v ik le r ta ra fın d a n k a za n ılm ış o lm a sa la r da, e n azın d a n B o lşe v ik liğ in c a z ib e sin e açık o ld u k la rın ı y a n sıtan b ir fa rk lılık tı bu. N ih a y e t, e le g eçirilen to p ra k la rd a b ü y ü k ç iftlik le r k u ru lm a sın ın h ü k ü m e t tara fın d a n teşv ik e d il­ m esi — o sırad a e tk isiz d e k alsa— h em S D 'le rin k ö y lü lere to p ra k d ağ ıtım p o litik a sın a , h e m d e to p rağ ın işle n m e sin d e ü cretli işçi ç a lıştırılm a sın a karşı k o y d u k ları y asağ a tam am en ters d ü şü y o rd u ; k ö y lü le rin to p rağ a susadığı b ö lg e le rd e b ü y ü k to p ra k sah ip le rin in m ü lk leri b ö lü n m e d e n k a ld ığ ı ve işçi­ ler, g erçek so s y a lis t ilk e le r h iç e sa y ıla ra k ü cre t karşılığ ı ta rla la rd a ç a lıştırıl­ d ığ ı için k o n g re d e p ro te sto la r y ü k se ld i.1 O rm a n la rın k a m u la ştırılm a sın a v e t. Pyatyi V serossüskiiS"ezdSovetov (19Î8), s. SS. 2. A.g f-, s. 75.

3. Pyatyi Vserassiisldi S"e&l Sovetav (1918), s, 5 6 -7 .0 dönem in SD gazetelerinden almtt-

140 EKONOMİK DÜZEN m erk ezi bir o rm an idaresi tara fın d a n y ö n e tilm e sin e ilişkin y e n i b ir k a ra rn a ­ m e d e — d o ğ al k ay n ak la rın tek b ir m e rk ez d en y ö n e tilm e si k o n u su n d ak i ilk g irişim — b en zer b ir m u h alefetle karşılaştı.** M irb ach 'ın ö ld ü rü lm e sin in so n u c u o la ra k Sol S D 'lerin y asa d ışı ilan e d il­ m esi, sa lt B o lşev ik n itelikli b ir tarım p o litik a sın a k arşı m e rk ezd ek i tüm m uhalefeti o rtad an kaldırdı. İç sa v a şın h ızla y a y ılışı k ö y lü le rd en k e n tle r ve o rd u için tah ıl to p la n m a sın ı b ir ö lü m k a lım so ru n u h a lin e g etird i; ö te y a n ­ dan iç sav aş k ö y lü lere g iy ece k ve d iğ e r tü k e tim m a lla n sa ğ la n m a sın ı d a gitg id e g ü çleştiriy o rd u , ç ü n k ü ne v ar ne y o k h e r şe y e ord u sa h ip ç ık m a k ­ taydı. B u y ü z d e n işçi m ü fre z ele ri ve y o k su l k ö y lü k o m ite le ri aracılığ ı ile m allara el k o y m a y ö n tem in e h ız v e rm e k ten b a şk a ç a re yo k tu . 1918 A ğ u sto s u ’nun ilk haftası b o y u n c a bu m ü fre z ele rin g ö re v le rin e ilişk in ta m üç k a ­ rarn am e y ay ım lan d ı. B irin ci k a ra rn a m e se n d ik a la rı, fa b rik a k o m ite le rin i, k ent ve ilçe S o v y etleri’ni tahıl ü reten b ö lg e le re g id ere k "sabit fiy a tla r ü z e ­ rin d en tah ıl sa ğ la y a c a k y a d a b u n u k u l a k l a r ' d a n z o rla a la c a k ” o la n , "işçi v e yok su l k ö y lü le rd e n " o lu ştu ru la ca k y iy e c e k m ü fre z e le ri ö rg ü tle m e k le y e t­ kili kılıyordu. B u y o lla eld e e d ile ce k ta h ılın y a rısı m ü fre z e leri g ö n d eren ö r­ g ü te ya d a ö rg ü tle re , d iğ e r y a n s ı d a g en el d a ğ ılım iç in N a rk o m p ro d ’a te s­ lim ed ilecek ti. İkinci k ararn am e, il ve ilçe S o v y etleri ile y o k su l kö y lü k o ­ m itelerin i ve sen d ik aları, ihtiyaç d u y u lan h e r y e rd e h a sa d a el k o y m a k ü z e ­ re ben zer m ü frezeler k u rm ay a ç a ğ ın y o rd u . Ü ç ü n c ü k a ra rn a m e, "g ü v e n ilir ve d ev rim e bağlı en az y irm i b eş işçi ve k ö y lü d e n ” o lu şa c a k bu m ü fre ze le ­ rin ö rg ü tlen m esin in ay rın tıla rın a ilişk in d i.5 Y e rin d e n o y n a tılm a m ış ta ş b ı­ rak m am ak ve işleri sağ lam a alm ak iç in ay n ı h afta için d e "m alların z o ru n lu d eğ işim in e" ilişk in b ir b a şk a k a ra rn a m e d a h a y a y ım la n d ı. K ararn a m e , tahıl üreten b ö lg elerd e k o o p eratiflerin ve m a lla rın d a ğ ıtım ıy la ilgili k u ru lu şla ­ rın, tarım sal ü rü n lerin d eğ erin in en a z y ü z d e 85'in in ö d e n m e sin i şart koşm âksızın h erh an g i b ir b ö lg ey e y a d a k ö y e m al v e re m e y e c ek le rin i, bu nu n a k sin e h arek et ed e n le rin şid d e tle c e z a la n d ır a c a k la r ın ı b ild iriy o rd u .6 B u k ararn am elerin a rd ın d a h an g i g e rç e k le rin y attığ ın ı k e stirm ek gü çtü r. lar h vestiya Akadem i t N auk SSR: Seriya Istorii i F ihm /fı, c. VI (1949), sayı 3, s. 235-6'da b u ­ lunm akladır. T anm işletm elerinde ücretli işçi çalıştırm anın yasaklanması SD'lerin program ın­ da her zaman yer almıştı; bir vakitler Lenin, "tanıtıda ücretli işçi çalıştırmanın, kapitalizmin bajlıca belirtisi ve ölçütü olduğunu" söylemişti (Soçineniya, c. XVII, s. 644).

4. Sobranie Uzakûnemi. 1917 19/8, No. 42. madde 522; P vtını Vserossiiskii S “ezd S in e (ov (1918), s. 56.

5. Sobranie Vzakonrnii, 1917-1918, No. 57. m adde 633.635; No. 62, m adde 677.

6. A .g .e , No. 58. madde 638.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 141 T arım H alk K o m ise ri T siu ru p a , b eşin c i T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g re­ si'n d e y ap tığ ı k o n u şm a d a tah ıl sa ğ la m a k iç in h e r o la ğ a n ç a re y e b a şv u ru ld u ­ ğ u n u v e "sad ece h iç b ir şey e ld e e d ile m e d iğ in d e , a n c a k o z am a n m ü freze g ö n d erild iğ in i," açık la d ı. "B u m ü fre z e le rin k ö y le re v a rır v a rm a z e lra fa d a ­ ğ ılıp sarh o ş o ld u k la rın a " ilişk in sö y le n tile re g e lin c e ; bu tü r şey lerin o ld u ğ u d o ğ ru y d u , a n c a k m ü fre z e le rin o lu ştu ru lm a sın d a so n d ere c e titiz d a v ra n m a k d ah il, b u gibi o la y la rı e n g ellem e k iç in g ere k li b ü tü n te d b irler a lın ıy o rd u .

Biz bu müfrezeleri "salt askeri bir güç olarak" düşünmüyoruz; gerçi bu müfreze­ lerde, silahlı olarak köylere giden insanlar görüyoruz, ama aynı zamanda fikirleri­ mizi köylere taşıyacak, kırsal kesimde propaganda yapacak ajitatörlerdir onlar.7 K ö y lü ler g ö z e ala b ild ik le rin d e ta h ılla rın a el k o n u lm a sın a k arşı d ire n iy o r­ lardı. B a z e n d ire n iş cid d i b o y u tla ra u la şıy o r ve tam a n la m ıy la ç a tışm a y a d ö n ü şü y o rd u , istisn a i o ls a d a bu tü r o la y la r m u h te m ele n çok d a e n d e r d e ­ ğildi.* B u m ü fre z e le rin say ısın ı y a d a bun ların fa a liy e tle rin in k ap sam ın ı ta h m in e tm e k d e k olay d eğ il. İk in c i T ü m R u sy a tş ç i S en d ik a la rı K ongresi' ndeki b ir k o n u şm a c ıy a g ö re, P e tro g ra d S o v y eti 189 m ü freze, y an i 7 2 0 0 k i­ şi, M o sk o v a S o v y eti d e h e m e n h e m e n aynı say ıd a m ü fre z e y o lla m ıştı.9 O tarih te, to p lan an erz a k ın k a p sa m ı, b u ğ d ay , h ay v an yem i, şe k e r ve p a ta te s­ ten, et, b alık ve k e n e v ir to h u m u , a y çiç eğ i v e k eten to h u m u y ağı d ah il, d iğ e r bü tü n h a y v a n sa l v e b itk isel y a ğ la ra k a d a r g e n iş le tilm iş ti.l<>L e n in b u u y g u ­ lam alar için g eçerli o la b ile c e k y e g â n e m aze reti, so n u n d a b u n la rd an v az g e­ çild iğ i b ir an d a o rta y a k oydu: Savaş komünizminin özelliği gerçekte ordunun giderlerini karşılamak ve işçileri korumak amacıyla köylülerden tüm ürün fazlasını, hatta bazen fazla olm ayıp kendi geçimleri için gerekli olanın da bir kısmını almamızdan kaynaklanmaktadır. Çoğu zaman bunları kâğıt para karşılığı krediyle alıyorduk. Aksi halde, çoğunluğu küçük köylü olan bu ülkede büyük toprak sahiplerini ve kapitalistleri yenemezdik. 11 U m u tsu z hal ç a re le riy d i b u n lar. S o sy a list te o ri a çısın d an , ih tiy a ç la rın sa p ­ tan m asın d ak i ö lç ü t d oğ al ve u y g u n g ö rü n e b ilird i: K ö y lü d en , k en d isin in ve 7. Pyatyi Vserossiiskii S"ezd S tnetov (1918), s. 143-4.

8. İki yıl sonra Volga bölgesinde barı köylere giden bir Ingiliz gözlem ciye "civar köyler­ den birinde karışıklık lar çıktığından ve birçok köyluniln öldürüldüğünden'' söz edilm işti (British Labour Delegaıron to Rtıssia 1920: Report [1920], s. 132).

9. Vtoroy Vserosiiiskü S “e ıd Prvfessional'nik Soyuzov (1921), c. I (Plenumi). s. 170; bir başka delege işçi örgütlerince yollanan müfrezelerin toplam 30 000 kişi olduğunu söyledi ( A g .e ..c .l.s . 174.)

10. Sobranie Uzakonenii. 1919. No. 1, m adde 13.

11. Lenin, Soçineniya.c. XXVI, s. 332.

142 e k o n o m i k d ü z e n ailesin in g eçim i için g ere k li olanm d ış ın d a ne v arsa verm esi isten iy o rd u .

U y g u la m a açısın d an ise k ö tü b ir k a d e re m a h k û m d u b u . Kulak d e n ile n k ö y ­ lülerden keyfi o larak sap ta n m ış b ir ü rü n fazlasın ı z o rla a lm a y a k alk ışm ak k ö y lü n ü n iki g e len e k sel c e v a b ın a yol açtı: sto k la n sa k la m a k ta n ib a re t olan kısa vadeli cev ap ve kendi ailesin in g e ç im i için g ere k li o la n d a n d a h a fa z la to p rağ ı işlem eyi re d d e tm e k te n o lu şa n uzun v adeli cev ap .

S o v y et y ö n eticileri bu teh lik elerin tam a m en fark ın d a y d ıla r. 3 0 E k im 1918'de ilk kez yeni b ir ayni vergi d e n em esi d e v re y e so k u ld u . H e r ne k a d a r tahıl fazlasını bu ayni verg i ilan e d ilm e d e n Önce teslim etm iş o la n la r vergi kapsam ı d ışın d a tu tu ld u la rsa da, b u vergi tah ıl to p la m a u y g u la m a la rın ın y e rin e g e çecek b ir ted b ir d eğ ild i, a k sin e ta m a m la y ıc ı n itelik tey d i. V erg i, k ö y lü n ü n g eç in d irm e k le y ü k ü m lü o ld u ğ u kişilerin y an ı sıra, sa h ip o ld u ğ u to p rağ ın ve h ay v an la rın da g ö z ö n ü n d e tu tu lacağ ı k arm a şık b ir h esa b a göre sa p ta n a c a k tı.1- B u vergi sa d e c e ürü n faz la sın ın alın m asın ı d eğ il, v arsay ıla n bir ö d em e g ü cü n e göre sa p ta n m ış sab il m ik ta rla rın ö d e n m esin i ö n g ö rü y o r­ du. N e v ar ki bu d a o d ö n e m in h içb ir z am a n y ü rü rlü ğ e k o n m a y a n sa y ısız k ararn am elerin d en biri o ld u .13 O cak 1919’da y en i b ir k a ra r y ü rü rlü ğ e k o n ­ du. M erkezi h ü k ü m etin tah ıl ve h ay v an y em i ih tiy acı, S o v n ark o m 'u n N a r­ k o m p ro d tarafın d an verilen a y rın tılı b ilg ile rle ta m am la n m ış b ir k ararn am esince saptandı; tem in ed ilec e k m ik ta r fark lı ü retici iller ara sın d a "b ö lü ştü ­ rü ld ü ": İlle r bu k o taları ilçe m erk ezleri a ra sın d a , itçe m erk ezleri b u ca k la r a rasın d a, b u cak la r da k ö y le r y a d a k ö y lü le r ara sın d a boiüştL İrecektî.14 Bu sistem in yararı vergi tah silatı gibi ağ ır b ir y ü k ü m e rk e z d e k i y e tk ilile rin üzerin d en k ald ırm asıy d ı; siste m Ç a rlık h ü k ü m eti d ö n e m in d e tarım v e rg i­ sin d e u y g u lan an k o le k tif so ru m lu lu k ilkesini geri g e tiriy o rd u . A n c a k s ü ­ rekli d eğ işen bu te d b irle r S o v y et H ü k ü m eti'n in k arşısın d a d u ra n a şılm az g ü çlü k leri g ö sterm ek ten b aşk a bîr a n la m ta şım ıy o rd u . H a ra p o lm u ş, y a ra ­ lanm ış, p arçalan m ış b ir ü lk ed e K ızıl O rd u 'n u n ve ken tli n ü fu su n ih tiy açları tarım sal üretim deki ürün fazlasın ın tü m ü o lm a k sız ın a sla k a rşılan a m a z d ı.

O y sa san ay i, n o rm al d e ğ iş im sü re c in i ra y ın a o tu rtm ay ı sa ğ la y a c a k m a m u l m alları ü reteb ilecek d u ru m d a d eğ ild i; d iğ e r y a n d an ü rü n fazlasın ın zo rla alın m asın ın sü rd ü rü lm esi, tahıl sto k ların ın sa k la n m asın a ve k ö y lü lerin kendi ih tiy açların ın d ışın d a ek im y a p m a m a sın a y o l a çacak tı. K riz iyi k ö tü

12. Svbrum e Uzuk/menri 1917-1918. No. 82, madde 864; No. 91-2. madde 928.

13. Bk2. s. 22H-9.

14. Srıbranıe Uzakonenii, 1919,No. I,m adde 10, I I .

SAVAŞ KOM ÜNtZM l 143 a tlatıld ı; o rd u n u n ih tiy acı k arşıla n d ı, k e n tle r aç lık ta n k u rtu lm a m ış o ls a d a k ıtlık ta n ö lm e k te n k u rtu ld u . Ü rü n fa z la sın ı e ld e e tm e y ö n tem i g e liştirild ik ­ ç e ve iç sav aşın kasıp k a v u rd u ğ u b ö lg e le r M o sk o v a 'n ın d e n e tim i a ltın a g eç tik ç e to p lan an tahıl m ik ta rın d a artış sa ğ la n d ı.ıs A n c a k sa v a ş k o m ü n iz ­ m i b o y u n ca k ö y lü n ü n ta h ılın ın y a el a ltın d a n se rb e st p iy a sa y a sü rü ld ü ğ ü n ü y a da h ü k ü m et g ö rev lileri ta ra fın d a n z o rla e le g eçirild iğ in i sö y le m e k y an lış o lm a y a c a k tır. K en d ileri için daha d a k ö tü o la c a k "beyaz" b ir k a rşı-d e v rim teh lik esin e karşı S o v y et H ü k ü m e ti'n in y a n ın d a ç a rp ışan k ö y lü le r bile bir y an d an bu tahıl savaşın ı y ü rü tm ey i sü rd ü rd ü le r.

1918 y azı b o y u n ca y o k su l k ö y lü le re y ö n e liş S o v y e t p o litik a sın d a k i b ir d iğ e r tem el h ed efe, g e n iş ö lçek li ta rım ın g e liştirilm e si h e d e fin e b a ğ la n m ış­ tı. B u y ö n eliş sö z k o n u su h e d efe a çık ç a karşı çık a n Sol S D 'le rle k esin b ir k o p m a y a y ol açm ıştı; y o k su l k ö y lü le r m al sahibi o lm a y a k a y ıtsız kalacağ ı ve p o tan siy el o la ra k k o le k tif tarım ı d e ste k le y e c e ğ i d ü şü n ü le b ile n y e g â n e k ö y lü g ru b u y d u .,s B u k o le k tif k u ru lu şla r b irk a ç fa rk lı tip tey d i. İlk S o v y et çiftlik leri (S o v h o zfar) — L e n in 'in N isan T ez le ri'n d e ve d a h a so n ra k i d e ­ m eçlerin d e sözünü ettiğ i ö rn e k ç iftlik le r— g en e llik le şe k e r p an carı ve k e ­ ten gibi ö zel ü rü n ler y e tiştire n ve te k n ik beceri y a d a ö zel d ü z e n le m e g e ­ rek tire n b ü y ü k tarım alan la rın d a k u ru lm u ştu .17 D a ğ ıtılm a m ış to p ra k la rı iş­ lem ek için b ir ara y a gelm iş k ö y lü lerin h a rcan an em e ğ i ve eld e e d ile n ürü n ü 15. Narkomprod'un resmi rakamları bu yıllarda toplanmış tahıl miktarını (m ilyon pud ola­ rak) aşağıdaki gibi gösteriyordu: 1917-18: 47..V 1918-19: 107,9; 1919-20: 212.S, 1920-21: 283.0 (Pvaf' Leı Vlasti Sttveto\ı[ 1922], s. 377). Kısmen, bu ilk yıllarda kesin istatistikler yapıl­ m adığı. kısmen de, gözlemlenen bölge hep aynı bölge olmadığı için bu rakam lara pek giivenilemez: 1918-19'da Volga havzası ilk kez bu istatistiklerin kapsamına alındı, 1919-20'de ise Ukrayna, TranskafVasya ve Orta Asya dahil edildi. A y rı rakamlar, hafif değişikliklerle G. Y. Sokolnikov vs., Srnteı Pnticy tn Public Fintınre, (Stanford, 1931). s. 93't« yer almaktadır.

16 Ertesi yıl, resmi politika orta halli köylüleri kayırm aya başladığında, bunların kolektif tarıma, "kiiçük tarım ı terketmeyecek" yoksul köylülerden çok daha yatkınoldukları ileri sürü­ lüyordu (Buharin ve Porebbrajenski, A ’bıtka K nm m m izm u [1919], Kısım XIII. s. 114); aslın­ da, yoksul köylülerle orta halli köylüler eski toprak imtiyazı sistemlerin« bağlı kalm ayı aynı inatla sürdürüyorlardı.

17. 1914’ten itibaren herhangi bir yılda şeker pancarı ekim i yapılmış olan, köylü tarlaları dışındaki bütün topraklar, Mayıs 1918 de, "kamulaştırılmış şeker fabrikalarının devredilem ez toprak fo n lan 'n a dönüştürüldü. (Sobranie Vzakoncnii, 1917-1918, No. 34, m adde 457), 13 Tem muz 19)8 tarihli kararnameyle, bu toprakların yönetimi V esenka’nm Ş eker Üst Komitesi'ne (Glavsakar) bırakıldı (Proizvodstvo, Uçeıi Raspredelem e Produktnv N arodnogv Kttzyaısrva (tarihsiz], s 16). Ekim 1918’de Narkom zem'in, örnek çiftliklerin, "teknik" çiftliklerin ve "özel/eşmiş ekonom ilere dayalı eski büyüle m alikânelerin" yönetimine el koyması öngörüldü (Sobranie Uzakonenıı 1917-19İÜ. No. 72, s. 787).

144 e k o n o m î k d ü z e n

b ö lü ştü k leri ta n m k o m ü n le ri vard ı; b u n la r R u s k ö y lü lü ğ ü n d e k i ilke! k o m ü ­ n izm in u zantısını tem sil e d iy o r g ib iy d ile r.18 N ih a y et k o m ü n al u n su ru n ü re­ tim ve p azarlam a ile sın ırla n d ığ ı ta n m artelleri* v ard ı. 1918 s o n b a h a n n d a L en in , h en ü z "d ev let d e ste ğ in d e n y a ra rlan a n sad ece b irk aç y ü z ta n m k o ­ m ü n ü ve S o v y et ç iftliğ i b u lu n d u ğ u n u " k ab u l ed erk e n m u h te m e le n bütün bu k o le k tif ta n m b içim lerin i h esa b a d ah il e tm e k te y d i.ıy O sıra d a S o v y e t d en etim in d ek i b ö lg elerd e ek ile b ilir to p ra k la rın d ağ ıtım ı, a le la c e le o lm a k la b irlik te az ço k ta m a m la n m ış g ib iy d i. Ş ek er p an carı, k eten ve d iğ e r özel ü rü n lere ay rılm ış sın ırlı ala n la rın d igm da en iyi to p ra k la r kö y lü m ü lk iy e ti­ ne d ö n ü şm ü ştü ; o rta k la şm a c ı d e n e y le r için k a la n to p ra k ise m u h te m e len en kötü ve işlen m esi en güç o la n la rd ı. S o n rad an b ir B o lşev ik y o ru m c u n u n y azd ığ ı gibi: B ü y ü k to p ra k sa h ip le rin in to p ra k la rın ın b ü y ü k b ir kısm ı b ö lü ş ü m e su n u lm u ş tu ve ta rım d a g e n iş ö lç e k li ü re tim in o rta d a n k a lk a c a ğ ın d a n k o rk m a k iç in y e te rli n ed e n v ard ı. B u n d a n a y rı o la ra k k ü ç ü k m ü lk iy e t id e a lle rin in ço k g ü ç le n m e s i te h lik e si d e v a rd ı.J0

C esaretle u y g u lan ac ak d ü z e n le m e le r g erek iy o rd u . 4 T e m m u z 1 9 1 8 ’d e S o v ­ n arkom , tarım k o m ü n le rin i te şv ik için 10 m ily o n ru b lelik b ir fo n u o n a y la ­ d ı.21 2 K asım 1918'de, ta n m k o m ü n lerin e, tarım işçileri d e rn e k le rin e , köy to p lu lu k ların a y a d a g ru p la rın a , "b irey sel ta rım d a n o rta k e k ip b içm e y e ve o rta k h asala g eçm e leri şartıy la" a v an s v erm ek ü zere I m ily a r ru b le lik b ir fon ay rıld ı.2- S o n rak i ay L en in , "birinci tü m R u sy a ta rım se k siy o n la rı, y o k ­ sul k ö y lü k o m iteleri v e ta n m k o m ü n le ri k o n g resi" d iy e a d la n d ırıla n to p la n ­ tıd a uzun ve ö n em li b ir k o n u şm a yaptı. K o n u şm an ın k o n u su k ırsal k esim e so sy alizm in girişiy d i ve bu o n u n ta n m ın so sy a lle ş [İrilm esiy le ilgili ilk ö n em li açık lam asıy d ı. L e n in bu k o n u şm a sın d a g en iş tarih i p e rsp e k tifle rin ­ * Kolektif ürünlerinin gelirini paylaşan sendikalı işçiler, (ç.n.)

18 Şubat 1919'da Narkom zem, tanm kooperatifleri için ilkel kom ünizmin safiyetini yan­ sıtan "örnek bir tüzük" kabul etti; "H erkim bir komüne girmek isterse, paradan, üretim araçlanndan, sürii hayvanlarından ve genelde komünist bir ekonom inin yönetimi için gerekli her şeyden komün yaranna vazgeçer.., Komünün her Üyesi, lüm gücünü ve tüm yeteneklerini ko­ müne adamalıdır. Komün her üyesinden gücüne ve yeteneklerine göre bir hizmet ister ve onun gerçek ihtiyaçlarını karşılar" (N orm ainyi U staı Set'skokozyaisrvennik Proizvoditel'nik Kommun [1919), s. 4-5).

19 Lenin, Soçineniya, c. XXIII, s. 403.

20. V. P. M ilyutin, h la riya E kvnoınifeskogoR azvitiyaSSSR (ikinci basım, 1929), s. 171-2.

21. Bu karar Lenin. S elected Works {tarihsiz), c. VIII, s. 409'da yer alan bir notla yer alı­ yor. bunun ilk kaynağını bulam adık.

22. Sobranie Uzakonenii 1917-1918, No. 81, madde 856.

SAVAŞ KOM ÜNtZMİ 145 den b irin i o rta y a k o y d u . K ö y lü lü ğ ü n b ir b ü tü n o la ra k o rtak ç a b a la rıy la "to p rak sah ip lerin in iktid arı fiilen alaşağ ı e d ilm iş ve so n u n d a o rta d a n k a l­ d ırılm ıştı". A n cak R us k ırsal ala n ın d a k i d e v rim b u ra d a d u ra c a k o lu rsa , B a ­ tı'd a 1789 ve 1848 d e v rim lerin in d u rd u ğ u n o k ta d a k a lm ış o laca k tı: Devrim bütün emekçilerin en güçlü, en modem düşmanına, sermayeye dokun­ madı henüz. Bu yüzden devrim, tıpkı kenl işçileriyle tüm köylülük arasındaki geçi­ ci birliğin monarşiyi devirmeyi, ortaçağın kalıntılarını ortadan kaldırmayı ve topra­ ğı toprak sahiplerinin mülkiyelinden ve iktidarından a z çok temizlemeyi başardığı, fakat hiçbir biçimde sermaye iktidarının temellerini yıkmayı başaramadığı Baü ül­ kelerindeki devrimlerin birçoğunun birdenbire sona ermesindeki gibi bir tehlikeyle karşı karşıyadır.

Y o k su l k ö y lü k o m iteleri k ö y lü lü ğ ü p a rç a la m a işlev in i y e rin e g etirm işlerd i: "K ırsal k e sim d e b irlik o rta d a n k a lk tı.” B u b aşarı, "k en tlerd ek i işçi sın ıfın ın E k im ’d e kararlı ve kesin b ir şe k ild e y a p m a k isted iğ i g ib i d e v rim im iz i s o s ­ y alizm ra y ın a o tu rttu ". Ş im di y a p ılm a sı g e re k e n şey — d iy e sü rek li te k ra rlı­ y o rd u L e n in — k ü çü k b irey sel k ö y lü ç iftlik le rin d e n , to p ra k ta so s y a lle ş tiril­ m iş ç a lışm a y a g eçm e k ti. H ed efin d e v a sa lığ ın ı g iz le m e y e d e çalışm ıy o rd u : Küçük bireysel köylü işletmesinden toprağın ortak işlenmesine bir geçiş olarak hayatın ve varoluşun en derin köklerini temellerinden sarsan, on milyonlarca insa­ nın hayatına giren bu tür büyük devrimlerin ancak çok uzun süren bir çaba sonunda gerçekleştirilebileceğini, ancak zorunluluklar insan lan hayatlarım yeniden biçim­ lendirmeye ittiği zaman gerçekleşebileceğini iyi biliyoruz.

S av aş, a rd ın d a b ırak tığ ı ta h rib a tla bu zo ru n lu lu ğ u y aratm ıştı. A y n ı z a m a n ­ da, tarım ü retim in d e k ö k tü d ö n ü şü m e y o l aç a b ile c e k "tek n ik h a rik a la rı" o r­ tay a ç ık a rm ış ve h alk ın b ilin c in d e y e r e tm e sin e yol açm ıştı. K o n g re, tarım p o litik a sın ın an a h ed efin in "tarım k o m ü n le rin i, S o v y e t k o m ü n ist ç iftlik le ­ rini v e to p ra k ta so sy al ç a lışm a y ı ö rg ü tle m en in k ararlı ve sa rsılm az b ir şe ­ k ild e sü rd ü rü lm esi" olm ası g erek tiğ in i ilan e d e n b ir kararı o n a y la d ı.25 K a m p a n y a b irk aç h a fta b ü tü n h ız ıy la d e v a m etti. O cak 1919'da, ikinci T ü m R u sy a İşçi S en d ik ala rı K o n g re si’nde g e n e l b ir ta rtışm a n ın k o n u su o l­ du; resm i sö zcü lerd en b iri, "k en tlerin b e sle n m e so ru n u n u n a n c a k kırsal a la n la rd a g e n iş ü retim b irim le ri k u ru lara k ç ö z ü m le n e b ile c e ğ i" g ö rü şü n ü dile g e tird i.24 B u g ö rü ş V T sIK 'n ın 14 Ş u b a t 1919 'd a y ay ım la d ığ ı uzun b ir k a ra rn a m e d e d o n ık n o k ta sın a u laştı; b ir y ılı aşk ın b ir z am a n ö n c e Sol

23. Lenin. Soçineniya, c. XXIII, s. 420-9, 588, not 135.

24. N...sky, Vtoroy Vserossııskıı S"ezd Profsoyutov (1919), s. 85.

146 EKONOMİK DÜZEN S D 'lerJe b irlik te ilan ed ilen "so sy a liz asy o n " k a ra rn a m e sin d e n beri, tarım p o litik asın d ak i ilk ö n em li y asay d ı bu. Y eni k a rarn a m e "to p rak tan bireysel yararlan m a b içim lerin d en k o le k tif b içim lere g e ç ilec e ğ in i," c e sa re tle ilan ed iy o r, "to p rak tan b irey sel y a ra rla n m a b iç im le rin in tü m ü n ü n g eçic i ve k ö h n em iş k ab ul ed ileb ile ce ğ in i," d u y u ru y o r ve tem el h e d efin ’’S o v y et c u m h u riy etin d e, h alk ın em eğ in i e n az d ü z e y d e is ra f e d e re k en b ü y ü k m ik ­ tard a iktisadi m al sa ğ la m a y a y ö n e lik tek b ir ü retim e k o n o m isi y a ra tılm ası" o ld u ğ u n u açık lıy o rd u . K ararn a m e n in 138 m ad d e si S o v y e t ç iftlik le rin in ve tarım kom ü n lerin in kuru lu şu n a, y e tk ile rin e ve y ü k ü m lü lü k le rin e ilişk in ay ­ rıntılı h ü k ü m ler içeriy o rd u . T ek b ir y ö n etici y a d a b ir işle tm e k o m itesi tara­ fın d an y ö n e tile b ile c e k o lan S o v y et ç iftlik le ri d o ğ ru d a n d o ğ ru y a il S o v y e ­ ti'ne ya d a y erel S o v y e t’e ve b u n la rın a ra c ılığ ıy la d a N a rk o m z e m 'in ilgili d airesin e karşı so ru m lu o lac a k la rd ı: Ö rg ü tle n m e k a m u la ştırılm ış fa b rik a la ­ rın V esen k a'm n d e n etim i a ltın d a ö rg ü tlen m e sin e y ak ın d an b en z iy o rd u . T a ­ rım k o m ü n leri, "gönüllü işçi b irlik le ri" o la ra k so n u n d a h e r ne k a d a r yerel toprak sek siy o n u n a ve N a rk o m z e m 'e karşı so ru m lu o ls a la r d a , d a h a gen iş b ir ö zerk lik ten y a ra rlan ıy o rla rd ı.25 B u alandaki bir b aşk a d eney d e k en t işçileri için d ek i Ö rgütlü b ir k endi k endine yard ım g irişim in d en d o ğ u p g elişti. 1918 so n u n d a k en tlerd e k i y iy e ­ c e k d urum u, işçilerin ço ğ u n u n g eld ik le ri k ö y le re d ö n m esiy le , p ro le ta ry a için tam b ir p a rç a la n m a teh lik esi y arattı. A ra lık 1918 tarihli b ir k ararn am e, sen d ik alara v e işçi ö rg ü tlerin e , k en d i ü y ele rin in y a ra rla n m a sı iç in b u ğ d ay ve un d ışın d ak i y iy ece k le ri — b u n la r d a k ıs a b ir sü re so n ra k a ld ırıla c a k is­ tisn alard ı— sto k lam a ve n a k le tm e h ak k ı ta n ım ıştı.56 Y iy e c e k le rin k o le k tif o larak sağ lan m asın d an k o le k tif ta rım a g e ç m e k için y a ln ız c a k ü ç ü k b ir adım kalm ıştı; 1918-19 kışın d a b u k ü çü k a d ım , a ç ık ç a V e se n k a ’m n b e c e ri­ si ve g irişim ciliğ i sayesin d e"atıld ı. S o v y e t ç iftlik le ri İle ilgili k ararn am ed en hem en k ısa b ir süre sonra, 15 Ş u b at 1 9 1 9 d a , san ay i işletm elerin in y a d a sa­ n ayi işletm e g ru p ların ın , k en t S o v y e tle ri’n in , se n d ik a la rın ve k o o p e ra tifle ­ rin kendi ih tiy açların ı k a rşıla m a k ü z e re to p ra k e d in e re k S o v y e t ç iftlik leri k u rm aların a izin veren b ir k a rarn am e y a y ım la n d ı.27 K e n d ileri tarafın d an

25. Sobranie Uzakonenii, 1919, No. 4, m adde 44.

26. Sobranie Uzahm enii, 1 9 I 7 I 9 I H , N o 91-2. m adde 927.

27 Sobranie Uzakonenii. 1919, No. 9, m adde 87. Sonradan yayım lanan bir kararname, "geçici ya da isüsnai" de olsa tek tek her fabrikaya, hâiâ fabrikaya özel çiftlikler "tahsis" edile­ bilmesine rağm en, bu planı Sovyet çiftlikleri gruplarını denetleyen geniş örgütlerle sınırlan dırm ayıdenedi (a.g.e., No. 24, madde 277).

SAVAŞ KOMÜNİZM t 147 d en etlen en fa b rik alar a d ın a to p la m 8 0 0 0 0 d esy a tin k a d a r to p ra k edin m iş, sa y ıla n o tu zu n ü zerin d e glavk ve m e rk e z ra p o r e d ilm iştir.28 B u san ay i tipi S o v h o z la r'd a yerel işg ü cü n ü n , fa b rik a la rd an g e le c e k işçi e k ip le riy le zam an zam an tak v iy e e d ileb ile ce ğ i d e d ü şü n ü lm ü ştü a çık ç ası: F a b rik a işçisin in h asat zam a n ı k endi k ö y ü n e d ö n m esi R u s sa n a y isin d e sık sık g ö rü le n bir o lay d ı. B u p lan (h er n e k a d a r b u k a ra rn a m e k a rn ele rd e b elirtile n m ik tara oran la y iy e c e k m ad d e le ri fa z la lığ ın ın d a ğ ıtılm a y ıp N a rk o m p ro d 'a teslim ed ilm esin i ö n g ö rü y o rd u y sa d a) k a rn e le o d irm e ve d ü zen li d a ğ ıtım ilk ele rin ­ d en b ir k açıştı. Y in e d e a c iliy e t d a y a ta n b ir ih tiy acı k arşılam ıştı ve kentleri yeterli m ik ta rd a b eslem e n in k ü ç ü k ö lç ek li k ö y lü tarım ı sistem iy le h e r h a lü ­ k â rd a b a ğ d a şm a d ığ ı g e rç e ğ in i serg iley e n k ü ç ü k bir örn ek ti.

D ö n em in resm i p ro p a g a n d a sın d a k o le k tif ç iftlik le re v erilen ö n e m elde ed ilen so n u ç la rla tam a m en te rs o ra n tılı g ib i g ö rü n ü y o rd u . U k ra y n a h ariç A v ru p a R u sy a sı'n a ilişkin m e v c u t e n ay rın tılı ista tistik le r 1918'd e 3 100, 1919'da 3 5 0 0 ve 1920’d e 4 4 0 0 S o v y e t ç iftliğ i b u lu n d u ğ u n u g ö ste rm e k te ­ dir. G ö rü len bu h a fif artışın n e d e n i fab rik a lara "tah sis e d ilm iş” ve I9 2 0 'd e S ovyet ç iftlik lerin in h em e n h e m e n y a n sın ı o lu ştu ra n çiftlik lerin sa y ısın d a ­ ki hızlı artıştı; ö yle ki d o ğ ru d a n d o ğ ru y a resm i m a k a m la rc a iş letile n ç iftlik ­ lerin sa y ısın d a g e rç e k te b ir a z a lm a o lm u ş o lm ası m ü m k ü n d ü r. O d ö n e m d e ­ ki S o v y et ç iftlik le rin in b irç o ğ u e p ey k ü çü k tü ve so n rak i on y ılla rın dev S o v h o z la n ’y la p ek az b ir b e n z e rlik g ö steriy o rd u : 1920’d e b u n la rın y ü z d e 80 'in d en fazlasın ın y ü z ö lç ü m le rin in 200 d e sy a tin d e n az o ld u ğ u tah m in e d i­ liy o rd u . T o p ra k la rın genel k a lite si de ç o k iyi d e ğ ild i ve y a rısın d a n az bir kısm ı ek iliy d i. Ş u b at 1919’da, y ü z ö lç ü m le ri to p lam ı 12 0 0 0 d esy a tin o lan o tu z beş S o v h o z ’un (b u n la r en b ü y ü k çiftlik le rd e n o ls a g e re k ) d o ğ ru d an d o ğ ru y a N a rk o m z e m 'in , geri k a lan ın ın ise y ere l S o v y e tle r’in y ö n e tim i a l­ tın d a o ld u ğ u ve "p erişan b ir h a ld e b u lu n d u k ta n " ra p o r ed ilm işti. 1919 o rta ­ sın d a 2 100 ta n m k o m ü n ü v a rd ı; so n ra d a n , bu tü r k o m ü n a l g irişim le ri te ş­ vik e d e n c o şk u n u n az a lm a sıy la b irlik te b u n ların sa y ısın d a g id e re k b ir az a l­ m a oldu. Ö te y an d a n , ta n m a rte lle rin in sa y ısı 1919’d a 1 9 0 0 ik en , 1920'de 3 800'e y ü k seld i ve d a h a so n ra d a h ız la a rttı; fak at tarım a la n ın d a bu tarz ç alışm a k o le k tif ta n m a k atk ı s a ğ la m ıy o rd u .^ 28. D ıv Guda Diktaıuri Proletariaıa (tarihsiz [1919?]), s. 47-50. Bu coşkulu yazar, bu yoldan edim lini; çiftliklerde çalışan işçiler için sanatoryum lar kurma projesinden bile saz e t­ mektedir.

29. Y utardaki paragrafta belirtilen istatistikler Narkomzem'in yayımladığı O Zem te, c. 1 (1921). s. 30-40'tan alınm ıştır; Olçel Narodnogo Komissariata Zem ledetiya IX Vserossiisko-

148 e k o n o m i k d ü z e n B u say ılar tarım d a d a h a g en iş ü retim b irim le rin in k ö y lü le r ta ra fın d a n k en d iliğ in d en d estek len m e d iğ in i a çık ç a g ö ste rm e k te ve B o lşe v ik p o litik a ­ nın tam bir yen ilg isin i y a n sıtm a k ta d ır. G e n iş ö lçe k li tarım k am p a n y a sı ö zellik le k en tlerd en ve resm i m a k a m la rd a n k a y n a k la n ıy o rd u . G en iş ölçekli larım lehindek i sa v la r so sy alist teori a çısın d a n da, p ratik tek i v erim lilik a ç ı­ sından da karşı ç ık ıla m a z n itelik tey d i. K a ra rn a m e le rd e, b u tü r b irim lerin y aratılm ası için k u lla n ıla b ile c e k to p ra k la rın d a ğ ıtılm a m ış b ü y ü k m ü lk lerle ve d iğ e r k u llan ılm ay an y a d a işgal e d ilm iş to p ra k la rla sın ırlı tu tu lm a sı g e ­ rektiği ü zerinde titiz lik le d u ru lm u ştu . A n c a k bu tü r to p rak işg a lle rin in , g e ­ len ek sel olarak to p rağ a su sa m ış o lan k ö y lü lü ğ ü n h ırsın ı ta h rik etm em e si b ek len e m ezd i. Ö zellik le, y aşan ılan so m u t k o şu lların g eç m işte çe k ile n zo r­ lu k lara y a pek az d ü zelm e g e tirec e ğ i y a d a h iç b ir şey g e tirm e y e c e ğ i b ir d ö ­ nem de k üçük m ü lk sahibi o lm a se v d a sın d a n v azg e ç m e le ri v e "tarım p ro le ­ terleri" o larak S o v y et ç iftlik le rin d e ç alışm a la rı iste n e n kim i in sa n la rın d u y ­ gu ların ı tahm in e tm ek »üç o lm a sa g erek . "K ö y lü şö y le d ü şü n ü r: B ü y ü k b ir m ülk söz konusu o ld u ğ u n a g ö re, ben b ir k e z d a h a ücretli ta n m işç isiy im d e m e k tir.'’*’ M art 1919 d a L en in , P e tro g ra d ilin d e bir tarım işç ile ri se n d i­ kası kurm ak a m ac ıy la d ü z e n le n m iş b ir k o n g re d e k o le k tif ta rım ın y a ra rla ­ rın d an sö z edince, 14 Ş u b a t k a ra rn a m e sin in S o v y e t ç iftlik le rin d e ç a lışa n iş­ çilerin kendi sürü ve kü m es h a y v a n la rın a ve se b ze b ah ç e le rin e sah ip o lm a ­ larını yasak lay an m ad d esi h a k k ın d a soru y a ğ m u ru n a tu tu ld u ; L e n tn kim i zam an bazı istisn aların g e rek li o ld u ğ u n u ve ta n ışıp g ö rü şü ld ü k te n sonra, P etro g rad ilini "k ısa b ir sü re için" bu istisn ala rd an b iri h a lin e g e tirm e n in m ü m kün o lab ileceğ in i iste m e y e iste m e y e kabul e tti.51 H er z am a n k i gib i, k ö y lü ler d ü şü n d ü k lerin i a ç ık ç a sö y lem iy o rlard ı. N e v ar k i iç sa v a ş d iğ er b ü tü n so ru n ları u n u ttu rd u v e k ö y lü m u h a lefe ti ve en g e lle m esi, S o v y e t ç ift­ lik leriy le diğer k o le k tif çiftlik lerin h e r tü rlü g en işlem esin i fiile n d u rd u rd u .

S o v y et H ü k ü m eti, u zu n v a d e için n e k a d a r arzu e d ilm iş o ls a da, d a h a ilk h asalta hızlı bir a z a lm a y a y o l açab ile c eğ i a şik â r b ir p o litik a d a ısra r e d e ­ m ezdi.

A n cak o sırada, S o v y et ta n m p o litik a sın d a b ir b a şk a k ö k lü d e ğ işik lik o r­ tay a çıktı. H aziran 1918'de y o k su l k ö y lü k o m ite lerin in k u ru lm ası esas o la ­ ra k köylülüğü b ö lm ey e y ö n e lik p o litik b ir h arek etti. B u k o m itele r p ra tik b ir mu S " n d u Sovetov (1921), s. 106-7 ve V. P. Milyutin, tstoriya Ekonomiçeskogo Razvitiya SSSR (ikinci basım, 1929), s. 17i ise 1918 ve i9 l9 'd a S o v h o ıla r'a ilişkin daha dü^ük rakam lar veriyorlar 30 Lenin, Soçineniya, c. XXIV, s. 167-8.

31. A.g.e., c. XXIV, s. 42-4.

SAVAŞ KOMÜNİZM İ 149 işlevin y e rin e g e tirilm e sin i, m u h b irle r y a ra tılm a sın ı sağ lad ı. B u n lar k u ru l­ m ad an ö n ce, b ö lg e y e y ab a n c ı o la n g ö re v lile rin y a d a işç ile rin tah ılın n e re ­ d e sak lan d ığ ın ı, belli kulakların n e m ik ta rd a sto ğ a sa h ip o ld u ğ u n u b ilm e ­ lerin e im k ân y o k tu ; b u y ü z d e n b irç o k ta h m in "h a ta ları" d a y a p ılm ıştı.33 K u­ la kla rın y o lsu z lu k la rın ın y a d a k a ç am a k la rın ın ih b a r e d ilm e sin d e b ö lg e d e ­ ki y o k su l k ö y lü le re g ü v e n ile b ilird i; b u y o lla o rta y a çık an k in v e d ü şm a n lık kırsal alan lard ak i s ın ıf sav a şın ı d a k ö rü k le y e c e k ti. B u n u n la b irlik te y o k su l köylü k o m iteleri k u ru m u b a şa rısız lığ a u ğ rad ı. A rtık to p ra k la r d a ğ ıtılm ış o l­ d u ğ u n d a n k a y b e d e c e k h iç b ir şeyi o lm a y a n k ö y lü le r a n la m ın d a k i "y o k su l k ö y lü ler" B o lşe v ik le r'in tah m in e ttiğ in d e n ço k d a h a fazla aza lm ıştı. K o m i­ teler etk in o ld u k la rı y erlerd e, k ırsal ala n d a ç a lışm a k o n u su n d a tecrü b eli o l­ m ay an ve o d ö n e m d e ç o ğ u n lu k la parti d ışı b ir y a p ıy a sa h ip o la n y erel S o v ­ y e tle r le h em en ça tışm a y a g iren a teşli B o lşe v ik le r tara fın d a n y ö n le n d irili­ y o r o lm alıy d ılar. Ö y le ki, ta n m işlerin in y e re l y ö n e tim in d e k o m ite le re de, S o v y e tle r'e d e y e r o lm a d ığ ın ın a ç ık b iç im d e g ö rü ld ü ğ ü b ir ik tid a r m ü c a d e ­ lesi b aşlam ıştı.33 K asım 1918'in ilk g ü n le rin d e P e tro g ra d 'd a d ü zen le n en P etro g rad b ö lg e si y o k su l k ö y lü k o m ite le ri k o n g re si b u n d a n m an tık sal b ir so n u ç ç ık a rm a y a h azırd ı; te m silc ile rin çoğu tü m siy asi ik tid arın S o v y etle r'd e n k o m ite le re d e v re d ilm e sin i ta le p e tm e y e g elm işle rd i. A n c ak y ö n e tim d e k ile r için bu k ad arı fazlay d ı. V T sIK d u ru m a m ü d a h a le etti ve kongre, içeriğ i tam am en fa rk lı b ir kararı ç o ğ u n lu k la kabul e tm ek zo ru n d a kaldı.

K a ra rd a ö v g ü ile ü stü ö rtü k b ir k ın a m a u sta lık la d e n g e le n m işti. K o m ite le r kulaklar'a karşı m ü cad e le etm işle rd i, a m a b u g ö rev i y e rin e g etirirlerk e n "k açın ılm az o la ra k 11 H aziran k a ra rn a m e sin in sın ırların ı a şm a k z o ru n d a k a lm ışla rd ı"; b ö y le c e "k ırsal a la n d a k ısır b ir e n erji d a ğ ılım ın a ve ilişk iler­ d e k a rışık lığ a y ol açan ik ili b ir ik tid a r y a ra tılm ıştı". "İşç ile r v e e n y o k su l k ö y lü lerin d ik ta tö rlü ğ ü , tab a n d a n y u k a rıy a d e k S o v y e t ik tid arın ın ü st o r­ g an ların d a" so m u tla şa b ilird i an cak ; v e k o m itele rin g örevi "k ırsal b u cak ve k öy S o v y e tle ri’nin, k e n t S o v y e tîe ri m o d e lin e g ö re S o v y e t ik tid a rın ın v e k o ­ m ü n izm in k u ru lu şu n u n h a k ik i o rg a n la rın a d ö n ü ştü rü lm e sin e e n e tk in şe ­ k ild e katılm ak " o lm alıy d ı. P e tro g rad K o n g resi'n i y ö n e tm iş o lan Z in o v y ev , b ir h a fta so n ra b u k a ra n , k o n u d an k o n u y a a tla d ığ ı tu h a f b ir k o n u şm a y la a l­ 32. Pyatyi Vierossiiskii S “ezd Svvetov (1918), s. 143.

33. Her iki tarafın <ta çatvçmayı önceden Tasarlamamış olduğu söylenemez; VTslK'da SD bir sözcü kom iteler kurmanın "Köylii Temsilcileri Sovyetleri’ne karşı bir imha savaşı açmak" am acına yönelik b ir plan olduğunu ifade etmişti (Protokol/ Zasedanii VTsIK 4%" Soziva [1920], s. 403).

150 EKONOMİK DÜZEN tıncı T ü m R u sy a S o v y e tîe ri K o n g re si'n e d e su n d u ; k a ra r h iç tartışılm ad an o y b irliğ iy le kabul e d ild i.34 G erç ek te , y o k su l kö y lü k o m ite leri b ağ ım sız statü lerin i y itirm iş ve y ere l S o v y e tle r’d e b ir b a sk ı g ru b u h a lin e g elm iş o l­ dular. K o n g re k ararın ın a rd ın d a n 2 A ralık 1918 ’de V T s IK ’nın y a y ım la d ığ ı b ir k a rarn am e, kırsa! alan d ak i "ik ili ik tid a r” d u ru m u n ed e n iy le k ö y S o v y etleri'n d e yeni seçim lere g id ilm e sin in acil b ir z o ru n lu lu k h alin e g eld iğ in i, yok su l k ö y lü k o m itelerin in b u se ç im le rin d ü z e n le n m e sin d e a k tif b ir rol o y ­ nam ası g erek tiğ in i, an ca k y e n id en se ç ile c e k S o v y e tle r’in "y e g ân e ik tid ar o rg an ları" o larak kalacağ ın ı ve k o m ite le rin lağ v e d ile ce ğ in i ilan ed iy o rd u .35 L en in d a h a so n ra bu ko n u h a k k ın d a p a rti k o n g re sin d e y ap tığ ı a ç ık lam a d a, "K o m iteler o k a d ar iyi ö rg ü tle n m işle rd i ki u su lü n c e se ç ilm iş S o v y e tle r’i b u n ların y erin e g eç irm e k , y an i y erel S o v y e tle r'i s ın ıf eg e m e n liğ in in o rg a n ­ ları, p ro le te r ik tid arın k ırsal a la n d a k i o rg a n la rı h a lin e g e le c e k ş e k ild e y e n i­ d en ö rg ü tlem ek b iz e m ü m k ü n g ö rü n d ü ,"34 d ed i. Id e a liz e e d ilm iş b ir ta b lo y ­ du bu. K o m itelerin ilgası, b aşarısız lığ ın tam v ak tin d e y a p ılm ış b ir itirafıy d ı — sav u n u lam ay acak b ir tu tu m u n terk e d ilm e siy d i. A n c a k k a ra r ilk e se l b ir k a ra r d eğ ild i ve aynı d e n ey in b ir b a şk a y e rd e te k rarla n m a sın ı e n g ellem e d i.

1919’un b aşında, A lm a n y e n ilg isin d e n so n ra U k ra y n a 'd a S o v y e t iktidarı y en id en k u ru lu n ca, y o k su l k ö y lü k o m ite le ri, ta m d a R S F S C to p ra k la rın d a tü m ü y le o rtad an k a lk ü k la rı b ir zam a n d a b u ra d a te k ra r k u ru lm u ş o ld u la r.31 34 Petrograd Kongresi hakkında Zinovyev’in Şeito i Vserassiiskii Çrezviçainyi S"ezd Sovelov (1918), s. 89'da anladıklarına ve Lenin, Soçineniya, c. XXIII, s. 254, S67-8, not 66'ya; altıncı Tüm Rusya Kongresi'nin çalışmaları konusunda Vserossiiskıi Çrfîv/fflinyı S"ezd Sovelov (1918), s. 86-93'e bakınız. Karar S"ezdi Sovtıov RSFSR v Posıaaovteniyak (1939), s. 1 2 0 -l’de de yer almaktadır. Petrograd kararının Tüm Rusya Sovyetîeri Kongresi'ne sunulduğu günün arifesinde Lenin M oskova bölgesi yoksul köylü kom iteleri kongresinde ko­ nuştu ve bu önerilerin sonucunu şöyle anlattı: "Yoksul köylü komiteleriyle Sovyetler'i birleş­ tireceğiz ve bunu o şekilde yapacağız ki kom iteler Sovyetler haline gelecek” (Lenin. Soçrnen: ya, c. XXIII. 5. 283); Moskova Kongresi'nin Petrograd K ongresinden daha olaysız geçtiği an­ laşılıyor.

35 Sobranie Uzakanenıi, I9 I7 -1 9 I8 , No. 86, m adde 901.

36. Lenin. So fin en iya .c. XXIV, s. 162.

37. Zengin kulaklar']* topraksız aç köylüler arasındaki farklılaşma, Ukrayna'da, Büyük Rusya'ya oranla, özellikle Stolipin reformundan sonra had safhaya varmıştı. Lenin o dönemde bir Ingiliz gözlem ciye yaptığı açıklam ada iç savaşın "Ukrayna’da, büyük bir ihtim alle, başka yerlere oranla daha çelin geçeceğini, çünkü mülkiyet gadiislinün Ukrayna'da köylülük arasın­ da daha gelişmiş olduğunu ve çoğunlukla azınlığın orada daha eşit güçlere sahip olacağını" belim i (A. Ransome, S il Weeks in R ussia in 1919 [I9 J9 ], s. 151); aynı görüşü iki yıl sonra da tekrarladı (Lenin. Soçineniya, c. XXVI, s. 305). Yoksul köylü kom iteleri formülü, bu yüzden.

Ukrayna'ya özellikle uyarlanabilir görünüyordu. Fakat bu, tan m politikasında hatalar yapıl­ masını önlem edi Resmi b ir parti tarihçisine göre, RSFSC'de işlenen hatalar (919 ilkbaharın-

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 151 Y o k su l k ö y lü k o m ite le rin i ilg a e tm e k a ra n "o rta k ö y liT y ü k aza n a ra k S o v y et ik tid arın a d este k o lm a sın ı sa ğ la m a isteğ in e sıkı sık ıy a bağ lıy d ı.

D ev rim d en b ir sü re ö n c e R u sy a 'd a iki y erin e ü ç k ö y lü ta b ak a sın ı b irb irin ­ den a y ırm a k a lışk an lık h a lin e g elm işti — k e n d i g e ç im le ri iç in o ld u ğ u k a ­ d a r p a z a r için d e ü re tim y ap an , ü cretli tarım işçisi çalıştıran ve ü rü n fa z la sı­ nı satan z en g in k ö y lü le r {kulaklar), to p ra k sız ya d a k en d isini ve a ilesin i g e ­ ç in d ire c e k k a d a r toprağ ı o lm a y a n ve y aşa m a k için em e ğ in i sa tm a k zo ru n d a kalan y oksul k ö y lü le r (^am ıfc'lar) ve ailelerin i g eç in d ireb ilen fa k a t g e n e l­ likle tarım işçisi k u llan m a y a n ve sa ta c a k ü rü n fazlası o lm a y a n b ir a ra katm an o lan "o rta k ö y lü ler". B u tü r b ir sın ıfla n d ırm a iste r istem ez ç o k b e lirsiz k alıy o rd u ve ilgili istatistik le r d e g ü v e n ilir o lm u y o rd u . A n cak kulaklar1ın k ö y lü lü ğ ü n y ü zd e 10'dan az b ir k ısm ım o lu ştu rd u ğ u , "y o k su l k ö y lü ler"in y ü zd e 4 0 'a u laştığ ı, g eri k a la n y ü z d e 5 0 ’nin d e "orta k ö y lü ler" o ld u ğ u g en e l b ir k abul g ö rm ü ştü .38 O rta k ö y lü le r B atı A v ru p a ’d a g e n e llik le k ü ç ü k k ö y lü ­ ler d iy e b ilin e n le re tek ab ü l e d iy o rd u . R u sy a 'n ın y o k su l k ö y lü le ri B atı te r­ m in o lo jisin d e e sa s itib ariy le tarım e m ek ç ileri o la ra k g eçerd i; fa k a t b a z d a n ailelerin in g eçim i için b ile y ete rsiz kalan a m a y in e d e o n la rı te k n ik a n la m ­ d a "to p rak sız" k ö y lü le r k a teg o risin in d ış ın d a b ırak an k üçü k to p ra k p a rç a la ­ rın a sah ip tiler.

E kim D e v rim i sırasın d a L e n in , S o v y e t rejim in in p o litik a sın ın "em ekçi k ö y lü y e y ard ım etm ek , o rta k ö y lü y e z a ra r v erm e m ek , zen g in k ö y lü y ü ise z o ra k o şm ak " o ld u ğ u n u ilan e ttiğ in d e R us k ö y lü lü ğ ü n e ilişk in b u üçlü sı­ n ıflan d ırm ay ı k abul e tm iş ti.59 A n c a k b u p o litik a h e n ü z h a y ata g e ç irilm e ­ m işti. K ırsal a lan d a k i d e v rim h â lâ b u rju v a aşam asın d a y d ı, B o lşe v ik le r'le S ol S D ’ler arasın d ak i ittifa k y ü rü rlü k te y d i v e 1917-18 k ışın ın a n a hedefi da U krayna'da da tekrarlandı. Orada da (politik hazırlığın yapılm ış olmaması bir yana), asgari teknik im kânlar dahi yokken, orta halli köylünün ihtiyaçları göz önünde tutulm adan ve sanayi çöküntü içindeyken Sovhozlar la kom ünler mekanik bir şekilde kurulmaya kalkışıldı"; M an 1919'da Harkov'daki üçüncü parti kongresi, "tek kimilik ekonom iden kolektif ekonom iye g e ­ çilm esinde'' ayak diretli (N. N. Popov, Oçerk Islorii Komm unisliçeskoy Partii [B ot'şevikovj Ukraini |5. baskı, 1933], s. 181, 185-6). Aynı anda Lenin, M oskova’da sekizinci parti kongre­ sinde, Ukrayna dahil ’’Rusya'nın sın/r bölgelerinde", RSFSC’d e yapıldığı gibi, bu politikayı değiştirm enin gerekebileceğini ve Rusya'da yayım lanan kararnameleri "Rusya’nın bütün böl­ geleri için köriikörune ve aynen kopya etm enin bir hata olduğunu” belirtiyordu (5oç<neniya. c. XXIV, s. 125-6). Bununla birlikçe Ukrayna yoksul köylü kom iteleri (Konınezam oji) N E P uygulamasına kadar varlığını sürdürdü; onların faaliyetleri Aralık 1920’de sekizinci Tüm Rus­ ya Sovyetîeri Kongresi’nde bir tem silci tarafından savunuldu (Vos'moi Verossiiskii S"ez4 Sovelov ( 1921), s. 202).

38. V. P. M ilyutin, A ğ rım a y a P olitikaSSSR , (2. basım, 1927), s. 161*2.

39. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 50.

152 EKONOMİK DÜZEN k ö y lü lü ğ ü n tü m ü y a ra rın a b ü y ü k to p ra k sa h ip le rin in m ü lk sü z leştirilm e sin i sü rd ü rm ek ti. S o n ra , 1918 y a z m d a S o l S D 'lerle a y rılm a ve k u la kla ra karşı so sy alist d ev rim i b a şlatac a k o lan y o k su l k ö y lü k o m ite le rin in k u ru lu şu g ü n ­ d e m e geldi. B u yeni h arek e tin v erd iğ i c o şk u iç in d e "o rta k ö y lü ler" p e k h e ­ sa b a katılm ad ı. Y asa aç ık lan d ığ ı sıra d a L en in o rta k ö y lü lerle y ap ıla c a k "anlaşm a" v e "ittifak ” ih tiy ac ın d a n ve v erilm e si g e re k e n "ta v iz le r"d e n özel o la ra k v u rg u lay arak söz etti;* 1 ve A ğ u sto s 1 9 18 'd e tü m y erel k u ru lu şlara, L enin ve T siu ru p a 'n ın im zasın ı ta şıy a n v e S o v y e t H ü k ü m e ti'n in "işçileri sö m ü rm ey en o rta k ö y lü lere" h iç b ir şe k ild e k arşı o lm a d ığ ın ı ve 1 1 H aziran 1918 tarihli k ararn am en in y a ra rların ın y o k su l k ö y lü le ri o ld u ğ u k a d a r o rta k ö y lü leri de k a p say acak şe k ild e g e n işle tile re k u y g u la n m a sı g e re k tiğ in i b il­ d iren b ir g e n e lg e y o lla n d ı.41 A n c a k y o k su l k ö y lü k o m iteleri a k tif v e g ü çlü o ld u k ları sü rece, en yok su l k ö y lü le rin ç ık arları ü ze rin d e y o ğ u n la şm a ve o r­ ta k ö ylüleri kula kla rın için d e eritm e y ö n ü n d e k i e ğ ilim k a ç ın ılm az d ı.

Y o k su l k ö y lü k o m itele rin in 1918-19 k ış ın d a d a ğ ıtılm a sın ın a rd ın d a n S ovyet ta n m p o litik a sın d a m ey d an a g e le n d e ğ işik liğ i S a ğ 'a k a y m a y a da 1 9 2 Tin Y eni E k o n o m i P o lilik ası'n ın (N E P ) b ir b aşla n g ıc ı o la ra k teşh is e t­ m e k y an lış o laca k tır. A n cak bu, sav aş k o m ü n iz m in in d a h a aşırı u y g u la m a ­ la rın d a belli b ir y u m u şam a ve o z a m a n a k a d a r k ırsa l alan d ak i k ü çü k b u rju ­ va u n su rlar o la ra k k ab u l e d ile n le rle b ir u zlaşm a p o litik a sın a d ö n ü ş a n la m ı­ na gelm işti. İç savaşın d ö n ü m nok tası sa y ıla b ile c e k b ir a n ın d a S o v y e t y ö ­ n eticileri m ü m kün o lan bütün m ü ttefik le ri, b ü y ü k te h lik e içeren b u m ü c a ­ d eled e kendi sa fların a ç e k m e ih tiy acın ı d u y d u lar. O rta k ö y lü y e v erile n ta ­ viz, b ir y an d an Ç ek a'n ın k a n atların ı k ırm a k için b aşlatılan so n u ç s u z g iri­ şim le, M enşevikleı» ve S D 'le re k arşı K a sım 1918’d e başlayan ve k ış b o y u n ­ ca d ev am ed en h o şg ö rü h a rek e tiy le ,42 Öte y an d an yeni rejim in h iz m e tin e g irm eleri için b u rju v a a y d ın la ra ve h e r tü rd en "u zm an a" y a p ıla n d a h a g ene! bir ça ğ rıy la ay n ı z am a n a rastlad ı. L e n in "o rta k ö y lü lü k le, d ü n ü n işç ile r a ra ­ sın d ak i M e n şev izm i ile, y in e d ü n ü n d e v le t m e m u rla rı y a d a a y d ın z ü m re için d ek i sab o taj h a rek etle ri ile b u g ü n y ap ılan a n la şm a n ın " lek ve ay n ı p o li­ tik an ın p arçaları o ld u ğ u n u ö z e llik le b e lirtti.43 B u n la rın h ep si d e b u rju v a d a ­ vası ile p ro le te r d av ası a ra s ın d a b o c a la y a n ve h e r an s a f d e ğ iştire b ile c e k k ü çü k b u rju v a eğ ilim li, g ü v e n ilm e z u n su rla r o la ra k k ab u l e d iliy o rd u .44 40.

41.

42.

44.

A.g.e., c. XXIII, s. 128. 173. tzvestiya, 18 Ağustos ! 918, aktaran Lenin, Soçineniya, c. XXIV, s. 767-8, not 61 Bkz. Bolşevik Drt/rimi, c. I, s. 163-4.

43. Lenin, Soçineniya, t. XXIII, s. 295.

Lenin o n a köylülüğün "ister istemez bocalayacağını ve ancak geçişin kaçınılmazlığı-

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 153 E ğ er o sıra d a bu u n su rla rın S o v y e t ik tid arın ı b elli ö lç ü d e d e ste k le m e si sağ ­ lan m am ış o ls a y d ı, iç sa v a ş a sla k azan ılam azd ı. A n ca k b u d e ğ iş ik lik B o lşe­ vik ö n d erlerin , tarım re fo rm u so n u cu o rta k ö y lü lü k tek i sa y ısa l ve etk isel güç artışım k ü ç ü m se m iş o ld u k la rın ı k ab u l e ttik le rin i d e g ö ste riy o rd u . B o l­ şev ik te o risy e n le r d aim a, to p ra ğ ın k ü çü k köylü m ü lk iy e ti şe k lin d e k i d a ğ ılı­ m ının kırsal ala n d a k i k ü çü k b u rju v a k ap italizm in in g ü c ü n ü zo ru n lu o la ra k artıra cağ ım ö n e sü rm ü şlerd i. T eo ri şim di p ra tik te d o ğ ru la n m ış o lu y o rd u .

"Y oksul" k ö y lü ler, L e n in 'in d a h a so n ra y a zd ığ ı g ib i, "o rta" k ö y lü le re d ö ­ n ü şm ü ştü .45 Y o k su l k ö y lü k o m ite lerin i k u llan arak v u ru cu ta k tik le rle so sy a ­ lizm a şılam a g irişim i b aşarılı o lm a m ış, u zla şm a g ü n ü n z o ru n lu lu ğ u h aline gelm işti. B u a çıd a n b a k ıld ığ ın d a , bu ce p h e d eğ işik liğ i M a rt 1921 'd e g irişi­ len ço k d ah a g e n iş h are k â tın h a b ercisiy d i.

O rta k ö y lü n ü n y a îıştın lm a sı 1919 yılı b o y u n c a S o v y e t p o litik a sın ın te­ m el ve Önemli b ir ö zelliğ i o ld u . M a rt 1919'daki se k iz in c i p a rti k o n g resi sı­ ra s ın d a bu p o litik a tü m h ız ıy la sü rü y o rd u . K o n g re'd e L e n in aç ış k o n u şm a ­ sın d a, m erk e z k o m itesi ç a lışm a la rı h ak k m d ak i g en el ra p o ru n d a ve "kırsal ala n d a ç a lışm a ü stü n e" o lan a y n b ir ra p o ru n d a o lm a k ü z e re e n az üç k ez bu k o n u y u v u rg u lad ı. O rta k ö y lü leri "tarafsız la ştırm a k " a rtık y e te rli o lm u y o r­ d u ; u laşılm ış o la n so sy a list in ş a a şa m a sın d a ilişkileri "sıkı b ir ittifa k tem eli üzerin e" o tu rtm a k g ere k iy o rd u . E n g els'in Fransa ve A lm a n ya 'd a Köylü S o ­ runu Üstüne b aşlık lı son k ita p ç ığ ın d a k ü çü k k ö y lü y e c e b ir u y g u la n m a sı k a rşısın d a y ap tığ ı u z la şm a ta v siy e le rin i iki k ez a lın tıla d ı.46 Ş ü p h e siz , ku ­ la kla rın u z la şm a d iy e b ir şey sö z k o n u su o lam azd ı: "K ulaklar 'a karşı a ç tı­ ğ ım ız iç sav aşı d ev am e ttird ik , e ttiriy o ru z ve e ttire ce ğ iz ." A n c a k kulaklar1a in d irilm esi g e re k e n d arb e le ri, "S o v y et işçilerin in te c rü b e siz liğ in d e n ö türü" o rta k ö y lü lere in d irm e k cid d i b ir h ata y d ı.47 K o n g red e o n a y la n a n y en i parti p ro g ram ın ın tarım b ö lü m ü , S o v y et k o le k tif ç iftlik le riy le d iğ e r k o le k tif ç ift­ liklerin v e ta rım k o o p e ra tifle rin in d e ste k le n m e si ilk esin i o n a y la d ık ta n s o n ­ ra bireysel k ö y lü y e g eçiy o rd u . "K ü ç ü k k ö y lü e k o n o m isi d a h a u z u n b ir süre d ev am e d e c eğ in e" g ö re, p arti "kö y lü e k o n o m isin in ü re tk e n liğ in i a rtırm a y a y ö n elik " te d b irle r ü z e rin d e d u rm a k zo ru n d ay d ı. B u y ü z d e n ü rü n ü n ü ve mn som ut ve inandırıcı bir uygulam asını gördüğü zaman sosyalizm e katılacağını" kabul etti (a.g .e., c. X XIII, s. 426); daha sonra onu, "kısmen m ülk sahibi, kısm en de em ekçi olduğu için yalpalayan bir sınıf türü" olarak tanım ladı ( a.g.e..c. XXIV, s. 164).

45. Lenin, Soçineniya, c. XXVI, s. 330.

46. Bkz. 353-4; Lenin bu pasajı Kasım 19I8'de tanm politikasına ilişkin bir tanışm ada ak­ tarmıştı (Soçineniya, c. XXIfI, s. 307-9).

47. A.g.f .c. XXIV, s. U 4 , 126-7,158-71.

154 EKONOMİK DÜZEN to prağını g e liştirm esi için k ö y lü y e m ü m k ü n o lan h e r türlU y a rd ım y a p ılm a ­ lıy d ı, kırsal alan d ak i "so sy a list in şa " ç a lışm ala rın a d a h a fazla san ay i işçisi k atılm alıy d ı, "kulaklar'm , k ırsa l b u rju v azin in " m u h alefeti k esin b içim d e ezilm eliy d i. S on p a ra g ra f ise o rta k ö y lü lü ğ e karşı ta k ın ıla c a k tu tu m u ta ­ nım lıyordu: Parti orta köylülüğün ihtiyaçlarını dikkatle inceleyerek, bu katmanın geriliğine kavjı asla baskı tedbirleriyle değil, ideolojik ikna tedbirleriyle mücadele ederek, can alıcı çıkarlarının söz konusu olduğu her durumda bilfiil anlaşma yolunu araya­ rak, sosyalist dönüşümlerin gerçekleşmesini sağlayacak araçların tercihinde taviz­ ler vererek orta köylülüğü kulaklar'dan ayırmayı ve işçi sınıfının yanına kazanmayı kendine görev bilmektedir.

K o n g re o rta k ö y lü lü k k o n u su n d a bu so n u c u p ek iştire ce k şe k ild e ö zel b ir k arar kabul etti, "h ay li g ü çlü e k o n o m ik k ö k e n le ri1' n ed e n iy le ve R u s k ırsal k esim in d ek i tek n ik g e lişm e n in g e riliğ in d e n ö tü rü , o rta k ö y lü lü k "proleter devrim in b aşlan g ıcın d an so n ra d a e p e y u zun b ir sü re d iren c in i sü rd ü re b ilir­ di"; S o v y et işçileri "b aşk a la rın ın em eğ i ü zerin d en k â r e ld e etm e d ik le ri için orta k ö y lü lü ğ ü n sö m ü rü c ü le re d a h il o lm a d ığ ın ı" k ab u l e tm e liy d ile r. B u yüzden o rta k ö y lü leri larım k o m ü n lerin e ve h er lür k u ru lu şa k a tılm a y a teş­ vik e d e rk e n , bu a m a ç iç in "en k ü ç ü k b ir b a sk ı" bile u y g u la m a m a k g e rek i­ yordu. T ü m ’’keyfi z o rla el k o y m a ey le m le ri" şid d e tle c e z ala n d ırılm a lı, v ergilerin ağ ırlığı ''tü m ü y le kulaklar' m ü zerin e" y ık ılm a lı, o rta k ö y lü lü k "son d ere c e ih tiy atlı b ir şek ild e, tam a m en im k â n ları ö lç ü sü n d e ve baskı u y ­ g u lan m ak sızın " v erg ile n d irilm e liy d i.48 B ütün g ü çlü k lere rağ m e n bq. k ararları u y g u la m a k için h iç b ir fırsat k açırılm adı. V T sIK ’nın saygın ve e tk ili b a şk a n lık k o ltu ğ u n d a o tu ra n S v erd lo v , parti k o n g resin d en az ö n c e Ö lm üştü. Y e rin e K alin in a ta n d ı; T v e r ilinden gelm iş esk i bir k ö y lü , b ir o rta k ö y lü o lan ve L e n in 'in ifa d esiy le , ’’k öyle bağ ların ı k o ru y an ... ve h e r yıl k ö y ü n ü z iy a re t e d e n ” P e tro g ra d h işçi K a li­ nin. L en in bu a ta m a n ın se m b o lik n iteliğ in i a ç ık ç a b e lirtiy o rd u : "K üçük k ö y lü tarım ın a d ay alı b ir ü lk ed e tem el g ö re v im iz in işç ile rle o rta k ö y lü lü ­ ğ ü n sa rsılm az ittifak ın ı sa ğ la m a k o ld u ğ u n u b iliy o ru z .”49 A n c a k 1919 y azı boyunca g ü v en le izlen en bu y o lu n b azı sa k ın c a la rı d a o ld u ğ u o rta y a çıktı.

O rta köylü d ah a z iy a d e kulaklar* ın g e le n e k se l ö z e llik lerin i g ö ste riy o rd u ve nasıl yoksul k ö y lü y e v erilen d este k üretim i teşv ik etm ey i b aşara m am ışsa ,

48. VKP<B) v R tıo tyu ısiya k (1941), c. I, s. 2.92,307-9 49. Lenin, Soçineniya, c. XXIV, s. 189,215.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 155 o rta k ö y lü y e v erilen d e s te k d e ü re tile n le rin g itg id e d a h a fa zla sın ın k a ra b o r­ sa y a a k m a s ın a y o l a ç m ıştı. L e n in ilk te h lik e işaretin i K asım 1919'daki b ir p arti işçileri k o n fe ra n sın d a v e rm işti; Orta köylü kendi ihtiyacından daha fazla yiyecek üretiyor ve böylece tahıl fazla­ sına sahip olduğu için aç işçiyi söm ürür hale geliyor. Temel meselemiz, temel çeliş­ kimiz de budur. Bir em ekçi, kendi emeğiyle yaşayan, kapitalizm tarafından ezilen bir insan olarak köylü, işçinin yanındadır. Ama ürün fazlasına sahip alan mal sahibi köylü onu dilediği gibi salabileceği bir mal olarak görme alışkanlığındadır.

V e d a h a so n ra şö y le d e m işti: Serbest tahıl ticaretinin devlete karşı işlenmiş bir suç olduğunu köylülerin tümü anlamıyor. Köylü alışkanlıkla, eskiden olduğu gibi "bu buğdayı ben ürettim, kendi ellerimle ürettim, onu istediğim gibi satmaya hakkım var," diye düşünüyor. Biz de bunun devlele karşı işlenm iş bir suç olduğunu söylüyoruz.50 O rta k ö y lü idari d ü z e n le m e le re , k ırsal a lan ın kıy m etli a y rıc a lık la rın a k arşı k e n tle rin b ir teca v ü z ü o la ra k k a b u l ed e n g elen e k sel kö y lü z ih n iy e tiy le b a­ k ıy o rd u . V erilen d este ğ in y o k su l k ö y lü d e n o rta k ö y lü y e ç e v rilm e siy le b ir k ez d a h a k ü çü k b u rju v a k ö y lü k a p ita liz m i g ö çle rin in ö n ü açılm ış o lu y o rd u .

A n cak o a n İçin y a p ıla c a k b a şk a b ir şey d e y o k tu . A ra lık 1 9 19’d ak î y ed in ci T ü m R u sy a S o v y e tîe ri K o n g re si, k ap sa m ı tah ıl ve etten "p atatese ve g e re ­ ğ in d e d iğ e r tarım sal ü rü n le re " d e g e n işle tile b ile c e k b ir zo rla el k o y m a p o li­ tik asın ı o n ay la y a n s e rt b ir k a ra r ç ık a rd ı.51 Y o k su l k ö y lü d en o rta k ö y lü y e bu d ö n ü ş S o v y et ç iftlik le rin e y a d a d iğ e r g e n iş ö lçek li ta n m b iç im le rin e d e h e rh a n g i b ir y arar sağ lam ad ı. M a n 1 9 1 9 ’ da, o rta k ö y lü y le u z la şm a p o litik a sın ı ila n eden d o k u z u n c u p arti k o n g re sin ­ d e L en in , k o le k tif ta rım ın c a n a lıc ı n o k ta ların d a n b irin e işaret ed iy o rd u .

O rta k ö y lü n ü n k o m ü n ist to p lu m a k a z a n d ırılm a sı, ''an cak ... h a y a tın ın e k o ­ n o m ik şartla rın ın k o la y la ştırılm a sı ve d ü z e ltilm e siy le ” m ü m k ü n o laca k tı.

G ü ç lü k d e b u rad an k ay n a k la n ıy o rd u : Y arın son model 100 000 traktör verebil şeydik, bu traktörlere yakıt ve donanım sağlayabilseydik (gayet iyi biliyorsunuz ki bugün için bu bir hayaldir), orta köylü "ben komünden (yani komünizmden) yanayım," diyecekti. Ancak bunu yapabil­ mek için önce uluslararası buıjuvaziyi dize getirmek, onu bize bu traktörleri verm e­ ye mecbur etmek gerekir.52

50. A .g.e., c. XXIV, s. S38, 540-1.

5 \. S"ezdi Sovetov R SF SR v Posıanovleıüyak (1939), s. 142-4.

52. Lenin, Soçineniya, c. XXIV, s. 170.

158 EKONOMİK DÜZEN ğ ild i. Y ine de b ütün bu sak ın ca lara ra ğ m e n , k a b a istatistikse! b ir ö z e t o la ­ rak, R u sy a 'd a ta n ın ın N E P a rifesin d ek i b ir resm i çizile b ilir.

E k im D e v rim iz le b aşlay an to p ra ğ ın y e n id e n d a ğ ıtım ı, S o v y e t d en etim i altın d ak i b ö lg e le rd e 1918 so n u n d a fiile n ta m a m la n m ıştı; 1920 y a z ın d a ise u y g u lam a S o v y et cu m h u riy e tle rin in k ap sad ığ ı tüm a la n a y ay ılm ıştı. B u u y ­ g u lam a ü retim b irim in in y ü z ö lç ü m ü n d e d ik k a t ç e k ic i b ir eşitle n m ey e yol açtı. O d ö n em d e y a y ım la n m ış b ir tab lo 1 9 1 7 ,1 9 1 9 ve 1920 y ılla n için y ü z ­ ö lç ü m le ri fark lı işletm eleri y ü z d e o la ra k şö y le sın ıfla n d ın y o rd u :

Ekilemeyen topraklar Ekilebilir topraklar (4 desyaiirte kadar) Ekilebilir topraklar (4 ile 8 desyatin) Ekilebilir topraklar (8 desyalinin üslü)

1917

1919

%

%

11.3 58.0 21.7 9.0

6.6 72.1 17.5 3.8

1920 %

5.8 86.0 6.5 1.7 *2

T e k b ir köylü ve ailesi tarafın d an işletilen , g e n e llik le tek b ir a ta sah ip olan ve d a h a 1917'de tip ik sayılarv k ü çü k işle tm e le r, I9 2 0 'd e R u sy a ta rım ın d a eg em e n birim h alin e gelm işti. B üyük to p ra k m ü lk iy eti o rta d an k alk m ıştı.

B üyük to p rak birim ini S ovyet çiftliğ i y a d a tarım k o m ü n ü şek lin d e y en id en y a ratm a g irişim i h e r y erd e d ire n ç li b ir m u h a le fe tle k arşıla şm ış ve pek az başarı sağ lam ıştı. E k im D ev rim i'n d en so n rak i üç yıl b o y u n ca ü retim in d ü ş­ m esin in birço k seb eb i — k ırsal alan ın y ık ım a u ğ ram a sı, işgücü k a y b ı, h ay ­ van ların te le f o lm ası, d o n a n ım v e g ü b re k ıtlığ ı— a ra sın d a k ü çü k işle tm e­ nin büyü k işletm ey e k ıy a sla d ah a d ü şü k v e rim sağ la m asın a ç o k faz la y er verm ek h ak sızlık o lu r. A ncak bu, d o ğ ru d a n d o ğ ru y a sav aştan ve iç sa v a ş­ tan k ay n ak la n an fak tö rle rd en d a h a k a lıc ı o la n , sü re k lilik g ö steren bir e n ­ geldi ve S o v y et ek o n o m isin in tem el ik ilem in i o lu ştu ru y o rd u .

K ü çü k köylü tarım ın ın b üyük işle tm e le r a le y h in e g e lişm esi bazı Özgül so n u çlar da y arattı. H er şe y d e n ö n ce , d a h a d e ğ e rli ve u z m a n lık İsteyen ürün tü rlerin in g ü n d e lik g e ç im e y ö n e lik ürü n tü rle ri leh in e terk e d ilm e sin e yol açtı. Ü çü n cü T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g re si O ca k 1920' d e, "teknik ve u zm a n lık g e re k tire n ü rü n le rin (esk isin e g ö re d a h a az 62.

L. Krilsman, Geruyçeskii Period Velikoy Russkoy RevolyuKİİ (tarihsiz (? 1924]), s. 68; bir başka tablo {a.g.e.. s. 67) 4 desyatıne kadar başlığı altında sınıflan din lan toprakların y a n ­ sından fazlasının yüzölçüm ünün 2 desyatinden az olduğunu göstermektedir. Başka bir tablo (a.g.e., s 67) işletme başına at sayısı hakkında benzer sonuçlar vermektedir. Atsız işletmeler yüzdesi î 9 17’dc 29 iken 1920’de 7.6'ya düşmüş, tek allı işletm eler 49.2'dtn 63.9'a yükselmiş, iki onan fazlasına sahip işletm eler yiizdesi ise 4.8’den 0.9'a düşmüştür.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 159 keten , kereste, y ağ lı to h u m la r, p a m u k , v b .) ve çiftlik h a y v a n la rı y e tiştiric i­ liğinin zararın a, b e sin m a d d e le ri ü retim in e d o ğ ru teh lik eli b ir y ö n elim " o l­ d u ğ u n a d ik k a t ç e k ti.63 K asım 1920' d e to p la n a n sek izin ci T ü m R u sy a S ovy etleri K o n g re si'n in ta n m so ru n la rı ra p o rtö rü n e g ö re S o v y e t c u m h u riy e tle ­ rin d e ek ili to p ra k la r 1917 ile 1919 ara sın d a y üzde 16 a z a lm ıştı: B u d ü şü ş ç a v d ar ekili to p rak lard a d a h a a z o lm u ş (y ü z d e 6 .7 ), ö zel ürü n ek im in in y a ­ p ıld ığ ı to p ra k la rd a ise en y ü k se k y ü z d e y e u laşm ıştı (k e n e v ir y ü zd e 27, k e ­ ten y ü z d e 32, h a y v a n y em i y ü z d e 4 0 j.M İk in cisi, k ü çü k k ö y lü işletm esi sa ­ d ece d ah a az ü retm ek le k a lm ıy o r, ü rettiğ in d e n d a h a fazlasın ı tü k etiy o rd u d a; b ö y lece şe h irle re k alan m ik tar iki k at a z a lm ış o lu y o rd u . Ü rü n fazlasın ın o ld u ğ u y erle rd e ise b u n ların to p la n m ası ç o k d ah a g ü çle şm işti ve d ü z e n siz ­ lik g ö steriy o rd u , çü n k ü b irk aç zen g in ç iftç iy e ya d a d e v le te v ey a k en t p ro ­ le ta ry a sın a bağlı k o le k tif b irim le re karşı k u llan ılm a sı m ü m k ü n o la b ilec e k zo rlay ıcı ö n lem leri g e n iş b ir k ü ç ü k y a da "o rta k ö y lü ” k itlesin e karşı u y g u ­ lam ak , h em m ad d i hem de m an ev i b ak ım d an im k ân sızd ı. L en in 'in d aim a ö n g ö rm ü ş o ld u ğ u gibi, o rta la m a ü re tim birim in in b o y u tların ı d ü şü rm e k s u ­ retiy le k ö y lü y e to p ra k d a ğ ıtm a k , p ro le ta ry a d e v rim in in zaferin i m ü h ü rle ­ m ek için k entlere g ere k li o la n y iy e c e k ve h a m m a d d e şe v k in in artışı ö n ü n ­ d e ö lü m cü l b îr enge! o lu ştu rd u . E k o n o m isi geri b ir k ö y lü ta rım ın a b ağ lı o lan b ir ü lk e d e so sy a list b ir d ü zen k u rm an ın zo rlu ğ u b ir k e z d a h a bütün açık lığ ı ile g ö rü lm ü ştü .

T a n m siste m in d e n k a y n a k la n a n b ü tü n g ü ç lü k le r b ir y an a, şeh irlere y i­ y e c e k m addesi sa ğ lam a d a e n tem el g ü ç lü k k a rşılık o la ra k k ö y lü le re v e rile­ b ile c e k işe y a ra r h iç b ir şey in o lm a m a sıy d ı, ve h an g i şekil a ltın d a o lu rsa o l­ sun zo rla a lm a a slın d a ta h ıl e ld e e tm e n in tek y asal y ö n te m iy d i. U y g u la n a ­ b ile c e k h erh an g i b ir a lte rn a tif ö n e rile ri o lm a y an S o v y et ö n d e rle ri b u acı g e rç e ğ i k abul e tm e k te h ayli y a v a ş d a v ra n d ıla r.65 A n c ak 1920 so n b a h a rın d a kö y lü lerin h o şn u tsu z lu ğ u ü stü ö rtü le m e y e c e k ö lçü d e y ay g ın la ştı. E y lü l

22.

63. Rezolyutsii T ret'ego Vserossiiskoga S “ezda S o v e tm Narodnogo Kozyaistva (1920), s.

64. Vüi'm m Vserossiiikit S''ezd Savetov, 11921). s. 123.

65. 1920 yazında. Lenin Varga’nın M acar devrimi tecrübesinden esinlenen bir uyarısını, "Zoralım lar am açlarına ulaşmıyor, çünkü üretimde b ir azalm aya sebep oluyor," ifadesini oku­ duğunda bu cüm lenin kenarına iki soru işareli koymuştu (Leninskiı Sborrtik, c. VII (I92SJ, s.

363); birkaç ay sonra Buharin Ekvnom ika Perekodnogo Perfarfa'sm da köylüye karşı zor k u l­ lanmanın ’’sadece basit bir zorlam a’’ olarak kabul edilemeyeceğini, çünkü bunun "ekonominin genel gelişmesi yolunda zorunlu bir adım olduğunu” yazmıştı. Lenin, bu kez "çok güzel" diye bir not düştü c XXXV [1945], s. 175).

160 BKONOMIK DÜZEN ay ın d an itibaren ask eri b irlik le rin terh isi, o n a v e g ü n e y d o ğ u b ö lg e lerd e — köylü a y a k la n m asın ın g e le n e k se l şekli o lan — "eşk ıy alığ a" yol açtı; T a m ­ b o v ili bu k arışık lık ların m erk ezi g ib i g ö rü n ü y o rd u .66 M o s k o v a ili k ö y S o v yetleri y ü rü tm e k o m iteleri b aşk a n ların ın L e n in ’in k o n u şm a sıy la açıla n b ir to p lan tısın d a k ö y lü le rin d ü şm a n lığ ı a ç ık ç a d ile g etirild i: L e n in k o n u şm a sı­ nın sonunda, "so ğ u k , açlık ve d a y a n ılm a z v erg ilerin k ö y lü le rin ç o ğ u n lu ğ u ­ nu son d e re c e e tk ile d iğ in i," v e "g ö rü şle rin i a ç ık ç a d ile g e tire n le r o lsu n , d o ­ laylı ko n u şan lar o lsu n b u n ların b ü y ü k ço ğ u n lu ğ u n u n m erk e z ik tid arı su ç la ­ d ığ ın ı” k abul e tti.67 S avaş k o m ü n izm i d ö n e m in d e ta n m so ru n u n u n cid d i a n la m d a son ele alınışı A ralık 1920'deki sek iz in c i T ü m R u sy a S o v y e tîe ri K o n g resi'y d i.

W ran g el'in y e n ilg isi iç sav aşa son v erm işti ve k o n g re k en d in i h em en h e­ m en tüm üyle sad ece ek o n o m in in k a lk ın d ın lm a s ın a verdi. L e n in açış k o ­ n u şm asın d a "K ü çü k k ö y lü m ü lk iy etin e day alı b ir ü lk ed e asıl ve te m el g ö re ­ v im iz tarım ü retim in i artıra c a k d e v le t y ap tırım ın ı o lu ştu rm a n ın y o lu n u k eşfetm ek tir" g ö rü şü n e b ağ lı k a lıy o rd u .68 M e n şe v ik D a n ’ın k o n u şm a sı S ovyet p ratiğ in e karşı su çla m a la rın b ir ö zetiy d i. "Z o ra d a y a lı iaşe p o litik a ­ sı" fiy ask o y la so n u çlan m ıştı. G erçi k ö y lü le rd en o tu z m ily o n p u d lu k tahıl a lın m asın d a b a şa n lt o lu n m u ştu a m a bu, "esk id e n e k ilen to p ra k la rın to p lam y ü zö lçü m ü n d e h em en h em en d ö rtte b ir o ra n ın d a g e n e l b ir d ü şü ş, çiftlik h ayvanları m ik tarın d a ve san ay i h a m m ad d e si o la n b itk ilerin e k im in d e d ü ­ şüş ve ta n m d a vahim b ir ç ö k ü n tü p a h a sın a eld e e d ilm işti ,,.<w S ol S D d eleg e tarafın d an su n u lan b ir k arar, "ta rım d a g elişm e y i teşv ik e tm e k a m a c ıy la " z o rla alm a u y g u la m a sın ın h e r k ö y lü n ü n ü rettiğ in in sa d e c e b ir k ısm ıy la sı­ n ırlan d ırılm asın ı, geri k a la n ın ın "h e m kendi tü k etim i için , h em de e m e k ç i k öylü h an esin in ih tiy aç d u y d u ğ u m a d d ele ri tü k e tim k o o p e ra tifle ri sistem i içinde d eğ iş to k u şla sa ğ la y ab ilm e si için" k ö y lü y e b ıra k ılm a sın ı ö n e riy o r­ d u ,70 M en şev ik b ir k a ra r d a h a d a ileri g id erek , R u s k ö y lü lerin in "fa a liy e tle ­ rini p azar e k o n o m isin in ilk elerin e b ağ lı o la ra k g e liştire n y a d a a z a lta n b ir ü reticiler sınıfı" — y an i b ir k ü çü k k ap ita listle r sın ıfı— o lu ştu rd u ğ u n u k a­ b ul ed iy o r ve "d ev lete k arşı, k e sin b ir b iç im d e tan ım la n m ış belli y ü k ü m lü ­ lüklerini y erin e g e tird ik te n so n ra k ö y lü lü ğ ü n , se rb e st m e ta d e ğ işim i tem e66. Desyatyi S 'e z d Kossiiskoy Kommunistiçeskoy Parti i (1921), s. 37-8. Kış boyunca, Narkomprod on iiç bölgede buğday toplam ayı tamamen durdurmak zorunda kaldı (a.g.e.. s.

231).

67. Lenin, Soçineniya, c. XXV, s. 426.

68. A.g.e.. e XXVI, s. 38.

69. Vos'moi Vserossiiskii S " e zd Soxetav (1921), s 42.

70. A.g.e., s. 122.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 161 ü n d e y a d a d e v le tle a n la şm a y o lu y la sa b itle n m iş fiy a tla r te m e lin d e , k e n d i­ ne k alan ı d iled iğ i g ib i k u lla n a b ilm e im k â n ın a k av u ştu ru lm a sın ı" ö n e riy o r­ d u .71 M e n ş e v ik ö n e ri b ü y ü k b ir te p k iy le k arşılan d ı; B o lşe v ik b ir d e le g e bu ö n e rin in "ö zellik le U k ra y n a 'd a b ü tü n kulaklar'm v e e şk ıy a la rın a ğ zın d a n d efa la rc a d in len m iş sö z lerd e n " h iç b ir farkı o lm a d ığ ın ı b e lirtti.12 A n cak ta r­ tışm a b ir b ü tü n o la ra k sık ıcı v e k ısırd ı. R a p o rtö r T e o d o ro v iç d u ru m u n üç tem el ö zelliğ in i şö y le sap tıy o rd u : "k ırsal k e sim d e g e n e l b ir y o k su lla şm a ", tarım sal ü retim d e u zm a n la şm ış e k im d e n "d o ğ al" e k im e g e ç işin eşlik ettiğ i b ir d ü şü ş v e "k ö y lü işle tm e le rin in a ra la rın d a k i fark lılık la rın k ald ırılm ası".

B u şa rtla r iki "tem el k u su r" y a ra tm ıştı: e k ili to p ra k ların a la n ın d a b ir d ü şü ş ve (" b irço k B atı A v ru p a ü lk esin e k ıy a sla üç d ö rt k a t d a h a az" o la n ) d ü şü k b ir ü re tk e n lik . T e o d o ro v iç , k ö y le k en t a ra sın d a k i ezeli ikilem i, "k ısır d ö n ­ gü y ü ", v e h e r b irin in k arşılık lı tale p le rin i b ir k e z d a h a şö y le açık lıy o rd u : Kırsal a la n la rı yeniden canlandırmak için kentlerden onlara gelen malların nor­ mal miktarda olması gerekir; ne var ki kentler de bu mallan üretebilmek için belli miktarda hammadde ve yiyecek maddesine ihtiyaç d u y m a k ta d ır. 13 N e v a r ki bu k ısır d ö n g ü d e n k u rtu lm a k ve k en tle re g e re k e n "b elli m ik ta rd a ­ ki" ü rü n ü sağ lam ak için ileri sü rü le n g ö rü ş le r h âlâ ç o k acem ic ey d i ve ta m a ­ m en kentli b ir b ak ış açısın ın ağ ırlığ ın ı taşıy o rd u . 1 9 1 9 'd a T u la il S o v y eti y ü ­ rü tm e k o m itesi, d a h a fazla ü retim sağ lam ak a m a c ıy la k ö y lü le r a ra s ın d a b ir "ekim k o m itesi" k u ru lm ası fik rin i o rta y a a tm ış tı.74 B u fik ir b aşk a y erlerd e d e k abul g ö rm ü ştü ve ü lk e n in ta m a m ın a u y g u la n a b ilir n itelik te g ö rü n ü y o r­ du.75 İl, ilçe v e k ırsal b u c a k la rd a "e k im k o m ite le ri"n in k u ru lm asın a k a ra r v e­ rildi. N a rk o m z e m ta ra fın d a n "bütü n ü lk e için g eçerli z o ru n lu b ir ek im planı" h azırlan acak tı. İl k o m ite le ri "z o ru n lu b ir ek im p lanı h a z ırla y a c a k ... ve b ü tü n b ir il v e te k tek h e r ilçe için e k im a la n la rı sa p ta y a c ak la rd ı"; a lt k o m itele r d e p lan ın u y g u la n m a sın d a n so ru m lu y d u la r. "D ev letin ek im p la n ın d a sa p ta n ­ m ış to p rak ları" işlem en in b ir "d ev let h izm eti" o ld u ğ u ilan e d ild i.76 7 I.A .g .e .,s .2 0 1 .

12. A.g.e., s, 202.

T l. A.g.e., s. 123-5.

74. A *.«., s. 148.

75. T asan Gosudarstvertnoe Regtılirovanie K resıyanskogo Kozyaistva (1920) adlı bir k i­ tapçıkla Osinski (Oboletıski) tarafından açıklanmıştı: Osinski "yiyecek maddeleri üzerinde kurulan tekelin yerine, serbest ticarete ve 'kulaklar'ı' kayıran bir politikaya yol açacak verdi­ nin m alla öd en m esi'n e ilişkin her tasarıyı yeriyordu (a.g.e., s. 16).

76. Kasra (S "eıd i Sovetov RSFSR v Posıanovlenİyak [ 1939], s. 170-5) kongrenin diğer ka­ rarlarıyla birlikte Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 1, m adde 9‘da yayımlandı; Ocak başında yayım lanan resm i b ir kararnam eyle ekim komiteleri oluşturuyordu (a.g.e., No. 2, madde 14) ve Ocak ayı sonunda yayım lanan bir başka kararname ise bu kom itelerin görevlerini tanım lı­ yordu (a.g.e.. No. 7, m adde 52) — savaş kom ünizm i dönemi tanm politikalannın ölü doğm uş son çocuğuydu bu.

162 EKONOMİK DÜZEN S ekizinci T üm R u sy a S o v y etîeri K o n g re si’ndeki ta rtışm a b elirli b ir iler lem e sağladı. B o lşev ik rejim in ilk üç y ılı b o y u n ca y iy e c e k kıtlığı b ir ü retim so ru n u olarak d eğil to p la m a v e d a ğ ıtım so ru n u o la ra k d ü şü n ü lm ü ştü . Y a ­ kın zam a n ö n ce sin e k a d a r b u ğ d ay ih ra c a tç ısı o la n b ir ü lk e için d o ğ a l o la n bu v arsayım , şim di trajik b ir h ata o la ra k g ö rü n ü y o rd u , tç sav aş, ta rım re fo r­ m u ve zo rla el k o y m an ın n e d e n o ld u ğ u ü reticiler g rev i e k ili to p ra k la rın y üzö lçü m ü n d e ve rek o lted e sü rek li b ir a z a lm a y a y o l açm ıştı. îç sav aş so n a e r ­ d iğ in d e S ovyet tarım p o litik a sın ın tem el m e se le sin in kö y lü n ü n v a ro lm a ­ yan ü rü n fazlasını zo rla a lm a k d e ğ il, ta rım sal ü re tim i te şv ik e tm e k o ld u ğ u açıkça g ö rülm üştü . K o n g red e k ab u l e d ilen d e b u y d u . N e v a r ki e d in ilm iş bütün tecrü b ey e rağm en, k ö y lü y ü isten ilen m ik tard a ürü n ü te slim e tm e y e zorlam anın y a d a ikna etm en in m ü m k ü n o la b ilec e ğ i d ü şü n c e si b ir k ez d a h a ağır bastı. A ncak bu se fe r yan ılg ı k ısa sü rd ü . Ü ç ay so n ra L e n in ’in ilan e tti­ ği Y eni E k onom i P o litik ası, sek izin ci T ü m R u sy a S o v y e tîe ri K o n g re si'n d e Sol S D 'lerin ve M en şev ik le rin dite g e tirm iş o ld u k la rı ta sa rıla rd a n a rtık hiç de uzak değildi.

b) Sanayi tç sav aşın sanayi ü zerin d ek i etkisi, tarım ü zerin d ek i etk isin e k ıy a sla d aha d o lay sız ve kısa vad ede d ah a yıkıcı o ld u . İç sav aş ta rım d a tüm taleb i a rtırd ı ve bo y lece b aşka türlü d a h a ac e lesiz ve d a h a d e n e tle n e b ilir şe k ild e kotarılabilecek olan hal çarelerin i z o rla y a ra k ü re tim ve iaşe alan ın d ak i tü m g ü ç ­ lükleri p ek iştird i. S a n ay id e ise b ü tü n b u n la rın d a h a d a fa z lasın a se b e p o l­ du. B arış ek o n o m isin e g e ç işin g ü n d e m e g eld iğ i b ir sıra d a ü re tim in şeklini d ah a d a çarp ıttı, en ö n em li sa n ay ile rin tü m ü n ü K ızıl O rd u için b ir le v az ım ö rgü lü h alin e d ö n ü ştü rd ü ve sanayi p o litik a sın ı askeri sfratejim n b ir p a rç ası haline getirdi; bütün k ararlar, uzun vad eli p e rsp ek tifler ve ilk e le r g ö z Önün­ de tu tu lm ak sızın , acil d u ru m a b ağlı o larak alın ıy o rd u . Iç sa v a ştan ö n c e ve sonra S o v y et sanayi p o litik a sın d a b ir sü re k lilik sağ lan d ığ ı sü re c e , bu d u ­ rum sav aşların ve so sy al k a rışık lık la rın ö n c e k i ve d a h a d erin se b e p lerd e n d olayı m ey d an a gelen d e v rim c i d eğ işik lik le ri h ız la n d ırd ığ ın a ilişk in g ö rü ­ şü tam am en ön p la n a çık a rd ı. B o lşe v ik le r ik tid a ra g elm ed en ö n c e B irin c i D ü n y a S av aşı'n ın leş vık e ttiğ i san ay i ü z e rin d e k i d e v le t d e n e tim i, iç sav aşın e tk isiy le şim di yen i ve k esin b ir ivm e k azan ıy o rd u ve b u n u n B o lşe v ik ö ğ re ­ tideki y eri zo rlu b ir p ratik te c rü b e y le y e n id e n d o ğ ru lan m ış o lu y o rd u . S a n a ­

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 163 yinin iç sa v aştan aldığ ı b aşlıc a d ers m erk e z i b ir d e n e tim in , y ö n e tim in ve p lan lam an ın k a ç ın ılm a zlığ ıy d ı, tç sav aş g ö rü n ü şte so sy a list ilk elerle d ah a az b ağ d aşan a m a etk ililik b a k ım ın d an g erek li o la n iki so n u ç d a h a y arattı: te k n ik u zm a n la ra ve y ö n etim d en tek k işin in so ru m lu o lm a sın a d u y u lan ih ­ tiyaç.

D e v letle san ay i arasın d ak i y asal ilişk ileri, tüm sa n a y i işle tm e le rin in ted ­ ricen k am u laştırılm ası belirled i. S an ay id e sa v a ş k o m ü n iz m i d ö n em i, belli başlı tü m san ay i d a lla rın ı k a m u la ştıra n 28 H aziran 1918 k ararn a m e siy le b a şla d ı ,11 1918 y ılı so n u n d a b ir tak ım k a m u la ştırm a k a ra rn a m ele ri 28 H a­ ziran k a ra rn a m e sin d e n d o ğ an b o şlu k ları k ap attı; "C u m h u riy e tin tü m ü re ti­ m ini d ü zen le y en ve ö rg ü tle y e n m erk ez o rg a n sıfa tıy la " V e se n k a'd an başka h içb ir ö rg ü tü n sınai işle tm e le re el k o y m a h a k k ın a sa h ip o lm a d ığ ın a ilişkin kuralı tek ra rla y a n E k im 1918 tarihli b ir kararnam e-" y erel S o v y e tle rle S ovn arh o zlar'ın h â lâ k endi h e sa p la rın a k am u la ştırm a la rd a b u lu n d u k la rın ı d ü ­ şü n d ü rü y o r. A n cak , ço k k ü ç ü k b irk aç sanayi işletm esi d ışın d a , resm i k a­ m u laştırm a, el koy m an ın g erçe k le şm iş o lu p o lm a m a s ın a b ak ılm ak sızın 1918 so n u n d a a n ık k a p a n m ış b ir m esele halin i alm ıştı. 19 i 9 y ılın ın b a şın ­ d an itib aren d ik k a tle r y o k su l k ö y lü le rle a ile le rin in g e n e llik le ek iş y a p m a ­ larına y a d a e v d e ç a lışm a la rın a d a y an an d a ğ ın ık ve ö rg ü tle n m e m iş k ü çü k k öylü z a n aatları ü z e rin d e to p lan d ı. B u tü r işle tm ele rin R u sy a ek o n o m isin ­ de m u azzam b ir p ay ı vardı. F ab rik a la rın m ak in a la şm ış b ü y ü k san ay isi ile hem en hem en aynı o ra n d a o lm a k üzere k ö y lü n ü n b a sit ih tiy açlarım , a le tle ­ rini, av a d a n lık la rın ı, g iy sile rin i, ev in in g erek li e şy a sın ı ve d o n a n ım ın ı k a r­ şılıy o rla rd ı.” N e p a h a sın a o lu rsa o lsu n ü retim i artırm a y ı a m a ç la y a n M art 1919 parti p ro g ram ı d e v le t sip arişleri v ererek , m ali d estek sa ğ la y arak k ır­ sal k esim deki k ü çü k z a n a atları teşv ik e d iy o r ve “k en d i b aşla rın a çalışan köy em e k ç ile rin i, tarım işçileri a rte lle rin i, ü retim k o o p e ra tifle rin i ve k üçük İşletm eleri d a h a g en iş ü retim v e san ay i b irim leri h alin e" g e tirm e y i arzu lu yordu.*" V e se n k a ve y ere l S o v n a rh o zla r b ü n y e sin d e k ırsal sa n a y ile rin ö r­ g ü tlen m esi için ö zet se k siy o n la r k u ru lm ası A ra lık 1918 'd e k ararlaştırıln ıış77. Sobranie U zahm enii, I 9 I 7 - I 9 I 8 . No. 47, m adde 559, bu kararnam e ıçm bkz. s 104-5.

78- Sbvrnık D ekreu»v ı P ostanovleniipo Narodnomu K oıyaistvu, c. II (1920), s. 83.

79. Nan ıdniUer köylerdeki bu zanaatı kentlerin kapitalist sanayisine sağlıklı bir altem .ılif diye yüceltm işlerdi; öte yandan Rus M arksistleri bunları tanımlayan sıfaıt (kuşların) mecazi anlamda, aşağılık, örgütlenm em iş ve geri kalmış her şey için kullandılar. Devrimden önce bu köy sanayileri köylerdeki işgücünü örgütleyip "sömüren" küçük işletm ecilerin el attıkları bit yemlikli.

80. VKP(B) v R eıolyutsiyak ( 1941), c. 1, s. 290.

164 EKONOMİK DÜZEN ti;*1O cak 1920'de T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n se y leri K o n g re si, b u n la n k o o p eratiflerin y ö n e tim in d e b irleştirm ey i ö n e rd i.82 B u a la n d a n e y in ne k a ­ d a r g erçek leştiğ i şü p h eli. B eşte n f a r la işçi ç a lıştıra n m a k in a h y a d a 10 işçi çalıştıran m akJnasız tü m k ü çü k işletm eleri k a m u la ştıran b ir k a ra rn a m e n in K asım 1920 so n u n d a y a y ım la n m a sı y asal d u ru m a ilişk in b ü tü n şü p h e leri sonu n d a o rtad an k ald ırm ış o ld u . N e v a r ki 28 H a zira n 1938 k ararn a m e si g i­ bi bu k a rarn am e de sa d e c e y asal u n v an ı k a p sıy o rd u ; V e se n k a y a d a yerel o rg an lar h arek ete g e ç in c e y e k ad ar, m al sa h ip le ri işle tm e le rin in g e rç e k s a ­ hipliğini korudu la r.8Î S avaş k o m ü n izm i d ö n e m in d e sa n ay iy i k a m u laştırm a n ın k esin d ö k ü m ü h içb ir zam an y a p ılm ad ı. O sıra d a S o v y et re jim in e tabi b ö lg e le rd e (v e g e r­ çek te D o ğ u S ib iry a h ariç, d ah a so n ra S o v y e tle r B irliğ i'n i m e y d a n a g e tire ­ cek büttin b ö lg elerd e) 1 9 2 0 'd e y ap ılan san ay i say ım ı, 3 5 0 0 0 0 ’i işle r d u ­ rum da 4 0 4 0 0 0 "sanayi işle tm e si" b u lu n d u ğ u n u o rta y a k o y d u . B u 3 5 0 0 0 0 işletm en in y ak laşık d ö rtte üçü tek b ir k işin in y a d a a ilesin in ç a lıştığ ı iş le t­ m elerdi; sad ece % 2 6 'sı ücretli işçi ç a lıştırıy o rd u . S a n a y id e çaJ ıştırı lan to p ­ lam işçi sayısı 2 2 0 0 0 0 0 'd i. B u say ı san ay id ek i tü m işçilerin y ü z d e 8 9 'u y d u ve bunun I 4 1 0 0 0 0 'i h e r b iri 3 0 işçi çalıştıran sö zd e b ü y ü k iş le tm e le rd e ça­ lışıy o rd u . K asım 1920 k a ra rn a m esi g ere ğ in c e k a m u la ştırılm ış sa n a y i iş le t­ m elerinin to p lam say ısı 37 0 0 0 ’di; bu işle tm ele rd e to p lam 1 6 1 5 0 0 0 işçi çalışıy o rd u . A y rıc a , san ay i k o o p eratifle rin d e 2 3 0 0 0 0 işçi ç a lıştırılıy o rd u ,8" A ncak bu genel k a m u la ştırm a d an ö n c e V e se n k a ta ra fın d a n d e rle n en r a ­ kam lar g erçek d u ru m u d a h a iyi y a n sıtm a k ta d ır. B u ra k a m la ra g ö re , to p lam 6 908 sanayi işletm esi V e se n k a tara fın d an k a y d a g e ç irilm işti. İçlerin d en 4 547'si gerçek a n la m d a k a m u laştırılm ıştı, y a n i d e v le t d e n e tim i a ltın a g ir­ m işti. A ynı zam a n d a is ta tistik G en e l M ü d ü rlü ğ ü k a m u la ştırıla n işle tm e sa ­ yısının 3 8 3 3 ’ü a şm ad ığ ın ı sap tıy o rd u .85 U la ştırm a, e lek trik , k im y a, d o k u ­ m a ve k â ğ ıt sa n a y ile rin d e k a m u la ştırm an ın h em e n h e m en tam a m e n g e r­ 8 1 Trudi II Vserossiıskogo S"ezda Strvetov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 396.

82. Rezulyutsiı Tret'ego Vserossiiskogo S ”ezda Sovelov Narodnogo Kozyaisn-a (1920), s.

30-2. Bu kongrenin Tomski tarafından önerilen bir başka karan, sadece "tamamen gerekli kol­ larına'1yardım edilm esi gereken köy sanayilerine karşı sendikaların diişma/ılık beslediklerini ortaya koydu; genel politika "köy sanayisi yerine fabrikayı1' ikame etmekti" (A.g.e., s. 28).

83 Sobranie Uzâkonemi. 1920. No. 93, madde 512.

84. Sayım sonuçlan Na Navik Putyak (1923), c. İli, s. 165-78'de tüm üyle özetlenm iştir.

85 Bu rakamlar, birbirini tutm ayanlar arasında bir bağdaştırma çabasına girilm eksizin, L. Kritsman, Geroyçeskiı Period Vetıkoy Russkoy Revolyutsü {tarihsiz [1924?]), s. 127-8’de yer almaktadır; V. P. Mılyulin, Istariya Ekonomiçeskogo Razviıiya SSSR (İkinci basım, 1929), 1920 Şubatı için 6500'iin biraz altında bir rakam veriyor, bunun hemen hemen 3 OOOH "tröstleş-

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 165 ç e k le ştirilm iş o ld u ğ u n u b ü tü n y e tk ilile r k a b u l etm ek te d ir.

S av aş d ö n e m i k o m ü n iz m in d e g e rç e k so ru n san ay in in k am u laştırı İm ası değ il, sa n ay in in d ev let ta ra fın d a n so sy a list e sa s la ra g ö re y ö n e tilm e siy d i — L e n in ’in d e sık sık işa re t ettiğ i g ib i k a m u la ştırm a b iza tih i so sy a list b ir ted ­ b ir d e ğ ild i v e b u rju v a k a p ita list y a p ın ın h e n ü z d e ğ işm e d e n v a rlık sü rd ü ğ ü ülk elerd e b ile o sıra d a b ir d e re c e y e k a d a r z a te n g e rç e k le ştiriliy o rd u .86 S a ­ nayi h a k k ın d a T em m u z 1918’den 1919 so n u n a k a d a r y a y ım la n a n b ir sürü k a ra rn a m e n in en ö n e m lile ri "san ay i işle tm e le rin d e y ö n e tim in d e v le te d e v ­ re d ilm esin i," (k u llan ıla n ib are b u y d u ) ö n g ö rü y o rd u ; b azen k a ra rn am e V esen k a'n ın y ö n etim i ü stle n ec e k se k siy o n u n u b elirtiy o r, b azen d e bu so ru m ­ lu lu k V ese n k a 'y a ya d a o n u n p re z id y u m u n a b ırak ılıy o rd u . K ara rn a m e ler b elirli işle tm e le re ilişk in d i. B elirli b ir sa n a y i k o lu n d ak i işletm elerin y a d a fa b rik aların tü m ü ay n ı z a m a n d a k a m u la ş trılm a d ı: G e n iş ve d e ğ işk e n d o ­ k u m a sa n a y isin e el k o y m a k için b ir d ü zin e d e n fa zla k a ra rn am e g erek m işti.

A ncak p o litik a n ın h e d e fi, L en in 'in 1917 so n b a h arın d a n itib aren k ap italist Ö rgütlenm enin nihai aşa m a sı ve b u y ü zd en so sy a liz m i Ö rgütlem enin g e re k ­ li b ir şartı d ed iğ i, sa n ay in in cebri ''trö stle ştirilm e si"n i tam am lam ak tı.* 7 H er b ir san ay i k e n d i gfovfc’ım n y a d a m e rk e z in in y ö n e tim in d e , p o litik a n ın yüce h ak em i V esen k a'y a k arşı so ru m lu te k b ir "tröst" h alin d e g ru p lan d ırılac a k tı.

1919 so n u n d a bu "d e v le t trö stle ri"n in d o k sa n k ad arı ö rg ü tle n m işti.88 S an ay i politikası a la n ın d a bu d ö n e m in tü rlü tü rlü k a ra rn a m e le rin d e b e­ lirli v e tu tarlı b ir p o litik a k e şfe tm e k h e r zam a n kolay d eğ ild ir. V ese n k a o sı­ ra d a k e n d i b a şk an ı R ik o v 'u n d e d iğ i g ib i, "ek o n o m in in n izam i ö rg ü tle n m e ­ si "ni b ir y a n a b ırak m a k ve a rk a d a n g e le c e k b ir h ü c u m d an k o ru n m a k için aşırı te d b irle re b a şv u rm a k z o ru n d a k a lm ıştı.89 H iç şü p h e y o k ki iç savaş, sa-

tintm iş ve son derece önemli işletmelerdi", geri kalan 3 îOO'ü ise yerel Sovnarhozlar tara tından yönetilm ekteydi.

36. M art 1919'da, K om intem 'in birinci kongresinin görünüşte Troçki tarafından kaleme alınm ış olan bildirgesi ;u nokta Üzerinde duruyordu: "Kapitalist liberalizmin o kadar karşı çık­ tığı ekonom ik hayatın kam ulaştırılm ası başarıldı. Bu gerçekten geri dönülem ez — ne serbest rekabete ne de tröstlerin, konsorsiyum ların ya da diğer ekonomik biçimlerin egemenliğine.

Asıl sorun şudur: Kamulaştırılmış üretimin yönetimini sonra kim üstlenecek? Emperyalist devlet mi yoksa m uzaffer proletarya m ı?” (Kammımtsnçeskii International v Dokumentek (1933], s. 57-8; Troçki, Soçineniya, c. X X », s. 41).

87. Bkz. sayfa 64-5.

88. V. P. Milyıılin, istoriya Ekonomiçeskogo Ruzvitiya SSSR (İkinci basım, 1929), s. 170.

T röstkştirilem eyecek kadar geniş ve dağınık olan dokum a sanayi, o sırada tek bir merkezin yönetim inde 40 "birlik" halinde örgütlenmişti (A.g.e., s. 171).

89. Naradnoe Kozyaistva, No. 10.1918, s. 31.

166 EKONOMİK DÜZEN vaş içi n d o ğ ru d an d o ğ ru y a y a d a d o la y lı o la ra k g erek l i san ay i işletm elerin in k a m u laştırılm asın d a d iğ e r b ü tü n fak tö rle rd en ço k d a h a etk ili o lm u ştu . D e ­ m ir çelik san ay isi ü zerin d e d e v le t d en e tim in in k u ru lm a sı 28 H az ira n 1918 tarihli k am u laştırm a k ararn am esi ilan e d ild iğ in d e b ilfiil tam a m lan m ıştı.

D eri, d o k u m a , k im y a , e le k trik san ay ileri gibi b aşlıc a san ay i k o lla rın d a k i iş­ letm elerin 1918 so n b ah a rın d a h ız la k a m u laşn rıİm ası sav aş y ü z ü n d e n zo ­ ru n lu o lm u ş. A ralık 1918 'd e tü m y ak ıtların ü re tim ve d a ğ ıtım ı ü z erin d e d ik ­ tatö rce y e tk ile rle d o n atılm ış b ir y ak ıt k o m ite sin in (G la v to p ) k u ru lm a sı için h içb ir açık la m a y a g erek o lm am ıştır. K âğ ıt, tü tü n , sig ara, a te ş e d ay an ık lı k ap k acak üreten fab rik alara erk en b ir z a m a n d a el k o n u lm a sın ın y a d a H a z i­ ran k ararn am esin d e n eden se u n u tu lm u ş o lan şarap ve isp irto san ay ilerin in K asım 1918'de k a m u laştırılm a sın ın ve e rte si ay y ö n etim a ltın a alın m asın ın seb eb i d a h a g en el d ü şü n c e le re b a ğ la n a b ilir. A n c ak m ü z ik e se rle ri y ay ım ve basım san ay isin i ya d a M o sk o v a ve P e tro g ra d 'd a k i şek erle m e san a y isin i k a­ m u laştırm ak ve y ö n e tim le rin e el k o y m ak için A ralık 1918 'd e a lm a n te d b ir­ lerin n edenini k eşfetm e k d a h a g ü ç tü r.9“ M a k u l ve g ere k li se b e p le rd e n d o la ­ yı h arek ete g eçirilen "k a m u la ştırm a" ay g ıtı k en d i k en d in e h ız la n m ış ya d a b ütün b ir b ü ro k ratik ev rim e ö z g ü k arm a şık ve k ısm en tesad ü fi se b e p le r ve d ü rtü le r tarafın d an h ızlan d ırılm ıştı.

B u d ü z e n le m e le rin so n u cu V e se n k a ’yı b aşla n g ıç ta d ü şü n ü ld ü ğ ü h aliyle tüm S o v y et e k o n o m isin in y ö n eticisi ve h ak em i o lm a g ö re v in d e n sap tırm ak ve onu k a m u la ştırılm ış S o v y et san a y isin in y ö n etim in d en so ru m lu b ir bö ­ lüm h alin e g etirm ek o ld u . A ğ u sto s 1918 tarih li u zu n b ir k a ra rn am ed e b e lir­ tilen iki g ö re v d e n , "üretim i ve d a ğ ıtım ı d ü z e n le y ip ö rg ü tlem ek " v e "cum ­ h u riy etin bütün işletm ele rin i y ö n e tm e k ” g ö rev lerin d e n , İkincisi bundan b ö y le on un asıl g ö re v i old u . A ynı k a rarn a m e d e V e se n k a'm n y ap tsı a y rın tılı b ir şek ild e açık lan ıy o rd u . 69 ü y esin d e n 10'u V T sIK , 2 0 ’si b ö lg e S o v n arhozları, 30'u da se n d ik a la r m e rk e z k o n se y i tara fın d a n ata n m ıştı; a y d a en az b ir kez to p lan acak tı. G ü n lü k ç a lış m a la n b aşk an ı ve b aşk an y ard ım cıları S o v n ark o m , d iğ e r üyeleri ise V T sIK tara fın d an atan a n 9 k işilik b ir p rezid yum yapacaktı. P rezid y u m k ısa za m a n d a y ö n e ten ve p o litik a sa p ta y a n b ir kuruluş h alin e g eld i. 1918 so n b ah a rın d a n so n ra V e se n k a bir k o n se y o lm a k ­ tan çık tı. T ıpkı In g iltere T ic a re t O dası g ib i, etk in liğ in i y itirm iş b ir k u ru lu ­ 90.

Bu ve buna benzer kararnam eler S bom ik Dekretov i Postanovlenii po Narodrunnu Kozyaisn u, c. II (1920), s. 9-10, ! 12-34'le yer alm akladır. Aynı dönem de yayım lanan ve tek tek işletmelerin kam ulaştırılm asına ilişkin birçok kararnam e a.g.e., c. II, s. 137-67'de bulun­ makladır.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 167 şun u n v an ın ı taşıy an b ir d e v le t o rganı h alin e g e ld i.91 V e se n k a 'm n bu y en i san ay i k rallığ ın ı y ü rü lm e g irişim in d e ku llan acağ ı aygıt, m erk ezi k u ru lu şla rd a n — glavklar v e m erk e zle r— o lu şa n b ir sistem ­ den g e liştirilm işti; b u n la rd an ilki k a m u la ştırm a d an Önce k u ru lm u ş b u lu n u ­ yordu . D a h a a z ö n em li san a y ile rd en b azıları d o ğ ru d a n d o ğ ru y a V esenk a'n ın b ö lü m le rin e b ağ la n a ra k bu sistem d en a y rıld ıla r. A n cak bu ö n em li bir fark lılık g etirm e y e n bir ay rıcalık tı, ç ü n k ü m e rk e z le r ve gta vkla r yarı ba­ ğ ım sız sta tü le rin i gitgide y itire re k V ese n k a 'm n se k s iy o n la rın a d ö n ü şm ü ş­ lerdi. M erk e z le rin v e glavklat1ın bu d o la y sız b ağ ım lılığ ı, k am u laştırılm ış işletm elere tah sis ed ilen tü m k red iler V e se n k a ’dan g eç m e y e başladığı a n ­ d an itib aren k a ç ın ılm a z h ale g eld i. A ralık 1918 'd e, ik in ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi'n in bir k ararıy la d a resm en d o ğ ru lan m ıştı bu durum .*3 B a şla n g ıç ta d a h a b elirsiz ve ikircik li o lan şey, m erk ezlerin ve glavk!ar'\n k endi d en etim leri altın d ak i san a y ile rle ilişk ileriy d i. S anayinin k a m u laştırılm asın d a n ö n c e k u ru lan ilk glavktar dan o lan petro l üst k o m ite­ sinin (G la v n e ft) g örev leri şöyle tan ım lan m ıştı: "P etrol ticaretin i d evlet h e­ sab ın a ö rg ü tle y ip yö n etm ek , ö zel petrol sa n ay ilerin i d e n e tle m e k ve b ir d ü ­ z en e b ağ lam ak ve bu sanayi ala n ın d a faaliy et g ö ste re n farklı işletm eleri k a­ p a tm ak , a çm a k y a d a b irleştirm ek ."9'' Y ine ilk k u ru lu şlard a n biri olan tütün ü st k o m itesi (G lav tab ak ) "h am m ad d eleri p la n d a h ilin d e sağ lam ak ve ürü n ­ lerin planlı b ir şek ild e d ağ ıtım ın ı g e rç e k le ştirm e k le"’4 g ö rev len d irilm işti. İşletm elerin d o ğ ru d an d o ğ ru y a V esen k a y a d a gtavklar tarafın d an y ö n e til­ m esi k am u laştırm ad an ö n c e d e sonra da tasarla n m am ıştı. D o k u m a sa n a y i­ sin d e y ö n etim i d e v le t tara fın d an üstlen en işle tm e le r g ittik ç e arttığı için d e v ­ le t d o k u m a fab rik aların ı Ç en tro tek stil e m rin d e y ö n e tm ek am a c ıy la A ralık 1918’de N atsio n al'tk a n adlı y en i bir ö rg ü t k u ru ld u .95 Ö te y an d an deri üst k o ­ m itesi (G la v k o z ) "k am u laştırılm ış işletm elerin y ö n etim in i ö rgütlem ekle", b o y a ve v ern ik ü st kom itesi (G lav lak ) b u tü r işle tm e le rin "g en el yönetim ini 91. Sobranie Uzukonenti. 1917-1918, No. 58, madde 644, V. P. Milyutin, Isloriya Ekvnomiçeskago Razviıiya SSSR (İkinci basım, 1929), s. 168. Bu dönem de Vesenka’mn örgütlenme­ sinin aynındi bir anlatımı İçin bkz. L. Krirsman, Gemyçe.itai Perine! Vetikoy Russkoy Revolyutsii (tarihsiz [1924?]), s. 99-105.

92. Trudi II Vserosstiskngo S "ezdtı Sovetov Nartıdnoga Knzyaistva (tarihsiz), s. 396-400; bu karar için bkz. s. 232-3; aynı kongre, sanayinin yönetimine ilişkin ayrıntılı kararlar kabul etli (A.g.e., s. 402-3).

93. Byulleıeni Visşego Sovela Narodnogo Kozyaistva, No. 6-8, 1918, s. 34-8.

94. Glcn'iabak, No. 1, Ağustos 1918, s. 50.

95. S b o m ik Dekretov i Pnstanovleniipo Narodnomu Kozyaistvu, c. fl, 1920. s. 66. Çentrotekslil hakkında bkz. s. 78-9.

168 e k o n o m i k d ü z e n sa ğ lam ak la" g ö re v len d irilm iş ve k â ğ ıt ü st k o m itesi (G la v b u m ) "k âğ ıt sa n a ­ y isin d ek i d ev let işletm elerin in ü st y ö n e tim in e " d ö n ü ştü rü lm ü ştü .94 B u te r­ m inoloji d eğ işik lik leri h iç şü p h e siz fa rk lı u y g u la m a la ra te k ab ü l ed iy o rd u . İç savaşın h araretli atm o sferi d ü z e n li ve y ek p a re b ir sistem in g e lişm e sin e hiç d e el verişli d e ğ ild i.

S a y ıla n 1920'de 4 2 ’yi b u lan m e rk e z le rle glavklar'm 97 en z a y ıf n o k ta la n b a şla n g ıç ta k en d ilerin e v erilm e m iş ve b u a m a ç la d o n a tılm a d ık la rı b ir g ö re ­ vi so n u çta y erin e g etirem ey işleri o la b ilir: Y ö n etm ek ten z iy a d e m ü d a h a le e tm e k ti gö rev leri. S o n rak i y o ru m c u la ra g ö re h e r tü rlü g ü ç sü z lü k le eş a n ­ lam lı b ir h a le g e ld ile r ve sav aş k o m ü n iz m in in h atala rın d an b iri o lan aşırı m erk eziy etçiliğ in so m u t sim g e si o la ra k k ab u l e d ild iler. B u n u n la b irlik te, o zam an k i şartlard a m e rk e zileşm e ö n le n em ez d i. D ev rim in ilk k ış ın d a y ö n e ­ tim d ek i k ao sa karşı g ö sterilen tep k i h e m k a ç ın ılm a z hem d e sa ğ lık lı bir tepkiydi.

Kaos ancak merkezileştirme gerçekleştirilirken, yerel çıkarların terk edilmesiyle bertaraf edilebilir {diyordu Lenin Ocak 1919'da]; ne var ki yerel çıkarlar tek çıkış yolumuz olan merkezileşmeye karşı muhalefetin tepkisini kışkırttı... Durumumuz kötü... çünkü tam anlamıyla merkeziyetçi olamadık.9* M erk ezileşm ey i teşv ik e d e n iç sa v a ş o ld u ; d iğ e r b ü tü n s a v a ş la r g ib i ö n em li k a rarların tek b ir m erk ez tara fın d a n a lın m asın ı, kim i z a m a n d a ü re ­ tim in tek b ir n o k tad a y o ğ u n la şm a sın ı g e re k tird i. E k im 1918'den itib aren , h am m ad d e kıtlığı birço k san ay i k o lu n d a ü re tk e n liğ i d a h a d ü şü k fa b rik a la n n k ap an m asın ı ve üretim in , en iyi v e rim alan fa b rik a la rd a y o ğ u n la şm a sın ı zo ru n lu kıldı;“14 b u tü r k a ra rla r a n c a k g ü çlü b ir m erk ezi o to rite tara fın d a n alın ab ilird i. R S F S C to p rak la rı 1919 y a z ın d a e sk i M o sk o v a P ren slİğ i'n İn b o y u tların a in d irg en d iğ in d e , sa n a y in in m erk ez tara fın d an d e n e tim i ö n c e ­ den ya d a so nradan d ü şü n ü le n e o ra n la ç o k d a h a g e rç ek leşe b ilir b ir Ö neriy­ di. H er şey m erk ezileşm e y i k a ç ın ılm a z k ılıy o rd u ; an cak ç o k p a h a lıy a m al o lan lü zu m su z b ir b ü ro k ra siy i g ere k tire n b u m e rk ez ile şm e y i u zu n z am a n sü rd ü rm ek d e m ü m k ü n d eğ ild i.

M e rk ezileşm e p o litik ası, k ısa z a m a n d a il S o v n a rh o z la n ’n ın k ıs k a n ç d i­ 96. A.g.e., c. II, s. 3 7 ,3 9 .7 2 .

97. L. Krisiman, Gertıiçeskii Period Vetikuy R ussbty Revulyutsıi (tarihsiz [Î924?]), 4.

100-l'd e bir liste yer alıyor. B ir başka liste, Vesenka'mn glavk. merkez ve şubelerini Kasım J920'de 74 olarak gösteriyor ( N arodnoe Kosyaisrvn, No. 4. 1921, s. 48).

98. Lenin, Soçineniya, c. XXIII, s. 472.

99. Narodnoe K oıyaistvo, No. 12, 1918. s. 30-1.

SAVAŞ KOMÜNİZM İ 169 ren ciy le k arşılaştı, ikin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n se y le ri K o n g re si A ralık 1918'de to p lan d ığ ı sıra d a , siy a si S o v y e tle r'in y a n ı s ıra h a n ta l b ir e k o n o m ik S o v y et sistem i k u rm a e fsa n e si a rtık te rk e d ilm işti, tl S o v n a rh o z la rı’nı V esen k a'm n "y ü rü tm e o rg a n la rı" o la ra k k a b u l e d e n y en i b ir k a ra rn a ­ m e b ö lg e S o v n arh o zlan 'n ı ilg a etti ve y ere l S o v n arh o zlar! — k aç a d e t k u ­ ru lm u ş o ld u ğ u n u k e stirm e k g tiç tü r— b u n la ra te k ab ü l e d e n y ere l S o v y e t­ ler'in y ü rü tm e k o m itele rin in "ek o n o m i s e k s iy o n la rım a d ö n ü ştü rd ü . A n c a k k a rarn am e, il S o v n a rh o z ları'n ı g e n iş ö ze rk y e tk ile rle d o n attığ ın ı id d ia e t­ m esin e rağ m en , g erçek te, gtavklar'la m e rk e z le rin il g en el k a ra rg â h ın d a k en d ile rin e tab i a y g ıtla r k u rm a la rın a izin v e rm e k le o n la rın k o lu n u k a n a d ı­ nı k ırm ış o lu y o rd u ve h e r n e k a d a r bu a y g ıtla r sö z d e il S o v n a rh o z la rj'n a b ağ lan m ış o lu y o rsa d a bu te d b ir b ü tü n ü lk e d e san ay i k o lların d a n h e r b iri­ nin, M o sk o v a 'd a V esen k a e m rin d e k i g la v k ı'n m y a d a m e rk e z in in ara c ılığ ı ile m erk ezi d e n e tim e d o ğ ru b ir ad ım d a h a atm ış o ld u ğ u n u a p a ç ık g ö s te ri­ yordu . S o v n a rh o z la r’a h ız la ç ö k m e k te o lan b ir g ru p san a y iy i, "yerel ö n e m taşıy an " san ay ileri y ö n e tm e k te n b a şk a b ir şe y k a lm ıy o rd u .ıun Y ö n e tim d ü ­ z ey in d e k i b u gelişm e, m e rk e z i sen d ik al ö rg ü tle n m e n in y ere l fa b rik a k o m i­ te le rin d e v e d iğ e r sen d ik al ö rg ü tle r ü z e rin d e k i a rtan h â k im iy e tiy le atb aşı g id iy o rd u 101 ve h atta se n d ik a la rın glavklar' d a ad a m a k ıllı g ü ç le n d iğ i ş e k lin ­ d e y o ru m la n ıy o rd u .102 G lavk ve S o v n a rh o z te m silcileri a ra s ın d a N isa n 19 19 'd a y ap ılan özel b ir to p la n tı b ir u z la şm a sa ğ la y a m a d ı ve m e rk e z o rg a n ­ ların g ü çlen m esin i d e n e tle m e y i d e b a şa ra m a d ı.“13 B u n u n la b irlik te, a şın m erk e z iy e tç ilik u y g u la m a n ın m ü m k ü n o lm a d ığ ın ın a ç ık ç a g ö rü ld ü ğ ü ve b ir tü r ad em -i m e rk e z iy e tç iliğ in acil h a le g e ld iğ i te k ala n , sa n a y in in g ü n ü g ü n ü n e y ö n e tild iğ i alan d ı.

B u y ü z d e n , e k o n o m in in y ö n e tilm e sin d e m e rk e z ile şm e y le Ö zerklik a ra­ sın d a açık b ir m ü cad e le o la ra k b a şlay a n şey k ısa za m a n d a işlev sel ve c o ğ ­ rafi ad em -i m e rk e z iy e tç ilik a ra sın d a b ir m ü c a d e le y e d ö n ü ştü . G lavklar h e r san ay in in b iz z a t k e n d isin in te k b ir o to rite y e k arşı tek b ir k u ru lu ş o la ra k iş­ lev g ö receğ i "dikey" b ir ö rg ü tle n m e siste m in i tem sil ed iy o rla rd ı. İl S o v n a r100. Trudi 11 Vserossiiskogu S"ezda S o veım Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 406-8. İkinci Tüm Rusya M illi Ekonomi Konseyleri K ongresi'nde “yerel bir önemi olan tüm üreti­ m i» ve üretim aygıtının yerel Sovnaıiıoz’un (yani il Sovnaıhozu'nun) elinde kaldığı" ve "sana­ yiyi tiim Rusya çapında yöneten g/avjfc/ar'la merkezlerin yerel Sovnarhoz Prezidyumu ile d o ğ ­ rudan doğruya temas halinde olması gerektiği" üzerinde duruldu (A.g.e., s. 208). Fakat bu avutucu güvencelerin geniş ölçüde uygulanmif olduğu jflphelidir.

101. Bkz. 190-i. İM . Narodnoe Kozyaistva, tic . 4 , 1919,s. 16-19.

103. A g.«., No. 5. 1919, s. 40-5.

170 EKONOMİK DÜZEN ho zları ise belirli b ir ildek i san ay i işle tm e le rin in il y ü k se k k u ru lu ta ra fın ­ dan ö rg ü tle n ip d e n etlen e c eğ i ’’y atay " b ir d ü ze n le m e a d ın a bu siste m e karşı çık ıy o rlard ı. S o ru n A ralık 1 9 19'da, y e d in ci T ü m R u sy a S o v y etîeri K o n g re ­ si'nde, H alk K o m iserlik le ri y ere l o rg a n la rın ın y ere l S o v y e tle r'e ve o nların y ü rü tm e k o m ite le rin e karşı o lan so ru m lu lu ğ u h a k k ın d a k i g en el ta rtışm a s ı­ rasın d a o rtay a atıld ı. Y erel S o v y e tle r'in y etk ile rin i ih lal ettik leri g e re k ç e ­ siyle S o v n a rh o z la r’) sek izin c i p arti k o n g re sin d e k ıy a sıy a e leştiren S ap ro n o v ," “4 "S o v y etler h alin d e ö rg ü tle n m e '’ y e rin e "b ö lü m le r halinde ö rg ü tle n ­ m eyi", d e m o k ra tik b ir sistem y e rin e b ü ro k ra tik b ir sistem i ik am e g irişim in i tem sil ettik lerin i ileri sürerek bu k e z eleştirisin i g ö z d e n d ü şm ü ş glavklar'a y ö n eltiy o rd u . B ir b aşk a k o n u şm acı, "D en ik in ve K o lç a k ’m y e n ilg isin in e r ­ tesi g ü n ü n d e o rtad an k ald ırılm ası g e re k e n n ed ir?" so ru su n a h alkın y ü zd e 9 0 ’m ın, ”glavklar ve m erk e z le r” d iy e ce v a p v e re ce k le rin i dile g etird i. K a ti­ nin, "B ü tü n glavklar ’ın en ço k m erk ezileşen i ve h a lk a en fazla y ü k o la n ı K ızıl O rd u ’d u r,” lt)S d iy e re k y ard ım a koştu. T a rtışm a h içb ir so n u ç v erm ed i ve glavklar'i d e stek lem ek için se n d ik a larla ittifa k k u ra n V e s e n k a p re z id y u m u n u n , y erel S o v n a rh o z te m silcileri ta ra fın d a n k ıy a sıy a eleştirild iğ i O cak 1920 tarih li ü çü n cü T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g re si’n d e tek rar ele alındı. S an ay in in y ö n e tim in e ilişk in b ir k a ra r ü çte iki ç o ğ u n lu k la kabul ed ild i. K arar işletm eleri üç g ru b a ay ırıy o rd u : d o ğ ru d a n d o ğ ru y a V esen k a'n ın m erk ez o rg an la rı tara fın d an y ö n etile n "b ir a ra y a g e tirilm iş" y a d a d ev letçe ö n e m li iş letm ele r, ’ V ese n k a 'm n m erk e z o rg a n la n e m rin d ek i" it S o v n arh o zları tarafın d an y ö n e tile n işle tm e le r ve sa d e c e il S o v n arh o zları'nın y ö n ettiğ i y erel ö nem taşıy an iş le tm e le r.1"* M a rt 1920'de d o k u zu n c u p arti k o n g resi bu so ru n u e le aldı ve ’’ö rg ü tle n m e g ö re v i, d ik ey m e rk ez iy e t­ çiliği hem glavklar ilkesin e g ö re sü rd ü rü p g e liştirm e k h em de co ğ ra fi b ö l­ g e le r ilk e sin e g ö re işletm ele r arası y a ta y b a ğ ım lılık la b a ğ d aştırm ak tır," d i­ yen b ir k a ra n kabul e tti.107 A n c a k g ü zel sö z le r h iç b ir şeyi ç ö z ü m lem iy o rd u .

M e rk eziy etçilik ten y a n a k u v v e tle r g ü c ü n ü iç sav aştan a lıy o rd u ve iç savaş d ev am ettiğ i sü rece ö n le n m e le ri zo rd u . B u n a k arşı te p k i an cak N E P 'le b ir­ lik te ve gene! p o litik an ın b ir p arçası o la ra k b aşlad ı.

104. Bkz. B al;evik Devrimi, c . 1, s. 203.

105. 71 Vserossıiskti S " e z d S m e tm (1920), s. 197.218.222.

106. RezolyM sii Trel'ego V serm siiskogvS'ezda Sovetov Narodnoga Kozyaistva (1920), s.

6-7.15-16.

107. VKP(B) v R eıolyutsiyak ( 1941). c. I, s. 33 1.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 171

V e sen k a'm n m e rk e z iy e tç i ö rg ü tle n m e sin e hU cum lar b a z en a çık ç a, ç o ğ u zam an alttan a lta y ap ılan d a h a şid d etli b ir tartışm ay ı — u z m a n la rın k u lla ­ n ılm a sın a ilişkin tartışm a y ı— içeriy o rd u . B u k o n u d a d a iş v erim liliğ in in g erek leri ile so sy alist h a tta d e m o k ra tik ö z y ö n etim ilk eleri a ra s ın d a b ir ç a ­ tışm a o ld u ğ u a ç ık ç a g ö rü lü y o rd u . A n c ak u z m a n la r k o n u su n d a k i tartışm a p arti ö ğ retisin i v e p artin in ö n y a rg ıla rın ı d a h e d e f alıy o rd u . B u ta rtışm a L en in ’in 1917 so n b a h a rın d a D evlet ve D ev rim d e b e la g a tla y in ele d iğ i esk i y ö ­ netim ay g ıtın ın p a rç a la n a c a ğ ın a ve d e v le tin o rta d an k a lk a c a ğ ın a ilişkin inanç ile B olşevikler İktidarı Elde Tutabilirler rm T'de kesin b ir d ille a ç ık la ­ d ığ ı, k a p italizm tarafın d an y a ra tılm ış ve m ira s b ıra k ılm ış e k o n o m ik ve m a­ li d en etim te k n ik a y g ıtın ı ete g eç irm e n in ve k u llan m an ın p ra tik z o ru n lu lu ­ ğ u arasın d ak i açık çelişk iy i y en id e n c a n la n d ırıy o rd u .10* D e v rim in ilk d ö n e ­ m inde, işçi d e n e tim in in y o l açtığ ı a n a rşid en so n ra san ay iy i y ö n e tm e n in b a­ sit b ir şey o ld u ğ u n u , a k lı b a şın d a h e r v atan d a şın b u n u y a p a b ile c e ğ in i ileri süren ö ğ re tiy i u y g u la m a g irişim le ri o ld u . B u ö ğ reti D evlet ve D evrim 'deki b azı p a sa jla ra d a y an ıy o rd u . M a rt 1918 'd e V e se n k a 'n m b ir y e tk ilisi b ir fa b ­ rik ad a burju v a b ir m ü h e n d is ç a lıştırm an ın "işçilere ih an et o ld u ğ u n u " 10,i y a ­ zab iliy o rd u hâlâ. A n ca k ç o k g e ç m e d e n k ö k tü b ir d e ğ işik lik m e y d a n a g eldi.

B olşevikler iktidarı E lde T utabilirler m i?'de L en in yeni re jim d e h e r z a m a n ­ k inden d a h a ço k "m ü h e n d ise, ta rım c ıy a, te k n isy e n e v e b ilim sel e ğ itim d en geçm iş h e r tü rd en u z m a n a ’1 ih tiy a ç d u y u la c a ğ ın ı, b u n ların "g eçiş d ö n em i b o y u n c a 1’ d iğ e r işçilerd en d a h a y ü k se k ü c re t alm aları g e re k e c eğ in i ö n g ö ­ rürken ih tiy atlı d a v ra n m ış tı.11,1 B re st-L ito v sk 'ta n so n ra T ro çk i K ızıl O r­ du 'y u k u rm ak için esk i su b a y la rd a n y a ra rla n ırk e n , L e n in "b ilg in in , te k n i­ ğin ve d en e y im in çeşitli d a lla rın d a u zm a n la r y ö n e tm e d ik ç e so sy a liz m e g e ­ çişin im k ân sız o ld u ğ u n u " a ç ık ç a b ild ird i ve "b u rju v a u z m an ları em rim iz d e çalıştırm a m ız a im k ân v e re c e k şartları henüz y a ra ta m a d ık ," d iy e re k ü z ü n tü ­ sünü d ile g e tird i.1" S ol m u h a le fe t b u n d an "k ap ita listle rin ö n d e rliğ in in y e ­ n iden c a n la n d ırılm ası" d iy e söz ettiğ in d e , L e n in b u "ö n d e rliğ in " k a p ita list­ lere k ap italist o ld u k ları için d e ğ il, u z m a n te k n isy e n le r y a d a ö rg ü tle y ic ile r o ld u k ları için ö n e rild iğ in i b e lirtiy o rd u .112 M a y ıs 1918 ‘d e b irin ci T ü m R u s­ y a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi'n d e "b u rju v a u z m a n la rd an y a ra r­ la n m a g ö rev in d en " ve so sy a liz m i g e rç e k le ştirm e k isten iy o rsa , "bilim sel ]08. Bk 2 s. 67.

109. N arodnoe Kozyuisiv», No. 1, 1918, s. 19.

110. Lenin. Soçineniya, c. XXI, s. 263. İ l i . A.g.e., c. XXII, s. 446.

1 12. A.g.e.. c. XXII, s. 524.

172 EKONOMİK DÜZEN eğ ilim d en geçm iş g en iş b ir u z m a n la r k a d ro su " o lu ştu rm a ih tiy a cın d a n d o ­ layı ’’dilşm an u n su rlara" b ile g ü v e n m e k d u ru m u n d a b u lu n u ld u ğ u n d an söz etti ve y in eled i: "B u o lm ad an so sy a liz m in d e o la m a y ac a ğ ın ı b iliy o ru z ." 113 V esen k a’d a g ö rev li o lan la rın say ısı M art 1 9 1 8 'd e 300 k a d a r ik en , altı ay so n ra 2 5 0 0 'e, hatta gtavklar ve m erk ez lerd e k i p e rso n e lle b irlik te 6 0 0 0 'e y ü k se ld i.114 V e se n k a ’ya d ü şen ve iç sa v a ş o rta sın d a R u s san a y isin i y e n id en ö rg ü tlem ek ten ib aret o la n m u azzam g ö re v g ö z ö n ü n d e tu tu ld u ğ u n d a b u ra ­ kam pek fazla b ir şey ifad e etm iy o rd u . A n cak b u d u ru m b ü ro k ra sid e k i a rtı­ şa ilişkin b ild ik şik ây etlere yol açtı, ç ü n k ü L e n in ’in ta lim atla rın ın a rd ın d an , bu y eni so ru m lu ların ç o ğ u n u n n ered en g eld iğ i b ilin iy o rd u .

"U z m a n la r” sorunu so n rak i iki y ıl b o y u n c a b ir a n laşm az lık k o n u su o l­ m aya devam etti. A ralık 1918 ’de ik in ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n ­ seyleri K o n g resi'n d e M o lo to v en ö n e m li 2 0 glavk ile m e rk e z le rd e ç a lışa n ­ ların b ir d ö k ü m ü n ü çık ard ı, tlg ili 4 0 0 k işid e n y ü zd e 10'u e sk i işv eren y a d a işveren te m silc isi, y ü zd e 9 ’u te k n isy e n , y ü z d e 3 8 ’i V e se n k a d ah il çeşitti d a ­ irelerdeki g ö rev liler, geri k alan y ü z d e 4 3 ’ü d e işçi y a d a se n d ik a la r d a h il iş­ çi ö rg ü tleri tem silcileriy d i. D em ek ki ç o ğ u n lu k "san ay id ek i p ro le te r u n su r­ la rla h içb ir ilişkisi o lm ay a n la rd an " m e y d a n a g e liy o r ve glavklaı *ın "p ro le­ tary a d ik ta tö rlü ğ ü n e te k a b ü l e tm ek te n u z ak b ir o rg a n ” o la rak d ü şü n ü lm e le ­ ri g erek iy o rd u ; p o litik ay ı y ö n e te n le r "p atro n la rın te m silc ile rin d e n , te k n is­ y en lerd en ve u z m a n la rd a n ” o lu ş u y o rd u ." 5 M e n şe v ik d e le g e D alin , " A v ru ­ p a'd ak i b ü y ü k trö stlerd e'' p e k az b ü ro k rasi b u lu n d u ğ u n u açık ça d ite g e tirir­ ken ve "h azırlan m am ış b ir ala n d a h a z ırla n m a m ış b ir m ek a n iz m ay a göre" so sy alizm in v ak tin d en ö n c e u y g u la n m a sın a karşı çık an M e n şe v ik g ö rü şü tek rar ed erk en genel bir sald ırıy ı b a şlatm ış oldu: Proletarya yok, geride proletaryanın değil işlemeyen fabrikalarla atölyeleri sul­ tası alımda tutan büyük bir bürokratik aygıtın diktatörlüğü vaı sadece. Demek ki biz, kültür ve eğitimi umursamayan ve ancak işçi sınıfı Üzerinde kurduğu baskıdan dolayı eski burjuvaziye benzeyecek olan bir burjuvazi yaratmaktayız. Sizler zulüm ve sömürüye hiçbir sınır tanımayan bir burjuvazi yaratmaktasınız.

113 A .g.e . c. XXII, s. 40-1.

114. Narodnoe Kozyaistva y No. 10,1918, s. 31.

115. Trudi II Vserossiiskugo S"eıda Soveten N am dnago Kozyaistva (tarihsiz), s. 2 13. İki yıl sonra Rikov tarafından verilen rakamlara göre Vesenka ve yerel Sovyetler prezidyum lannın yüzde 57'si, Rİavklar’h merkezlerin yüzde 5 l ‘i, fabrika yöneticilerinin yüzde 63'ii işçiler­ den meydana geliyordu: Vesenka'ya bağlı tiim iktisadi kurutuşlarda çalışanların yüzde 6 l'i i$çi, yüzde 30’u d a uzmandı (Vos'ınoi Vserossiiskii S"ezd Sovetov [\92i], s. 103). Fak al bu işçi­ lerin birçoğunun sadece "temsili" bir görevi vardı.

SAVAŞ KOMÜNİZM İ 173 B ir k o n u şm a c ıy a g ö re "A m e rik a n b u rju v azisi" o larak a d la n d ırd ığ ı şe y in g e lişm e si ü retim in d ü şm e sin e ve işç ile rin te m b e lliğ in e y o l açm ıştı v e k ü ­ ç ü k b u rju v a z in in o rta k ö y lü y e k arşı y e n i tu tu m u n d a b e lirg in le şe n u zla şm a p o litik a sın a b a ğ lıy d ı.116 B u tü r h ü c u m la r "u zm an " b u rju v ala rın S o v y e t a y g ıtıy la g ittik ç e b ü tü n ­ leşm esin i p e k fa z la e n g e lle m e d i; b u n ların y ard ım ın ı z o ru n lu k ılan iç sav aş, a n av atan ın yab an cı istila c ıy a k arşı sav u n u lm a sı a ç ısın d a n , u zla şm a y ı d a h a d a k o la y laştırıy o rd u . S o v y e tle r'in e m rin d e ask eri y a d a e k o n o m ik a la n la rd a ç a lıştırılan e sk i b u rju v a la r k o n u su n d a L en in , "N e yani, b u n la rı işten m i a ta ­ lım ?" d iye b a ğ ırıy o rd u . "Y ü z b ın le rc e in san ı işten a ta m a z sın ız , b ö y le b ir şey y ap say d ık k endi m a h v ım ız a se b e p o lu rd u k ." 111 M a rt 1 9 1 9 'da k ab u l e d i­ len y en i p arti p ro g ra m ın d a ' b ilin ç li k o m ü n istle rin y ö n e tim in d e işçi k itle ­ siy le elele" ç a lışa n u z m an b u rju v a la r h a k k ın d a d o stç a s ö z le r y e r alıy o rd u .l,s Bu b u n alım lı a y la r b o y u n c a , y ö n e tim in e tk in liğ in d e n b aşk a bir ö lç ü t o la m a z d ı. 1919 so n b a h a rın d a M o sk o v a 'd a n O m sk 'a u laşan b ir ’ b eyaz" p ro ­ fe s ö r "b irço k m erk ezin veg la v k'ın b a şın d a e sk i işv e re n le rle işletm e y ö n e ti­ c ile rin in b u lu n d u ğ u n u , b u m e rk e z le rle glavklar* dan h a b e rsiz ve şah sen esk i san ay i ve tic a re t a le m in e a şin a bir z iy aretçin in b ü y ü k d eri fa b rik a la rın ın e s ­ ki sa h ip lerin i G la v k o z 'd a , b ü y ü k san ay ic ile ri d o k u m a sa n a y isi m e rk e z in d e g ö rm ek ten h ay re te d ü şec e ğ in i," a n la tıy o rd u .119 İç sav aş n e rd ey se k a z a n ıl­ m ak ü zerey k en ve g e le c e ğ e u m u tla b ak m ak y e n id e n m ü m k ü n h ale g elirk en L en in , "b u rju v a u zm a n la r"d a n ö v g ü y le söz etti: Bu grupiakileri daha iyi bir duruma kavuşturmanın gereğine inanıyoruz. Çünkü kapitalizmden komünizme geçiş burjuva uzmanlar kullanmakstzın imkânstzdır ve bülim zaferlerimizi, yarı emekçi yan mülk sahibi köylülüğü peşinden sürükleyen proletarya önderliğindeki Kızıl Ordu'muzun bütün zaferlerini kısmen burjuva uz­ manlar kullanma yeteneğimiz sayesinde kazandık. Askeri meselelerde uygulanan bu politikamız, ülkeyi yeni baştan inşa etmedeki politikamız olm alıdır.120 A n c a k y e d in c i T ü m R u sy a S o v y e tîe ri K o n g e si'n d e L e n in k en d in i b ir k e z d ah a sav u n m a k z o ru n d a k ald ı. K a ç ın ılm a z o la ra k ''k a p ita list to p lu m " d an g e le n "eski u zm a n la rın y ard ım ı o lm a k sız ın ” b ir d e v le t ay g ıtı k u rm ak ! 16. A.g.e., s. 25-6.

117, Lenin, Soyineruya^c. XXIV, s 67 l ig . V K P(B )v Rezolyursiyak (1941), c. I,s. 291.

119. G. K. G ins, Sihir', Soyuzniki. Kolçak (Pekin, 1921), c. II, s. 429; L. Kritsman, Geroyçesk'ti Period Vetikoy Russkoy Revoiyulsii (tarihsiz [1924?]), s. 200. kam ulaştırm a ile birlikte kapitalistlerin tem silcilerinin glavk tordan atıldıklarını iddia ediyor. Bu diğer bütün tanıklık­ larla çelişmektedir.

120. Lenin, Soçineniya, c. XXIV, s. 568.

174 EKONOMİK DÜZEN im k ân sızd ı. B u n u n la b irlik te, ih a n e t e lm e se le r b ile — istisn a i d eğ il, sü rek li karşılaşılan b ir d u ru m d u r bu, d iy e se rtç e e k liy o rd u L en in — "y en i şa rtları, y eni g ö rev leri, yen i ih tiy açları" an la y a m a z la rd ı. G lavklar 'la m e rk e zle rd e ve S o v y et ç iftlik le rin d e , o rd u y ö n e tim in d ek in d e n ço k d a h a fa z la karşıdev rim ci unsur, ç o k d ah a fazla b ü ro k rasi vardı. Ç ü n k ü bu a la n la ra d a h a az işçi ve köylü alın m ıştı ve d o la y ısıy la u z m a n la n d e n e tle m e k p e k m ü m k ü n o lm u y o rd u . T ek çare sürek li g ö z e tim d i.121 B ütün btı sü reç te g en el izlen im , b u rju v a uzm an ların d u ru m u n u p arti ta b a n ın ın k ısk a n ç lık la rın a ve te p k ile ri­ ne karşı sav u n m ak için L en in v e b irk aç ö n d e rin çetin a m a k ararlı b ir m ü c a ­ d e le sü rd ü rd ü k le rid ir.1-2 A n cak bu p o litik a d a bir y u m u şa m a y o k tu ve o lm a ­ sı d a m üm kün d e ğ ild i; M art 1920'de, d o k u z u n c u parti k o n g resi, "p artili iş­ ç ilerd en , p ro leter d e v rim in b u rju v a d ü z en d e n d ev ra ld ığ ı u zm an te k n isy e n ­ lerle işçiler ara sın d a y o ld aşça b ir işb irliğ i h avası y a ra tılm a sı için m ü c a d e le etm elerin i" isley en açık seçik b ir kararı k ab u l e tti.123 S a v aş k o m ü n izm in in san ay i alanındak i en uzun vadeli p o litik a la rın ın g e n iş ö lç ü d e e sk i b u rju v a tek n isy en lerle sa n ay icilerin a k tif işb irliğ i say e sin d e g e rç e k le şm iş o lm a sı il­ g inç bir du ru m d u r.

B u n u n la b irlik le , L en in 'in b u ıju v a u zm an ları k u lla n m a y ı g e re k li (v e m a ­ hiyeti itibariyle g eçic i) bir b elad a n b a şk a b ir şey o la ra k d ü şü n d ü ğ ü n ü y a d a devleti bizzat işçilerin y ö netm esi id ealin d en v azg eçtiğ in i sa n m ak y an lış olu r. İşçiler yön elim işlerin e h a z ır o lm a d ık la rı ya d a h en ü z y e te rli sa y ıd a ye121. Lenin, c. XXIV. s. 621-3. O dönemde M ilyutin uzm anlar tarafından g i­ rişilen gizli baltalama harekelinden'1de söz erti ve çarenin "işçi safla nnda örgüt ley îciler yetiş 1irmek olduğunu" öne sürdü (V. P. Milyıılin, Istnriya Ehm om içeskttgn Razvitiya SSSR [ikinci basım, 1929]. s. 168).

122. İlginç ve açıklayıcı bir belge, Glnvkoz'a bağlı devlet deri sanayilerinin yönetim kum ­ lu başkanı olan, Voronej Tarım EnsliıUsit'ntln sabık bir profesörünün Lenın'e yolladığı ve Lenin’in cevabıyla birlikle Pravdci'da. 28 Mart 1919'da yayımlanan bir mektuptur (Lenin, Soçine«(>11. c. XXIV, s. 184-7). Mektubun yazarı, alt düzeydeki komünist görevlilerin devlet hesabı­ na çalışan buıjuva uzm anlarla aydınlara yapakları "asılsız ihbarları, suçlam aları, sonuçsuz fa­ kat son derece onur kırıcı aram aları, ölüm tehditlerini, zoralımları, el koym aları" içeren eziyellerden yakınıyordu. Lenin bu yakınmaların bazılarının abartıldığını ve burjuva uzmanların aslında ayrıcalıklı durum larına çok güvendiklerini düşünüyordu, am a görevlerin kötüye kulla­ nıldığını da kabul ediybr ve parti adına "aydınlara yoldaşça davranılmadım ” öneriyordu. Pro­ fesörü öfkelendiren sebeplerden biri, komUnıst bir görevlinin profesörle karısını aynı yatakla yatm aya zorlamasıydı; Lenin her Rıısun genellikte kendine ait bir yatağı olm asına yetecek ka­ dar yalak bulunmadığını belirliyordu. Yaklaşık üç yıl sonra Lenin "sadece Urallar'da değil, Donbas’daki kamulaştırılmış madenlerde de m ühendislerin işçiler tarafından öldürülmesini" ve Moskova Sular İdaresi baş mühendisinin sürekli taciz yoluyla intihar etm ek zorunda bırakılışını kınayacaktı <S i\iııensya. c. XXVII. s. 155) 123. VKP(B) v Rezıılyutsiyak (1941), c. 1, s. 334.

SAVAŞ KOMÜNİZMt 175 tişkitı e le m a n o lm ad ığ ı iç in d ir ki b u rju v a u zm a n la ra b a ğ ım lı k a lın m a sı k a ç ı­ n ılm azd ı. L en in 1920’d e ü lk en in g e n elin d ek i p arti ç a lışm a sı k o n u su n d a şö y le d iyordu: Bu çalışmanın başlıca kusurlarından biri devlet işlerini nasıl yöneteceğimizi bilmeyişimiz, yoldaşlarımız, hatta yöneticilerimiz arasında eski yeraltı çalışm a alış­ kanlığının hâlâ devam etmesi, ülke içinde ya da yun dışında grupçuklar kurduğu­ muzda çalışmamızı devletin çıkarlarına göre düzenlemeyi hiçbir şekilde düşünemeyişimizdir... Hâlâ kötü işleyen muazzam bir devlet mekanizmamız var çünkü yete­ rince becerikli değiliz, onu gereği gibi yönetmesini bilem iyoruz.'-4 B ü ro k rasiy i k ın am a k sü rek li b ir te m a h alin e g eld i. A ra lık 1920'de sek i­ zin ci T ü m R u sy a S o v y etîeri K o n g re si'n d e Z in o v y e v , "bütün k u ru m la n ın ız ü ze rin e çö re k le n m iş" d iy e a n arak S o v y et d e v le t m em u rları o rd u su n u k ıy a ­ sıy a e le ş tird i.125 N E P 'in d e v re y e g irm esi g e re k siz p e rso n elin a z a ltılm a sı le­ h in d e b ü y ü k b ir baskı y arattı. V e L e n in ö m rü n ü n so n y ılın d a b ü ro k rasi şe y ­ ta n ıy la d a h a d a ço k u ğ ra şm a k z o ru n d a kaldı. B u ilk y ıllard a k i S o v y e t b ü ­ ro k ratların , önceki d ö n em d e g e n e llik le b u rju v a a y d ın zü m re y e y a d a y ö n e ­ tici sın ıfa m en su p o ldu k ları ve eski R u s b ü ro k rasi g e le n e k lerin i b ü y ü k ö l­ ç ü d e d ev am ettird ik leri ta rtışm a g ö tü rm e z . Ne v ar ki sö z k o n u su g ru p ların sa ğ lad ık ları bilgi v e tek n ik y e te n e k le r o lm ak sızın rejim in a y a k ta k alm ası im k ân sızd ı. B u "s ın ıf d ü şm a n la n " n m y a rd ım ın a b aşv u rm a k sız ın s o s y a liz ­ m in m üm k ü n olm ay a ca ğ ı h a k k ın d a L e n in 'in 1918 ve 1 919'da y in eled iğ i g ö rü ş d ev rim in tem el ik ilem in in b ir ifad esiy d i.

M erk e z iy e tç iliğ e ve u zm an ların k u lla n ılm a sın a ilişk in a n la şm a z lık la r, tara fla r arasın d ak i k arşıtlık ta n d o la y ı, "tek kişi y ö n etim i" b aşlığ ı a ltın d a tek rar su y ü zü n e çıktı. "O rtak la şa y ö n etim " d en en şey h içb ir parti p ro g ra ­ m ın d a y e r alm ıy o rd u ve parti ö ğ re tisin d e de resm en ö n g ö rü lm ü ş d eğ ild i.

A n c a k b u n u n F ra n sız D ev rim i te c rü b e sin d e sayg ın b ir y eri vard ı; k a ra rla ­ rın tek b ir kişi ta ra fın d a n d eğ il b ir g ru p tara fın d an alın m asın ı ö n g ö re n d e ­ m o k ratik so sy alizm an la y ışın a u y g u n d u . H er h a lk k o m iserin in ç e v resin d e , ö n em li so ru n lard a d an ışılm a sı g ere k e n ve k en d i k a ra rla n k o n u su n d a S o v n a rk o m 'a b a şv u rm a h a k k ın a sah ip b e ş k işid en o lu şan bir kurul vardı. B u il­ ke S o v n ark o m ’un d em iry o lla rın d a m ü z m in h ale g elm iş e rte le m e le r v e d ü ­ z e n siz lik le r so ru n u y la k a rşılaştığ ı b ir sırad a, M art 1918’d e ilk k ez ihlal 124. Lenin, Soçineniya. c, XXV, v 301 125. Vos'moi Vserossiiskii S"ezd Sovetov ( i 921), s. 2 14.

176 EKONOMİK DÜZEN edildi. L enin "h er yerel m e rk e ze d e m iry o lla rı ö rg ü tle rin c e seçilm iş b ir tek sorum lu g ö rev lin in a tan m a sın ı ve o n u n em irle rin in ta rtışm asız u y g u lan m a ­ sın ı” k esinlikle ta le p e lti.126 B u ta le p ü z e rin e S o v n a rk o m ’un y ay ım la d ığ ı k ararn am e127 hem Sol S D 'le r h em d e B o lşe v ik S o l m u h a le fe t tarafın d an m erk eziy etçilik b e la sın a y o l açacağ ı g e re k ç e siy le şid d etle e le ştirild i. Sol m uhalefetin g azetesi Komrnunist'te O sin sk i, “ Yönetimin m erkezileştirilm e­ sinin y anm a, b ir d e m üstebitlik e k le n iy o r," d iy e y azıy o rd u se rt b ir d ille; "m üstebit" sıfatı ö z ellik le ç arın eski u n v a n la rın ın en nefret e d ilen in i h a tır­ latıy o rd u .128 L en in g ö rü şü n d e a y a k d iriy o rd u ve bu ilk ey i g e n elleştirm e y e hazırdı. Sovyet İktidarının G üncel Sorunları ’n d a şö y le y azıy o rd u : Sosyalizmde üretimin kaynağını ve maddi temelini oluşturan her büyük makinalaşmış sanayi yüz binlerce ve yüz milyonlarca insanın ortaklaşa çalışmasını düzen­ leyen kesin, mutlak bir irade birliğini gerektirir. Tek bir iradeye kayıtsız şa rtsız b o ­ yun eğm e, makinalaşmış büyük sanayi modeline göre düzenlenmiş bir çalışmanın başarısı için mutlak bir zorunluluktur.

H iç şüphe yok ki ço k katı ö n y a rg ıla ra y o l a ç a n b ir tem ay d ı b u . A n cak A ralık 1918'de, iç sav aşın ad am a k ıllı k ızıştığ ı b ir sıra d a d ır kİ L en in ikinci T iim R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g re si'n d e b u tem ay ı te k ra r ih ti­ yatlı b ir dille ele a la ra k , sö zü ö z e llik le k a m u la ştırılm ış sa n a y in in y ö n etim i k onu su n a getirdi: Savaş durumu özel bir sorumluluk gerektiren ağır görevler yüklüyor bize. Sen­ dikaların katılacağı kurullara dayalı yönetim bir zorunluluktur. Kurullar oluştur­ mak bir zorunluluktur, fakat kurullara dayalı yönetim pratik çalışmalara engel teş­ kil etmemelidir... Tüm Sovnarhozlar'dan, gla vk la r ve merkezlerden kurullara daya­ lı yönetim sistemini, kesinlikle laf salatasına, kararnameler yalım ına, planlar hazır­ lamaya ve bölgeciliğe dönüştürmemelerini istiyoruz.'30 A n cak bu uyarı ta rtışm a d a ele a lın m ad ı; "y ö n etim k u ru lları ü y ele rin d e n k en d ilerin e v erilm iş işle rd e ve b a şın d a b u lu n d u k la rı işle tm e le rle k u ru lu şla ­ rın çalışm aların d a so ru m lu d a v ra n m a la rın ı" İsteyen b ir k a ra rn a m e d e 131 bu ­ na sad ece şö y le b ir d eğ in ild i. Y a k la şık b ir yıl so n ra, y e d in c i T ü m R u sy a S o v y etîeri K o n g re si'n d e L en in y in e ay n ı şey i sav u n u y o rd u :

126. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 622, nol 187, 127. Kararname için bkz. s. 357.

128. Lenin, Soçineniya, c. X X II, s. 627, not 215.

129. A.g.e., c. XXII, s. 462.

130. Lenin, Soçineniya, c. XXIII, S, 447.

SAVAŞ KOMÜNİZM İ 177 Bizim için kişisel sorumluluk esastır; kolektif yönelim temel sorunların tartışıl­ ması için nasıl gerekliyse, kırtasiyeciliği, sorumluluklardan kaçınmayı önlemek için de kişisel sorumluluk ve bağımsız yönetim o derece gereklidir. Bize, her du­ rumda bağımsız yönetmeyi Öğrenmiş insanlar gereklidir.131 Ü çü n cü T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey le ri K o n g re si'n d e L e n in , b u so ­ ru n u "em ek o rd u la rı" so ru n u y la b ü tü n le ştire re k k o n u şm a sın a a n a te m a o la ­ ra k aidi. A ç ık lam aları g e n e u zlaştırıcı ve y ap ıcıy d ı: Sovyet yönetim örgütünün tipik özelliği olan kolektif yönetim ilk aşamada, bir şeylerin yoktan varedilm esi zorunlu olduğu zaman önemlidir. Ancak, az çok istikrar­ lı yapılar oluştuktan sonra uygulam aya geçerken, insanların yeteneklerinin en iyi şe­ kilde kullanılması ve yapılan işin sadece laf olsun diye değil gerçekten denetlenmesi gerektiğinden, bunu garanti edecek tek kişilik yönetim zorunlu olm aktadır.133 A n c a k k o n grenin k a ra n "kolektif y ö n e tim ilk esin in " "k a m u la ştırılm ış sa ­ nayiyi y ö n etm en in " esa sın ı o lu ştu rd u ğ u n u b ir k ez d a h a d o ğ ru lu y o r, a m a te k k işilik y ö n e tim in an c a k "h e r özel d u ru m d a , ilgili se n d ik a n ın o n a y ı a lı­ narak" u y g u la n a b ile c e ğ in i b e lirtiy o rd u .134 T e k k işin in y ö n etim i ilk esin e karşı g ö ste rilen te p k in in sen d ik ala rd an geld iğ i o sıra d a a çık ç a g ö rü lü y o rd u . L e n in T ü m R u sy a İşçi S e n d ik aları K onseyi'n in B o lşev ik frak siy o n u n d a , O c a k ve M a rt 1920'de iki kez bu ta ­ sarı lehinde k o n u ştu ve h e r ik isin d e d e ö n e risi red d e d ild i; ik in c i seferin d e fra k siy o n , T o m sk i'n in k o le k tif y ö n e tim ilk esin i ısra rla sa v u n an "işçi se n d i­ k a la rın ın g ö re v le ri"n e ilişk in tezlerin i k abul etti: Sanayiyi düzenleyen ve yöneten organların yaratılmasında temel ilk e — ki geniş kitlelerin partiye sendikalar aracılığı ile katılımını ancak bu sağlayabilir— Vesenka prezidyumundan fabrika yönetimlerine varıncaya dek, sanayide halen uygulanmak­ ta olan kolektif yönetim ilkesidir.13* B u n u n ü zerin e L enin so ru n u en y ü c e o rg a n a , k en d i n ü fu zu n u n e tk isin d e n e n fa z la y a ra rla n a c a ğ ı o rg an a , y a n i 1920 y ılın ın M a rt ayı so n u n d a to p la n a ­ c a k d o k u z u n c u parti k o n g re sin e g ö tü rm e y e k a ra r v erd i. K o n g re ’d e en sert ta rtışm aların k ö k e n in d e b u so ru n v ard ı. T ro ç k i'n in te k b ir kişi tarafın d an y ö n e tim ilk e sin i ih tiy attı b ir d ille o n a y la y a n k arar ta sa rısı, k e n d ile rin e "de131. Trudi 11 Vstrossiiskago S 'ezda Sutetov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 393.

132. Lenin, Soçineniya. c. XXIV, s. 623.

133. A g.?., c. XXV, s. 17. Bu kongrenin steno ile kaydedilm iş tutanakları yayımlanmadı ve Lenin'in konuşm asının metni sadece o dönem in basınında yer aldı. “Em ek orduları" için bkz. s. 196-7.

134. Rezolyulsii Tret'ego Vserossiiskogo S 'e z d a Sovetov Narvd. Kozyaistva (1920), s. ! 3.

135. Bu tanışm alar hakkında bkz. Lenin, Soçineniya. c.X X V , s. 593, not 26

178 EKONOMİK DÜZEN m o k ratik m erk eziy etçilik " d iy en g ru b u n y ö n e tic ile rin d e n O sin sk i ile S apro n o v 'u n ve sen d ik a la r ad ın a k o n u şan T o m sk i’nin ö n e rile riy le ç a lış tı.136 A rad a kalan g ru p , lek kişi tarafın d a n y ö n e tim ilk esin in k ü çü k sa n a y ile rd e ve "tek tek ask e rile ştirilm iş işletm e le rd e" sen d ik ala rın o n ay ın d a n g e ç tik te n so n ra u y g u lan m asın ı k ab u le y a n a şırk e n , T o m sk i'n in tezleri u zlaşm az b ir tarzd a, "san ay id e halen u y g u la n m a k ta o lan k o le k tif y ö n e tim ilk esin in " sü r­ m esini zo ru n lu g ö rü y o rd u .137 K ısa b ir z a m a n so n ra V e sen k a'm n b a şk a n lı­ ğ ın d an u zak la ştırılacak o lan R ik o v k o le k tif y ö n e tim i h a ra re tle sav u n d u , S m irn o v k ü stah ça tek kişilik y ö n e tim in S o v n a rk o m 'a n için u y g u la n m a d ığ ı­ nı so rd u , n efret u y an d ıran bu y en iliğ i d a h a az ö n e m li b irin in ü z e rin e a tm a ­ ya çalışan T o m sk i tek kişilik y ö n e tim in ilk sa v u n u c u su n u n "T ro çk i d eğ il K ra s in ” o ld u ğ u n u ve L e n in ’in bu ilk ey i iki y ıllık b ir tered d ü tte n so n ra d e s­ tek led iğ in i ileri s ü rd ü .131* H er zam an k i g ib i tartışm a la rı L e n in 'in k o n u şm a ­ ları so n u ca b a ğ la d ı.139 T artışm ay ı n o k ta la y an k o n g re k a ra n te k kişi ta ra fın ­ dan y ö n etim ilk esin i açık ç a kabul e d e n b ir m a d d e içeriy o r, sa n ay iy i y ö n e t­ m en in henüz d en em e aşam asın d a o ld u ğ u n u b e lirte re k tek kişi y ö n e tim in i g erç e k le ştirm e y o lu n d a "m üm kün o la n d ö n d e ğ işik fo rm ü l" ö n eriy o rd u : sen d ik alard an g elen b ir y ö n e tic i-işle im ec i ve te k n ik asista n k o n u m u n d a bir m ü h en d is; y ö n etici o larak b ir u zm an m ü h en d is ve k e n d isin e b ağlı b ir sen ­ d ik alı k o m iser; y önetici o lara k b ir u zm an ve k e n d isin e y ard ım cı b ir y a d a iki sen d ik acı; ya d a b aşkan ı y ö n elim d e n ta m a m e n so ru m lu o lm a k kay d ıy la. ö n ced en varolan ve tam b ir b irlik iç in d e etk in b ir b iç im d e ça lışa n k ü çü k bir k o le k tif y ö n etim k u ru lu . A y n ı za m a n d a , "İşletm en in y ö n e tim in e h içb ir sen d ik an ın d o ğ ru d an m ü d ah ale e tm em e si" ö n g ö rü lm ü ştü .14“ P arti d isip lin i, p artin in yüce o rg an ı kararın ı bildirdi m'i ta rtışm a y a son v e rm e y e y etec ek k a d a r g ü ç lü y d ü . "İşçi m u h alefeti" o la ra k h e n ü z p a la z la n m a y a b a şlay an g ru p ad ın a L u to v in o v , "h o şlan m ad ık ları h ald e b u kararı u y g u la m a k için k en d isin in ve ark ad aşların ın sad a k a tle ç a lışa c ak ların ı" a ç ık la d ı.141 B irk aç gün sonra to p lan an ü çü n cü T ü m R u sy a İşç i S e n d ik a la rı K o n fe ra n sı’n d a k a ­ ra r so ru n çık m ad an , zım n en k ab u l e d ild i; L e n in ve T ro ç k i’nin k o n u şm aları bu k e z ça lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü n e ve İş d isip lin in e ilişk in y en i b ir ta rtışm ay a 136. Bkz. B o lşe v ik D evrim i, c. I. s. 184.

137. Troçki’nin karar insansı ve diğer iki karçı tez D eıyaiyi S 'e z d RKP(B) (1934), s. 513, 5 3 5 ,537-9'da yer almakladır.

138. Devyan-i S"eıd RKP(B) (1934), s. 140, 168. 169.

139. Lenin, Soçineniya, c. XXV, s. 102-8.109-15.

140. VKP(B) v Rewl)'utsiyak (1941 ),c. 1, 332-3, 339.

141 D evya tyi S e z d R K P (B ) (1934). s. 257.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 179 a ğ ırlık v e riy o rd u .142 K a sım 1920'de y ap ılan b ir a ç ık la m a y a g ö re, k o le k tif y ö n e tim k am u la ştırılm ış işle tm ele rin sa d e c e y ü zd e 1 2'sinde u y g u la n ıy o r­ d u .143 B u ista tistik h e rh a ld e V e se n k a 'm n m erk ez o rg a n la rı tara fın d an d e ­ n etlen en b ü y ü k işle tm e le rle ilg iliy d i; h a k la rın d a ay rın tılı b ilg i verilen işle t­ m eler topu to p u 2 0 5 1 'd e n ib aretti; 1920'de te k kişin in y ö n e tim i altın d a k i işletm elerin sa y ısı ise 1 7 8 3 'lü .144 S av aş k o m ü n izm i d ö n e m in d e sa n a y i ü re tim in e ilişkin ista tistik le r ta rım ü retim in e ilişkin ista tistik le re k ıy asla d a h a azd ı ve ta h m in le re d ay an ıy o rd u .

S ın ai ü retim tarım ü retim in in ç o k d a h a a ltın a d ü şm ü ştü , işçi b aşın a v e rim ­ lilik tek i d ü şü ş, m u h tem ele n d a h a ç a rp ıc ıy d ı (çü n k ü kö tü b e slen m e , ö tek i u n su rla ra e k le n iy o rd u )145 ve sa n ay id e ç a lıştırıla n işçi sa y ısın d a d a n et b ir az a lm a o lm u ştu ; tarım d a b ö y le b ir d u ru m y o k tu . D ü şü ş g ittik ç e a rtıy o rd u , çü n k ü b ir san a y id e ü retim in d u rm a sı bu sa n a y iy e b ağ lı d iğ e r sa n ay ilerd e d e ç o ğ u zam an ü retim in d u rm a sın a yol aç ıy o rd u . S a n ay id e k i k riz a n c a k 1919'da h isse d ilm e y e b aşlan d ı. D e v rim sıra sın d a v aro lan m al stoku şim di tam am en tü k e n m işti ve iç sav aş y a d a İtila f D e v le tle ri'n in u y g u lad ığ ı a b lu ­ k a, bun ların y e n ilen m e sin i g e n e llik le ö n lem işti; h am p a m u ğ u n tek k ay n ağ ı o la n T ü rk istan 1919 so n b a h a rın a k a d a r ta m a m e n tecrit e d ilm işti; b a şlıc a keten üreticisi o la n B a ltık ü lk eleri k en d i k a d e rle rin e terk ed ilm işti ve bu ü l­ k elerle ticaret an cak 1920'de b aşlad ı. B akü b ö lg e sin d e n v e K a fk asy a'd an petro l sağ lam ak 1918 y a z ın d a n 1919 so n u n a k a d a r m ü m k ü n o lm ad ı. U k ­ ray n a'd ak i b a şlıc a k ö m ü r ve d e m ir k a y n a k la rın a an c a k 1920'de erişileb ild i.

S an ay id ek i çö k ü şü n b aşlıca seb eb i y a k ıt k riziy d i. M a y ıs 1 919'da y ap ılan b ir tah m in e göre, o sıra d a san ay i için g erek li y a k ıt ih tiy a c ın ın an c a k y ü z d e on u sa ğ la n a b iliy o rd u . ,Mı 1918-19 ve 1 919-20 k ışların d a, in sa n la rın sefa le ti ve v erim sizliğ i m u h tem ele n aç lık ta n ç o k so ğ u ğ a b ağ lıy d ı. Ç ö k ü şü n h em b ir parçası h em d e seb eb i o lan b ir d iğ e r te m e l u n su r d e m iry o lu u la şım ın d a ­ ki krİ 2d i. A v ru p a R u sy ası'n d ak İ 7 0 0 0 0 v erstlik* d e m iry o lu n u n , sa v a şta y a d a iç sa v a ş ta sad ece 15 0 0 0 versti sa ğ la m k alm ıştı. L o k o m o tif ve v ag o n lar * Rusya'da kullanılan 1067 m değerinde yol öiçüsU bîrimi, (ç.n.)

142, Bkz. s. 198-200.

143. N u r o d m ıt K ıtz y a is n a , Kasım 1920, s. 12.

144. A .g .e ., No. 4, 1921, s. 56.

145. Bir tahmine göre. 1920‘de büyük sanayide işçi verimliliği 1913'teki rakamın yüzde 39'u, küçük sanayide ise yüzde 57'siydi (L. Kritsman, G era yçeskii P e rio d V elikoy R u ssku y R e v n fy u tsii {tarihsiz (1924?)]. s. 190); küçük sanayi büyük ölçüde kırsal kesimdeydi ve orada­ ki şartlar hemen hemen tarımdaki şartların aynıydı.

146. Trudi V s e r o s m s k o g v S "ezd a Z a v e d u y u fç ik F in o ld ela m i (1919), s, 49.

180 EKONOMİK DÜZEN d a b ü y ü k z a rar g ö rm ü ştü . 1919 so n u n d a k riz h a d sa fh a y a u laştığ ın d a , 16 0 0 0 lo k o m o tifin y ü z d e 6 0 ’ı k u lla n ıla m a z h a ld e y d i.147 O c a k 1920'de ü çü n cü T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g re si'n d e b e lirtild iğ i g ib i, bütün bu fa k tö rle r "ülk enin ü retici g ü çle rin in ta m o la ra k istih d am e d ile m e d iğ i ve fa b rik a la rım ız la atö ly e le rim iz in b ü y ü k b ir k ısm ın ın k ap alı k ald ığ ı" b ir d u ­ ru m u n o rtay a ç ık m a sın a y o l a ç tı.14* B u n u n la b irlik te, b elk i d e sa n a y id ek i ç ö k ü şü n en d ik k a t çek ic i belirtisi sanayi p ro le ta ry a sın ın d a ğ ın ık lığ ıy d ı. S an a y i işçileri k illesin in b ü y ü k b ir kısm ın ın kırsal k esim le b ağ ların ı an c a k n a d iren k o p a rm ış o la n ve bazı d u ­ ru m lard a , h asat za m a n la rı g e n ellik le o ra y a d ö n e n esk i k ö y lü le rd en m e y d a ­ na geldiği R u sy a'd a, şeh irlerd e y a d a fa b rik a la rd a p a tla k v e re n b ir k riz — açlık , işsizlik , işlerin d u rm a sı— k e lim e n in B atı'd a k i a n la m ıy la p ro le ta ry a ­ d a b ir işsizlik so ru n u y a ra tm ıy o r, şe h irle rd e k i sanayi işçilerin in ak ın akın göç e d erek köy h a y a tın a d ö n m e le rin e yo l açıy o rd u . D e v rim in ilk k ışın d a san ay id ek i ç ö z ü lm e b ö y le b ir h are k ete yol aç m ıştı; M a rt 1 9 1 8 ’de, y ed in ci p arti k o n g resin d e B u h arın p ro leta ry an ın d a ğ ılm a sın d a n sö z e d iy o rd u .149 îç sav aş h e r ik i taraftan, tü k e n m iş ve ç a re siz b ir d u ru m d a k i y ü z b in le rc e in sa ­ nın silahlı k u v v etlere k atılm asın a se b ep o lu n c a bu sü reç b ir h ay li hızlan d ı.

H em seferb erlik ten h em d e k arm aşık d o n a n ım ve ü re tim ay g ıtın ın ç ö k m e ­ sinden ö z ellik le san ay i z a ra r g ö rd ü . K rasin 1918 so n u n d a , B re st-L ito v sk sı­ rasın d ak i "ko rk u n u n yarattığ ı p a n ik le " P etro g ra d 'ın a le la c e le b o şa ltılm a sı­ nın indirdiği "bü y ü k d arb en in sa n ay in in tam a m en ç ö k m e sin e n ed en o ld u ­ ğun d an " sö z e d iy o rd u .150D erlen en ta h m in i ra k a m la r işçi say ısın d a k i azal­ m anın ilk ö n c e v e en b ü y ü k h ızla P e tro g rad b ö lg e sin d e m e y d a n a g e ld iğ in i d o ğ ru lu y o r; P e tro g ra d b ö lg esin d e işçi say ısı iki yıl ö n ce k i say ın ın a n c a k y a rısın a erişiy o rd u . T e h lik e işa re tin i O c a k 1 9 1 9 'd a ik in ci T ü m R u sy a İşçi S e n d ik a la n K o n g re si’n de R u d z u ta k verdi.

Sanayi merkezlerinin büyük bîr kısmında fabrikalarda üretimin gerilemesinden dolayı işçilerin köylü kitlesiyle bütünleşmekte olduğunu görmekteyiz ve biz işçi nü­ fus yerine yan köylü, hatta bazen tamamen köylü bir nîifu&a sahip olm aktayız.151 147. Ulaştırmadaki kmın eksiksiz dökümü Aralık 1920'de Troçki'nin sekizinci Tüm Rus­ ya Sovyetleri'ne sunduğu raporda yer al maktadır {Voj m o i V serossiiskii S 'e z d Sı/veıov { 1921] s. 154-75); ünlü "1042 sayılı emir" ve ulaşımdaki durumu düzeltmek için Troçki tarafından yapılan değişiklikler için bkz. 336-7.

148. R e ıo ly u u ii T ret'eg o VserossU skogo S 'ezda Soveıo'- N a rvd . K o zy a istv a (L920), s. 22.

149. S e d ’m o i S " e ıd R o s s ü sk o y K o m m u n istiç e sk o y P a rtii (1924), s. 33,45.

150. T ru d i II V sero ssiiska g o S ”ezda S m e to v N a ro d n o g o K o zya istva (tarihsiz), s. 75.

151. V to rvy V se ro ssiiskii S “e zd P r o fe sio n a l’n ik S o y u zo v ( 1921), c. I (Ptenumi), s. 138.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 181 1919'da S o v y et d en etim i a ltın d ak i tü m b ö lg e le re ilişk in se n d ik a is ta tistik ­ lerin e d ay a n a n ta h m in le r sanayi işle tm e le rin d e işçi sa y ısın ın 1 9 17'deki to p ­ lam s a y ıy a o ra n la y ü zd e 7 6 'y a, in şa at se k tö rü n d e y ü z d e 6 6 ’ya, d e m iry o lla ­ rın d a y ü z d e 6 3 'e d ü ştü ğ ü n ü g ö ste rm e k te d ir.151 B irk aç yıl so n ra y ay ım lan a n g en el b ir tab lo y a g ö re san a y id e ç alışa n işç i sayısı 1913'te 2 6 0 0 0 0 0 iken 1917'de 3 m ily o n a y ü k se lm iş, so n ra g itg id e a zalarak 1918 ’d e 2 5 0 0 0 0 0 'e, 192 0 -2 1 'de 1 4 8 0 0 0 0 ’e v e 1 9 2 1 -2 2 'd e 1 2 4 0 0 0 0 'e, y a n i 1919’d ak i to p lam say ın ın y a rısın a d ü ş m ü ş t ü r . 1920 tarih li b ir rap o ra g ö re, B riy a n sk 'd a k i ö n e m li d e m ir ç e lik sa n a y ile rin d e O c a k 1 919'da işçilerin % 7 8 'in in , T e m ­ m u z 1919’d a y ü z d e 6 3 ’ü n ü n , O c a k 1 9 2 0 'd e y üzde 5 9 'u n u n v e N isa n 1920’ d e y ü z d e 5 8 'in in ça lıştırıld ığ ı a n la şılıy o r. E n b ü y ü k k ay ıp vasıflı işç ile r a ra ­ sın d a g ö rü lü y o rd u . 1920 ilk b a h a rın d a V e se n k a en ö n e m li 6 0 m eta lü rji iş­ letm esin d e "ö n cü işçi g ru p la rı" k u ru lm a sın ı isted i; K o lo m e n sk i fa b rik a la ­ rın d a işe g elm e y e n le rin sa y ısı O c a k 1920'de y ü z d e 41 ik en , M ay ıs 1920'de yü zd e 2 7 'y e d üştü. B u ra k a m la rın y e r a ld ığ ı ra p o r "R u sy a 'd a m e talü rji ve m ad en i e ş y a sa n ay in in b ir ç ık m a z d a o ld u ğ u " so n u c u n a v a rıy o rd u .114 "T üm ü re tim d e k i genel aza lm a n ın , e m e ğ in o la ğ a n ü stü d ü şü k v e rim liliğ in in ve ç a lışır h ald ek i işletm ele rin p ek a z ın d a n y a ra rlan m a n ın " y o l a ç tığ ı b u n altıcı şartları O c a k a y ın d a g ö z d e n g e ç ire n T o m sk i, tem el seb eb i ç a lışa b ilec e k g ü ç te sağ lık lı e le m a n la rın (1 ) k ırsa l a la n la ra , (2) o rd u y a , (3 ) işçi k o m ü n le ­ rin e v e S o v y et ç iftlik le rin e , (4 ) ta n m sa n a y isin e v e ü re tim k o o p eratiflerin e , (5 ) m e m u riy e te (iaşe b irlik leri, d e n e tim , o rd u , v b .) y ö n e lm e sin d e ve sa n a ­ y iy e k ırsal ala n la rd a n y e n i işçi ak ışın ın o lm a y ışın d a g ö rü y o rd u .155 İlk b a ­ h a rd a R u sy a 'y a g iden fn g ü te re İşçi P a rtisi h ey eti "eski p ü sk ü .g iy in m iş, yarı aç fa b rik a işç ile ri'1 g ö rm ü ş, k ö y lü le rin ç a lıştırd ık ta n in sa n la ra fa b rik a la rd a ö d e n e n d e n ço k d a h a y ü k se k b ir ü cre t ö d e d ik le rin i "ve şeh ird e işçin in a lm a ­ dığ ı m ik tard a erzak v e rd ik le rin i," ö ğ re n m iş ti.156 S av aş k o m ü n iz m i d ö n e ­ m in d e kırsal alan lard ak i şa rtla r ne k a d a r güç o lu rsa o lsu n , h e rh a ld e şehir152. Bu rakamlar S. G. Strumilin’in Vesenka yayınlarında yer alan bir incelemesine da­ yanmakladır: O va G a d a D ik ta tu ri P ro leta ria ta , 1 9 1 7 -1 9 1 9 (tarihsiz), s. 17-18; yazar bu ince­ lemesinde kesin bir tahminde bulunmanın imkânsız olduğunu açıkça kabul ediyor. Sendikalar tarafından 1919 yılı için verilen rakamlar o sırada bir işte (alışanların sayısını muhtemelen ol­ duğundan daha yüksek göstermektedir.

153. Y. S. Rozenfeld, P ro m işlen n a y a P o litik a S S S R (1926), s. 317.

154. N a ro d n o e K o zya istvo , No. 9-10, 1920 s. 2-6; eğer mevcutsa, o dönemde (ek tek hec fabrikayla ya da sanayilerle ilgili istatistikler, muhtemelen g en el istatistiklerden daha güveni­ lirdir.

155. R e zo ly u ısii T reı'eg o S “ezda S o v eto v N a ro d n o g o K o zya istva (1920), s. 25.

156. B ritish L a b o u r D eleg a rio n to R u ssia . 1 920: R e p o rt (1920), s. 18.

182 EKONOMİK DÜZEN 1erde ve fab rik alard ak i şartlard an ç o k d a h a iyiy d i. 1920 s o n b a h a rın d a ta ş­ rad ak i kırk k en tin n ü fu su 191 T d e n beri y ü zd e 33 a z alarak 6 4 0 0 0 0 0 'd en 4 3 0 0 0 0 0 ’e, d iğ e r elli b ü y ü k k e n tin n ü fu su y ü z d e 16 o ra n ın d a b ir a z a lm a y la 1 517 000 'den 1 2 7 ! 0 0 0 ’e dU şm üştü. K e n t n e k a d ar b ü y ü k se , n ü fu sta k i azalm a da o k a d a r b ü y ü k o lu y o rd u ; P e tro g ra d ’ın n ü fu su üç yıl için d e y ü zd e 5 7 .5 , M o s k o v a ’nm ki ise y ü z d e 4 4 .5 a z a lm ış tı.157 B u rak am lar d u ru m u n v a h am e tin i y e te rin c e g ö steriy o r. A n c a k e m e ğ in v e­ rim liliğ in d ek i d ü şü ş ista tistik le rin g ö ste rd iğ in d e n ço k d a h a fa z la y d ı v e ü re ­ tim d ek i gerçek d ü şü ş işçi say ısın d a k i a z a lm a n ın y o l a ça b ile c e ğ in d e n ç o k d a ­ ha b ü y ü k tü . Y ay ım lan an ista tistik le r tü m sanayi k o lların d a ü re tim in 1 9 2 0 ’y e k ad ar sürekli d ü ştü ğ ü n ü g ö steriy o rd u . E n b ü y ü k d ü şü ş d e m ir c e v h e ri ve d ö k ­ m e d em ir ü retim in d e g ö rü lü y o rd u . 1914 ra k am la rın a o ra n la bu se k tö rd e k i ü re tim sıra sıy la y ü zd e 1.6'ya ve y ü z d e 2 .4 ’e dü şm ü ştü . E n iy i d u ru m d a olan p etro l ü retim iy d i; 1920‘deki ü re tim 1913 ra k a m ların ın y ü z d e 4 î'i y d i. B u n u teksti! üretim i izliyordu. M ad en k ö m ü rü üretim i ise y ü z d e 2 7 ’yd i, fa k a t yüzd e le rg e n e llik le 10 ile 2 0 a ra sın d a d e ğ iş iy o rd u .15®R u b len in sa v a ş ö n cesi d e ­ ğeri esas a lın arak y ap ılan b ir tah m in e g ö re, işlen m iş m e ta ü retim i 1 9 1 3 'teki ü retim in y ü zd e 12.9'u, y a rı işle n m iş m e ta ü re tim i ise y ü z d e 13.6’s ıy d ı.1” "P ro letary a d ik ta tö rlü ğ ü ” k u ru ld u k ta n so n ra, p a ra d o k sal o la ra k , ad ın a k u ru l­ m u ş olduğu işçi sın ıfın ın g e rek say ısın d a, g e re k se e k o n o m id e k i ö z g ü l a ğ ırlı­ ğ ın d a b ir d ü şü ş m ey d an a g e ld i.1w B u n u n tali b ir so n u cu , 1919 ‘d a n so n ra e k o ­ nom inin çeşitli d alların d a n so ru m lu d iğ e r birço k k o m ise rlik a ra s ın d a a rtık sı­ rad an bir k o m iserlik ten b aşk a b ir şey o lm a y a n V e se n k a'm n itib a rım y itirm e ­ si ve z o ralım a b a şv u rarak tah ıl sağ lam a k la gö rev li N a rk o m p ro d ’un sa v a ş k o ­ m ünizm i d ö n e m in d e tem el b ir k u ru lu ş h alin e g e le re k ö n em in in artm a sı o l­ m uştur. E k o n o m iy i d en etle y en b ir o rg an o la ra k V esen k a, Ç a lışm a v e S a v u n ­ m a K onseyi (S T O )161 y a n ın d a pek sö n ü k k alıy o rd u . i 57. Ekımomıçe'.knyo J t ı n 1 Aralık 1920.

158. Za P y u t'L e ! (1922), s. 406-8; Donetî kömiir madenlerine ilişkin ayrıntılı rakamlar N a Mw*P«v«*(]923),c.III, s. 47-9’dadır 159. j)’.e.,c. IH, s. 180-1.

160.

Menşe vikler'in ve rejimin diğer muhaliflerinin sık sık gündeme getirdikleri bir iğne leıııe konusuydu bu Lenin Mayıs 1921 'de verdiği cevapta "proletarya sınıf özelliğinin zayıf­ ladığı bir dönem geçirecek de olsa, iklidan ele geçirme ve sürdürme görevini yine de yerine gelirebilir." diyordu (S v ^ in e n iy a , c. XXV], s. 394).

161. Vesenka'mn gözden dü$ü$tiı>(i inceleyen L. Kritsman, 1920 yılı boyunca Narkomp­ rod'a ve diğer komiserliklere kaptırdığı görevleri bir bir sıralıyor (G e m yç e sL ıt P e r im i Velikoy R u s sktn -R e v vly u tsit [tarihsiz (1924?)], s. 208); 1921 'de Lenin Narkomprod için 'en iyi kuru­ luşlarımızdan biridir," diyordu ( S o çu ıetıiya , c. XXVI, s. 248). STO için bkz, s. 334.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 183 M e v c u t kaynakları d e ğ e rle n d ire re k sa n a y id e b ir c a n la n m a y ı g e rç e k le ş­ tirm esi b ek len e n iç sav aşın so n a e rm e si, ilk b a şta u m u la n ın a k sin e b ir s o ­ nuç y a ratır gibi oldu. B u n u n se b e p le ri k ısm en p sik o lo jik li. S a v a şın y a ra ttı­ ğ ı ö zel d ü rtü le rin o rtad an k a lk m a sı g e rg in liğ in ve b u n u n y a n ı sıra g a y re tle ­ rin a z a lm a sın a yol açtı. S a v aşta n y o rg u n ç ık m ış b ir h a lk e k o n o m ik d u ru m u d ü z e ltm e isteği d u y m u y o rd u . A n c ak bu sü rek li g e rile m e n in m addi se b e p le ­ ri de vardı: S an ay in in çö k ü şü , m a k in a la n n ve h a m m a d d ele rin tam am en tü ­ k en m esi, d u ru m u n k o la y ca d ü z e ltilm e sin e im k ân v e rm e y e c e k b ir n o k ta y a e rişm işti. M a rt 1920'deki d o k u z u n c u parti k o n g resi ilk k e z iç savaşı d eğ il, L e n in ’in "ek o n o m in in y e n id e n in şasın ın k a n sız c e p h e si" d e d iğ i ş e y iıw ele aldı. A n cak 1920'nin ru h hali, P o lo n y a ’y a v e W ra n g el'e k arşı k azan ılan z a ­ fe rle rin y a ra ttığ ı b ir sev in ç d u y g u su y d u g en el o larak . A ra lık 'ta d ü zen len en sek izin ci T ü m R u sy a S o v y e tîe ri K o n g resi'n d e R ik o v , S o v y e t san ay i ü re ti­ m in d e ve S o v y et işçisin in v e rim liliğ in d e m e y d a n a g elen d ü şü şü m az u r g ö s ­ te rm e k için , A lm an y a, İn g ilte re ve A m e rik a B irleşik D e v le tle rin d e k i b e n ­ z e r d ü şü şleri ileri sürdü ve "e k o n o m id e genel b ir c a n la n m an ın b aşlad ığ ın ı" b e lirtti,16-1 E k o n o m i a la n ın d a y ılın k itab ı B u h arin 'in G eçiş D önem i E kono­ m ist y<\\. K ap italizm in ç ö k ü şü n ü n k a ç ın ılm a z o ld u ğ u n u ö n g ö ren (v e b öylec e , O cak 1920’d e K o m in te m 'in ik in ci k o n g re sin d e h â k im o lan iy im se r h a ­ vay ı dile g etiren ) B u h a rin , p ro le te r d e v rim in k ap italist to p lu m u n sad ece si­ y asi a y g ıtın ı d eğil ek o n o m ik ay g ıtın ı d a ta h rip etm esi g ere k tiğ in i ileri sü rü ­ y o rd u . B u e lb e tte ü retim in azalac a ğ ı b ir g e ç iş d ö n em in i g erek tiriy o rd u : Üretimde anarşi ya da Profesör Grinevetski'nin deyişiyle "sanayinin devrimci parçalanışı'', hiçbir yakınmanın önleyemeyeceği kaçınılmaz bir tarihi aşamadır. Di­ ğer bütün devrim ler gibi komünist devrim de üretici güçlerde bir zayıflamaya sebep olur.1M B ir b aşk a y a z a r d e v rim in e k o n o m i a lan ın d ak i g ü c ü n ü b ir d e m iry o lu k ö p rü ­ sü n ü h a v a y a u çu ran y a d a to p ç u su n u n a te şin e y o l a ç m a k için b ir o rm an ı 162. Lenin, Soçineniya, c. XXV, s. 107, 163. Vos'nuri V se reu siiitd i S “e zd S o v eto v (1921), s. 39-90. Öte yandan, Rikov kongreyi "burjuvaziden devralınan stoklan n artık tükenmiş olduğu" ve "işçilerle köylülerin sadece, devra/înmjş sıoklan lükeımekîe yeıinmeyip ihtiyaç d u y d u kla rı şey le ri ken d ilerin in üretebile­ ceklerini göstermeleri gerektiği" konusunda uyardı (A.g.e., s. 94), 164. N. Buharin, E knnornita P ereh o d n o g o P e rio d a (1 9 2 0 ), s, 48. Grinevetski'nin P oslevoe n n ye P c r s p e k m i Russlcoy P ro m işten n o sti adlı eseri 1918’de yazıldı. Troçki Ocak 1920'de üçüncü Tünı Rusya Mitli Ekonomi Konseyleri Kongresi ni şu görüşüyle raharlaıtı: "Bir eko­ nomik düzenden bir başka ekonomik dUzene geçiş, ekonomik fedakarlıklar da dahil olmak üzere daima sayısız fedakârlıklar pahasına olur" (Troçki. S o ç in e n iya , c. XV, s, 55)

184 EKONOMİK DÜZEN d ü m d ü z ed en b ir k o m u ta n ın e y le m in e b e n z e tti: "E konom ik a ç ıd a n ta m a ­ m en e tk isiz o lan te d b irle r, d e v rim a çısın d a n e tk ili o la b ilirle r." 165 E k o n o m ik k ao su n te za h ü rleri ve ek o n o m i ay g ıtın ın ç ö k ü şü so sy alizm y o lu ü z erin d ek i k ilo m etre ta ş la n o la ra k se la m lan a b ilird i. S a v a ş k o m ü n iz m i d ö n e m in d e o r­ tay a atılan bütün te o rile r g ib i bu te o rile r d e , k aç ın ılm ası m ü m k ü n o lm a y a n b ir şey in e x p o st facto* d o ğ ru la n m a sıy d ı; o sıra d a sa n ay iy i d e n e tle m e k için y a p ılm ış h er şey sav aş k o m ü n iz m i u y g u la m a la rın ın y a ra ttığ ı g e n e l h o şn u t­ suzluğu so n rad an d ah a d a artırdı. B u n u n la b irlik te , sa n a y id e k i ç ö k ü şü n ö r­ g ü tlen m ed ek i h erh an g i b ir e k sik lik te n ileri g e lm e d iğ in i, a k sin e se b e p le ri­ nin ço k d a h a d e rin le rd e o ld u ğ u n u , ö y le ki b u n a glavklar 'ın y a d a V esen k a'n ın b ü ro k ratik ih m a lle rin in y o l a ç lığ ın ı sav u n an d a h a so n ra k i b ir e ğ ili­ m in d e h iç b ir şek ild e h a k lı g ö rü le m e y e c eğ in i, a y rıca sav aş k o m ü n iz m in in nihai iflasın ın sa n ay id ek i çö k ü şten z iy a d e şe h irlerin ve fa b rik a la rın b e slen ­ m esi için gerekli ü rü n lerin k ö y lü le rd e n sa ğ lan m a sın a im k ân v e re n b ir ta ­ n m p o litik a sı u y g u la y a m a m a k ta n k a y n a k la n d ığ ın ı a çık ç a b e lirtm e k g e re ­ kir. S avaş k o m ü n izm in d e n N E P ’e g eç iş, S o v y e t e k o n o m isin in b ü tü n d a lla ­ rını etk iled iğ i gibi san ay iy i de etk ile d i; a m a b u n u n asıl z o rlay ıcı seb ep leri e k o n o m i p o litik ası ala n ın ın d ışın d ad ır.

c) Emek ve İşçi Sendikaları Y eni rejim in ilk a y la rın d a em e k p o litik a sın ı İçinden ç ık ılm a z b ir h a le g e ti­ ren tered d ü tler ve b e lirsiz lik le r iç sav aşın e tk isiy le o rtad an k alk tı. K arşı k o ­ n u lm az b ir m illi h e d e fin v arlığ ı, işg ü c ü n ü n y ö n e tim v e d isip lin in e ilişk in p o litik alara h ız k a zan d ırd ı. İşçi se n d ik a la rıy la d e v le t ara sın d a k i ilişk ile r so ­ ru nu, işçi sen d ik a la rın ın ve d e v le tin b e k a sın ı "beyaz” o rd u la ra k a rşı k az a n ı­ lacak ask eri b ir z a fe r u ğ ru n a tü m erk e k le rle tü m m a k in a la n n se fe rb e r e d il­ m esin d e gören ald atıcı b ir b a sitliğ e in d irg e n d i. S av aş k o m ü n iz m i d ö n e m in ­ de e m e k p o litik ası, işçileri sav aş g ü c ü n e k a tm a k ve o n la rı k e n d ile rin e en çok ih tiy aç d u y u lan y e rle re g ö n d e rm e k ti; işçi sen d ik aları bu p o litik a n ın en etkili b ir b içim d e u y g u la n m a sın a y a ra y a n a ra ç old u lar, tç sav aş d e v a m e tti­ ği sü rece h e r ilke so ru n u a ç ık seçik , d o la m b a ç sız ve ta rtışıla m a z g ö rü n d ü . * sonradan yapılmış olup öncekileri de kapsayan (ç.n.)

165. L. Kritsman, G e ro y ç esk ii P e r io d V eliko y R u ssko y R e v o lyu tsii (tarihsiz (1924?]), s.

56.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 185

Y e n i b ir d e n e tim ay g ıtın ın k u ru lm a sı y o lu n d a g ö z e ç a rp m a y a n ilk a d ım ­ lar, iş ç ile r a d ın a h a re k e t ed e n işçi se n d ik a la rıy la işv e re n le r y a d a fab rik a y ö n e tic ile ri ara sın d a to p lu sö z leşm e le rin so n u ç lan d ırılm ası için g erek li ş a rtla n d ü zen le y en 2 T e m m u z 1918 ta rih li b ir k a ra rn a m e y le a td d ı. iş v e re ­ n in işçi se n d ik a la rın c a ö n erile n sö z le şm e y i re d d e ttiğ i d u ru m d a N a rk o m tru d ’un b u n u resm en k ab u l e ttirm e y e tk isin e sa h ip o lm a sı, k a ra rn a m e n in en ö n e m li m a d d e s iy d i.ıws S a d e ce la ftan a n la m a y a n işv eren le re b a sk ıd a b u lu n ­ m ayı a m a ç la y a n b u m ad d e, g e rç e k te işçi se n d ik a la rıy la g ö rü ş b irliğ in d e o la n N a rk o m tru d 'a istih d am şartların ı d ile d iğ i gib i sap tam a h a k k ın ı ta n ı­ yo rd u ; k a rarn am en in e n k alıcı e tk isi d e bu o ld u . S av a ş k o m ü n izm i d ö n e ­ m in d e işg ü cü n ü ö rg ü tle m e n in h u k u k i te m e li, R S F S C 'n in , 10 E k im 1918'de V T sIK ta ra fın d a n k ab u l e d ilip a ltı h a fta so n ra y a y ım la n a n ilk iş y a sa sın ­ d a 1®7 b u lu n u y o rd u . Y asa n ın m ad d e le ri e m e ğ i k o ru m ay ı a m aç la y a n m ev cu t h u k u k i h ü k ü m le ri te k ra r d o ğ ru lu y o r, ü cre t d ü z e n le m elerin in y ö n e tic ile re ya d a işv e re n le re d an ışıld ık tan so n ra s e n d ik a la rc a h a z ırla n m a sın ı ve N ark o m tru d tarafın d an o n a y la n m a sın ı ö n g ö rü y o rd u . N a rk o m tru d ü y eleri a slın ­ d a se n d ik a la r tarafın d a n a ta n d ığ ı için , bu o n a y la m a sa d ec e b ir fo rm a lite so ­ ru n u y d u ; to p lu iş sö zleşm esi ta m a m e n ra fa k a ld ın lm ış o lu y o rd u . S a v a ş k o ­ m ü n iz m i ö ğ retilerin in ve u y g u la m a la rın ın m antıki so n u cu y d u bu. S a n a y i­ nin e n ö n em li k o lların ı k a m u la ştıra n 28 H a z ira n 1918 k ararn a m e sin d e n sonra, d ev let te o rik a ç ıd a n b a şlıc a işv eren o lu y o rd u . Ç a lışm ak to p lu m a h iz ­ m et e tm e şek liy d i: tşg ü c ü a lım s a tım ın a ilişk in k ap italist sö z le şm e a n lay ışı­ nın m o d ası g e çm işti. Ü c re t o ra n la rın ın sa p ta n m a sın d a işin g ü ç lü ğ ü y a d a ri­ z ik o la rı, so ru m lu lu k d e re c e si v e g e re k li n ite lik le r h e sa b a k atılacak tı. N isan 1918 sen d ik a la r k a ra rn a m e siy le 168 y a sa k la n m ış o lan p a rç a b a şın a ü cret sa ­ d e c e h o ş g ö rü lm e k le k alm a d ı, ay n ı z a m a n d a n o rm al k ab u l ed ild i v e S o v y et ü c re t p o litik a sın ın b ir p arç a sın ı o lu ş tu rd u ğ u İçin b ir d a h a hiç tartışılm ad ı.

1918 iş y asası h e rk e sin ç a lışm a sın ı şa rt k o şu y o r a m a işç iy e d e k endi n i­ te lik le rin e d e n k b ir iş v e u y g u n b ir ü c re t ta le p etm e h ak k ın ı tan ıy o rd u ; b u ­ n u n la b irlik te b u h a k işçin in k en d i n ite lik le riy le b ağ d a şa n b ir iş b u la m a d ığ ı ta k d ird e g eçic i b ir işi k ab u l etm e m e c b u riy e tin i g e tire n b ir b a şk a m a d d e y le d e ğ iştirilm işti. A n cak bu y a s a z o rla ça lıştırm a so ru n u n a d e ğ in m iy o rd u .

D a h a ö n ce, E yliil 1918’d e y a y ım la n m ış b ir k a ra rn a m e İşsiz b irin in k e n d isi­ n e ö n e rilm iş b ir işi red d etm e sin e izin v e rm iy o r, ak sin e h a re k e t ed en işçiyi

166. S o b ra n ie U zakonenii, I 9 I 7 - I 9 I 8 , No. 48,madde S68.

167. A .g .e ., No. 87-S, madde 905.

168. Bkz. s. 105-6.

186 EKONOMİK DÜZEN işsizlik ö d en eğ in d e n y o k su n b ıra k ıy o rd u .169 A m a b a şk a b ir c e z a ö n g ö rü l­ m em işti ve işçi d o ğ al b ir tepki g ö ste rip m e m le k etin e d ö n ü n c e b u teh d id in p ek b ir h ü k m ü k a lm ıy o rd u . 2 9 E k im 1918 tarih li b ir k a ra rn a m e y e g ö re iş ve işçi b u lm a k u ru m la n N a rk o m tru d ’u n y erel o rg a n la rın a d ö n ü ştü rü lm ü ş­ tü; işçilerle işv eren le rin b a şv u rm ala rı g erek en k u ru lu şla r sa d e c e b u n la rd ı ve bir teklifi re d d ed en işçiy e a y n c a c e z a u y g u la n m ıy o rd u .170 A y n ı ay için ­ d e b u ıju v azin in h e r iki cin ste n 16-50 y a şın d ak i ü y ele rin in sosyal b ak ım d an g erek li bir işte ç a lışm a la rın a izin v e re n b ir k ararn am e y ay ım lan d ı. B u rju ­ v azinin 14-55 y a şın d a k i tü m ü y e le rin e "ç a lışm a k arn e le ri" v erild i; y iy ecek k a rtla n y a d a sey ah at b elg eleri a lm a k için bu k arn eleri g ö ste re ce k le rd i ve b u n la r ancak sa h ip le rin in sosyal b ak ım d a n y ararlı b ir iş y a p tık ların ı g ö ste ­ ren b ir kanıt içerd ik leri tak d ird e g eç e rli o la c a k tı.171 E m eğin ö rg ü tle n m e şekli O cak 1919'da, ik in ci T ü m R u sy a İşçi S e n d ik a ­ ları K o n g resi’n d e a çık ç a o rta y a çık tı. İç sav aşın k ızıştığ ı b ir d ö n em d i bu; b ir ay ö n ce T üm R u sy a M illi E k o n o m i K on sey leri K o n g resi san ay id e d e n e ti­ m in m erk ezileşm esi y ö n ü n d e sağ lam b ir ad ım atm ıştı v e L e n in "m e rk e z i­ y e tç iliğ in 1' ve "salt y erel çık arla rd a n v az g e ç m e n in k a o sa karşı b iric ik ç a re o ld u ğ u n d an sö z e d iy o rd u .172 İşçi sen d ik aları k o n g resi, d e v le t ve sen d ik ala r arasın d ak i ilişk iler so ru n u ile bu şa rtla r a ltın d a b ir k ez d a h a y ü z y ü ze g e li­ yordu. K o n g rey e k a tıla n 6 0 0 ’ü aşk ın d e le g e n in 4 5 0 ’si B o lşe v ik d e leg e lerd i.

K üçük b ir an a rşist g ru p tüm ik tid arın b ağ ım sız sen d ik a la rın elin d e o lm asın ı istiyordu; o tuz M e n şev ik , sen d ik a la rın b ağ ım sız lığ ı ilk esin i ileri sü ren ve S o v y et ik tid arın ın işçileri tem sil ettiğ in i red d e d en b ir k a rar leh in d e o y k u l­ lan d ılar; L o zo v sk i'n in ö n d e rliğ in d e k i o tu z y ed i "en te rn a sy o n a l so sy al d e ­ m o k rat" d ah a ih tiy atlı b ir tu tu m tak ın arak , sen d ik a la rın işle v le rin in d e v let o rg an ların ın işlev lerin d e n ay rılm asın ı ve se n d ik a o rg a n la rın ın d e v le t ta ra ­ fın d an m asse d ilm e sin in "d ev rim in bu a şam asın d a " "saçm a" o la c a ğ ın ı sa~ 169. S o b ra n ie U zakonenii, 1 9 1 7 -1 9 !fi, No. 64, madde 7CM

170. A.g.f.,No.80, madde 838.

171. A .g .e., No. 73, madde 792. Çalışma karnesinin Lenin için sembolik bir değeri vardı.

Eylül 1917'de şöyle yazıyordu: "Her işçinin çalama karnesi var. Bu belge şu sıra d a kapitalist köleliği, işçinin şu ya da bu şekilde dangalağın tekine ait olduğunu belgelemekle birlikte işçi­ yi küçük düşürmüyor. Sovyetler çalışma karnelerini zen g in le r için, sonra da. yavaş yavaş bülü n bir halk için uygulayacaklar.. Çalışma karnesi, y e n i toplumda, bundan böyle 'işçiler' d iy e bir şeyin bulunmadığının, aına çalışmayan hiç kimse de kalmadığının kanılı olacak {S /y in e n i\ a , c XXI, s. 263). İşçiler, özellikle Moskova’daki işçiler için çalışma karnesi Haziran 1919 tarihli bir kararnameyle oluşturuldu. Kızıl Ordu ve Kızıl Donanma m ensuplarına da çalışma karneleri verildi ( S o b ra n ie O zakonenii. 1919, No. 28, madde 315).

172. Bkz. s. 168.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 187 v u n d u .n -' K o n g re n in b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u , L e n in 'in ilk esel o la ra k d estek led iğ i B o lşe v ik k ararı k abul etti. A n cak L e n in y ap tığ ı u z u n k o n u şm ad a "d e v le tle ş­ tirm e" 174 ilk esin i k ab u l etti v e b u n u n se n d ik a la rla d ev let o rg a n la rın ın k a y ­ n aşm ası şek lin d e d eğ il, ’’h e r ik isin in e şg ü d ü m ve d a y a n ışm a için d e, iç te n ­ likli çalışm a la rın ın k aç ın ılm a z so n u c u o la ra k ve sen d ik a ların g en iş em ek ç i k itleleri d e v le t ay g ıtın ın v e tü m ik tisa d i d e n e tim o rg a n ların ın y ö n e tim i k o ­ n u su n d a h a z ırla m a sıy la g e rç e k le şe c e ğ in i" v u rg u la d ı.175 B u k a ra r b ir b e lir­ sizliğ i de o rta y a k o y u y o rd u : D e v let mi sen d ik aları y a v a ş y av aş k en d i b ü n ­ y e sin d e e ritecek ti, y o k sa se n d ik a la r m ı d e v le ti k en d i b ü n y e lerin d e e rite c e k ­ lerd i? A n c a k T üm R u sy a işçi S e n d ik ala rı M e rk e z K o n sey i se k reteri o la n ve k o m iserliğ e atan m ası bu k u ru lu ş sa y esin d e g e rç e k le şen Ç a lışm a H a lk K o ­ m iseri S h m id t işçi sen d ik aların ın g irişim i ilk esin i u staca d estek led i: Komiserliğin roiü... sendikalar tarafından yapılan önerileri ve hazırlanan planla­ rı uygulamak olmalıdır. A ynca, komiserliğin sendikaların haklarına müdahale et­ memesinin yanı sıra, komiserliğe bağlı organlar da mümkün mertebe sendikalar ta­ rafından oluşturulmalıdır. Biz merkezde daima bu ilkeye göre hareket ediyoruz.

T ü m R u sy a M erk ez K o n sey i, N a rk o m tru d 'u n ro lü n ü n sen d ik a ların ro lü y le "tam am en ay m " o ld u ğ u n u te re d d ü tsü z b ir d ille ifad e etli: Narkomtrud'un lemel aldığı çalışma tarzı, sendikaların günlük eylemlerinde ilan ettikleri ve kendi kongrelerinde kabul edilen kararlarda dile getirdikleri ilkeler doğ­ rultusundadır. Çalışma Komiserliği tarafından kabul edilen bu kararlar, devlet ikti­ darı olarak yine onun tarafından uygulanmaktadır.

S h m id t k o n u şm asın ı "H a lk K o m ise ri'n m se n d ik a la r m erk ez k o n sey i ta ra ­ fın d an ata n d ığ ın ı v e N a rk o m tru d 'u n tü m ü n ü n m e rk e z ko n sey te m silc ile rin ­ d en o lu ştu ğ u n u " a ç ık la y a ra k sü rd ü rd ü . E k sik o la n şey, N ark o m tru d 'u n y e­ re] te m silc ile riy le sen d ik a la r te m silc ile ri a ra sın d a b u n a b e n z e r sıkı bir iş­ birliğ i k u rm ak tan ib a re tti.176 B u n u n la b irlik te bu ü stü kap alı p a z a rlığ ın b ir 173. Üç karar tasarısı Vfuruy V se ro ssiiskii S 'ezd P ro fe ssıo n a l'n ık S o y u zo v (1921), c. I (Plenumi), s. 72-8,92-4.94*6; oylama sonuçları t ı g e . , c. I, s. 97’de yer alıyor.

174. Lenin, So çin en iya , c. XXIII, s. 490. Bu kelime {o g a su d a rstvlenie) sendikalara ilişkin tanışmalarda gerçek bir klişe halini aldı; aynı kelime kimi zaman sanayinin kamulaştırılması için de kullanıldıysa da. bunun için daha yaygın olarak tercih edilen kelime n a ısu m a tiza tsiy a idi.

175. Vtoroy V s e r o s m ik ii S ”e zd P ro fe ssio n a l'n îk S o y u zp v (1921), c. I (Plenumi). s. 96-7.

Bolşevik karan destekleyen Riyazanov "bizim idealimiz daha gelişkin bir devletleştirme de­ ğil, tüm sosyai hayatın devletten arındırılmasıdır,” diyordu (A .g.e., c. I, s. 09}. Bu tavır devlet iktidarının dolaysız bir biçimde güçlenmesi olgusunu gözlerden kaçırmak için, devletin giicünü yitirerek ortadan kalkacağını ileri süren görüşü dile getirmenin bir başka örneğidir.

188 EKONOMİK DÜZEN b aşk a yanı T o m sk i'n in obiter dictum unda* o rta y a çık tı: Sendikaların ücretleri ve çalışm a şartlarını düzenledikleri, aynca Çalışına Halk Kom iserinin atanmasının da kongremize bağlı olduğu bir sırada Sovyet Rusya’da hiçbir grev yapılamaz. Bu böylece bilinm elidir.177 H ayati ö n em taşıy an p ratik b ir k o n u y a d a ir p o titik an ın b ö y le a ç ık ç a d ile g e ­ tirilm esi, se n d ik alarla d e v le t arasım daki ilişk ile re h â lâ h âk im o la n tüm te o ­ rik b elirsizlik lerd en ç o k d ah a an lam lıy d ı. ik in ci sen d ik alar k o n g resi ilk k e z g en el b ir ü c re t p o litik a sı s a p ta m a y a d a girişti. B ir M en şev ik d eleg e, to p lu sö z le şm e u y g u la m a sın a d ö n ü lm e sin i sa ­ v u n d u .17* A ncak y a erk en d a v ra n ıy o rd u y a d a g e ç k alm ıştı. İş y asası a slın d a ü cretlerin tek taraflı sap ta n m a sın ı, işv eren le re d a n ışılm a sı v e N a rk o m t­ ru d 'u n resm i o n a y ın ın alın m a sı k a y d ıy la se n d ik a la ra b ıra k ıy o rd u ; sav a ş ko­ m ü n izm i d ö n em in in ü cret te sp itin e ilişk in b a şlıc a k a ra rn a m ele ri V T sIK ve S o v n ark o m tarafın d an çık arılm ıştı. K o n g re k a ra rla n , ü retim i a rtırm a k ve ülke e k o n o m isin i y en id en in şa e tm e k için işç ile rin se n d ik a la ra v e sen d ik a ­ ların d a tü m p ro letary ay a karşı so n ım lu o lm ası g ere ğ in d e n söz ed iy o rd u . Ü cret politikası re k ab et, ö d ü lle n d irm e e sasın a, ö rn eğ in p a rç a b a şın a ü cret ve p rim ilk esin e, y a d a p a rç a b a şın a işin m ü m k ü n o lm a d ığ ı y e rle rd e kesin bir şek ild e b elirle n m iş üretim n o rm la rın a g ö re sap tan a c a k tı. Ü c re t tarife leri g ru p lara g ö re sın ıflan d ırıla c ak , en y ü k se k iki ü cret b arem i ”ü st sev iy ed e k i teknik, ticari, idari p erso n ele" ve "o rta d e rec e d e k i b e n ze ri p e rso n e le " a y rı­ lacaktı. îd ari p erso n el o lsu n işçi o lsu n , b ü tü n g ru p la r y e te n e k te m e lin d e on iki d erecey e ay rılm ıştı ve b irin ci d e re c e y le o n İk in ci d e re c e a ra s ın d a k i d e ­ ğ işm e oranı 1-1.75'ti; a n c a k h e r g ru p iç in d e k a te g o rile r ara sı ü cret b arem i a y n ıy d ı.179 G erçi bu h erk ese e şit ü cret İd ealin e çok u z a k d ü şü y o rd u a m a g e * Bir yetkili tarafından geçerken söylenmiş bağlayıcı olm ayan söz. (ç.n.)

176. Viurny Vserossiiskii S “ezd Professtonal'ntk Sovuznv (1921), c. t (Plenumi), s. 98-9.

177. H ... sky, Vıorny Vserossiiskn S ‘‘ezdPnofessional'nik Soyuzflv ( 1919), s. 96. Birinci sen­ dikalar kongresine grev fonları için bir devlet yardımı sunan Zinovyev (bkz. s. 101), Ocak 1920'de üçüncü kongredeki konuşm asında, sendikaların artık grev fonlarına ihtiyacı katm adı­ ğına göre bu para diğer ülkelerin devrim ci sendikaları için uluslararası bir fon oluşturulm asında kullanılabilir, diyordu (Treni Vserossiiîkii S “ezdProfessıonal'nık Soyuzov [ 1920], s. 14). İç sa­ vaşın doruk noktasına ulaştığı bir sırada, zaman zaman gayri resm i grevler yapıldığı oluyordu; 19 19'da sendikalar m erkez konseyinde Şliyapnikov sendikalardan işçilerin hoşnutsuzluklarını gidermeye çalışmalarını istiyor ve "onlara bu gibi yöntem lerin ne kadar yıkıcı olduğunu açıkla­ yarak düzen bozucu grev eğilim lerine karşı var gücümüzle mücadele etm eliyiz.” diyordu (Desyaryt S 'e ıd RKP^B) [1933), s. 869-70'te yer alan y ayımlanmam ış arşivlerden alıntılanm ışar).

178. Vtoroy Vserossuskit S"ezd Professional'nikSoyuzov (1921), c t (Plenumi), s. 156-7.

179 A .g .e .,c. I (Plenum i),s. 153-4.

SAVAŞ KOMÜNİZM t 189 ne d e v asıflı işçi ile sırad an işçin in ü c retleri a ra s ın d a 1914'ten beri sü re g e ­ len fa rk ta b ir azalm ay ı te m sil e d iy o rd u .16(1 K o n g rey e bu konu h a k k ın d a b ir ra p o r su n an S h m id t, "b ir iş letm e n in ö zü n ü o rta v asıftak i işçin in o lu ş tu rd u ­ ğ u n u ", o n la ra d a h a adil b ir ü c re t ö d en m esin in ö n e m li o ld u ğ u n u ileri sü rd ü ; fak at b ir k o n u şm a c ı b u n a itiraz e d e re k ü cre t b a rem lerin in ’’p ro le tary a n ın vasıflı k esim in i" h a k sız y e re z o r d u ru m a so k tu ğ u n u s ö y le d i.191 M o sk o v a k en ti ve d o la y la n için y en i ü c re t barem leri V T sIK tarafın d an 21 Ş u b at 1919'da y a y ım la n a n ve I Ş u b a t'ta n itib aren g eçerli o la n b ir k a ra rn a m e ile sap tan d ı. B u k ararn am e y e g ö re y etişk in b ir işçi için asgari ü cret a y d a 6 0 0 ru b le , ü st sev iy e d e k i en v asıflı y ö n e tic i p erso n e l için a y d a 3 0 0 0 ru b ley d i; d a h a y ü k se k ü cretler, h e r ö zel d u ru m d a a n c a k S o v n a rk o m ’un ö zel k ararıy la ö d en ecek ti. Ü ç h afta so n ra b ir b a şk a k ararn am e y ü zd ele ri sap tad ı. B u yüzd e le re g ö re M o s k o v a sta n d artı 100 kabul ed ile re k , M o sk o v a 'n ın ü c re t b a­ rem leri ü lk en in d iğ e r b ü tü n şe h irle rin e u y g u la n a c a k tı.1*2 N isa n 1 919'da "so ru m lu lu k la rı o la n siy a se t işç ile rin in " ü c re tle rin e ilişk in b ir k ararn a m e H alk K o m ise rle ri'n in , V T sIK ü y ele rin in ve üst d ü z e y d e k i b azı g ö re v lile rin ü cretlerin i a y d a 2 0 0 0 ru b le o la ra k — y a d a en y ü k se k k a te g o rid e n te k n ik ve y ö n e tic i p erso n e lin ü cretlerin in ü çte ikisi o la ra k — sa p tıy o rd u .1®3 A ğ u s­ to s 19 19'da fiy a t artışları ü cretlerin y en id en g ö zd en g e ç irilm esin e yol açtı.

En d ü ş ü k ü c re t 6 0 0 'd e n 1 2 0 0 ’e, en y ü k se k ü cret ise 3 0 0 0 'd en 4 8 0 0 ’e ç ık a ­ r ıld ı181 v e d a h a fa z la e şitlik ilk esi ö z en le k o ru n d u . S avaş k o m ü n izm in in ilk d ö n e m in d e eşit ü cret id ealin i g e rç e k le ştirm e k için h içb ir g irişim y a p ılm a ­ m ış o lm a k la b irlik te, e şitlik ilk esi d iğ e r b aşk a seb ep lerin y o l açtığ ı d a h a 180. Bu durum A. Bergson, The Srntcm re ofSoviet VSafzes ( Harvard, 1944), s. 182’de gös­ terilmiştir.

181. Vturoy Vserossiiskii S"ezd P rofessU m ut'nikSoyuzov.c. 1 (Plenumi), s. 152. IS7.

182. Sobranie Uzakonenii, 1919, No, 5, madde 52; No. 15, madde 171. Petrograd için üc­ ret o ran lan Moskova’dakinin yüzde 120'siydi ve Petrosavodsk'un kuzeyinde, M urm am k d e ­ m iryolu işçileri için (şüphesiz son derece ağır şanlardan dolayı) yüzde I25'e kadar yükseliyor­ du. Diğer bütün şehirlerde (yüzde 100 olarak saptanmış Yaroslavl hariç) oranlar Moskova'dakinden daha düşüklü ve köylerde şehirlerdekinin altındaydı. En düşük oran yüzde 45'le Kuzey Kafkasya'daydı. Bu incelikli düzenlemelerin ne kadarının uygulandığı ise kuşkuludur.

183. Sobranie Uzakonenii, 1919, No. 18, madde 206; Ekim 1919'da "sorumlulukları olan siyaset işçilerinin" ücretleri fiyat artıştan göz önünde tutularak en yüksek kategorinin eline ayda 4 200 ruble geçecek şekilde bir kez daha yükseltildi (A.g.e., No. 50. madde 489); H azi­ ran 1920'de bu kategorinin aylığını 7 600 rubleye çıkaran yeni bir artı; oldu (Sobranie Uzako­ nenii, 1920, No. 53, m adde 231). D aha sonra, savaş komünizmi döneminde ise nakit ücretle­ rin artık bir anlam ı kalmadı ve NEP başladıktan sonra ücretlere ilişkin resmi rakam lar genel­ likle yayım lanm az oldu.

184. A.g.e., No. 41, m adde 396.

190 EKONOMİK DÜZEN fazla fark lılaşm a e ğ ilim le rin i fren ley ici b ir en g e l o lu ştu ru y o rd u . B u n u n la birlik te bu e ğ ilim le r kısa z a m a n d a te k ra r o rta y a ç ık ac ak tı. İkinci sen d ik a la r k o n g resi se n d ik al ö rg ü tle n m e n in p e k iştirilm e si y ö n ü n ­ de ileri b ir adım attı. B irin ci k o n g re sen d ik a la rın m eslek i ö z e llik le re g ö re değil, "sanayiler" tarafın d a n k u ru lm ası ilk esin i o rta y a a tm ıştı; "m eslek i a ç ı­ dan çok y akın g ru p lar", ay n ı işle tm e d e k i tü m işç ile r aynı se n d ik a y a b ağ lı olacak şekilde b irb irle riy le k a y n a şa c a k la rd ı.185 B u k u ra lı u y g u lam a g irişim ­ leri oldu; bir ta n ık , b ağ ım sız k ü çü k sen d ik a la rın A ğ u sto s I9 1 8 ’d e P e tro g rad ’daki T reu g o ln ik k auçu k fa b rik asın d an nasıl a tıld ık la rın d a n ve işçilerin kim ya san ay isi se n d ik asın a üye o ld u k la rın d a n sö z e tm e k te d ir."16A n c a k ile r­ lem e y av aş o lu y o rd u . B u h ed efin g e rç e k le şm e sin in fa b rik a işçisin i b ü ro g ö ­ revlisinden ve tek n isy en d e n a y ıran "siy asi v e ik tisad i ö n y a rg ıla r" y ü z ü n d e n ertelendiğini b elirlen ikinci kongre, "b ir y ıllık p ro le ta ry a d ik ta tö rlü ğ ü m d e n sonra, bu k u ralı u y g u lam ay a k o y m an ın vak tin in g eld iğ in i d ü şü n ü y o rd u .

S endikalar, "işletm en in y a d a k u ru lu şu n k u su rsu z ç a lışm asın ı, işç ile r a ra­ sın d a iş d isip lin in i, ücretlerin b e lirlen m esi ve ü retim ö lçü tleri k o n u su n d a sendikaların k o y d u k ları k u ra lla ra u y m a y ı’’ sağ la m a k a m a c ıy la so ru m lu lu k ü stlenecekler, genel to p lan tılar d ü z e n le y e re k sen d ik a ü y eliğ in i zo ru n lu k ıl­ m ay a çalışacak lard ı. T üm R u sy a îşçi S en d ik a la rı K o n g resi'n in k ararları b ü ­ tün sendikaları ve üyelerin in h er b irin i y ü k ü m lü k ılıy o r ve T ü m R u sy a S e n ­ dikalar M erk ez K o n sey i’n ce k o n g re a d ın a h a re k e le tm e ve k en d i a d ın a b a ğ ­ layıcı kararlar a lm a yelkisi v e riy o rd u .187 Ö rg ü tle n m e g e liştik ç e se n d ik a ların üye sayısı, O cak 1918'deki birin ci k o n g re to p la n d ığ ın d a 2 6 0 0 0 0 0 ’e v e O cak 1919'daki ikinci k o n g red e 3 5 0 0 0 0 0 ’e y ü k s e ld i.1**

İkinci se n d ik a la r kongresi O cak 1 9 1 9 'd a to p la n d ığ ın d a iç sa v a ş h e n ü z doruk n o k tasın a ulaşm am ıştı ve e k o n o m i b ir b ü tü n o larak sav aşın g e re k le ­ rin i karşılayacak k adar d o n a tılm a m ıştı. B u n u iz le y en iki ay b o y u n c a b u b a ­ kım dan d ik k ate d eğer bir ile rle m e old u . S e k iz in ci p a rti k o n g resi fırtın alı b ir hava içinde toplandı. K o n g re İlk iş o la ra k m o d ası g e ç m iş 1903 p ro g ra m ı­ 185. Pervii Vserossiiskii S"ezd ProfessionaS'nik Soyuıov ( 1918), s. 375.

186. Professional'nye Soyuti SSSR , der. Y. K M ilonov(1927), s. 164.

187. Vmrny Vsurossiiskii S 'e z d P m fts sm n a l’nik Soyuzoı (1921), c. I (Plenum i), s. 191-3.

188 Bunlar, Zinovyev'in onuncu patlı kongresinde açıkladığı rakamlardı (Desyutyi S “ezd Rossiiskvy Komm unistiçtskny P artii [1921], s. 188). Sayılan» pişirilmiş olduğunu kabul e t­ mekle birlikte karşılattırm a açısından yararlı olacağını söylüyordu ve muhtemelen bu doğruy­ du. Başka kaynaklar tarafından verilen rakam lar çok az farklılık göstermektedir.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 191 nın y erin e y eni b ir p arti p ro g ram ı k ab u l etti. D ev rim d e n b eri p arti s e n d ik a ­ lara karşı tu tu m u n u b elirlem e fırsatın ı h iç b ir zam an b u la m a m ıştı. A rtık "sanayinin örgütlü aygıtının" e sa s itib a riy le se n d ik a la ra d a y a n a c a ğ ın ı ilan e d iy o r ve ile rd e g ü çlü k ler y aratacak b ir ifad e k u llan arak , "tek b ir ek o n o m ik birim o la ra k k a b u l edilen m illi e k o n o m in in y ö n etim in in fiilen se n d ik a la rın elin d e y o ğ u n la şm a sı” g e re k tiğ in i ileri sü rü y o rd u . F ak at iç s a v a ş ta se n d ik a ­ ların b a şlıc a işlevi p ro g ra m ın e k o n o m iy le ilgili b ö lü m ü n ü n b ir b a şk a p a ­ ra g ra fın d a açık lan ıy o rd u : Devletin mevcut işgücünün tamamının alabildiğine kullanılması, bu işgücünün hem farklı coğrafi bölgeler arasında hem de milli ekonominin farklı kollan arasında mitli ekonominin planlı gelişmesi için uygun bir şekilde dağılımı ve yeniden dağılı­ mı, Sovyet iktidarının ekonomi politikasının sendikalarla sıkı bir işbirliği kurulmaksızın gerçekleştirilmesi imkânsız olan acil görevini oluşturmalıdır, Belirli bir sosyal işi gerçekleştirmek uğruna çalışabilir (üm nüfusun sendikaların katılımıyla en son ferdine varıncaya dek Sovyet iktidarı tarafından seferber edilmesi, şimdiye kadar kinden çok daha geniş ve çok daha sistemli bir tarzda gerçekleştirilmelidir.

"S o sy alist ü re tim y ö n te m in in an c a k işçiler a rasın d a y o ld a şç a b ir disip lin te m e li ü zerin d e g e rç ek le şe b ilec e ğ in i," b elirten p ro g ram , "b u y e n i so sy a list disip lin i y a ra tm a g ö re v in d e b aşro lü " sen d ik a la ra v e riy o rd u ."” M art 1919 p arti k o n g resin in ard ın d an S o v n a rk o m ’un g en el b ir se ferb e rliğ i em red en 10 N isan 1919 tarih li k a ra rn a m e si y a y ım la n d ı;1*' ertesi g ü n L en in parti m erk e z k o m itesi a d ın a işçi se n d ik a la rı m erk e z k o n sey in e, ü lk e n in h e r y a ­ n ın d ak i tüm p arti ve se n d ik a ö rg ü tle rin i bu se ferb e rlik g ö re v in d e işb irliğ i­ ne çağ ıra n "D o ğ u C e p h e si’n in D u ru m u ’’ b aşlık lı b ir dizi te z su n d u . İşçileri g a y re te g e tirm e k için se n d ik a la rın ü y e le rin in y ü zd e 5 0 'sin i d e rh a l se fe rb e r etm e y e k en d ilik lerin d e n k arar v e rd ik leri P o k ro v sk ö rn e ğ i ileri sü rü ld ü ve se n d ik a la r "ü lk e için d e k e n d ile rin e ih tiy a ç d u y u lm a y a n ü y e le rin i V o lg a y a d a U ra l c e p h e sin e sevk e tm e y e ’’ teşv ik e d ild i.191 B un d an b ir y ıl s o n ra T ro ç ki b ü tü n b e la g a tıy la şö y le d iy o rd u : Cephede işler çetinleşince, bir yandan komünist partisi merkez komitesine, öte yandan sendikalar merkez konseyi kuruluna başvurduk. Ve önde gelen işçiler bu iki 189 VKP(B) v Rezttlyuisiyak (1941), c. I, s. 2 9 0 -1. Son şeklini almış m etinde, işçi sendika/anmrt disiplin konuşundu oynayacağı rol, Lenin'in, m uhtem elen Şubaı 1919'da kalem e aldığı ve yine de daha o zam andan. "işgücünün en geniş ve müm kün olan en bütünlüklü biçim de ül­ ke çapında merkezileşm esini" {Sm ineniya, c. XXIV. s. 102) isteyen ilk tasarısına kıyasta çok daha kesinlikte belirtilmişti. Ne var ki bu zam an zarfında iç savaşın şiddeti d e artmıştı.

190. fıvtsıiya , 11 Nisan 1919.

191. Lenin, Soçineniya.c. XXIV, s. 224-6,229-42.

192 EKONOMİK DÜZEN merkezden cepheye gönderildi; boylece bu işler Kızıl Ordu'yu kendi suretlerinde ve kendi üsluplarınca yarattılar.192 K ararn am e ve L e n in ’in teşv ik le ri re sm e n a sk erlik h iz m e tin e ç a ğ rıy la sı­ nırlıydı ve o d ö n e m d e ç a lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü n ü zo ru n lu kılan h iç b ir k a ra r­ nam e y ay ım lan m ad ı. F ak a t ask e rlik h iz m e ti ile ç a lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü a ra ­ sındaki ay rığ ı ço k g e ç m e d e n g e rç ek liğ in i y itird i. S efe rb e rlik k a rarn am esi ile aynı zam a n d a, S T O tarafın d a n m aden işç ile rin in işten a y rılm a la rın ı y a ­ saklayan ve ask ere ça ğ rılm a y a şın a g e lm iş b ü tü n m a d e n c ile rin b u lu n d u k la ­ rı y erd e se fe rb e r e d ilm iş say ılac a k la rın ı b ild iren b ir k a ra rn a m e 1” y a y ım ­ landı.

S ekizinci k o n g red e yeni parti p ro g ra m ın ın k ab u lü , S o v n a rk o m 'u n se fe r­ berlik k ararn am esi ve p arti m e rk e z k o m itesin in se n d ik a la ra ç a ğ rısı savaş k om ünizm i ilk e le rin in em e ğ in ö rg ü tle n m e sin d e tasta m a m v e k e sin k e s u y ­ gu lan d ığ ı kritik b ir y ıh n b aşlan g ıc ım belirled i. S av a ş k o m ü n iz m in in em ek p o litik asın ın Özü em ek pa z arın ın ve işçilerin istih d a m ı ve y ö n e tim in e iliş­ kin g elen e k sel k a p ita list işle m lerin terk ed ilm e siy d i; ay n ı d ö n e m d e u y g u la ­ nan d iğ er p o litik a la r gibi b u d a, iç sav aşın g erek tird iğ i b ir ta v iz gibi değil so sy alist d ü zen e d o ğ ru g e rçek b ir ilerlem e o lara k g ö sterild i. K en d i v a ta n ­ d aşların ı ce p h e y e g ö n d e rm e h ak k ın a k im sen in itiraz e tm ed iğ i işçi d e v le ti­ nin, fab rik alar için g erek li işçileri seferb e r etm e h a k k ın a d a sa h ip o ld u ğ u n u savunan g ö rü şe itiraz etm ek ço k g ü çtü ; e m eğ i a lın ır sa tılır b ir m e ta o lm a k ­ tan ziyade b ir y ü k ü m lü lü k o la ra k k abul eden bu g ö rü ş, teo rid e so sy a lizm in y ü k sek id eallerin i k a p ita list ü c re t siste m in in a şa ğ ılık u y g u la m a la rın d a n a y ırt eden h e r şey in sim g esiy d i. N a k it ü cretin g id e re k ay n i h ale d ö n ü şm e si de esas itib ariy le p a ran ın d e ğ e r y itirm e sin in v e no rm al m ü b a d e le sü re c in ­ d ek i genel çökü şü n so n u c u o lm a k la b irlik te, k o la y c a bu g ö rü şe m a l e d ile b i­ lirdi. B uharin, "p ro le ta ry a d ik ta tö rlü ğ ü siste m in d e işçiler ü cret d eğ il so sy al b ak ım d an b elirlen m iş b ir pay a lırla r,” 1,4 d iy e y a zıy o rd u e rte si y ıl. D e v le t işçinin işg ü cü n ü satın a la c a ğ ı y erd e, tıp k ı c e p h e d e k ilerin g e ç im in i sa ğ la d ı­ ğı g ib i onun d a g eçim in i sa ğ lıy o rd u ça lıştığ ı sürece. Y iy e c e k k a rn e le rin in sen d ik alar arac ılığ ıy la fa b rik a la rd a d ağ ıtılm a sı bu tu tu m u d o ğ ru lu y o rd u ; E ylül 1919'da, se n d ik a la r m e rk e z k o n sey i tarafın d a n fa b rik a ve atö ly e le r­ d e k i işçilere işçi ü n ifo rm a la rın a tek ab ü l e d e n v e işletm en in m ü lk iy e tin d e 192. Treıii Vserossiiskii S 'e z d Prnfessional'nikSoyuzov (1920), c. 1 (Plenumi), s. 87, 193. Sobranie Uzakonenii, 1919, No. 14, madde 163; bu kararname daha sonra “em ek o r­ dularının" m adenlerde daha geniş ölçüde çalıştırılmalarının yolunu da açm ış oldu.

194. N. Buharin, Ekonom ika P trehodnogo Perioda (1920), s. 105.

SAVAŞ KOMÜNİZM f 193 k a la n işçi tu lu m ları d ağ ıtılm ası e m r e d ild i.195 B u şa rtla rd a y etk ilile r işç ile r a ra s ın d a işten k a y ta rm a v e v e rim sizlik g ib i m ü z m in h a le g e le n iki b ela n ın ü re tim d e y a rattığ ı d ü şü şe b ir son v e m e k için, k a p ita list d ü z e n d e o ld u ğ u g ib i "e k o n o m in in k a m ç ıs ı'n ın y e rin i ala c a k yeni te şv ik le r g e liştirm e ih tiy ac ın ı d u y d u la r. S o sy a liz m a n la y ışın a en u y ­ g u n teşvik, fa b rik a işçisin i d e tıp k ı c e p h e d e k i a rk a d a şı g ib i h a re k e te g e ç ire ­ ceğ i u m u lan d ev rim ci c o şk u y d u . M a y ıs 1 9 I9 ’da, işg ü cü n ü n se fe rb e r e d il­ m e sin e ilişk in k ara rn a m e d e n b ir ay so n ra M o sk o v a -K a z a n d e m iry o lla rın ­ d aki M o sk o v a lı b irk a ç y ü z işçi, b irlik le rin ve e rz a k ın c e p h e y e y o lla n m a sı­ n ı h ız la n d ırm a k a m a c ıy la c u m a rte si günü g ö n ü llü o la ra k altı s a a t faz la m e ­ sai y ap tılar; b ö y lece "K o m ü n ist C u m a rte sile r" in ilk i b a şlam ış o ld u . B u â d e t y ay g ın laştı ve L en in sö z k o n u su ç alışm a y ı, ö z e l b ir k ita p ç ık ta, "yeni so sy al d isip lin in , so sy a list d isip lin in " d ik k a te d e ğ e r b ir ö rn e ğ i d iy e n itele ­ y e re k m in n e tle a n d ı.'96 F a k a t p a rtin in k a p sa m ı sın ırlı b ir g irişim iy d i b u ;197 ve m ad d i ö d ü lle rle tak v iy e e d ilse de, işg ü c ü ö z g ü l b ir şe k ild e ö rg ü tle n m e ­ d ik ç e v e iş d isip lin i sağ la n m a d ık ç a , m o ra l y ü k se ltm e lerin y e te rin c e etk ili olaca ğ ı h iç b ir zam an cid d i b ir şe k ild e d ü şü n ü lm e d i. B ö y le b ir ö rg ü tle n m e ­ yi g e liştirm e k a rtık acil b ir g ö re v h alin i a lm ıştı.

Z o rla ça lıştırm a n ın sa d e c e esk i b u rju v a sın ıfın ın ü y e le riy le to p rak sa h ip ­ lerin e u y g u la n m a sı g ere k tiğ in e ve işçileri g a y re te g e tirm e k için ö z d is ip li­ n in y e te rli o la c a ğ ın a ilişk in o ilk v a rsa y ım ç o k g eçm e d en te rk e d ild i. E kim 1918 ta rih li iş y asası d a h a ö n c e R S F S C a n a y a sa sın d a y e r alan g en e l ilk ey i, ç alışm ay ı h erk es için zo ru n lu k ılan ilk ey i te k ra rlıy o rd u y a ln ız c a; n e b u n u n u y g u la n m a sı için b ir te d b ir n e de ç alışm a y ı re d d ed e ce k o la n la r için b ir c e z a ö n g ö rü y o rd u . F a k a t g ö n ü llü ç a lışm a siste m in d e n g e riy e ne k a ld ıy sa 10 N i­ san 1919 ta rih li se ferb erlik k a ra rn a m e siy le fiile n so n a erd i. H aziran 1919' d a M o s k o v a ve P e tro g ra d 'd a işç ile re ç a lışm a karn esi v e rilm e si, d en etim i a rtırm a y o lu n d a y eni b ir g irişim d i.19* Ş ü p h e siz , b a şk a b ir a lte rn a tif o lm a d ı­ ğ ın d a n sen d ik a la rın ç a lışm a sın a ço k faz la u m u t b ağ lan m ıştı. O y sa se n d ik a ­ la r vasıflı işçilerin se fe rb e r e d ilm e s in d e b ile etk ili o la m a m ıştı. 19 1 9 -2 0 kı195. Proizvodstov, Uçet i Raspredelenie Produkıov Narodnogo Küiyatsrva: Sbornik Dekretov (tarihsiz [1921?]), s. 446-8.

196. Lenin, Soçineniya, c. XXIV, s. 329.

197. Buharin ve Preobrajenski, Azbuka Komm tm izma, bölüm XII, parag. lOCe göre "Ko­ münist Cum artesiler"e kalılanlann sayısı 5 000'den Agustos-Eylüi 1919'da 10 000'e yükseldi; normal verimlilik düzeyinde yüzde 213, vasıfsız işçinin verimlilik düzeyine oranla ise yüzde 300 anış sağlayan vasıflı işçilerden söz ediliyordu.

198. Bkz. s. 186, not 171.

194 EKONOMİK DÜZEN şm da L en in ü züntü için d e, T om sk i'y e v a sıflı İOOOO m ad en işç isin in d e m ir­ y olu ta m ir a tö ly e le rin e tra n sfe r e d ile m e y işin d e n y a k ın ıy o rd u .199 1919 s o ­ nundan ilib aren , vasıfsız işçileri se fe rb e r etm e g ö re v i N a rk o m tru d 'a ve o nun y erel o rg a n la rın a b ıra k ılm a k ü zere sen d ik a la rın e lin d e n atın d ı. K a­ sım da, y ak ıt k rizi, "her tü rlü y ak ıtı sağ la m a k , d o ld u rm a k , b o şa ltm a k için" k ö y lü lere çalınm a y ü k ü m lü lü ğ ü g etiren ve y erel o rg an la rın taleb i ü zerin e sö zü m o n a ’’arabalı ta ş ım a c ılığ ı’’, yani ista sy o n la ra y a d a lim a n la ra k ereste, erzak , askeri g ereç n ak liy a tı için at, a ra b a y a d a k ız a k sa ğ la m a h izm etin i şart koşan bir k a rarn am e y a y ım la n m a sın a y o l açtı. K a ra rn a m e a sk e re ç a ğ ­ rılm am ış olan, elli y aşın ı a şm a m ış tüm k ö y lü lerle k ırk yaşm ı d o ld u rm a m ış k ad ın lara u y g u la n d ı.2”“ O c a k 1 920'de S o v n a rk o m y a y ım la m ış o ld u ğ u b ir k ararn am en in ö n sö z ü n d e g en el ç alışm a y ü k ü m lü lü ğ ü n ü n ilk e le rin i o rta y a koydu. D ah a ö n c e d e R S F S C a n a y a sa sın d a ve iş y a sa sın d a v atan d a şların "so sy alist to p lu m u n çık a rla rı için so sy al b ak ım d an y ararlı işle ri" y a p m ala rı ve "san ay iy e, tarım a, u la ştırm a y a ve m illi e k o n o m in in d iğ e r k o lla rın a g e ­ nel e k o n o m ik p lan e sasın a g ö re işg ü cü sa ğ la m a la rı” zo ru n lu lu ğ u g e tiril­ m işti. "Ç alışan n ü fu s u n ” h erh an g i b ir üy esi çeşitli y ü k ü m lü lü k le r için b îr kez ya da d ö n em d ö n em işe ç a ğ n la b ile c e k ti: Y akıt, ta n m (" d e v le t ç iftlik le ­ rinde y a da bazı d u ru m la rd a k ö y lü le rin ç iftlik le rin d e ”), İnşaat, yol y ap ım ı, iaşe, kar tem izlem e, arab acılık ve d o ğ al a fetlerin so n u ç la rıy la m ü cad ele e t­ m ek için gerekli te d b irle r ö rn ek o larak sıralan m ıştı. Ç a lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü ­ nü ö rg ü tlem ek için S T O y ö n e tim in d e ç a lışm a ü st kom itesi (G lav k o m tru d ) k u ru ld u ;201 il, köy ve k ent ç a lışm a k o m ite le ri G la v k o m tru d 'a b ağ lan d ı.

B u n lar, em ek b o rsaların ın y erin i a la n N a rk o m tru d 'u n y erel o rg an ları ile b irlik te artık işg ü cü n ü n to p y e k û n se fe rb e r e d ilm e sin d e n so ru m lu y d u la r.5“2 K ay ıtların d an y a ra rlan ıla m a d ığ ı iç in "v ak tiy le sa d e c e şeh irlerd ek i v atan 109. Lcnm, Silineniyu, c. XXIX. s. 383-4.

200. Sobranie Uzakmıenu, 1919, No. 57, madde 543.

201. Sobranie V iukonenıi. 1920, No. 8, madde 49; ek bir kararname köy Sovyelleri'ni, kır­ sa) kesim işçilerini em ek orduları için seferber elm ekle görevlendiriyordu (A.g.e., No. 1 1, madde 68). Kolomenski fabrikalarından bir işçi 1920 ilkbaharında Rusya'yı ziyaret eden In­ giltere İşçi Partisi heyetine, “fabrikalardan firarların olağan hale geldiğini, firarilerin askerler tarafından tutuklanarak köylerinden geri getirildiklerini" söyledi (British Labour Delegatioıı !ı> Russiu, 1920. R epon [1920], s. 18).

202. Moskova Komitesi 1920 yalında çalışma yüküm lülüğüne ilişkin çalışmalar konusun­ da o dönemdeki basınla kıyaslandığında aydınlatıcı bilgiler verecek olan fzvestiya Moskovskogo K u m u n a po Trudovoy Porinnosii adlı haftalık bir gazele yayımladı. M ayıs 1920 tarihli bir karanıam e (Sobranie U zubm entt. 1920, No. 35, madde 168) Glavkom trud ve onun yerel organlarını işten kaçm anın bütün biçim lerine karşı mücadele etm ekle yetkili kılıyordu.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 195 d a şla n değil, k ö y le rd e k ile ri b ile fişle m e y i b ece rm iş e sk i p o lis ö rg ü tü n ü n " d e v riın tarafın d an d a ğ ıtılm ış o lm a sın a n ered e y se h a y ıfla n ıld ığ ı sö y le n e b i­ lir. Y in e de b ir ç a re b u lu n d u ve o rm a n la rd a , u laştırm ad a, in ş a a tta ve v a sıf­ sız işçilik g e rek tiren d iğ e r işle rd e ç a lıştırılm a k ü z e re ço k sa y ıd a işçi a lın ­ d ı . S o n r a d a n N a rk o m tru d ’u n b ir sö z c ü sü "p lan a g ö re , y an i ne ö zel n ite ­ lik leri ya d a b ecerileri, n e d e işçin in şu y a d a bu işte ç a lışm a isteğ in i g ö z ö n ü n d e tu tm ak sızın işçi sağ lıy o ru z," d e d i.3*“ B ir y e tk iliy e g ö re , 1920’nin ilk y a n sın d a ça lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü g e re ğ in c e k e re ste sa n a y isin d e ç a lıştırıl­ m ak üzere altı m ily o n d a n fa z la insan se fe rb e r e d ilm işti.205 O sırad a, b a şla n g ıç ta say ısal ö n e m in d e n ç o k a slın d a sim g e se l b ir ö n em i o la n , y eni b ir işg ü cü k ay n a ğ ı o rta y a çık tı. N isa n 1919'da Ç e k a , d ev rim m ah k em eleri y a d a h a lk m ah k e m e leri ta ra fın d a n y a rg ıla n a ra k su ç lu b u lu ­ n an lard an k im ileri için m ec b u ri ç a lışm a k am p ları k u ru ld u . B u tü r k am p ları k u rm a g irişim i y e re l Ç e k a'ia rd a n g eliy o rd u . K am p ların y ö n e tim i içişleri H a lk K o m iserliğ i nin (N K V D ) b ir se k siy o n u tara fın d a n sa ğ la n ıy o rd u ; bu kam p lard ak i m a h k û m la r "S o v y et k u ru m la n n ın ta le b i ü z e rin e " ç a lıştırılı­ y o rd u . Ç o c u k la r ve re şit o lm a y a n la r için ayrı k a m p la r k u ru lm u ştu . S ek iz sa atlik İşgünü ö n g ö rü lm ü ştü , b u n u n la b irlik te iş y a sa sın c a sa p ta n m ış şa rt­ lara g ö re fazla m esai ve g e c e v ard iy a sı d a u y g u la n ıy o rd u . T u tu k lu la rın ü c ­ retleri sen d ik a ta ra fın d a n b e lirle n ec e k , a n c a k bu ü cretlerin ü çte birini a ş­ m ay ac ak b ir k ısm ı tu tu k lu la rın b ak ım ı v e k am p g id erleri için k esilecek ti. ^ S istem , bu ilk a şa m a sın d a , so n ra d a n tem el b ir ek o n o m ik d e ğ e r n iteliği alan m e şu m k im liğ in e b ü rü n m e m işti. A ynı tarih te, iç sav aş sıra sın d a k arşı d e v ­ rim ci fa a liy etlerd en su çlu g ö rü le n le re karşı d a h a sert b ir c e z a şekli o la n "to p lam a k am p ları" o lu ştu ru ld u .’117 1920 ilk b a h a rın d a İn g ilte re İşçi P artisi h ey eti için h a z ırla n m ış b ir ra p o rd a ’’H a lk K o m ise rliğ i'n in , a ğ ır ve h o şa g it­ m ey en çeşitli işle rin g ö rü lm e si için to p la m a k a m p la rın d a tu tu k lu b u lu n an ­ lard an (esas İtib ariy le e sk i y ö n etici sın ıfın e le m a n la rın d a n ) o lu şa n işçi m ü f­ re z eleri sa ğ la d ığ ı” b elirtiliy o rd u .208 203. Bütün bu bilgiler Nisan 1920 üçüncü Tüm Rusya Sendikaları Kongresi'ne sunulan eksiks )2 ve güvenilir b ir raporda yer aljyor {Tretiı V sm ıssiiskii S 'ezd P m fessionatnik So\uio v 11920], c. J (Plenumi). s. 50-1).

204. Stenografiçeskii O ıçel Pyatogo Vserosstiskogo S"ezd P rofessıonainik Soyuztıv (1922), s. 83.

205. L. Krilsman, Geroyçeskii P eriod Veltkoy Russkoy Revolyutsii (tarihsiz [1924?]), s.

106.

206. Sobranie Uzakonenii. 1919, No. 12. madde 124; No. 20, madde 235.

207. A.g.e., No. 12, m adde 130.

196 EKONOMİK DÜZEN işg ü c ü seferberliği d o ru k n o k ta sın a 1 920'nin ilk a y la rın d a , D e n ik in v e K o lçak 'u ı y e n ik d ü şm esi sa y esin d e se fe rb e rliğ i g e re k li k ılan k a ç ın ılm a z aciliy et o rtad an k alk m ay a b aşlad ığ ı sıra d a u laştı. O cak 1920’d ek i ü çü n cü T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n se y le ri K o n g resi'n d e T ro çk i k o n u şm asın ın en b ü y ü k k ısm ın ı ç a lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü n e ve ç a lışm a d is ip lin in e a y ırd ı;3”9 san ay id e işgücü tü k e n işin e ilişk in k a ra m sa r in celem esin i d a h a ö n c e b e lirt­ tiğ im iz 210 T o m sk i'n in ö n e risi ü ze rin e , b a şk a şey lerin y an ı sıra te k tek y a d a to p lu halde p rim ö d en m esin i, işçi d isip lin m a h k em e le ri211 o lu ştu ru lm a sın ı, ç alışm a y ü k ü m lü lü ğ ü n d e n k ay tarm aları ö n le m e k am a c ıy la tü m işçilere ça­ lışm a k arnesi v erilm esin i, işg ü cü se fe rb e rliğ i ve tran sferi için g ö n ü llü as­ k e r alm a sistem in in h a re k e le g e ç irilm e sin i ta le p eden g e n iş k ap sa m lı b ir k a ra r k abul e d ild i.212 B u a rad a, c e p h e d e sa v a şla rın d u rm ası a sk e ri b irlik le ­ rin d iğ er acil g ö rev lere se v k e d ilm e sin e y o l açtı. 15 O cak 1 9 2 0 ’d e y erel sivil m ak am lara karşı askeri ü stü n lü k ten y a ra rla n ıla ra k U ra llar'd ak i ü ç ü n cü o r­ d u y u "ilk d ev rim ci em ek o rd u su n a " d ö n ü ştü re n b ir k a rarn am e y a y ım la n ­ d ı.215 "E m eğin a sk erile ştirilm e si" için sa h n e h az ırd ı artık.

208. Y. Larin ve L. K n tsm ar, Oçerk Kozyaistvennoy Jizni i Organizatsiya Narodnogo ATpz)uii/vt<(I920). s. 126-7; cezalandırma am acıyla yaptırılan işin, toplumun ihtiyaç duyduğu en ağır işlerle özdeşleştirilmesi bu kurum a son derece acım asız bir kimlik kazandırdı.

209. Kongre tutanakları yayımlanmadı, ancak T roçki’nin konuşması kitapçık olarak basıl­ dı ve sonradan toplu eserlerinde yer aldı. {Soçineniya, c. XV, s. 52-78).

210. Bkz. s. 181.

2 11 . 1919 yılı ortasında fabrikalarda ilk "işçiler arası yoldaşçadi&iplin k u n ıtlan ” oluşturul­ du. (Sobranie Vzakonenii. 1919, No. 56, m adde 537). Bunlar çok geçmeden fabrikalarda di­ siplini sağlayan düzenli kuruluşlar haline getdı. tşçi disiplin kurullarının işleyişi hakkında pek fazla ayrıntılı bilgi yok; ancak fabrika personeli ve çalışanları için oluşturulan benzer kuruluş­ ların işleyişine ilişkin bazı rakamlar, suçlamalar ve uygulanan cezalar hakkında bir fikir ver­ mekledir. 1920 de işlem gören 945 davanın hemen hemen yansı işlerin tam vaktinde yapılm a­ m ışıyla ilgiliydi; "müşterilere saygısız davranışlar”, "cumartesi fazla m esaiden kaytarma", "sendika disiplinine aykırı hareket etme", "emirlere itaatsizlik", "kasıtlı iş bırakma" ve "iş gü­ nünün kısaltılması lehinde propaganda" sıkça rastlanan suçlamalardandı. Davaların dörtte bi­ rinden fazlası beraatle, yansına yakını işten atılm ayla sonuçlanmış, 30 davada mecburi çalış­ ma, 79'unda da toplam a kam pına gönderme ceîası verilmişti (D. Amoşkın, Profdvijente Slujaşçik [1927], s. 152). Daha sonraki yıllarda, savaş kom ünizmi sadece acı bir hatıra olarak kal­ dığında Tomski bazı sendikaların o dönem de işi dikbaşlı üyeleri için “tıapisaneler kurmaya" kadar vardırdıklarını utanç duyarak anım sıyordu ( Vos'moi S “ezd Professional'nik Soyuzav S S S R l 19291, s. 42-4).

212. R ezotyulsii Treı'ego Vserossiiskogo S~e?xl Savetov Narvdnogo Kozyaistva ( 1920), s.

25-30, 213. Sobranie Uzahonenii, 1920, No. 3, m adde 15- Sonradan VTsIK'ya sunduğu birraporda Troçki, ilk emek ordusunun üçüncü ordudan başlayarak "ordunun girişim iyle" kurulduğu­ nu" ileri sürdü (Soçineniya, c. XV, s. 5); iik işçi ordusuna ilişkin çoğu belgeler a.g.e.,c. XV, s.

263-342’de yer alm aktadır. Dokuzuncu parti kongresinde Troçki. "bizi bir bölgesel ekonom ik

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 197 D o k u z u n c u p arti k o n g re si M a rt 1 9 2 0 ’d e to p la n d ığ ın d a k arşıla şıla n y en i so ru n bu y d u . A rtık sav a ş so n a e rd iğ in d e n K ız ıl O rd u b irlik le ri şek lin d e o r­ ta y a çık a n em e k o rd u la rı h e r y e rd e g ö rü lü y o r, o rm a n c ılık v e m ad e n c ilik d a h il h e r tü rlü ağ ır işte ç al ıştın lıy o rd u . V e b u n u n n e a n la m a g eld iğ i k o n u ­ su n d a e n u fa k b ir şü p h e y o k tu . S an a y in in so ra n la rın ın a n c a k iç sa v a şın ka­ z a n ılm asın ı sağ lay an y ö n te m le rle ve c o şk u y la ç ö z ü m le n e b ile c e ğ in e in an an T ro ç k i, "çalışm a y ü k ü m lü lü ğ ü ilk e le rin e g ö re ça lıştırıla n g e n iş k ö y lü k itle ­ le rin in a sk erile ştirilm esi" g ere ğ in d e n sö z e d iy o r v e şö y le d iy o rd u : fşçi sendikalarını sendikalar olarak askerileştirmeden ve her işçinin kendini bir emek neferi gibi hissedeceği, kendi emeğini özgürce tasarruf edemeyeceği bir re­ jim kurulmadan, herhangi bir askerileştirme düşünülemez; işçinin başka yere gön­ derilmesi emredildiği takdirde bu emre uyması gerekecektir, uymadığı takdirde ka­ çak işlemi görecek ve cezalandın Uçaktır. Kim ilgilenecektir onunla? Sendika. Ye­ ni rejimi yaratan odur. İşçi sınıfının askerileştirilmesi budur işte.214 R a d e k , K o m in tern 'in so ru n ların ı e le a ld ığ ı k o n u şm asın ı, "M e n şe v ik le r’in ve h e r tü rd en u zlaşm a c ın ın d ö rt e lle sarıld ık la rı '"em eğ in ö z g ü rle şm e si' b u rju v a ö n y a rg ısın ın d efterin i d ü rm e k için se n d ik a la ra b ir ç a ğ r ıd a ” b u lu n a ­ ra k ta m a m la d ı.215 B a şk a hiç k im se b e n z e ri b ir ü slu p k u lla n m a d ıy sa da, T ro çk i'n in a rk a sın d a m erk ez k o m ite sin in v e P o litb ü ro 'n u n d esteğ i vardı; k o n g re kıl p ay ı atlatılm ış b ir askeri y e n ilg in in e tk isi a ltın d a y d ı h âlâ ve a şıl­ m ası hem en h em en im k â n sız e k o n o m ik g ü ç lü k lerin y e te rin c e b ilin c in d e y ­ d i, d o la y ısıy la bu p o litik a y ı açık tan a ç ığ a e le ştirm e d en k a b u lle n m e k d u ru ­ m u n d a y d ı.214 T ro çk i'n in etkili ü slu b u n u n izle rin i taşıy a n uzun b ir k a ra rd a m erkez haline dönüştüren" ordunun otoriter tutum uyla övündü ve yapılan şeyin "yasadışı o l­ m akla birlikte, son derece mükemmel bir iş olduğunu" iddia etti (Devyatyi S “ezd RKP(B) [1934], s. 114); hemen ardından, "Urallar'da normal bir ekonomik ve askeri hayatı gerçekleş­ tirme ve güçlendirm e işinde genel yönelimin, ilk İşçi onlusunun devrim konseyine havale edilm esine1' k arar verildi (Sobnm t* Uzakonenii, 1920, No. 30, madde 151). Ağustos 1920'de Güneydoğu Rusya işçi ordusunun devrim konseyine de benzer görevler verildi <A g.e., No. 74, m adde 344) ve Kasım 1920 gibi ileri bir tarihte Ukrayna işçi ordusu konseyi "Ç alışm a ve Savunm a Konseyi yerel organı" olarak tanındı {A.g.e., No. 86, m adde 428). Troçki'nin 1920'nin ilk aylarındaki yazılan ve konuşmaları {Soçineniya, c. XV, s. 3-206) işçi orduları hakkında zengin bir bilgi kaynağıdır bir ordu petrol nakliyatı için Türkistan'da bir demiryolu yapımı, b ir diğeri de Donetz köm ür madenleri için işgücü sağladı {A.g.e., c. XV, s. 6).

214. D evy tü y iS 'e zd R K P iB ) (1934), s. 101.

215. /zvesliya, 2 Nisan 1920, bu konuşm anın çok kısa bir özetini veriyor. Konuşmanın m etni ayn bir kitapçık halinde yayımlanacağı gerekçesiyle kongre tutanaklarından çıkarıldı (D evyatyi S " eıd RKP(B) [ 1934], s. 277); tutanağın ikinci baskısındaki bir notta kitapçığın hiç b ir zaman yayım lanm adığı bel iniliyor.

216. Kongreden önce Şliyapnikov, "siyasi iktidarın ifadesi" olan S ovyetlerle "ulusal eko-

198 EKONOMİK DÜZEN kongre. K ızıl O rd u b irlik le rin in "askeri g ö re v le r için g e rek li o ld u ğ u sü re ­ c e ” çalışm a y ü k ü m lü lü ğ ü a ltın d a istih d am ed ilm e le rin i ih tiy a tlı b ir d ille o n ay lıy o rd u . E m e ğ in ask e rile ştirilm e si ilkesi k o n u su n d a ise k o n g re d e h e r­ hangi b ir kaygı g ö rü n m ü y o rd u . "Ü retici b ir ç a lışm a y a y ö n e ltilm e le ri a m a­ cıyla, tüm v asıflı işçilerin d ö k ü m ü n ü , o rd u n u n ih tiy a çla rın ı k a rşıla m a k için su b ay ların seçim in d e g ö ste rile n a y n ı k esin lik ve titiz lik le y a p m a la rı iç in ” se n d ik alara ve işçi k u ru lu şla rın a y a rd ım e tm e k g e re k iy o rd u .217 Ç a lışm a y ü ­ k ü m lü lü ğ ü g ere ğ in c e k itle le rin se fe rb e r e d ilm e sin e g e lin c e , m e v c u t in san sayısı ile işin k ap sam ı v e g erek li araç g ereç a ra s ın d a b ir u y u m sa ğ la m a k ve ’’K ızıl O rd u ’nun y aratılm ası d u ru m u n d a o ld u ğ u g ib i" u zm a n e ğ itm e n le r sağ lam ak g e re k iy o rd u y aln ızca. îş in i le rk ed en işçi b ir "e m e k k a ç a ğ ı” o la ­ rak kabul e d ilm eli ve "to p lam a k a m p ın a g ö n d e rilm e k " d ah il b ir d iz i ağ ır c ezay a ç a rp tırılm a lıy d ı.21“ M ecbu ri ça lışm a k o n u su n d ak i ta rtışm a b irk a ç h a fta so n ra , k ü çü k fak at sesini d u y u ran bir M en şe v ik g ru b u n ’19 k a tıld ığ ı ve B o lşe v ik le r’in safların d a bu p o litik a y a karşı hâlâ v aro lan m u h ale fe tin g ü ç lü o la b ild iğ i ü ç ü n cü T ü m nominin örgütlenmesinin yegâne sorumlusu" olan sendikaların birbirinden ayn olduğunu ileri süren tezler dağıtmıştı delegelere Troçki'nin gerçekleştirdiği em eğin askerileştirilm esine kar­ şı sert bir cevap olm ası am açlanan bu tezler resmen tartışılm am akla birlikte, Krestinskı ve Bu­ harin kongre boyunca bu tezlere atıfla bulundular (Devyatyi S"eıd RKP(B) [1934J, s. 88,225; bu atıflardan yapılm ış alıntılar için bkz. a.g.e.. s 564, not 32) Şliyapnikov’un kendisi kongre­ ye katılmamıştı; sendikalarla ilgili bir görev için —belki de kongreden uzak tutulm ası istendi­ ği için— yurt dışına gönderilmişti ( A.g.e., s. 62).

217. Komm andnij sostav kelimesi aslsubaylan da kapsar. İşçi kitlelerini örgütleyip yönet­ mek için vasıflı işçilerden oluşan bir tür "subay topluluğu" (bu tasarıya karşı olanların "işçi aristokrasisi" dediği şey) yaratma fikrini yansıtır. Bu tasarının tam bir açıklam ası C o ltsın ar’ın 26 Mart 1920 tarihli P tavda'da yayımlanan, dokuzuncu parti kongresinde sözü edilen {Dev yatyi S 'ezd R K P (B ) [1934). s. 171), Troçki tarafından onaylanan (A £ .f ., s. 210-12) ve Riyazanov tarafından kıyasıya elettirilen (A.g.e., s. 247-9) bir m akalesinde yer almakladır. Lenin Goltsman'ın görüşlerine müphem ancak sıcak bir üslupla değindi (Sı^ine/uya, c. XXV, s. i 20). Zinovyev kongreden önce yayımlanmış "tezlerde" bu görüşü kınamışı r "Sendikal hare­ ket içinde komünist işçilerin görevi, işçi sınıfının bir azınlığını oluşturan vasıflı işçilere bir ay­ rıcalık tanıyarak bunları ayn gruplandırmaktan ibaret olam az" (G. Zinovyev, Soçineniya. c.

VI [1929], s. 344).

218. VKP(B) v ftezotyuisiyak (1941), c. 1, s. 330,335-6; kaçak işçiler hakkındaki kararna­ me, aynı mahiyetteki resmi bir kararname gereğince kongreden hemen sonra yürürlüğe girdi (Sobranie Uzakonenii, 1920, No. 35, m adde 168).

219. Yaklaşık I 000 delegenin 70’i M enşevik’ti. Menşevik sözcüler matbaa, kimya, m eta­ lürji ve tekstil işçileri sendikalarında hâlâ çoğunlukta olduklarını iddia ediyorlardı (Treıiı Vterossiiskiı S"ezd P rvfes.uontiinik Soyuzov [1920], c. I [Plenumi], s. 43, 110); m atbaa işçileri sendikası hariç bu iddianın doğruluğu kuşkuluydu. Emeğin askerileştirilm esine karşı M enşe­ vik muhalefet, Rusya ziyaretinde İngiltere işçi Partisi heyetine sunulan bir açıklam ada da yer aldı (British Labour D elegalion to Russia, 1920: Report [ 1920), s. 80-2).

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 199 R u sy a İşçi S en d ik aları K o n g re si'n d e te k ra r başlad ı. B ir h afta ö n c e T üm R u s y a m ad en işçileri se n d ik a sı k u ru lu ş k o n g re sin d e "K ızıl O rd u ’d a s a ğ la d ı­ ğ ım ız y o ld a şç a d isip lin in ay n ısın ı se n d ik a la r a ra c ılığ ıy la y a ra tm a lıy ız ,"23<l d iy e n L enin, şim di b u p o litik a n ın d a h a ılım lı b ir sa v u n m asın ı yap ıy o rd u .

B re st-L ito v sk 'tan so n ra N isan 1918 ’d e V T s IK 'y a su n d u ğ u te z le rd e S ol K om ü n istle r’e karşı ç ık a rk e n , "ça lışm a d is ip lin in in p e k iştirilm e si"n i d e ste k le ­ d iğ i "rahatlam a” d ö n e m in i h atırlattı. "İki yıl Önce em e k o rd u la rın ın sö z k o ­ n u su o lm adığım " k ab u l ed iy o rd u . F a k at "se rm a y e y e karşı m ü c a d e le b iç im ­ leri değişiyordu". B ir b a şk a ra h a tla m a n ın ay n ı so ru n ları y a ra ttığ ı şu sırad a "işg ü cü y en i bir ta rz d a ö rg ü tle n m e liy d i, ç a lışm a y ı teşvik etm e n in ve ç a lış ­ m a d isip lin in i sa ğ lam a n ın y en i şe k ille rin i y a ra tm a k g e re k iy o rd u "; b u n u n la b irlik te L enin, "yeni so sy a l d isip lin şek illeri y ara tm a n ın o n la rc a yılı g e re k ­ tireceğ in i" d e kabul e d iy o rd u .121 L e n in so ru n u bu geniş ç e rç e v e d e o rta y a k o y d u ve k o n u şm asın d an h e m e n so n ra k ab u l e d ilen k ısa b ir k ararla, ko n g re "tü m işçi ö rg ü tlerin d e ta b an d a n ta v a n a k a d a r sıkı ç a lışm a d isip lin in in d er­ h al u y g u la n m a sın a ” k a ra r verdi.--’2 R ik o v k o n g ren in s o n la rın a d o ğ ru "B u ­ g ü n k en d im izi zora k o şm a k sızın y aşa y a m a y ız ," d ed i k ısaca. "S a v u rg a n la r­ la taşk afalılar, işçilerle k ö y lü le ri aç lık ta n ve k ıtlık tan k u rta rm a k a m a c ıy la z o rla ç a lıştırılm a z d ır." 223 M e n şe v ik "ç a lışm a ö z g ü rlü ğ ü " sa v u n u su n a karşı B o lşe v ik tu tu m u n te o rik sa v u n m asın ı y ap m ak d a T ro ç k i'y e kaldı: Zorunlu olmayan özgür emeğin ne anlama geldiğini Menşevik sözcüler açıkla­ sınlar; köle emeğini, serf emeğini biliyoruz, ortaçağ loncalarının zorunlu örgütlü emeğini biliyoruz. Burjuvazinin "özgür" dediği ücretli emeğin ne olduğunu gördük. Şimdiyse sosyal bir ekonomik plan temelinde düzenlenmiş, ülkenin tamamı için, yani tüm işçiler için zorunlu bir emek türüne doğru ilerliyoruz. Sosyalizmin temeli­ dir bu... Bunun böyle olduğunu kabul ettiğimiz andan başlayarak işçi devletinin, esas itibariyle — şeklen değil esas itibariyle— kadın ya da erkek her işçiyi ekono­ m ik görevlerin gerçekleştirilmesine ihtiyaç duyulan yere gönderme hakkına sahip olduğunu da kabul ediyoruz. Böylece, devletin emrine uymayı reddeden, kendi ira.desini işçi sınıfının iradesine ve onun ekonomik görevlerine tabi kılmayan erkek ya da kadın her işçiyi, devletin, işçi devletinin cezalandırması hakkını da kabul ediyo­ ruz... Emeğin sözünü ettiğim temel anlamda askerileştirilmesi, çalışma güçlerini örgütlemenin zorunlu ve temel yöntemidir. Her emeğin sosyal bakımdan zorunlu emeği oluşturduğunu biliyoruz. Ölmemek için çalışmak gerek. Çalışmayı reddede­ ni toplum çalışmaya zorlar, çalışmamanın cezasını çektirir.224 220. Lenin, Sofineniya, c. XXV, s. 135.

221. A.g.e,, c. XXV, s. 137-42.

222. Treıii Vserossiıskiı S “ezdP rofessiortal'nikSoyuzov 0 9 2 0 ), c. f (Plenum i), s. 28.

223. A.g.e., c. I, s. 87.

224. A.g.e.. s. 88-90. B u görüş, Troçki'nin dokuzuncu parti kongresindeki konuşm asında

200 EKONOMİK DÜZEN E m eğ in d ev le tç e sü rek li v e sın ırsız a sk e rile ştirilm esin i sa v u n a n b u g ö ­ rüş, tıpkı p aran ın k ald ırılm asın ı sa v u n an g ö rü ş g ib i k a ç ın ılm a sı im k â n sız ağ ır b ir z o ru n lu lu ğ a te o rik b ir k ılıf b u lm a g irişim i o la ra k a n la şılm a lıd ır.

A n cak bu d o b ra d o b ra k o n u şm a p a rtin in resm i p o litik asın ı te m sil e tm e sin e ve k o n g red e M e n şe v ik le r'in m u h a lefetin d en b a şk a b ir m u h a le fe tle k a rş ıla ş­ m am a sın a rağ m en , T ro ç k i’yi sırad an sen d ik a lı işçilerin g ö z ü n d e h iç d e se­ v im li k ılm ıy o rd u . A y n ı y ıl B u h a rin G eçiş D önem i E konom isi'nde, d e v le t k a p italizm i d ö n em in d e zo ru n lu ç a lışm a y ü k ü m lü lü ğ ü "işçi sın ıfın ın k ö le ­ leşm esi" a n la m ın a g eld iğ i hald e, a y n ı te d b ir p ro le ta ry a d ik ta tö rlü ğ ü d ö n e ­ m in d e "işçi sınıfının k en d i kend in i ö rg ü tle m e sin i” ifad e e d e r d iy o rd u .325 M an ev i teşv ik lerle ve Ö rneklerle m a d d i ik n a y ö n te m le rin in y a n ı sıra c e z a ­ lan d ırılm a ko rk u su da, P o lo n y a sav aşı v e W ra n g e l sald ırısı sıra sın d a g id e ­ rek artan g ü çlü k lere rağ m en iş d isip lin i d ü ze n in in sa ğ la n m a sın d a e tk ili o l­ du. Ç alışm a d isip lin in e ilişk in d ü z en le m e leri azim le d e ste k le y e n d o k u z u n ­ cu p arti k ongresi k a ra n "işçiler a rasın d a" b ire y se l ve k o le k tif re k a b e tin teş­ vik ed ilm esin i sav u n u y o r, ayni p rim siste m in i ta v siy e e d iy o r ve ö n c e k i y az k e n d iliğ in d en b aşlam ış o lan "K o m ü n ist C u m arte sile r" u y g u la m a sın ı h a ra ­ re tle d e ste k liy o rd u .226 M a y ıs 1920'de p a rti b asım işçileri h a re k e te yeni b ir ivm e k atm ak için b ir g ü n lü k özel b ir g azete. K om ünist C um a rtesiyi y a y ım ­ layarak ö rn ek b ir d av ra n ışta b u lu n d u la r; aynı yıl c u m a rte siy e rastlay a n I M ay ıs sab ah ı b izza t L en in K re m lin 'd e b ir "K o m ü n ist Q ım a rte s i" y e katıld ı.

D ah a so n ra b ir p arti k a ra rıy la parti ü y ele rin in c u m arte si g ü n le ri de ç a lışm a ­ sı zo ru n lu h ale g e tirild i.” 7 Y ine ay n ı y ıl b o y u n ca, T ro ç k i'n in b aşlattığ ı ulaştırm an ın resto rasy o n u k a m p a n y a sın a k a tıla n son d e rec e a k tif b azı işçi g ru p la n , a sk eri b ir m eca zla, udarnikler'i, ö n c ü b irlik lerin i o lu ştu rd u la r; ve u d a m ik ek ip leri çok g ü ç y a d a acil işleri g e rç e k le ştird ik le rin d e n , e m e k c e p ­ hesin d e ö z ellik le ö v g ü y e d e ğ e r çalışm a la rı d ile g e tirm ek ü zere udam içestvo y a d a "öncü çalışm a" k e lim e si y aratıld ı. B u y ö n te m b a şla n g ıç ta y ararlı b ir itki o lu ştu rd u , fakat so n ra d a n o lu r o lm a 2 h e r şey için k u lla n ıld ığ ı için g id e re k ö n em in i yitirdi. da kısmen dile getırümışıi (Devyatyt S"ezd RKP(B) [1934], s. 104-5); şu n d a yer alan ıu u n bö­ lüm. L. Troçki, Terroriım i Kommunizm (1920), s. 124-5D (tekrar basımı, Soçineniya, c. XII, s. 127-53) bu iki konuşmanın bir sentezidir.

225. N. Buharın. Ekonomikti Perehadnogn Perioda (1920). s. 107, Bolşevik önderler ara­ sında savaş komünizminin en tutarlı teorisyeni olan Buharin, o sıralar sendikalar konulunda Troçki ile aynı görüşteydi (Bkz. s. 205-8).

226. VKP(B) v Rezıttyutsiyak ( 1941), c. I, s. 330-1,336.

227. Lenin, Soçineniya, c. XXV, s. 612, not 92, s. 697-8.

SAVAŞ KOM ÜNlZM l 201 Ilk udam ikler, sa d e c e m o ral ve p sik o lo jik te şv ik g ö rd ü k le ri için, s ır f şan o lsu n d iy e çalıştılar. M e v c u t m ad d i te ş v ik le rin tam am e n k ü ç ü m se n m esi a n la m ın a g e lm iy o rd u bu. O cak 1919 ik in ci T ü m R u sy a îşç i S en d ik aları K ongresi tara fın d a n sa p ta n m ış ü c re t ç iz e lg e le rin in 319 ne d e re c e u y g u la n d ı­ ğ ın ı k estirm ek güç. A n c a k N isa n 1 920'de to p la n a n ü ç ü n c ü k o n g re tü m d ik ­ k atin i sa d e c e em eğ in a sk e rile ştirilm e si so ru n u n a a y ırm a y ıp ü cre t p o litik a ­ sını d a ta rtıştı v e y eni b ir ü cre t ç iz e lg e sin i k ab u l etti. Y eni b ir tasarı su n an Ç a lışm a H alk K o m ise ri S h m id t, "ü c re tle rin sa p ta n m a sın d a k i d e ğ işik lik le ­ rin sa n a y iy e v asıflı işg ü cü ç ek m e y i a m a ç la d ığ ın ı," a ç ık ç a belirtti ve bu a m a ç g ö z d e n k a ç ırılm a d a n ü c re tle r a ra sın d a k i fa rk la r b elirle n d i; b u n a g ö ­ re, en v asıfsız işçilerle e n vasıflı işç ile rin ü cretleri ara sın d a k i o ran 1/ 2 'y d i.230 B ö y le c e , sav aş k o m ü n iz m in in d o ru k n o k ta sın d a vasıflı işçileri g a y re te g e tire c e k d a h a esaslı te ş v ik le r sa ğ la m a ih tiy acı k en d in i d ay attığ ı İçin b a şla n g ıç ta ö n g ö rü lm ü ş ve b ir d e re c e y e k a d a r u y g u la n m ış o lan eşit ü c­ ret p o litik a sın a o ra n la b ir g erilem e b aşla m ış o lu y o rd u . B u n u n la b irlik te, bu y en i p o litik a y a d a m g a s ın ı v u ran şe y , ay n i ö d e m e le r leh in e n akdi ö d e m e le ­ rin o rtad an k a lk m a k ü z e re o lu şu y d u . P ay k a te g o rile rin d e h e r ne k ad ar tü k e ­ ticilerin d u ru m u n a ve m e slek lerin e g ö re b irço k d eğ işik lik y a p ılm ıştıy sa d a ,231 b u p a y la rı b ire y se l v e rim e g ö re a y a rla m a k için 1 920'den ö n c e b ir g i­ rişim d e b u lu n u lm a m ıştı. O cak 1920'de, n ak d i ü c re tle r h em en h em en h iç b ir şey ifad e e tm e z b ir hale g eld iğ i ve p a y la rın a y n i ü crete d ö n ü ştü ğ ü bir sırad a ayni p rim le r verilm esi ö n erisi g ü n d e m e g eld i ve b u ö n eri ü ç ü n cü T ü m R u s­ y a M illi E k o n o m i K o n se y le ri K o n g resi'n d e d e ste k b u ld u ;232 a y n ı öneri M art 1920’d eki d o k u z u n c u p arti k o n g re sin d e ve e rte si ay ü ç ü n cü T ü m R u sy a İşçi S en d ik aları K o n g resi'n d e d e te k ra rla n d ı.233 H a z ira n 1920’d e "em eğin ve­ rim liliğ in i a rtırm a k iç in ” h e m n ak d i h e m d e ay ni p rim le r siste m in in k u ru l­ m asın ı e m red en b ir k a rarn a m e y a y ım la n d ı. G e n e l k a n ıy a g ö re bu siste m in u y g u lan ab ilirliğ i, "ayni p rim le r için g en el b ir fo n o lu ştu ru lm a sın a " b a ğ lıy ­ 228. Y. S. Rozenfeld, Promişlennaya Politika SSSR (1926). s 138; Mayıs 1921 dördüncü Tüm Rusya Jşçî Sendikaları Kongresi'nde bir konuşm acı, '"Öncü (alışm a kavramının kapsa­ mı öyle genijledi ki şimdi 'öncü olmayan' işletmeden daha çok 'Öncü' işletme var," diyordu (Çetvertyi Vserı>ssiisİâiS"eıd Professional'nik Soyuzov [1921], c. 11 [Sekfsii], s. 48).

229. Bkz. s. 188-9.

230. Tretii Vserossiiskii S'er.d Professlonal'nlk Soyuıov (1920), c. I (Plenumi), s. 112; A. Bergson, The Structure o f Soviet Wage r (Harvard, 1944), s. 183-4, aynı dönem için ücretler arasında daha büyük farklılaşm a eğilimine ilişkin başka öm ekier sıralıyor.

2 3 ). B k i. s. 213-4.

232. Bkz. s. 196.

233.

VKPfB) t’ R ezoiyutsiynk (1941), c. i, s. 331; Tretii Vserossiiskii S “e zd Professio­ nal nik Soyuıov (1 9 2 1), c. I (Plenumi), s. 112-14.

202 EKONOMİK DÜZEN d ı;” 4 bu am aç la, E k im 1920'de 5 0 0 0 0 0 p u d 'lu k b ir tah ıl fo n u y la, d iğ e r yiye* cek m ad d elerin e b ir o k a d a rlık p a y ay ıran ik in ci b ir fo n o lu ştu ru ld u .255 A n ­ ca k sen d ik alar ta rafın d an u y g u la n m a sı g erek en bu p la n , N a rk o m p ro d 'u n ş u ­ b eleri "erzakı ço ğ u z am a n p rim şe k lin d e d e ğ il n o rm a l p a y ın b ir k ısm ı o la ­ rak dağıttığı iç in " 2"10 iaşe y e te rsiz liğ in d en d o layı b a şa rısız lığ a u ğ rad ı. P ara artık hem en hem en bütü n d eğ erin i y itird iğ in d en , işçilerin g e rç e k ü creti, s ü ­ rekli artan ve ayni o larak ö d en en bu p a y d an ib a re tti. A m a iaşe kıtlığı asgari pay sınırını aşan h er d a ğ ıtım ı sü rek li en g e lle d iğ i için, p rim y a d a ü cret fa rk ­ lılıkları için ö d en m esi ö n g ö rü le n m addi te şv ik le r o rta d an k a lk m ış o lu y o rd u .

E m ek po litik ası alan ın d a sav aş k o m ü n iz m in in n ih a i so n u cu , d e v rim c i c o ş­ ku ve salt y ü k ü m lü lü k d ış ın d a b a şk a hiçb ir te şv ik b ıra k m am ak o ld u .

1920 so n u n a d o ğ ru , W ra n g e l’in y e n ilg isin d en ve iç sav a şın b itm e sin d e n so n rad ır ki em ek cep h esi m illi e k o n o m in in d iğ e r bütün v eçh eleri gib i d a y a ­ n ılm az rah atsız lık işaretleri v erm e y e başladı. "E m eğ in a sk e rile ştirilm e si", ö lü m kalım savaşı sü rerk e n k abul g ö rm ü ş g ib i g ö rü n e n h a k lılığ ın ı y itirdi. İşçi sen d ik aları b ir k e z d a h a k ıy a sıy a sü rtü şm e le rin — m erk e z k o n se y İç in ­ d e k i, m erk ez k o n se y le se n d ik a la r arasın d ak i ve sen d ik ala rla S o v y e t m a ­ k am ları arasın d ak i sü rtü şm e le rin — alam v e k o n u su h a lin e g eld i. Ç o ğ u z a ­ m an ilkesel o lm a k ta n ziy ad e ik b al so ru n ları o la ra k g ö rü n e n tartışm a lı so ­ ru n lar, sen d ik aların tem el g ö re v in in ü retim i teşv ik e tm ek m i y o k sa ü y e le ri­ nin acil ve ö zel çık arların ı sav u n m ak mı o ld u ğ u n u , işg ü cü n ü c e b ir y o lu y la m ı y o k sa kendi a rz u su y la m ı ö rg ü tle y ip seferb e r e d e ce ğ in i, p o litik a k o n u ­ su n d a y ap ılacak şey in d e v le te b o y u n e ğ m ek m i, b ağ ım sız lığ ın ı belli ö lç ü d e k orum ak mı o ld u ğ u n u sap ta m a k la ilg iliy d i. E m eğ in a sk e rile ştirilm e si so ru ­ nu ile se n d ik aların d e v le tle o la n ilişk ileri a ra sın d a h iç b ir tem el b ağ yoktu.

F a k a t em eğ in a sk e rile ştirilm e sin i s o s y a lis t ek o n o m in in b ir p a rç ası o la ra k d ü şü n en lerin işçi sen d ik a la rın ı d e v le t a y g ıtıy la b ü tü n le ştirm e y e ç a lışm a la rı d o ğ ald ı, o y sa b ağ ım sız se n d ik a la rd a n y a n a o la n la r sen d ik a la rın ü stü n n ite ­ liğini u y g ulanan d isip lin in g ö n ü llü y ap ısın ın o lu ştu rd u ğ u n u v a rsa y ıy o rla r­ d ı. E m eğin ceb ren se fe rb e r e d ilm esi ve sen d ik a la rın d e v le te ta m b a ğ ım lılı­ ğı k o n u su n d a sın ır tan ım ak sızın ısra r e d en T ro ç k i’n in p arlak şa h siy e ti ta r­ tışm ay ı k ızıştırd ı ve zıtlık ları k e sk in le ştird i; T o m sk i ise g e le n e k se l "s e n d i­ 234. Sobranie Uzakonenii, 1920, No. 55, madde 239.

235. A.g.e., No. 92. m adde 497, Lenin bu kararnameye "Sovnarkom'un ve STO'nun karar­ nameleri ve kararlan içinde en önemlilerinden biridir," dedi (jofm eniY a, c. XXVI, s. 40).

236 Çervertyi Vserossiiskü S 'ezd Professional'ntk Soyuzov 11921). c. i (Plenumi), s. 29, 114-15.

SAVAŞ KOMÜNİZM ! 203 k alar"ın sa v u n u c u su o la ra k g ö rü n d ü .

B irin ci T ü m R u sy a İşçi S en d ik a la rı K o n g re si "se n d ik a la rın d e v le t ik ti­ d a rın ın o rg a n la rı h a lin e g e lm esi g ere k tiğ in i," 1 9 1 8 'd e ilke o la ra k k ab u l e l­ m iş, ertesi yıl d ü zen le n en se k iz in c i p a rti k o n g re si p arti p ro g ra m ın ın bu s o ­ ru n la ilgili b ö lü m ü n d e "se n d ik a la rın u lu sal e k o n o m in in tü m y ö n e tim in i tek b ir ek o n o m ik b irim o la ra k d e fa c to e le g e ç irm e le ri g e re k tiğ in i” bild irm işti. İç sav aşın k ızıştığ ı b ir sıra d a h e r iki g ö rü ş b irb iriy le k a y n aşa b iliy o rd u ; ne v a r ki iç sav a ş so n a e rin ce tem el se ç en e k le re ilişk in k ararla rın se n d ik a la r tarafın d an m ı y o k sa d ev let tara fın d an m ı alın a c a ğ ı so ru n u n u n o rta y a ç ık ­ m ası k a ç ın ılm a z o ld u . T a rtışm a y a yol açan şa rtla r az ç o k k e n d iliğ in d e n g e ­ lişti. 1919-20 k ışın d a d e m iry o lla rın ın duTumu ç o k k ö tü y d ü ve u la şım d a h ü ­ k ü m süren to p y e k û n k arg aşa, ek o n o m id e b ir ç ö k ü şe se b ep o la c a k gibiydi.

L en in o s ıra d a U rallar'd a b u lu n an T ro ç k i’ye b u so ru n la ilg ilen m e sin i b ild i­ ren b ir te lg ra f ç e k ti.137 B ilin en bask ı y ö n te m le ri d ü şü n ü ld ü Önce. S T O 'n u n 30 O cak 1920 tarihli b ir k a ra rn a m e si tü m d e m iry o lu işçilerin in ç alışm a y ü ­ k ü m lü lü ğ ü için se fe rb e r ed ilm e sin i b ild ird i ve b ir h a fta so n ra b ir b a şk a k a ­ rarn am e d e m iry o lla rı y ö n e tim in e d isip lin e ilişk in gen iş y e tk ile r v erd i; her iki k a ra rn a m e d e de se n d ik a la rd a n söz e d ilm iy o rd u .2311 M a rt 1 9 2 0 b aşın d a T ro çk i k e n d i p o litik a sın ı u y g u la m a k için U la ştırm a H a lk K o m ise rliğ i (N ark o m p u d ) b ü n y esin d e "d e m iry o lla rı ü st siy asal y ö n etim i" (G lav p o litp u t) d en ile n y eni b ir ö rg ü t k u ru lm a sın ı sağ lad ı. Bu ö rg ü tü n g ö rev i d e m ir­ y o lla rı işçilerin in siyasal b ilin c in e se sle n m e k ti.239 B u n u n y a ra tılm a sın ın se ­ b ep le rin d e n y a d a e n az ın d a n so n u çla rın d a n b iri, d e v rim in ilk h a fta la rın d a ­ ki k a rışık lık la rd a n beri b a ğ ım sız e y le m g e le n e ğ in i sü rd ü rm e k te se n d ik a la ­ rın b irç o ğ u n d an d ah a fa z la a y a k d ire y en d e m iry o lla rı sen d ik a sın ı d e v re d ı­ şı b ırak m ak tı. M a rt 1920 so n u n d a d o k u z u n c u p arti k o n g re sin in ö zel b ir k a ­ ra n u la ştırm an ın b ü y ü k ö n em i ü z e rin d e d u ru y o r, "u laşım ın d ü z e n e so k u l­ m asın d a k a rşılaşılan te m e l g ü ç lü ğ ü n d e m iry o lla rı se n d ik a sın ın g ü ç sü z lü ­ ğün d en " k ay n ak la n d ığ ın ı v u rg u lu y o r ve "u laştırm ay ı d e n e y im li k o m ü n ist­ lerin ö rg ü tsel etk isi sa y e sin d e d ü z e ltm e k ... v e ay n ı z a m a n d a d e m iry o lla rı sen d ik asın ı g ü çlen d irm ek , G la v p o litp u t'u n g ö n d e rd iğ i işçilerin tü m ü n ü se n d ik a y a k a y d etm ek ve b izza t se n d ik a n ın k e n d i ö rg ü tü iç in d e d e m ir bir d isip lin u y g u lay arak se n d ik a y ı d em iry o lları u laşım ın ın g e liştirilm e sin d e 237 L. Troçki, MoyaJizn (Berlin, 1930). c. II, s. 198; bkz. s. 370-1.

238. Sobranie U zaloneniı, 1920. No. 8, madde 52; No. 10, madde 64.

239. fcvestiya Çenmai'nugv Komıtettı Rossiiskı>y Kommunisliçeskoy Parlii {Bol'şevıkov), No. 1 3 ,2 M a rt 1920,s. 4.

204 EKONOMİK DÜZEN yeri d o ld u ru lam az b ir araç h a lin e g e tirm e k "240 g ib i ç ifte b ir g ö re v i ü stlen ­ m iş G lav p o litp u t'u y ü rek te n sela m lıy o rd u . K ısa zam a n d a k ıs k a n ç lık la r baş g ö sterd i ve G la v p o litp u t ile d e m iry o lla rı se n d ik a sı a ra s ın d a a ç ık b ir m ü c a ­ d ele başladı. A ğ u sto s ta parti m erk ez k o m ite si d em iry o lla rı se n d ik a sı k o m i­ tesin i gö rev d en alıp y erin e b ir so n rak i a n la şm a z lık ta T se k tra n 241 d iy e b ili­ nen yeni b ir k o m ite ata d ığ ın d a m ü c ad e le d o ru k n o k ta sın a u la ştı. P o lo n ­ y a'y la savaşın sü rm esi ve W ra n g e l’in g ü n e y d e k i y e n i m ü d ah alesi, u laşım ın sağ lan m asın ı m üm k ü n k ıla b ile c ek tüm acil o to rite r ted b irleri y in e d e h ak lı g ö ste rir gib iy d i. A n cak E y lü l so n u n d a işçi sen d ik a la rı, "se n d ik a la rın içişle ­ rine h er türlü aşağ ılık v esay eti ve m ü d ah a le y i" k ın a y a n , u la ştırm a d a d u ru ­ m un "tam am en d ü z eld iğ in i" b elirten , G la v p o litp u d 'u ve o n u n n e h ir taşım a­ cılığındaki uzantısı G lav p o litv o d 'u se n d ik a l ö rg ü tle re d ö n ü ştü rm e za m a n ı­ nın g eld iğ in i b ild iren b ir k arar alan p a rti m e rk e z k o m ite sin d e e sk i itib a rı­ nın birazını y en id e n k a z a n d ı.242 B u y ü zd en . T üm R u sy a İşçi S e n d ik ala rı K o n fe ra n sı (tam b ir k o n g re d e ­ ğil) 1920 K asım ı’m n ilk g ü n le rin d e M o s k o v a ’d a to p la n d ığ ın d a g e rg in b ir h av a esiy o rd u . P o lo n y a ile a teşk es an la şm ası im zalan m ış, iç sav a ş ve ulaş­ tırm a k rizlerin in e n k ö tü sü fiilen so n a erm işti. B o lşe v ik d e le g e le r k o n fe­ ran sta izlen ecek tu tu m u sap lam ak üzere, h e r z am a n k i gibi ö n c e d e n to p la n ­ m ışlard ı. T ro çk i ü retim e ilişkin b ir tartışm ay ı fırsa t b ilip "silk e len in e si" g e ­ rek tiğ in i söylediği se n d ik a la ra k arşı g en el b ir h ü c u m a g eçti; T o m sk i sertçe c e v a p v erd i.243 B u ta rtışm a R u d z u tak 'ın ü retim in in a rtırılm a sın d a sen d ik a­ ların ro lü n e244 ilişkin hayli ta ra fsız te z le rle y e tin e n k o n fe ra n sın d ış ın a taştı.

A n cak parti için d e d u ru m ö y le sin e g e rg in b ir hale g elm işti ki m e rk e z k o m i­ tesin in işe el atm ası g erek iy o rd u . 8 K a sım 1920 tarihli b ir to p la n tıd a L enin ve T ro çk i farklı tasa rıla r su ndu ve e rte si g ü n çe tin ta rtışm a la rd a n so n ra k o ­ m ite L en in 'in tasarısın ı esas a la n b ir k a ra rı d ö rd e k arşı on o y la k ab u l etti (T ro çk i, K restinski, A n d re y ev ve R ik o v a ley h te oy k u llan m ışla rd ı). K a ra r

240. VKP(B) v Rezolyutsiyak (1941), c. I. s. 335.

241. Onuncu parti kongresinde Troçki, Tseklran'ı (muhtemelen Troçki'nin girişimiyle) kurm a kararının Tomski'nin itirazlarına rağmen Lenin, Zinovyev ve Sislin in desleği ile 28 Ağustos 1920'de merkez kom itesi tarafından alındığını iki kez tekrarladı ve hiç kimse bunu yalanlamadı (Desyatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistiçeskoy Parlii [1921], s. 195,214).

242. lıvestiya Çenırat'nogo Komitefo Rossiiskoy Kommunistiçeskoy Parıii (Bot'şeıikav), No. 2 6 ,2 0 Aralık 1920, s. 2.

243. Desyatyi S"ezd Rossiskay Kommunistiçeskoy Partii (1921), s. 202; Lenin, Soçineniya, c. XXVI, s. 87-8. 631. not 49.

244. Lenin, olduğu gibi alıntıladığı bu tezleri övdti (A.g.e., c. XXVI. s. 77-80).

SAVAŞ KOMÜNİZM İ 205 b ü ro k rasiy e ve "sen d ik a la r ü z e rin d e a şa ğ ılık b ir v esay ete d ö n ü şe c e k o lan m e rk e z iy e tç ilik ve işg ü c ü n ü n a sk e rile ştirilm iş şe k ille ri'' ile "işg ü cü n ü n as­ k e rile ştirilm e sin in sağ lık lı şek illeri" a ra sın d a in c e b ir a y rım y ap ıy o rd u .

T a rtışılan so ru n la ilg ili o la ra k T se k tra n 'ın , se n d ik a la r m e rk e z k o n sey in e d i­ ğ e r b ü y ü k şe n d ik a la n n m e rk e z k o m ite leriy le ay n ı d ü z e y d e k a tılm asın ı ö n ­ g ö rü y o r v e se n d ik a la rla ilg ili y e n i d ire k tifle ri sa p ta m a k la g ö rev li b ir k o m i­ te ata n m a sın a k a ra r v e riy o rd u .345 B u n u n a rd ın d an T se k tra n b ü n y esin d e b ir bölü n m e m e y d a n a g e ld i246 ve 7 A ralık 1920'de m e rk e z k o m ite si g ittik çe g e rg in leşe n b ir a tm o sfe r iç in d e ta rtışm a la ra y e n id e n b aşlad ı. B u v esiley le L en in , T ro çk i'y i e le ştirm e işini Z in o v y e v ’e b ırak tı. A n c a k k o m ite ü y e le ri­ nin h ep si bu iki ö n c ü y e k arşı c e p h e ald ı. B u h a rin "tam p o n g ru p " d en ilen ve P reo b rajen sk i, S ereb riy a k o v , S o k o ln ik o v ve L arin 'd e n o lu şa n b ir g ru p k u r­ du ve g elec ek ilk b ah a rd ak i parti k o n g re sin e k a d a r tü m so ru n la rın ask ıy a alın m asın ı a m a ç la y a n u z la ştırıc ı b ir k a rar y ed iy e k arşı s e k iz o y la k a b u l edildi. G la v p o litp u t ve o n u n u zan tısı G la v p o litv o d re sm e n d a ğ ıtıld ı, ü y e le ­ ri ve m al v arlık ları işçi se n d ik a la rın a tra n sfe r ed ild i. U la ştırm a işçilerin in Ş u b at 1921 'deki k o n g re sin d e y en i se ç im le r y ap m ak k a y d ıy la T sek tra n v a r­ lığ ın ı sü rd ü rd ü .3“17 O an d an itib aren , p a rti içi g ö rü ş a y rılık la rın ın a ç ık ç a ta rtışılm a sın ı teşvik e tm e m e k o n u su n d a K a sım ’d a alın m ış o la n ilk k a ra ra b ağ lı k a lm a k m ü m k ü n o l m a d ı . M e r k e z k o m ite sin in A ra lık 'ta k i o tu ru m u n d a n 8 M a rt 1921'de başlay an o n u n cu parti k o n g resin e k a d a r g e ç e n üç ay b o y u n c a parti to p la n tı­ la rın d a ve b a sın ın d a sen d ik a la rın ro lü k o n u su n d a şid d etli ta rtışm a la r o l­ d u .249 T roçki ve T se k ra n ’a g ö re, d e m iry o lu işçileri sen d ik a sı ü retim in ö rg ü t­ 245. Karar Protokoii X S 'e z d RKP(B) (1933), s. 798-9’da tekrar yayım landı. Troçki'nin ta­ sarısı Paraya ı Soyuzyi. der. G. Zinovyev (1921), s. 354-60'ta yayımlandı. İki günlük tartışm a­ nın bazı ayrıntılar), L enin’in tasarısının dörde karşı sekiz oyla kabul edildiği. Troçki'nin insan­ sının yediye karşı sekiz oyla reddedildiği ilk günkü oylam a dahil, Lenin. Soçineniya, c.

XX Vl[, 88’de yer al maktadır. (Lenin "tartışma sırasında açıkça abartılı, dolayısıyla yanlış sav­ lar ileri sürdüğünü" kabul ediyor); s. 624, not 35; s. 630, not 45; Troçki bu kom iteye katılmayı reddetti ve bu yüzden Lenin tarafından şiddetle kınandı (A.g.e.. c. XXVI, s. 88).

246. /zvesıiyo Çentrat'nogo Kom item Rossiskoy Komm unistiçeskoy Parıii (Bol'şevihıv), No. 2 6 ,2 0 A ralık 1920, s 3 247. Lenin, Soçineniya, c. XXVII, s. 88-9.630, not 45; "tampon" karar 14 Anilik 1920ta­ rihli Pravda'da yayımlandı ve G . Zinovyev. Soçineniya, c. VI, (1929), s. 599-600’de yer aldı.

248. Lenin’in kararlan iizerine konan yasağın kaldırılmasını İsteyenin Zinovyev olduğunu T ro çk ib elirtm ek ted irtD ejy ory/S "ezd Rossiiskoy Kommunistiçeskoy PartU (1921], s 216) 249. Bu tanışm anın benzersiz genişlikteki kapsam ı hakkında feîr fikir verm ek için belirleyi­ ci noktalarından birkaçına işaret etm ek gerekir. 24 Aralık 1920'de, Troçki çok sayıda sendikacı ve delegenin katıldığı sekizinci Tlim Rusya Sovyetîeri Kongresi'nde bir konuşm a yaptı; konuş-

206 EKONOMİK DÜZEN len m esin i ikinci p la n a atm a k la k a p ita list b ir se n d ik a gibi d a v ra n m ış o lu y o r­ du: T o m sk i ’’işçi d e v le tin in G o m p e rs 'i”* ro lü n ü o y n u y o rd u . H a sım la rın a g ö re "N ark o m p u t ay g ıtı, g eriy e b o y n u z la rın d a n ve to y n ak lard a n b a şk a b ir Şey b ırak m ak sızın , sen d ik a la r a y g ıtın ı y u tm ak ü z e re y d i".250 Y arım d ü zin e p ro g ram ya da "parti b ild irg esi" y a y ım la n m ıştı. K o n g re to p la n d ığ ın d a d u ­ ru m b ir b a k ım a y alın b ir g ö rü n ü m k a z an m ıştı. B u h arin 'in "tam p o n g ru b u " u zlaşm a sağ lay am ad ığ ın d a n T ro çk i ile a n laştı ve m erk ez k o m ite sin in sek iz üyesi — T ro çk i, B u h arin , A n d re y ev , C e rjin sk i, K restin sk i, P re o b ra je n sk i, R ak o v sk i ve S e re b riy a k o v — a d ın a k o n g re y e o rta k b ir ta sa rı su n u ld u .251 M u h a lif k an atta, 1920-21 kışı b o y u n c a "işçi m u h alefeti" adı a ltın d a b ir sol g ru p o luştu. M uğlak am a g en iş k a p sa m lı p ro g ra m ı sınai ü re tim in işçi se n d i­ k aları tarafın d an d en etlen m e sin i içeriy o rd u ve o n u n c u parti k o n g re sin e bu y ö n d e ö n e rile r sundu: B u h a re k e tin lid e rleri Ş liy a p n ik o v 'la K ol 1on t ay 'd ı.252 B u y en i unsur, L en in -Z in o v y ev g ru b u n u n m e rk e z ve ılım lı b ir g ü ç o la ra k gö rü n m esin i büsbütün k o la y la ştırd ı; k en d i g ö rü şü n ü k o n g re y e "O n ’lar"ın — L en in , Z in o v y ev , T o m sk i, R u d z u ta k , K alin in , K am en ev , L o z o v sk i, P etro v sk i, A rtem ve S talin — g ö rü şü d iy e b ilin en b ir k a ra r ta sa rısı253 şek lin d e m ail e n e « gün bir kitapçık peklinde yayım landı (Rol' i Zadaşi P m jsoyuzov), bu toplantıda Tomski ve diğerleri de konuştular (Lenin, Soçineniya, c. XXVII. s. 625, not 35; s. 639, not 78).

30 Aralık 1920'de benzeri bir başka toplantıda Lenin, Zinovyev, Troçki. Buharin, Şliyapnikov ve diğerleri konuştular; bu konuşm alar bir kitapçıkta yer aldı: O Role P rofessional'nikSoyıtzav v Proızvodsne. (1921). Bir hafta sonra Zinovyev Petrograd'daki birtoplantıda konuştu (G. Z i­ novyev, Soçını’niyu. c VI [ 1929], s. 403-31). Ocak J921 boyunca i'rıriU ı hemen her gün, bu farklı görüşleri savunanların makalelerini yayımladı. Stalm’in Troçki aleyhindeki makalesi 19 Ocak’ta (Strçineniya, c. V. s. 4-15). Lenin'in Parti Saflarında Kriz başlıklı makalesi 21 O cak’ta (5r)(WFT(y(j,c. XXIII,î;. 87-94) yayımlandı. Lenin Ocak sonunda, Troçki ve Bilinirin Ynitlaşla n n Halaları Halikında »İlhanlığını taşıyan Yine Sendikalar Hakkında başlıklı kitapçıkta 1artış maların bir dökümünü yaptı (So>ç inentya, XXVII, s. 111-45). Kongre toplanm adan ttnce, başlı­ ca belgeler, merkez komitesinin em riyle Zinovyev tarafından hazırlanan Partiya i Soyuzi (192 l)'d e yayımlandı. Parti kongresinde bir delege, Zinovyev Perrograd’da mücadele verirken "savaş stratejisi uzmanı ve aşırı-demokrat Stalin yoldaşın, Lenin'in görüşünün daha çok oy top­ ladığına ve Troçki'nin görüşünün sadece altı oy aldığına, falan y a d a filan cephede kazanılan zafere, vs." dair raporlar yazdığını alay yollu dile getirirken, Stalin'in perde arkasında oynadığı rolün, yayımladığı tek makalenin yarattığı etkiden şüphesiz çok daha önemli olduğunu orlaya koyuyordu ( Desyatyi S "eıd Rossiiskoy KtmmunLstiçeskoy Parla [ 1921 ], s. 52-3). * Samııel G om pers (1850-1924), Amerikalı sendika lideri. 1881'de bir federasyona dönüş­ türdüğü işçi sendikaları I886'da Amerikan İşçi federasyonu (Am erican Federatiûn ot Labour) adını aldı. Sevenry Years a f Life and Labour adlı bir eseri vardır, (ç.n.)

250. Partiya i Soyuzi. der G. Zinovyev (1921), s. 116-17.126, 250.

251. Desyatyi S"eıd Rossiiskoy Kammunistiçeslury Partii ( 1921), s. 352-9.

252. Desyaty i S"ezd Rossiiskoy Kommunistiçeskoy Partii ( i 9 2 1), s. 360-4; işçi muhalefeti için bkz. Bolşevik Devrimi, c. I. s. 185-6.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 207 su n d u . K ü çü k g ru p la r m ü c ad e le a la n ın d a b a şlıc a üç d ü şm a n b ırak arak kim i k o n g red en ö n c e kim i k o n g re b a şla r b a şla m a z o rta d a n k a y b o ld u lar.

O n u n cu parti k o n g re sin d e k i açık tartışm a u su le n y a p ılm ıştı. B u d a , ö z e l­ lik le k arşılık lı ö n e m s iz su ç la m a larla g e ç e n te k b ir o tu ru m d a yap ıld ı; d ele ­ g e le r şartl an d irildiği için so n u ç ö n ced en b ilin iy o rd u . L e n in 'in kişisel n ü fu ­ zu ve parti a y g ıtın ın ağ ırlığ ı so n u c u d e ğ iştirm e y e y e tiy o rd u . A n c a k a lte rn a ­ tif p ro g ra m la r k o n g re o y la m a sın ın y a n sıttığ ın d a n ç o k d a h a b ü y ü k b ir se m ­ pati topladı. S ö z k o n u su ilke so ru n larım b a şlıc a üç p ro g ra m açık ça g ö ste ri­ y o rd u . "İşçi m u h a le fe ti", tıp k ı "işçi d en e tim i"n in e sk i sa v u n u cu ları gibi p arti ö ğ re tisin d e k i sen d ik al İst e ğ ilim e g ö n d e rm ed e b u lu n a ra k tem eld e send ik a list b ir "işçi d e v le ti" g ö rü şü n ü k ab u l e d iy o rd u : K o n g re d e Ş liy ap n ik o v , E n g e ls’in "g eleceğ in to p lu tn u n u n , san ay iy i tü m ü re tic ile rin ö z g ü r ve eşit iş­ b irliğ i e sa s ın a g ö re ö rg ü tle y ec e ğ i"-''4 ö n g ö rü sü n ü d ile g etird i. S en d ik a la r d o ğ ru d an d o ğ ru y a ve ö z ellik le işçilerin te m silc ile ri o ld u k la rın a g ö re, hangi tü rd en o lu rsa o lsu n siy a sa l b ir o to rite y e boyun e ğ m e leri d ü şü n ü lem ezd i.

M illî e k o n o m iy i m e rk e z d e b ir tü m R u sy a ü re tic ile r k o n g resin in , d a h a alt d ü z e y d e ise sen d ik a la rın y ö n etm e si g ere k ird i. S iy asal g ö re v le r, 2 im nen si­ yasal ik tid arın e m an e tç isi o larak k esin lik le y o k o lu p g id e c e k o lan S o v y e t­ ler'in elin e teslim ed ilm işti. A cil p ra tik so ru n la r k o n u su n d a işçi m u h alefeti ü c retlerin eşit k ılın m asın ı, y iy e ce k m a d d ele riy le tem el m ad d e le rin tü m iş­ ç ilere serb e stç e d a ğ ıtım ın ı ve p a ra n ın y erin e z a m a n la ay n i ö d em e lerin g e ç ­ m esini talep ed iy o rd u . İşçi m u h alefeti k e lim e n in d a r a n la m ıy la işçileri tem ­ sil e d iy o rd u ve en azın d a n teo rid e , k ö y lü lere v erile c ek h e r tü r tavize k a rşıy ­ dı. E m eğ in a sk erile ştirilm e sin i a n d ırab ile c ek h e r şey e k arşı ç ık m a k la b ir­ likte, sa v a ş k o m ü n izm in in en aşırı e k o n o m ik ve m ali p o litik alarım k abul e d iy o r ve b ö y lece k en d in i p a rtin in sol k a n a d ın a y e rleştire n tu tu m u n u sü r­ d ü rm ü ş o lu y o rd u . İşçi m u h alefetin in o n u n cu parti k o n g resin in geçird iğ i k rize karşı Ö nerebileceği h iç b ir şey y o k tu ve to p u to p u o n se k iz o y alab ild i.

T ro çk i'n in b irazcık y u m u şa tılm ış ilk g ö rü şü n ü tem sil e d e n T ro çk i-B u h arin p ro g ram ı, k en d in i "sen d ik al" b ir p ro g ra m a karşı b ir "üretim " p ro g ra ­ m ı d iye tan ım lıy o rd u . "S en d ik aların sad ece ism en d eğ il, ö z ve ç a lışm a y ö n ­ tem i o la ra k d a ü retim b irim lerin e d ö n ü şm e sin i" ta le p e d iy o rd u . 1919 parti p ro g ram ı, ”te k b ir e k o n o m ik varlık o la ra k k ab u l e d ilen ulusal e k o n o m in in tam am ın ın y ö n e tim in in b ü tü n ü y le " sen d ik a ların e lin d e to p lan m asın ı ö n ­ 253. A.g.e„ s. 334-51; Loıovski partiye 1919'da yeniden katılmıştı 254. Desyatyi S"ezd Rcssiiskoy Kommunistiçeskoy Partii. s. 196; Lctıin "Engels sadece 'kom ünist toplum 'dan söz ediyor," diye karşılık verdi (Soçineniya, c. XXVII, s. 236).

208 EKONOMİK DÜZEN g ö rm ü ştü . A n c a k bu, "sen d ik aların p la n lı b ir şe k ild e işçi d ev le tin in a y g ıtla ­ rı h alin e g e lm e s in i” v arsa y ıy o rd u . B u sü re c in b ir so n u cu o la ra k V e se n k a ile sen d ik alar m e rk e z k o n se y i a ra s ın d a d a h a sıkı b ir b ü tü n le şm e n in g e rç e k ­ leşm esi ve Ç a lışm a H alk K o m iserliğ i'n in b ü sb ü tü n o rtad an k alk m ası g ere­ k iy o rd u . P ratik te sen d ik ala rın "d e v le tle ştirilm esi" zate n ç o k ileri b ir a ş a ­ m ay a u laşm ıştı. B u n u ta m a n la m ıy la so n u ç la n d ırm a m a k için h iç b ir seb ep y o k tu . T ro ç k i-B u h a rin p ro g ra m ı so n d e re c e tu tarlı v e m an tık lıy d ı. A n cak , sanayi işçilerin in g e n e llik te S o v y et d e v le tin in çık arla rın d a n fark lı ç ık a rla rı olm am ası g e re k tiğ in i, d o la y ısıy la b a ğ ım sız se n d ik a la rc a k o ru n m a sın a g e ­ rek k alm ad ığ ın ı tem el alan v arsa y ım h e r ne k a d a r "p ro letary a d ik ta tö rlü ğ ü " te rim in in g ü n d e lik k u llan ılışıy la d o ğ ru la n m ış g ib i g ö rü n se d e — m ev c u t dev letin san ayi işçisi ile k ö y lü a ra sın d a sü re g id e n b ir u z la şm a y a d a y a n m a ­ sı o lg u su n d a d a g ö rü le b ile c e ğ i g ib i— g e rç e k te p e k a z d ay a n ağ a sah ip ti; T ro çk i-B u h a rin p ro g ram ı, tıpkı işçi m u h a le fe tin in p ro g ra m ı gibi b ir b a şk a açıdan b en zer su ç la m a y a y o l aç ıy o rd u , y an i S o v y e t ik tid a rın d a k ö y lü u n su ­ runu h esab a k atm a m a k la su çla n ıy o rd u . B u p ro g ra m ın b e n im se n m e sin in ö n ü n d ek i d a h a so m u t b ir en g el, k en d i ö n c ü lle rin in m an tık sal so n u c u o la rak işçilerin zo ru n lu seferb erliğ i p o litik a sın ı d e ste k le m e siy d i. Z e k ic e v e in a n ­ d ırıcı bir tarzd a su n u lm u ş o lm a sın a rağ m en T ro ç k i-B u h a rin tasarısı k o n g ­ red e sa d ece 5 0 oy alab ild i.

B iri 5 0 , d iğ eri 18 oy alan iki rak ip ta sa rıy a k arşı 3 3 6 o y la k ab u l ed ilen "O n 'lar" k a ra n , ö n ü n d ek i engeli b o y le c e a şm ış o lu y o rd u . B ir so n u c a v arm ay ışı ve h e r şeyi hem en h e m e n o ld u ğ u g ib i b ırak m a sı bu ta sa rıy a y ö n e lti­ len b aşlıca e le ştiriy d i. "O n la r", Z in o v y e v 'in k a rşı ç ık ışın d a a ç ık ç a g ö rü ld ü ­ ğü gibi, "böyle v ah im b ir a n d a ç o ğ u n lu ğ u p a rtisiz le rd e n ve b ü y ü k b ir k ısm ı S o sy alist D e v rim c ile rle M e n şe v ik le r'd e n o lu şac a k " tü m R u sy a ü retic ile ri büyük k o n g resi ö n erisin i k e sin lik le re d d e d iy o rd u .255 N e v ar k i, se n d ik aların şim diden d e v le tin bazı işlev lerin i y e rin e g e tirm e le rin e k arşın, "h ız la d e v le t­ leştirilm elerin in b ü y ü k b ir h ata o la c a ğ ın ı d a", T ro ç k i'n in ak sin e, a ç ık ç a ifa ­ de ed iy o rd u . Ö n em li o la n "parti d ışın d a k i b u k itle ö rg ü tlerin i g id e re k S o v ­ y et d e v le tin e k azan m ak tı", tşç i se n d ik a la rın ın b e lirg in ö ze lliğ i, b a ze n "p ro ­ leter z o rla m a ”ya b a şv u ru lsa d a ik n a y ö n te m le rin i k u lla n m asıy d ı; se n d ik a ­ ları d e v le tle b ü tü n le ştirm e k o n la n bu y e te n e k le rin d e n y o k su n b ıra k m a k o lu rd u .256 "O n'lar" tasarısı teo rik tu ta rlılık ta n ziy ad e p ra tik ç a re le re a ğ ırlık veriyordu. G ü c ü n ü n k ay n a ğ ı d a b u ra d a n g e liy o rd u . "O n 'lar" d a ü c re tle ri 255. Desyatyi S "ezd Rossiiskoy KammunisUçeskoy Partii (1921), s 190-

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 209 e şit k ılm an ın n ih ai h e d e f o ld u ğ u n u k ab u l etm e k le b irlik le, b elirli k o n u lard a b u n u n işçi m u h alefeti tara fın d an acil b ir p o litik a m a ç ilan e d ilm e sin e karşı ç ık ıy o rd u ; sen d ik a la rın n ak d i y a d a ay n i ü c retleri işçileri d is ip lin e so k m a ­ nın ve ü re tk e n liğ in i a rtırm a n ın (p rim sistem i, v s.) b ir aracı o larak k u llan ­ m aları g e re k iy o rd u . A y n ı z a m a n d a o n la rı d is ip lin e u y m a y a zo rlam a ları ve "y o ld aşça işley en d isip lin m ah k e m e le ri" sa y e sin d e işten k a y ta rm a la ra karşı m ü cad e le e tm e le ri g ere k iy o rd u . S e n d ik ala r k o n u su n d a k i a n la şm a z lığ a ç are o la ra k o n u n c u p arti k o n g re si ta ra fın d a n k ab u l ed ilm iş "O n 'la r" ö n e rile ri y e ­ ni y a d a san sasy o n el d eğ il, ak la u y g u n ö n erilerd i. A n c a k sen d ik a la rın d e v ­ letin te m silc ile ri h a lin e g eçirilm ek sizin g e rç e k b ir işle y işe n a sıl k a v u ştu ru ­ laca ğ ı so ru su n u y in e de c e v a p sız b ırak ıy o rd u .

T ro çk i k o n g red ek i k o n u şm a sın d a , k ab u l e d ilen k ararın "on b irin ci k o n g ­ re y e k a d ar h ü k m ü n ü y itire ce ğ in i" ö n e sü rd ü .257 D ed iğ i g ib i d e o ld u , tk i ay so n ra yeni b ir k riz m e y d a n a g eldi ve p artin in se n d ik a la r h a k k ın d ak i tu tu m u m erk e z k o m itesin in O cak 1922 tarih li k a ra rıy la b ir k e z d a h a b ü y ü k ö lçü d e d e ğ işti.-5* B u y eni d e ğ işik lik le rin 1920-21 k ışın a d a m g a sın ı vuran acı d u ­ ru m d an p a y ın ı a lm ad an g e rç e k le şm iş o lm ası iki n e d e n e d ay an ıy o rd u ; B i­ rin cisi, o n u n c u k o n g red e p arti d isip lin in in s ık la ş tırılm a s ı k o n g re ö n c e sin ­ d ek i g ib i açık ve şid d etli b ir ta rtışm a y ı im k ân sız k ılm ıştı. İk in c isi, 1920-21 k ışın d a se n d ik a la r k o n u su n d ak i tartışm an ın tam am ı sav aş k o m ü n izm i s is ­ tem i d ö n e m in d e ve bu sistem in ek o n o m ik v a rsa y ım la rın d an ö tü rü m e y d a ­ na gelm işti. S av aş k o m ü n iz m in in terk e d ilm e si v e N E P 'in b a şla tılm ası, işçi p o litik a sın d a h e m T ro ç k is tle r'in h e m d e işçi m u h ale fe tin in p ro g ra m la rın ı h ü k ü m sü z k ıla n , fak at k o n g re tara fın d a n kabul e d ile n d a h a e sn ek p ro g ra m ­ la u y u m sağ lay an ve o n u n m an tık i so n u c u g ib i g ö rü n e b ile c e k d e ğ işik lik le ­ re y o l açtı. E m eğ in d e v le t ta ra fın d a n se fe rb e r e d ilm e s in e ilişk in T ro ç k ist p o litik a sav aş k o m ü n izm in in aşırı g erg in liğ in i y a n sıtıy o rd u ve acil d u ru m d ü z e lin c e bu g erg in liğ in y e rin i b ir ra h a tla m a a la c a k tı. B u n u n la b irlik te, sö z k o n u su p o litik a sav aş k o m ü n izm in in d iğ e r bazı ö z e llik le rin d e n d a h a u zu n sü reli b ir g e ç e rliliğ e sa h ip o ld u ğ u n u d a o rta y a k o y m u ş o ld u ; n ih ay et beş y ıllık p la n la rd a b en im se n e n e m e k p o litik ası o n u n c u parti k o n g re sin c e k a ­ bul e d ile n karard an ziy a d e T ro ç k i’n in g ö rü şlerin i y an sıtıy o rd u .

256. Lenin sendika sorunu hakkında kongrede yaptığı kısa konuşm ada özellikle bu nokta Üzerinde durdu: ‘‘N e pahasına olurca olsun önce ikna etmeli, sonra zora başvurm alıyız” {Soçineniyas c. XXVII, s. 235).

257. Desyati S"ezd Rossiiskoy Kommunistiçeskoy Partii ( 1921), s. 2 14.

258. Bkz. s. 295-6.

210 EKONOMİK DÜZEN

d) Ticaret ve D ağıtım Ş eh irlerle k ö y ler ara sın d a ticaretin ç ö k ü n tü y e u ğ ra m a sı S o v y e t H ü k ü m eli'ni d a h a 1918 ilk b ah arın d a b azı y en i tec rü b e le re y ö n eltm işti — ü rü n le rin d o la y sız m ü b ad elesin i ö rg ü tle m e v e k o o p e ra tifle rle u zlaşm a. 1918 y a z ın ­ dan itibaren iç sav aş bu so ru n u g itg id e a c ille ştirm iş ve b azı b a k ım lard a n ça b a la n en gerekli ve en b a sit ih tiy aç la r ü zerin d e y o ğ u n laşm a y a z o rla y a ra k basitleştirm işti. S av aş k o m ü n iz m in in ticaret ve d a ğ ıtım a la n ın d a b irço k belİTgin ö zellik leri vardı: d ev le tin a c il g e re k s in im d u y d u ğ u ü rü n leri sağ la­ m ak için m ü b ad eled en ziy ad e z o ra lım y ö n te m le rin i g e n iş ö lç ü d e u y g u la ­ m ası, ay ni m ü b ad elen in d a h a d a g eliştirilm e si, sa b it fiy a tla rın ve k a rn e u su lü n ü n y ay g ın la ştın lm a sı, b aşlıc a to p la m a ve d a ğ ıtım a raçları o la ra k k o ­ o p eratiflerin S o v y et sistem iy le ö z d e şle şm e si, resm i tic a re t k a n a lla rın ın y a ­ nı sıra k arab o rsan ın p alaz la n m a sı v e so n u n d a, kapsam ve ö n e m b a k ım ın ­ d an o n ları ikinci p la n d a b ırak m ası.

T em el ü rü n lere — yan i o d ö n e m d e K ız ıl O rd u için y iy e c e k m ad d e le rin e , d o n an ım a ve şeh ir h alkı için b e sin lere— el k o y m a iç sa v aştan d o la y ı k a çı­ n ılm az o lm u ştu ve ask eri z o ru n lu lu k g e re k ç e siy le h aklı g ö rü leb ilird i. H a tta bu e! k o y m alar, p a ra g ü cü n ü n tem el fak tö r o ld u ğ u m ü b ad e le y ö n te m le rin in y erin e g e çecek ve h erk esten y e te n e ğ in e , h e rk e se ih tiy a c m a g ö re ilk esin i geçerli k ılacak o lan g elec eğ in k o m ü n ist to p lu m u n u n b ir ö n a şa m a sı o la ra k da kabul ed ileb ilird i. T eo rik a ç ıd a n e le alın d ığ ın d a , ih tiy a ç la ra g ö re d a ğ ı­ tım ilkesi e ld e ed ilen ü rü n le r k a rşılığ ın d a d a ğ ıtım ilk e siy le ç e lişeb ilird i: B u iki ilke ticaret tek elin e ilişkin 2 N isa n 1918 tarih li ilk k a ra rn a m e d e 259 yan yana y e r alm ıştı, F ak at m al y o k lu ğ u n d a bu iki İlkeden h içb irin i u y g u la m ak m üm kün o lam ay acağ ın a g ö re, bu ç e lişk i k ö y lü lerd en k ay n a k la n m ıy o rd u .

K arşılığ ın d a k en d ile rin e p e k a z şey v e rileb ile n k ö y lü le rd e n az am i m ik ta rd a tarım sal üriin sağ lam ak için sarfe d ile n u m u tsu z ç a b a d o ğ ru ltu su n d a, silah lı b irlik lerce 1918 y a z ın d a b a şla tıla n ve y en i k ara rn a m e le rle A ğ u sto s 1 9 1 8 ’ d e tek rarlan an zo ralım y ö n te m in e 56111919 ve 1920’de d e d e v a m e d ild i; ö y le İd bütün bu d ö n e m b o y u n c a k ö y lü lerd e n ta h tl sağ lam an ın b a şlıc a a ra c ı ti­ caret ve m ü b ad ele d e ğ il, e m ir u y a rın c a u y g u la n a n z o ralım d ı. B u , k ısa za ­ m an d a k a m u o y u n d a sav aş k o m ü n izm in in b elirg in b ir ö z elliğ i ve k ö y lü le r arasın d a b a şg ö steren k ızg ın lığ ın b a ş seb eb i o larak y e r etti.

259 Bkz. s. 114

260. Bkz. s. 140.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 211 S avaş k o m ü n izm i d ö n e m in d e d ev le tle san ay i a ra sın d a k i iliş k ile rd e tic a ­ ri b ir süreç o lm a k ta n çık tı. 1918 o rta sın d an itib are n V e se n k a , R u s sa n a y isi­ nin tüm ö n em li k o llarım h ız la k en d i d e n e tim i a ltın a a ld ı ve tü m ü retim o la ­ n ak ların ı iç sa v a şın ih tiy a ç ların a tabi luld ı. S av aş z a m a n ın d a d a im a o ld u ğ u gibi, k u lla n ım için ü re tim p a z a r için ü retim i d ışla d ı. V e se n k a 'm n g e n e l k a­ ra rg â h ın d a b ir "savaş sö zleşm e leri se k siy o n u " v e y e re l S o v n arh o zfa r'd a d a buna bağlı alt se k siy o n la r k u ru ld u ;261 bu k u ru lu şu n y an ı sıra, b ö lü m le r arası n itelik te b ir "sav aş g ereçleri için o lağ a n ü stü k o m isy o n " o lu ştu ru ld u ve baş­ k an lığ ın a E y lü l 19 1 8'de R u sy a 'y a d ö n en K ra sin g e tirild i; iki ay so n ra d a adı "K ızıl O rd u 'n u n d o n an ım ı için o la ğ a n ü stü k o m isy o n " o la ra k d e ğ iş tiril­ d i.262 B u ö rg ü t 1919 y a z ın d a R ik o v 'u n "o la ğ a n ü stü y etk ile rle " İşçi ve K ö y ­ lü S av u n m a K o n sey i'n e a tan m a sıy la g ü ç le n d i ve e n y ü k se k siyasa! y e tk iy e sah ip o la ra k ,3W tarım sal ü rü n le r d ış ın d a k a la n tü m g e re ç ve d o n a n ım ı K ızıl O rd u 'y a sağ lam ay ı ü stle n d ik te n b a şk a , sın ai ü retim in b aş k u lla n ıc ısı ve baş d e n e tley icisi h a lin e g eldi. K ız ıl O rd u 'n u n g e re k sin im le rin i k a rşılam ak , K rasin'in d e y işiy le , "ek o n o m i p o litik asın ın tem el taşın ı o lu ş tu ru y o rd u ".264 1919 ve 1920 b o y u n ca R u s sa n a y isin in h â lâ faa liy e tte b u lu n an işle tm e le ri­ n in b ü y ü k b ir kısm ı K ızıl O rd u ’nun sip a rişle rin e h asre d ild i.

R u s sa n a y isin d e sivil halk için tü k etim m a lla n sto k u o la ra k k alm ış olan ne varsa sav aş g ü c ü u ğ ru n a k u lla n ıld ı. B u sın ırlı m a lz e m e n in tem el işlevi, k ö y lü lerin m al ih tiy acın ı d ü zen li b ir şek ild e k a rşıla y a ra k o n la rı K ızıl O r­ d u 'n u n sa v aşab ilm esi ve k en tlerd ek i a h a lin in aç lık ta n ö lm e m e si için g e re k ­ li y iy ece k m a d d e le rin i sa ğ lam ay a teşv ik e tm e k ti. B u y ü zd en V e se n k a hem d o ğ ru d an d o ğ ru y a K ızıl O rd u 'n u n ih tiy a ç la rın ı k arşılay a n sa n a y ile ri, hem d e tü k etim m a lla n san ay isin i d a h a sıkı d e n e tle m e k zo ru n d a y d ı; bu m a lla n n d a ğ ıtım ın ı N a rk o m p ro d 'u n ü stle n m iş o lm ası ne a m a ç la k u lla n ıla c a k la rın ı g ö steriy o rd u . 1918 so n b ah a rın d a, san ay ileri k a m u la ştırm a ak ım ı açık ç a "özel tic a re t a y g ıtr ’nın yerini alm ası a m a ç la n a n "İaşen in Ö rg ü tlen m e sin e D air" b aşlık lı 21 K asım 1918 tarih li b ir k a ra rn a m e y le d o ru k n o k ta sın a u laştı. B u k a ra rn a m e b ilh assa "Özel tic a re t a y g ıtın ın " y erin e g e çm e k için ta ­ sarlan m ıştı v e fiilen d ev let tic a re t tek elin i g e rç e k le ştiriy o rd u . V ese n k a ile 261. Sbornik Dekreıov ı Postanovlenii ptı Narodntımu Koıyaistvu, c, Tl (1920), s. 52-3.

262. A.g.e., c II, s. 7 2 1, bu komisyonun görevleri hakkında bkz. Knıssin, Trudi II Vserossiiskogo S 'ez/la Sovelov Narttdnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 78-80.

263. Sbornik D ekretov i Posionuvlenıi po Narodnomu Kozyaistvu, c. II (1920), s. 742-3; İşçiler ve K öylüler Savunma Konseyi (sonradan Çalışma ve Savunma Konseyi [STO]) için bkz. Bolşevik Devrimi, c.l, S. 202.

264. Trudi II VserossiiskogoS"ezda Sovelov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s.75.

212 e k o n o m i k d ü z e n N ark o m p ro d arasın d ak i ilişk ileri d ik k a tle ta n ım la m a k ta y d ı. K a m u la ştırıl­ m ış y a d a V e sen k a'm n d e n e tim in d e k i fa b rik a la rd a ü retilen ve "k işisel tü k e ­ tim e y a d a ev ek o n o m isin e " ta h sis ed ilm iş b ü tü n ü rü n le r ilgili g lavk m er­ kezleri ya d a sek siy o n ları ta ra fın d a n , b ir p la n a g ö re k u lla n ılm ak a m ac ıy la N a rk o m p ro d 'a ak ta rıla c a k tı; p lan önce ih ra c a ta a y rıla c a k m ik ta rla rı, stok[anm ası g erek en m ik tarları, sın a i tü k etim ve h a lk a d ağ ıtım için g ere k li m ik ­ tarları b elirley ecek ti. İk in ci o la ra k ü retim fiy a tla rı, to p tan ve p e ra k e n d e fi­ y a tla r sap ta n a c a k tı. Ü ç ü n c ü o la ra k ise h a lk ın tü k e tim in e ta h sis e d ilm iş m alların d a ğ ılım y ö n tem in i sap tay a c ak tı. B u işlerin b irin cisi ve ü çü n cü sü , V esen k a, N a rk o m p ro d ve T ic a re t ve S an a y i H a lk K o m ise rliğ i'n in tem sil edildiği bir "k u llan ım k o m isy o n u "n a h a v a le e d ild i.2*5 İkin ci g ö rev V esenk a’nın fiy at k o m itesin e v erild i. D a ğ ıtım işle v le rin in y e rin e g e tirilm esi, V ese n k a ’nın yetki a la n ın a g irm e y en ü rü n le rin (ö z e llik le köy el san atları ü rü n ­ lerinin) to p lan m ası için N a rk o m p ro d , G la v p ro d u k t d en ilen ve V e se n k a 'm n da tem sil ed ileceğ i ö zel b ir o rg a n o lu ştu rd u . K o o p e ra tifle r ü lk en in h e r y e ­ rin d e h a lk a k o lay lık o lsu n d iy e sık b ir p e ra k e n d e c i d ü k k â n a ğ ıy la d e ste k le ­ necek d ağ ıtım sü re c in e k a tıla c ak lard ı. P e ra k e n d e tic a re t "b e le d iy e n in d e­ n etim in e tabi k ılın a c a k ”, y a n i y erel S o v y e tle r'in d e n e tim i a ltın a g ire c ek ­ ti.2“ K a ra rn a m e k âğ ıt ü z erin d e iyi d ü şü n ü lm ü ştü . B o lşe v ik p o litik an ın 1919 parti p ro g ra m ın d a tan ım la n an "ticaret y e rin e tü m ü lk e d e ü rü n lerin planlı, ö rg ü tlü d a ğ ıtım ın ın sağ lan m ası" am a c ın a u y g u n d ü şü y o rd u .261 N e var ki, k arn e ile d a ğ ıtım tem e lin e d ayalı bu sistem iki şey in , g ü ç lü b ir y ö n e ­ tim d ü zen eğ in in ve d a ğ ıtıla c a k y eterli m ik ta rd a ü rü n ü n b u lu n d u ğ u n u v a r­ say ıy o rd u . 1919 ve 1920 R u sy a sı’nda b u n la rın h iç b iri y o k tu , o lm a sı d a üm it ed ilem ezd i. B u n u n la b irlik te , sav aş k o m ü n iz m in in d iğ e r v eçh e le ri g i­ bi bu sistem i d e te o rik d ü şü n c e le rd e n z iy a d e acil p ra tik ih tiy aç la r o rta y a ç ı­ k arm ıştı ve iç sav aşın kızıştığ ı b ir o rta m d a u y g u la n a c a k b aşk a b ir sistem ta ­ sarlam a k güçtü.

T ahıl için u y g u lan an sab it fiy atlar, tah ıl tek eli ile b irlik te G e çic i H ü k ü m et'ten d e v ralın m ıştı ve fiy atlar o zam a n d a n beri d e fa la rc a a rtırılm ıştı. D i­ ğer m a lla r ü zerin d e 1918 ilk b ah a rı ve y a z ın d a b a şla y an d e v le t tek elin i bu m alların fiy a tla rın ın sa p ta n m a sın ın izlem esi m an tık i ve k a ç ın ılm az d ı. 1918 265. "Kullanım Komisyonu" kısa bir süre için önemli bir kunıluj oldu; Y. S. Rozenfeld, Promiflermaya Politika SSSR (1926), s. 11.5 te bu komisyon için "glavklar sisteminin tepe noktası" deriyor. Komisyonun planlama öncesindeki kısa ömürlü rolü hakkında bkz. s. 333.

266. Sobranie Vıakanenü I9 I7 19IS. No 83, madde 879.

267. VKP(B) v Rezvlyulsiyak (1941), c. i. s. 293.

SAVAŞ KOMÜNİZM! 213 so n b u lm ad an ö n c e post, d eri ve d e ri e şy a , yün ve y ü n lü m a m u lle r, p a m u k ip liğ i v e p am u k lu m am u ller, k au çu k , sab u n , llitü n ve ç a y fiy a tla rı s a p ta n ­ m ıştı. 1 9 1 9 'd a ve 1920'nin ilk y a rısın d a d e n e tim le r a rtırıld ık ç a s a b it fiy at­ la r listesin e h em en hem en btitün tü k e tim m alları d ah il edildi.*6* S ab it fiy a t­ la r tahıl fiy atların d ak i d ü zen li a rtışla ra k ıy a s la d a h a sık o lm a k ü z e re b o y u ­ n a a rtıy o rd u ; ö y le ki, ticari k o şu lla r g itg id e işçile rin y a ra rın a ve k ö y lü lerin z a ra rın a işlem ey e b aşlad ı.269 F a k a t fiy atları p a ra d eğ e rin d ek i h ızlı d ü şü şü h e sa b a k atac ak şek ild e a rtırm a k m ü m k ü n o lm a d ığ ın a g ö re, b u n u n işe y a ra r b ir y anı y o k tu . B ö y lece zam an için d e, y a sa k o lm a sın a ra ğ m e n k a ra b o rsa d a sa tılm a sın a g ö z y u m u lan ay n ı ü rü n le rin sabit fiy atları ile "se rb e st" fiy atları ara sın d a k i fark g itg id e a rttı; 1920’d en itib aren s a b it fiy a tla rın g en e llik le h ü k m ü k alm ad ı; sab it fiy a tla ra g ö re d a ğ ıtım fiile n b e d a v a d a ğ ıtım d em ek ti v e so n u n d a o n u n y erin i ald ı. F a k at d ağ ıtım için d e v le t o rg a n la rın ın e lin d e b u lu n a n m a lla r h em en h em en y o k d e n e c e k k ad a r a z a lm ıştı.

K arn e u y g u lam ası sab it fiy a tla rın d o ğ al so n u cu y d u . T e m e l y iy ece k m a d d e le ri için k arn e. G e ç ic i H ü k ü m et d ö n e m in d e P etro g rad ve M o sk o ­ v a 'd a y ü rü rlü k tey d i; şe k e r v e e k m e k Ş u b a t D e v rim i’n d en ö n c e k a rn ey e b a ğ la n m ıştı. S o v y et re jim in in , k arn ey le m al sa ğ la m a n ın g itg id e z o rlaştığ ı v e ay n ı m alların sab it fiy a tla rıy la se rb e st p iy a sa fiy atları a ra sın d a k i farkın a rttığ ı ilk d o k u z ay ı b o y u n c a sistem d e h iç b ir d e ğ işik lik m e y d a n a g elm ed i.

A n c a k 1918 y a z ın d a ö z e llik le b ü y ü k k en tle rd e k i işçileri e tk ile y e n aşırı k ıt­ lık ve k ö y lü lerd en zo ra lım la ta h ıl sa ğ la m a p o litik a sın ın k ab u l ed ilm e si d a ­ ğ ıtım d a n d o ğ ru d a n d o ğ ru y a h ü k ü m e ti so ru m lu kıldı. A ğ u sto s 1918'de M o s­ k o v a v e P e tro g ra d 'd a h alk üç k a te g o riy e ay rıld ı ve ilk k ez fark lı b ir karne 268. 1918 kararnameleri Sbornik. Dekreun i Posttınovlenii po Nantdnomu Kozyaisıvu, c.

II (1920), s, 473-656; diğer kararnameler Pmizvodstvo. Uçel i RaspredeUnie Produkluv Narodnogo Katyaisıva (tarihsiz [1921 ?]), s. 231-409.

269. Mayıs 1919 Tüm Rusya Maliye Görevlileri Kongresi'nde Mtlyutın, önceki Ekim ayında ekmeğin fiyatı artırıldığında diğer sabit fiyatlarda "şehir halkım kayıran" benzen bir artış yapıldığını açıkladı. Ocak 1919'da. ücretlerdeki yüzde 50 artışla bağıntılı olarak, işlen­ miş malların fiyatları bir önceki sonbahardaki fiyatlann iki buçuk katı artırıldı, ancak ekme­ ğin fiyatında bir değişiklik olmadı. Ekim 1918'de 1914'tekinin yirmi beş katı olan işlenmiş madde fiyadan Ocak 1919'da altmış kat arttı (Trudi Vserossiiskogo S “eıda Zaveduyufçik FinMdelami [19191 s. 50-1) Bu kadar hızlı olmamakla birlikte, aynı süreç NEP başlayıncaya kadar devam elti. Mart 1919'da 1.3 pound ağırlığındaki çavdar ekmeği ile eşdeğerde olan bir arşın kumaşın karşılığı iki yıl sonra 2.2 pounda yükselmişti (L. Kritsman, Ceroyçefkii Period Velikoy Russkoy Revolyuısii (tarihsiz (1924?)]. s. 212) Lenin köylüye ürettikleri karşılığında hakça bir ödeme yapılmadığını, ondan devrimin zaferine katkı olarak, kent proletaryasına "kredi açması" ya da "avans vermesi" istendiğini birçok kez kabul etmişti (Sofineniya, c.

XXIV, s. 409-10,569.696).

214 EKONOMİK DÜZEN u su lü u y g ulandı: A ğ ır işlerd e ç a lışa n k o l işçileri b irin ci k a te g o riy i, d iğ e r iş­ ç ile r ve tüm işçi ailele ri ik in ci k ateg o riy i, e sk i b u rju v azin in ü y e le ri ise ü çü n cü k a teg o riy i o lu ştu ru y o rd u ; ü ç ü n c ü k a teg o riy e o ra n la, b irin ci k a te g o ­ rin in payı d ö rt kat, ikin ci k a teg o rin in p a y ı üç k a t fa z la y d ı.:7° F a rk lılığ a d a ­ y alı bu sistem h ız la y ay ıld ı ve say ısız d e ğ işik tü rleri g ö rü ld ü . K o l işçileri d a im a en y ü k se k k ateg o riy i o lu ştu rd u ve d iğ e r bü tü n k a te g o rile re o ran la k en d ilerin e m u tlak b ir ö n celik ta n ın d ığ ın d a n "esaslı b ir p ay " a ld ık la rı sö y ­ len iy o rd u . K ızıl O rdu m e n su p la rın ın a ileleri d e g en e llik te b u e n y ü k se k k a ­ teg o riy e d ah il ed iliy o rd u . B u n u n la b irlik te, to p lu m a sa ğ lad ık ları h iz m e tle ­ rin d eğ eri esas a lın arak ko l işçilerin i o lu ştu ra n fark lı g ru p la r ile k a m u ç a lı­ şan ların ı o lu ştu ra n farklı g ru p la r a ra sın d a b ir a y rım g ö z e tilir o lm u ştu ; h a­ yati y a d a acil işlerde çalışan ö n c ü işç ile re d a b a b ü y ü k p a y v e riliy o rd u . B u ay rım cılık o d e re c e ileri g ö tü rü ld ü k i, 1919 so n b a h a rın d a b azı y e rle rd e y ir­ m iye y akın fa rk lı pay k ateg o risi o lu şm u ştu .

B u d u ru m sa d ece y ö n e tim d e d a y a n ılm a z k a rışık lık la ra d e ğ il, a y n ı z a ­ m anda, K asım 1919'da b ir S o v y et d a ğ ıtım a y g ıtla n k o n fe ra n sın d a aç ık ç a ifad e e d ild iğ i gibi k u rald ışı u y g u la m a la rın , k ısk an çlık ların ve h o şn u tsu z ­ lu k ların y a y g ın la şm a sın a d a yol açm ıştı. O sıra d a N a rk o m p ro d 'd a g ö re v li o lan S S C B 'n in m ü stak b el B aşsav cısı v e D ışişleri B a k a m V işin sk İ k o n fe ­ ra n s a bu k o n u d a b ir ra p o r sun d u . H o h e n z o lle rn A lm an y ası ile H ab sb u rg A v u stu ry a sı’n d a ve R u sy a ’d a G eç ic i H ü k ü m e t d ö n e m in d e k arn e u y g u la m a ­ sın a eg em e n o lan "b u rju v a e şitlik ilk e si' ne şid d e tle sald ırd ı. B u n a g ö re b u rju v a z iy e karşı ay rım c ılık h ak lı ve y e rin d e o lm a k la b irlik te "sa v a ş d ö n e ­ m in d e k endi k o m şu la rın a k a rşı ay rıca lık lı g ru p la r y a ra ta n ", şe h irle re ve bö lg elere g ö re tam am en farklı b ir şe k ild e u y g u la n a n k a rn e siste m i d e sa v u ­ n u la b ilir d eğ ild i. V işin sk i kol işçileri, d iğ e r işç ile r ve işçi o lm a y an lard a n m e y d an a gelen stan d art üçlti k a te g o riy e d ö n ü lm e sin i ö n e riy o rd u : P a y la r bu k a te g o rile r a ra sın d a üç, iki, v e b ir o ra n ın a g ö re sa p ta n ac a k tı. K o n fe ra n sta bu y ö n d e b ir k a ra r o y b irliğ iy le k ab u l e d ild i.” 1 B ir ay so n ra. K asım 1919 y ed in ci T üm R u sy a S o v y etîeri K o n g resi "işçiler için tek b ir pay" ta le p e d i­ y o rd u .275 N isan 1920’d e , ağ ır işlerd e ç a lışa n işçilere ve "son d e re c e u z m a n ­ laşm ış k afa işç ile rin e ” ö zel tayın v erilm e si k ay d ıy la, ilk üç k ate g o riy i a n d ı­ 270. L. Krilsman, Geroyçeskii Period Velikoy Russkoy Revolyuısii (tarihsiz [ 1924?]), s.

110.

271. Vserossiiskoe Soveşçanie Predstavitelei Raspredeiitei'nik Prodorganov {19201, s.

13-16,28,51-2.

272. S "ezdi Soveım RSFSR v Posranmteniyak (1939), s. 144.

SAVAŞ KOMÜNİZM ! 215 ran b ir siste m e d ö n ü ld ü .373 A n c a k 1920 b o y u n c a k a rn e siste m in in yerin i ayni ü cret sistem i a ld ık ç a b u d e ğ işik lik le r a n la m ın ı y itird i. B u n u n , ü c re tle r­ le fiy atları d e ğ e rin i y itirm e k te o la n b ir p a ra y a g ö re h e sa p la m a z o ru n lu lu ­ ğ u n d an k u rtu lm a k v e y ap ılan ça lışm ala rı k a b a ta sla k b ir k a rn e le n d irm e sis­ te m in d e n u m u la b ile c e k o la n d a n ç o k d a h a d a k ik b ir şe k ild e ö d ü lle n d irm e y i sağ lam ak g ib i ç ift y ö n lü b ir yararı v ard ı. B u k riz d ö n e m in e , san ay i işçisi için te o rik a çıd a n y ete n e ğ e g ö re d a ğ ıtım ü ze rin e k u ru lm u ş b ir ü c re t siste­ m i, te o rik a ç ıd a n ih tiy ac a g ö re d a ğ ıtım ü z e rin e k u ru lm u ş b ir k a rn e siste ­ m in d en d a h a u y g u n d ü şü y o rd u .I7J K ö y lü le re tü k etim mallar], ilk e o larak , ih tiy a c a göre dağılım dan b aşk a b ir ö lç ü t ö n e rm e y e n 21 K a sım 1918 tarihli k a ra rn a m e g e re ğ in c e v e rile c e k ­ ti. A n cak k ö y lü le re tü k e tim m alla rı d a ğ ıtm a n ın b aş n ed e n i, a slın d a k arşılık o la ra k ta rım ü rü n leri sağ lam a k tı. D ağ ıtım , 6 A ğ u sto s 1918 k ara rn am e si g e ­ reğ in ce "zo ru n lu m ü b a d e le y e " g ö re, y ani te s lim e d ile n ü rü n le rin tu tarın ın y ü z d e 8 5 'in in ay n i o la ra k ö d e n m e si ilk e sin e g ö re y a p ılıy o rd u 215 ve işlen m iş ü rü n lerin fiy a tla rın ı ta rım ü rü n leri fiy a tla rın a o ra n la d a h a y ü k se k d ü z e y d e tu tm a p o litik a sı g ü n d e m d e o ld u ğ u için , b u u y g u la m a k ö y lü le rd e n belirli b ir vergi alın m ası a n la m ın a g e liy o rd u .276 1919 h a şa tın d a n so n ra bu d u ru m 5 A ğ u sto s 1919 tarih li y e n i b ir k a rarn a m e ile p e k iştirild i. B u k a ra rn a m e g e ­ reğ in ce N a rk o m p ro d , "h er il y a d a bölge için (eslim ed ilm e si z o ru n lu farım ve köy el san atları ü rü n le rin in m ik ta rın ı ve köy h alk ın a ta h sis e d ile c e k m al m ik tarın ı ay rı ay rı sap tay a ca k tı"; ilk te slim a t so n u ç la n m a d a n y en i te slim a t y a p ılm a y a c a k tı. Y en i k a ra rn a m e b ir y ıl ö n c e k in e g ö re iki b ak ım d a/ı ileri b ir ad ım o lu ştu ru y o rd u : H e r şey d e n ö n c e, p a ra u n su ru n u n ta m a m e n o rta ­ d an k a lk tığ ı g ö rü lü y o rd u . E şd e ğ e rle rin h esa p la n m a sı, g erek li tah ıl ve d iğ e r ü rü n le rle e ld e k i m e v c u t işle n m iş ü rü n le r e sa s a lın a ra k N a rk o m p ro d ta ra ­ fın d an y a p ıla c a k tı. İk in c isi, A ğ u sto s 1918 k a ra rn a m e sin d e a sk ıy a alın m ış o la n k o le k tif so ru m lu lu k ilk esi şim d i a ç ık ç a İlan ed iliy o rd u ; d a ğ ıtılan işle n ­ m iş ü rü n le rin m ik tarı te slim e d ilen tarım ü rü n le ri m ik ta rın a b ağ lı o lm a k la b irlikte, d a ğ ıtım ı g erç e k le ştire n "tü k etim k u ru tu şları", "d e v le tte n ü cret y a d a ö d e n e k alan p ro le te r v e y a y a rı p ro le te r u n su rlara" k arşı fark lı d a v ra n m a h a k k ın a sa h ip d e ğ ild i; ö y le ki a lın a n m a lla rla te slim e d ile n ü rü n le r arasın d a 273. Sobranie Uzakonenii, 1920, No. 34, madde 165.

274. Ayni ödemeler konusunda bkz. s. 201-2.

275. Bkz. s. 140.

276.

Zorunlu mübadeleye ilişkin kararnameye ek ledbir olarak tahıl fiyatlarının artırılma­ sını savunan Lenin. işlenmiş ürün fiyatlarının “aynı oranda (hatta daha da fazla) artırılırıası" gerekeceğini özellikte belirtiyordu ( Soçineniya, c. XXX, s. 991).

216 EKONOMİK DÜZEN m u tlak a b ir b ağlantı olm ası g e re k m iy o rd u .277 S a v a ş k o m ü n izm in in so n a ş a ­ m a sın d a g e liştirilm iş h a liy le k ırsal k e sim le k e n tle r a ra sın d a k i resm i m ü b a ­ d e le sistem i b ö y le c e kelim en in a lışıla g e lm iş a n la m ıy la tic a re t ya d a m ü b a ­ d eley i d eğ il, tarım ürü n lerin in sa ğ la n m a sın d a b a şv u ru la n v e işle n m iş ü rü n ­ lerin b e d av a d ağ ıtım ıy la telafi e d ilm iş b ir z o ra lım siste m in i a n d ırıy o rd u d a ­ h a çok. B u sistem b irey i ü re tim e te şv ik ed ic i u n su rla rd an y o k su n d u h â lâ ve "h erk esten y e te n e ğ in e , h erk ese ih tiy a c ın a g ö re" ilkesi y e te rsiz b ir b iç im d e d e o lsa u y g u la n m a y a k a lk ışıld ık ç a b ö y le b ir şey m ü m k ü n d e ğ ild i.

S av aş d ö n em i b o y u n c a d ağ ıtım p o litik a sın d a S o v y et H ü k ü m e ti ta ra fın ­ d an sağ lan an bu so n u çla r, esas itib a riy le , k o o p e ra tif h a re k etin i b u p o litik a ­ n ın başlıca aracı h alin e g e tirm e sin d ek i b a şa rısın d a n k a y n a k la n ıy o rd u . İç sav aşın etk isi k o o p eratifle rin S o v y et y ö n etim a y g ıtıy la b ü tü n le şm e sin i ve bu aygıtın ek sik lerin i k a p atm ak ta k u lla n ılm a sın ı h ız la n d ırd ı. S o v y e t H ü k ü m e ti’ni, k en tle rle kırsal kesim arasın d a ticareti g e liştirm e k a m a c ıy la g e ç m i­ şe o ran la d ah a d o la y sız ve d a h a en e rjik b ir şe k ild e m ü d ah ale e tm e y e z o rla ­ dı ve V esen k a en so n u n d a sınai ü re tim a la n ın a k a y d ırıld ığ ın d a n , b u n u n g e rçek leştirilm esi N ark o m p ro d ’a b ıra k ıld ı. Ö te y a n d a n S o l S D ’lerin g ö z ­ d e n dü şm esi ve S o v y e tle r’d en atılm ala rı k o o p e ra tifle ri o n la rın siy asi d e ste ­ ğ inden y o k su n k ılm ıştı. K o o p e ra tifle r için , şim d i artık h o şg ö rü lü d a v ra n ­ m ak ya da u z la şm a aram ak için h iç b ir siyasi g e re k ç e y e ih tiy aç d u y m a y a n B o lşe v ik le rle an laşm ak tan b aşk a ç a re y o k tu . B ö y le c e tü k e tim k o o p e ra tif­ lerini S o v y et y ö n etim a y g ıtın a k a tm a k iç in 1 1 A ra lık 1918 k a ra rn a m e siy le b aşlatılan h arek et şim di d ah a h ızlı d e v a m ettirile b ilird i.

B u sü recin ilk a çık b elirtisi "zo ru n lu m ü b a d e le "y e ilişk in 6 A ğ u sto s 1918 k ararn am esiy d i. K ö y lü le rle y a p ıla c a k m ü b a d e ley e İlişkin 2 N isan 1918 tarihli ilk k a rarn am e k o o p eratiflerle y ap ılan a n la şm a d an ö n c e so n u ç ­ lan d ırılm ıştı ve k o o p era tifle rd e n h iç sö z e tm iy o rd u . Y eni k a ra rn a m e m ü b a ­ d elen in g erçek leşm esin i sa ğ la y a c a k a ra ç la r o la ra k k o o p e ra tifle ri resm i S o v y et o rg a n la rıy la b ir sa y ıy o r — h a tta m a d d e le rd e n b iri, resm i o rg an ların d eğ il sad ece k o o p eratifle rin adını an ıy o rd u — v e sap ta n an k u ra lla ra u y m a ­ d ık ları ta k d ird e c e z a la r ö n g ö rü y o rd u : H a ta lı g ö rü len k o o p e ra tif y ö n etim k u rulu m a h k em ey e v erile c e k , y en i y ö n e lim k u ru lu S o v y e t H ü k ü m e ti ta ra ­ fın d an y a d a o n u n o n a y ıy la a ta n a ca k ve k o o p e ra tifin k e n d isi p a ra c e z a sın a 277. Sobranie Uzakonenii, 1919, No. 41, madde 387.

SAVAŞ KOMÜNÎZMİ 217 ça rp tırıla c a k tı.278 İç tic a re tin k a m u la ştırılm a sın a ilişkin 21 K asım 1918 k a ­ rarn am esi k o o p e ra tifle rin ay rıca lık lı d u ru m u n u tanıyordu. T o p tan sa tış d e ­ p o larım ve p e ra k e n d e sa tış m a ğ az a ların ı "k o o p eratifler k en d ileri işle te c e k ­ ler, a m a N a rk o m p ro d ’un d e n e tim in e tab i o laca k lard ı". Y erel S o v y e t o rg a n ­ la rın ın aşırı g a y re tk e şliğ i so n u c u k a m u laştırıld ık ları y a d a b e le d iy e n in d e ­ n etim in e tabi k ılın d ık la rı y e rle rd e b u n la r k o o p e ra tifle re geri v erilecek ti.

B u n a k a rşılık N ark o m p ro d Ç e n tro so y u z p rez id y u m u n a , ille r v e b ö lg e le rd e ­ ki k o o p e ra tifle re tam y etk ili b ir te m silc i a ta m a k la y etkili k ılın m ıştı.279 K o o ­ p e ra tifle re b elirli b ir tav iz v erilm e si d e m e k ti bu v e M e n şe v ik le r'le Sol S D 'le re z e y tin dal) u z a tılm a sıy la ve o n la rın kısa b ir sü re için S o v y e tle r'e y e n id e n k abul e d ilm e le riy le 380 a y n ı z a m a n a rastlıy o rd u . K a ra rn a m e parti ç e v relerin d e h o şn u tsu z lu ğ a y o l a ç tı;181 a n c a k L enin, k o o p e ra tifle re h âk im o ld u k la rın ı k ab u l ettiğ i k ü ç ü k b u tju v a u n su rla rın "m ağ azaların nasıl Ö rgüt­ len ec eğ in i b ild ik lerin i," v e d o la y ısıy la trö stleri ö rg ü tley en k a p italistlere ta ­ nınan h o şg ö rü d en b u n ların d a y a ra rla n m a la rı g erek tiğ in i ileri sü re re k d u ru ­ m u sa v u n d u .2*2 G e rç e k o lm a k ta n ç o k g ö rü n ü ş te b ir ta v izd i bu. U zun v a d e­ d e k ararn am en in , k o o p eratifleri, e sk iy e o ra n la daha tam ve d a h a a ç ık b i­ çim d e S o v y e t p o litik a sın ın g ü v e n ilir te m silc ile ri haline g e tiren b ir etk isi o l­ du. B irkaç g ü n so n ra M o sk o v a N aro d n y i B a n k 'a el k o n u lm a sı, k o o p e ra tif­ lerin m ali ö zerk liğ in i ta m a m en o rta d a n k a ld ırd ı.283 S avaş k o m ü n izm in in d o ru k n o k ta sın a u laştığı b u n d an so n rak i iki yılın d ö k ü m ü , bu el k o y m a la r so n u n d a b a şla tılan sürecin ta m a m lan m a sıy d ı y a l­ nızca . B o lşev ik ler, ö n ce işçi k o o p e ra tifle rin i b ö lerek ve o n la rı genel k o o p e ­ ra tifle re y a d a "tüm y u rtta şla rın '' k o o p e ra tifle rin e k arşı k ışk ırtarak ö rg ü tü e le g eçirm ey i u m m u şlard ı. A ra lık 1 9 1 8 'd e M o sk o v a 'd a to p lan a n işçi k o o ­ 278. Sobranie Uzakonenii. J9I7-J9J8, No. 58, madde 638.

279. A.g.e., sayı 83, madde 879.

280. Bkz. Bolşevik Devrimi, c. I, s. (63-4.

281. İkinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi’nde kooperatiflerin yerel yet­ kililer tarafından kapatılmasını ya da "kamulaştınİması”nı protesto edenlere karşı, kooperatif yöneticilerinin "Çekler ve Beyaz muhafızlarla" birlikte Ufaya kaçtıkları iddia edildi ve dağı­ tım işini kooperatiflere bırakmanın "bütün bu işleri kendileriyle mücadele edilen unsurlara teslim etmek" anlamına geldiği ileri sürüldü (Trudi II Vsemssiiskogo S"ezda Sm etov Narodnogo Kozyaistva [tarihsiz], s. 110,114).

282. Lenin, Soçineniya, c. XXIII, s. 328.

283. Bkz. s. 131; Narodnyi Bank, Milli Banka'nın kooperatif şubesine dönüştürüldü. Bir­ kaç ay sonra Maliye Halk Komiseri gerçekte hiçbir jeyin değişmemi} ve eski memurların yer­ lerinde kalmış olmasına seviniyordu, çünkü bu dunım kooperatiflerin Sovyet denetim siste­ miyle bütünleşmesini kolaylaştırıyordu (Trudi Vserossiiskogo S'ezda Zaveduyufçik Finoidelami [19191, S. 77).

218 EKONOMİK DÜZEN p eratifleri k o n g resi, Ç e n tro so y u z 'u n tü z ü ğ ü n ü n işçi k o o p e ra tifle ri d e le g e ­ lerin e p re z id y u m d a sü re k li b ir ç o ğ u n lu k sa ğ la y a c a k b iç im d e d e ğ iş tirilm e ­ sini a z b ir oy ç o k lu ğ u y la o n a y la d ı.284 B o lşe v ik le r’in h â lâ a z ın lık ta o ld u ğ u tü m k o o p e ra tifle r k o n g re si O ca k 1 9 1 9 'd a M o sk o v a 'd a to p la n d ığ ın d a , ç o ­ ğ u n lu k , Ç e n tro so y u z y ö n e tim k u ru lu n d ak i o n üç ü y e lik ten beşini işçi k o o ­ p era tifle rin e ö n e re re k b ir u zla şm a sağ la m a y ı d en ed i. Ö n eri re d d e d ild i ve B o lşev ik d e le g e le r k o n g rey i terk e tti.585 B u n u n ü z e rin e d a h a a ç ık y ö n te m ­ le r d en en d i. M art 1919’d ak ı sek izin c i p arti k o n g re sin d e k ab u l e d ile n p arti p ro g ram ı, parti p o litik asın ın "ticaretin y e rin e ü lk en in d ö rt b ir y a n ın d a p la n ­ lı b ir m al d a ğ ıtım sistem in i ik am e etm ey i sü rd ü rm e k o ld u ğ u n u " b ild ird i; bu am aç la tüm halk "tek b ir tüketim kom ünleri a ğ ı” için d e ö rg ü tle n e c e k ti; bu ­ n u n la b irlikte bu tü k etim k o m ü n le rin in , "k ap italizm in tarih i b o y u n c a olu şag elm iş en g en iş tü k etic i ö rg ü tü n ü ve k itlesel d a ğ ıtım a y g ıtın ı o lu ştu ra n işçi k o o p eratifleri ve m ev cu t g e n e l k o o p e ra tifle r" tara fın d a n y aratıla c a ğ ı d a ay rıca b e lirtiliy o rd u .286 P arti p o litik ası ç o k g eçm e d en d e v le tç e b e n im ­ sen d i. K ongre h e n ü z to p la n tı h a lin d e y k en y ay ım lan an 16 M art 1919 tarih li bir k ararn am e "tek b ir d a ğ ıtım ay g ıtı" ta leb in i y an sıttı. K a ra rn a m e , tü m işçi ve genel tü k etim k o o p e ra tifle rin in v e d a ğ ıtım la u ğ raşan d e v le t o rg a n la rı­ nın, hepsi b ir ö rn ek o la n "tü k etim k o m ü n le rin e " d ö n ü ştü rü le c e ğ in i v e iki tip k o o p e ra tif a ra sın d a k i g e le n e k se l ay rım o rta d an k alk ac ağ ı için tü m h a l­ k ın bu k o m ü n lere k atılac a ğ ın ı b ild iriy o rd u . T ü k e tim k o m ü n le ri il b irlik le ri­ ne tem silciler seçecek ti; h er ild ek i b irlik ise siste m in y ö n e tic i o rg a n ı o larak k alan Ç e n tro so y u z a b ir d e le g e seçec ek ti. S o v y etler'in p ira m it b iç im in d e k i y ap ısı böy lece epey b a sitleştirilm iş b ir b içim d e b e n im se n m iş o lu y o rd u .

K o o p e ra tif g ö rev lilerin in ve ç a lışa n la rın ın sta tü sü n ü d e v le t le v a z ım o rg a n ­ ların d a ça lışan ların sta tü sü y le b a ğ d a ştıra n b ir m ad d e, siste m in resm i n iteli­ ğini belirtiy o rd u . N ih ay e t, y ere l S o v y e t le v az ım o rg an ları b ü tü n y e re l k o o ­ p e ratiflerd e tem sil e d ilm e h ak k ın ı k azan m ıştı ve ’’H alk K o m ise rle ri K o n se ­ y i, Ç e n tro so y u z y ö n e tim k u ru lu ü y e lerin i k en d i g e re k li sa y ıd a te m silc isiy ­ le ta m am lay ab ilecek ti". K a ra rn a m e n in u y g u la n m a sın d an S o v y e t H ü k ü m e ­ ti ad ın a N ark o m p ro d so ru m lu k ılın m ıştı; V e se n k a, k o o p e ra tifle rd e n so ­

284. Krestinski’ye göre (Devyatyi S"e:A Rk'P(B) [19.14], s. 277) "partimiz i$çi kooperatif­ lerinin başlıca fikir merkezinde çoğunluğu sağlamayı başardı“, E. Fuckner, Die Russische Genossenschafisbevıegung, 1865-192! (1922). s. U 6, Bolşevikler'i kongre seçimlerinde hile yapmakla suçluyordu 285. D evyaıyiS"ttdR K P {8) (1934), s. 278.

286. VKP(B) i1Rezolyutsiyak (1941), c. I. s. 293.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 219 ru m lu se k siy o n u n u n k a p a tılm a sıy la bu a la n d a k i g ö re v le rin d e n so n u n c u su ­ nu d a y itiriy o rd u . K ara rn am e b o y u n c a "tü k etim k o m ü n le ri" te rim in in k u l­ la n ılm a sı, a n ık g e ç m işte k alan k o o p e ra tifle rin ad ın ı b ile a n m a m a k a rz u su ­ nun an lam lı b ir b elirtisiy d i.381 B u k ara rn a m e n in u z u n vad eli e tk ile ri o ld u . Ç e n tro so y u z 'u n m e v c u t y ö ­ n etim k u ru lu , işçi k o o p e ra tifle rin d e n (B o lşe v ik y a d a B o lşe v ik se m p a tiz a ­ nı) d ö rt ü y e v e g e n e l k o o p eratiflerin B o lşe v ik o lm a y a n se k iz ü y esin d en ib aretti. İlg in ç b ir u z la şm a so n u cu , S o v n a rk o m k a ra rn a m e tarafın d a n k en ­ d isin e tan ın a n h a k k ı k u lla n a ra k Ç e n tro so y u z y ö n e tim in e üç te m silc i atadı; b ö y lece B o lşe v ik le r g e n e a z ın lık ta k a lıy o rd u , an c ak b u ü ç tem silc id e n biri o la n F n ım k in ’in v e to h a k k ı vardı. B o lşe v ik le r’e h e r şe y i en g e lle m e y e tk isi­ ni veren, a m a h e rh a n g i b ir ö n e rid e b u lu n m a la rın a d a o la n a k ta n ım ay an bu p la n ç o k g e ç m e d e n işle rliğ in i y itird i. T e m m u z 1 9 19'da S o v n a rk o m üç te m ­ silci d a h a a ta d ı.288 İç savaşın d o ru k n o k ta sın a u la ştığ ı b ir z a m a n d a k o o p e ra ­ tifle re b a sk ıd a b u lu n m a k son d e re c e n eta m e li b ir işti ve Ç e n tro so y u z'd a k i k esin ç o ğ u n lu ğ a rağ m e n k o o p e ra tifle ri e ritm e işlem i y a v a ş ilerliy o rd u . Y i­ ne d e K asım 1919'da N a rk o m p ro d ’un b ir y erel te m silc isi ''S o v y e t o rg a n la ­ rıy la k o o p e ra tifle r arasın d a k i ilk e ay rılığ ın ın az a ld ığ ım ,” ö y le ki k o o p e ra ­ tiflerin a rtık "d ev let ay g ıtın ın '' b ir p a rça sı g ib i k ab u l e d ile b ile c e ğ in i belirtiy o rd u .îfWO c a k 1920'de İç sav aş k rizi a tla tılm a d a n h e m e n ö n c e ö n e m le ri ve g ü çleri ç o k d a h a a z o lan k red i ve ü re tim k o o p e ratiflerin e sa ld ın y o ğ u n laştı­ rıldı. N a k it p a ra n ın h ız la ç ö k ü n tü y e u ğ ra m a sın d a n d o la y ı h em m ev d u a t h em d e ö d e m e le r fiilen d u ru n c a , k re d i k o o p e ra tifle ri ö z g ü n işlev lerin d en b irço ğ u n u y itirm işlerd i ve b azı d u ru m la rd a m al a lım sa tım ın a Finansm an sağ lay an a ra c ıla r o la ra k iş g ö rü y o rla rd ı. Ü re tim k o o p e ra tifle ri, tarım ü rü n ­ lerin in ve k ö y el san atları ü rü n le rin in ü retim in i ö rg ü tle y e re k h âlâ y ararlı b ir iş y a p ıy o rla rd ı.290 A n c a k O cak 19 2 0 ta rih li b ir k a rarn a m e h e r ik isin in de 287. Sobranie Uzakonenii. 1919, No. 17, madde 191; üç ay sonra bir başka karam ime (a.g e., No. 34, madde 339) "tüketim komünleri" terimini kaldırıyor ve kooperatif geleneğin­ de ayak diremenin sembolü olan "lıiketim demekleri" terimini koyuyordu.

288. Devyaty S"ezd RKP(B) (1934), s. 280-1.

289. Vserossiiskoe Soveşçanie Predstaviuieı Raspredelitel'nik Prodorganov (1920), s. 20.

290. İkinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi Aralık 1918'de tanm koopera­ tiflerini "milli ekonominin devlet tarafından düzenlenmesini öngören genel bir sisteme" katıl­ madan, "tanm üreticileri komünlerinin örgütlenmesi dahil" tarımda işbirliğini geliştirme ama­ cını daima göz önünde tutmaları şartıyla destekliyordu (Trudi II Vserossiıskogo S"tzda Sovelov Narodnogo Kozyaistva [tarihsiz], s. 395) ve Mart 1919 parti programı "tanm üretimini ar­ tırmayı amaç edinmiş tanm kooperatiflerinin devletin tam desteğinden yararlanmalarım" ön­ görüyordu (VKP(B) vRezolyutsiyak [1941]. c. I,s.292).

220 EKONOMİK DÜZEN ’T ü m R u sy a 'd a b ir m erk ezleri b u lu n m ad ığ ın ı," v e ço ğ u z am a n k u ru lu şları ve y a p ıla n g ereğ i işçilerin çık arların ı d e ğ il, s ın ıf d ü şm a n la rın ın ç ık a rların ı y a n sıttık la rın ı v u rg u lay a ra k m al v a rlık la rın ı tü k e tim k o o p e ra tifle rin e d e v ­ red iy o r ve o n ları d o ğ ru d an d o ğ ru y a Ç e n tro s o y u z 'a tabi k ılıy o rd u .291 B ö y le­ c e k o o p e ra tif h arek etin in h er tü rü , d a h a Ö ncesinden S o v y e t y ö n e tim a y g ıtı­ na b ağ lan m ış tek b ir m erkezi ö rg ü tü n ç atısı a ltın d a to p la n m ış o lu y o rd u .

B u k ad ar yol aldıktan so n ra, bu g ib i işlem leri m an tık lı b ir s o n u c a v a rd ır­ m anın ve k o o p eratifleri d e v le t o rg a n la rın a d ö n ü ştü rm e n in v ak ti g e lm iş g i­ bi g ö rü n ü y o rd u . B u g id işat M a rt 1920 d o k u z u n c u p arti k o n g re sin d e g e n iş bİT ço ğ u n lu k tarafından d e ste k le n d i. K o n g re d e b u so ru n la ilgili o la ra k M ily u tin k o o p eratiflerin "d ev le tle ştirilm e si "ni şid d e tle sa v u n d u ve b u n ların "N ark o m p ro d 'u n tek n ik a y g ıtları" o lm a la rın a ilişk in b ir k a ra rın o n a y la n ­ m asın ı sağ lad ı. A n cak M ily u tin b u b a şa rısın ın b ir k ısm ın ı "d ev letleştirm e"y e karşı çık an ların k endi a ra la rın d a a n la şa m a m ış ve k o o p e ra tifle rin ilerd ek i statü leri h a k k ın d a en azın d a n üç ay rı ö n e rid e b u lu n m u ş o lm a la rın a b o rçlu y d u . G en el K u ru l’d a L e n in M ily u tin 'e şid d etle k a rşı ç ık tı ve K restin sk i a d ın a ö n e rilm iş bir kararı k o n g re y e k ab u l e ttird i.292 B u k o n u d a ileri sü rd ü ğ ü b a şlıc a k an ıt, b ö y le b ir d e ğ işik liğ e h a z ır o lm ay an k ö y lü lü ğ ü k a ­ zan m a z o ru n lu lu ğ u n a ilişk in m alu m kan ıttı: "K o lay e rişe m e d iğ im iz ve k a­ m u laştırm ay a hiç d e razı g e lm e y e n b ir s ın ıf v ar k arşım ız d a ." 2 0 M a rt 1919 ve 27 O cak 1920 tarihli iki tem el k a ra rn am ey i esas alan K restin sk i k a ra rn a ­ m esi tü k etim k o o p eratifle rin in N a rk o m p ro d 'a , tarım sa l ü retim k o o p e ra tif­ lerin in N a rk o m z e m ’e, sm ai ü re tim k o o p e ra tifle rin in V e se n k a ’y a tab i o ld u ­ ğ u n d an a ç ık ç a sö z e d iy o rd u ; ü retim k o o p eratiflerin in Ç e n tro s o y u z ’a b a ­ ğ ım lılığ ı "sad ece idari ve siy asal b ir n itelik " taşıy acak tı. K o o p e ra tifle rin "d ev letleştirilm esi", b ö y lece ism en d e ğ ilse b ile fiilen g erç e k le şm işti; savaş k o m ü n izm i re jim in d e b aşk a tü rlü d e o la m a z d ı. A n c a k k o o p eratiflerin b a­ ğ ım sız lığ ın ın şek len g ö z e tilm iş o lm a sı b îr so n ra k i d ö n em b o y u n c a g e n e d e

2 9 1. Sobranie Uîakonenü. 1920, No. 6, madde 37; E. Fuckner, Die Russische Genouens cha/lsbewegung, 1865-1921 (1922), s. ISO, bu kararname gereğince "tasfiye edilen” ve Çenlrosoyuz’ujı ya da Narkomzem'in şubeleri haline gelen kooperatiflerin bir listesini veriyor.

292. Lenin'in bu tulumunun özellikle di; politikayı gözetmekten kaynaklandığı düşünüle­ bilir. Ocak 1920Meablukaresmen kalkmıştı ve 1920 sonunda İngiliz hiikiimeli. kooperatifler­ le ilgili görüşmelerle Sovvel Hiikümeli’yle ilgili görüşmeler arasında açıkçı bir ayrım yapa­ rak, ticaretin yeniden başlamasını tartışmak için Çentrosoyuz'dan bir heyeti kabul edeceğini bildirmişti; o sırada, bu aynım desteklemek Sovyetler’in yarannaydt.

293. Dokuzuncu parti kongresindeki tanışma, birçok karşıt tasarının metinleri dahil. Devyatyi S"ezd RKP(B) (1934), s. 277-319,381-400'de yer alıyor. Lenin'in kongredeki konuşma-

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 221 b ir Önem k a z a n a c a k tı.295 Ç e n tro so y u z 'u n b aşk an ı e sk i M e n şe v ik K in ç u k d o k u z u n c u p arti k o n g re sin d e p a rtiy e a lın d ı; y e n i ö rg ü tle n m e y i red d ed en k o o p e ra tif y ö n eticilerin d en b irç o ğ u sonraki ay tu tu k la n d ıla r ve h a p is c e z a ­ sın a ç a rp tırıld ıla r.294 B u n u n la b irlik te , sa v a ş k o m ü n iz m i d ö n e m in d e k i iç tic a re t ta rih in in en an lam lı kısm ı k ara rn a m e le re ve re sm i p o litik a y a g ö re y az ıla m a z . B u d ö n e ­ m in tarih i in sa n la rın h a y a tta k a la b ilm e le rin i sa ğ la y a c a k ü rü n leri m ü b ad e le etm e d e ay ak d ire m e le rin i ve ne gibi ç a re le r ara d ık la rın ı g ö ste re n sa y ısız ö r ­ n ek lerle d o lu d u r. B u y a sa d ışı ça re le rin ilki ve en basiti, d e v rim in ilk g ü n le ­ rin d en itib aren h erk esin sözü n il e ttiğ i ve y en i re jim in b ö ğ rü n d e b ir çıban başı o la n "çu v alcılar" k a ra b o rsa sıy d ı.2M A n cak g ıd a ü rü n le rin in k en tlere kaçak o la ra k n ak li, d e m iry o lla rın d a ve n e h ir y o lla rın d a y o lcu ların y a n la ­ rın d a g ö tü rd ü k le ri aşırı m ik ta rd a y iy e c e k m a d d ele rin e a ra m a e k ip leri ta ra ­ fın d an el k o n u lm asın ı e m red e n b ir k a ra rn am e y e rağ m e n e n g e lle n e m iy o r­ d u .296 E ylül 1918’d e M o sk o v a ve P e tro g ra d işçilerin in b ir b u çu k p u d 'u a ş­ m ayan y iy ece k m ad d e le rin i k en te g e tirm e le rin e izin v e ren b ir e m ird e ç u ­ v a lcılar k a ra b o rsa sın a zım n e n g ö z y u m u lm u ştu . K ısa b ir sü re so n ra, ç u v a l­ cılara "bir b u çu k p u d 'lu k la r” d en d i ve bu ta v iz h e r ne k a d ar I E k im ’e y a da sonraki b ir d e ğ işik liğ e g ö re 10 E k im 'e k a d a r g eçerli sa y ıla c a k 291 o lsa d a , bu m ik tarları a şm ay an y iy ec e k m a d d e le rin in n ak li k o n u su n d ak i izn in sü rek li g eçerli o ld u ğ u a n laşılıy o r. O cak 1 919'da V T sIK 'n ın y a y ım lad ığ ı b ir em ir ise y o lcu ların h ırp alan m a sın ı v e k işise l k u lla n ım için gerek li y iy e c e k m ad ­ d elerin e h ak sız o la ra k el k o n u lm a sın ı k ın ıy o rd u .298 1 918-19 k ışın d a n itib a ­ ren fab rik alar, se n d ik a la r ve d iğ e r ö rg ü tle r için, k en di y iy ece ğ in i k en d in sağ la y ö n te m le rin in y a sa lla şm ası sa y e sin d e baskı b ir p a rç a h a fifle d i.299 A n ­ ca k "çu v alcılık " y a d a "ç u v alcılar" d e y im i k u lla n ılm a z o ld u y sa , b u n u n se ­ bebi aslın d a bu d u ru m u n sö z ü e d ilm e y e c e k k a d a r y a y g ın la şm a sı ve resm i m ak am ların b u n a g e n e llik le h o şg ö rü lü d av ra n m asıy d ı. O d ö n e m is tatistik ­ çileri 1919-20’de k e n tlile r ta rfın d a n tü k e tilen y iy ec e k m a d d ele rin in ne k a ­ sı. Soçineniya. c. XXV, s. 122-5'te; kongre karan VKP(S) v Rezolyutsiyak (1941), c. I, s. 34042'dedir.

294. Stnremenıtye Zapiski (Paris), No. 1,1920, s. 155.

295. Bkz. s. 112.

296. Sobranie Uzakunenii, 1917-191 ft. No. 57, madde 364; Mahno anılarında {Pod UdaramiKonırre\olyutsii{?to\s. 19361. s. 151). 1918 ya2mdaUkrayna-Rusyasınırını geçen "bin­ lerce çuvalcıdan" söz etmektedir.

297. Lenin, Soçineniya, c. XXIII, s. 590, not 147'de yer al inakladır.

298. t.zvesliya, 3 Ocak 1919.

299. Bkz. s. 146-7.

222 EKONOMİK DÜZEN d arın ın k arn ey le, ne k a d arın ın y asa d ışı y o llard a n sağ la n d ığ ın ı h esa p la m a y a çalıştılar. B u istatistik lerd e n b irin e g ö re , y iy e c e k m ad d e lerin in sa d e ce y ü z ­ d e 2 0 ’si ya d a 25'i k arn e y le sa ğ la n ıy o rd u ;301’ "tü k e tic i" b ö lg e lerd e k i k e n tle r­ le "üretici " b ö lg elerd ek i k en tler a ra s ın d a b ir ay rım y apan b ir b a şk a ista tisti­ ğ e g ö re ise b irin cisin d e ih tiy açların y ü z d e 25-40'ı, İk in c ile rd e y ü z d e 3555'i k arn ey le sağ la n m ıştı.301 N isa n 1920’d ek i d ö rd ü n cü işçi sen d ik aları k o n g resin d e, b ir işçin in g erek li m a sra fların ın a ld ığ ı n akdi y a d a ay n i ü c re ­ tin iki b uçuk k atm a eşit o ld u ğ u saptanm ıştı.-"112 D u ru m h e r n e o lu rsa o lsun, savaş k o m ü n izm i d ö n e m i b o y u n c a k e n t h a lk ın ın y a aç lık ç e k tiğ i y a d a te ­ m el y iy ecek m ad d elerin in y a n sın d a n fa z la sın ı y asa d ışı b ir tic a re t a rac ılı­ ğ ıy la sağ lam ış o ld u ğ u a ç ık ç a gö rü lü y o r. N E P 'in d ev re y e so k u ld u ğ u sırada, karneli d a ğ ıtım ın en y ü k sek k a te g o risin d en y ararlan an işç ile rin b ir kol iş ç i­ si için k abul e d ilm iş 3 0 0 0 k a lo rilik a sg ari m ik tarın sad e ce 1 2 0 0 ila 1 9 0 0 'ü n ü aldığı sa p ta n m ıştı.30-1 B irk aç h a fta so n ra , Pi y atak o v "D on h a v z a ­ sındak i b ir m a d en c in in ... tü m g ü cü n ü to p a rla y a b ilm e si için g erek li kalori m ik tarın ın sad ece y ü zd e 5 0 'sin i a ld ığ ın ı” ileri sü rü y o rd u ; R ik o v da serb est p iy asa d an m al alm ay an pek az işçi o ld u ğ u n u , "b izim b u rju v az im izin bu şe ­ k ild e y ılla rd ır g eliştiğ in i" k ab u l ediyordu.-w B u y asak m alların k arşılığ ı ne şe k ild e ö d e n iy o rd u ? B aşla n g ıç ta "ç u v a l­ cılar" aşırı fiy at b içerek p a ra y la ö d en m e sin i k abul e d iy o rla rd ı; so n rad an p aran ın d e ğ e ri d ü ştü k ç e a lışv erişin b ü y ü k b ir k ısm ı tak a s u su lü y le y ap ılır o ldu. S ad ece v arlıklı kişilerin satılık m alları vardı ve b u m a lla r k ıs a z a m a n ­ d a tükendi. B ö y lece, y iy e ce k m ad d ele rin in k arab o rsa d a n sa ğ lan m ası d iğ er m a lla r için d e k arab o rsa yolıınun a ç ılm a sın a n ed e n o ld u . D ev rim d en h e ­ m en so n ra fa b rik a la r ücretleri — k en d i ü rü n le rin d e n b ir k ısm ın ın verilm esi şek lin d e— ayni olarak ö d e m e y e b a şla d ıla r; b aşla n g ıç ta h iç şü p h e siz işç ile ­ rin ve ailelerin in kişisel k u llan ım ı iç in ta sa rla n m ış o lan şey k ısa z am a n d a tak as aracı h alin e g eldi y a d a serb e st p iy a s a d a y ü k sek fiy a tla satıld ı. M ay ıs 1918’d e T üm R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey le ri K o n g re si'n d e b ir k o n u şm a ­

300. G. Y. Sokolnikov, vd., Sovieı P olky inPublic Finûnce (Stanford, 1931), s. 82. Bu de­ ğerlendirme 1919 sonbaharına ilişkindir; yazar bu oranın 1920’de arttığı nı bildirmektedir.

301 Narodnoe Kozyahlvo, No. 9-10, 1920. s. 43-5: dönemin güncel terminolojisine göre "tüketici" iller Ureıiıkleri yiyeceklerden çok daha fazlasını tüketen illerdi, buna karşılık "üreti­ ci" iller tükettiklerinden çok daha fazlasın! üretiyorlardı.

302 Çe(v*rryt Vserossuskti S'etdP rofesiional’nik Soyuznv (192 l),c . I(Plenumi), s. 1 !9.

303. Desyatyt S “ezttRossiiskoy Kommunisıiçeskoy Purıii (1921). s. 237.

304. Trudi IV Vserossiskûgo S'ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva (1921), s. 40,57.

SAVAŞ KOMÜNİZM! 223 cı "p arça m al satışı" o la ra k a d la n d ırıla n bu u y g u la m a y a d ik k a t çek ti: Ç uvalcılık korkunç bir felaket, p arça m al satışı m üthiş bir felaket; fakat işçilere kendi ürettikleri ürünleri ayni olarak ödem eye başladığınızda ve kendileri parça m al satıcıları haline geldiğinde bu d aha büyük b ir felakettir.

A n cak bu u y g u la m a d e v a m etti ve b alta A ra lık 1 9 18 'd e M illi E k o n o m i K o n sey leri K ongresi, fa b rik a işç ile rin e ay n i ö d e m e y a p ılm a sı leh in d e bir k ararı o n a y la d ı.306 İk i yıl so n ra sk an d al ç o k d a h a kötü b ir hal aldı v e d ö r­ d ü n cü işçi se n d ik aları k o n g re si, iş ç ile rin ç a lıştık la rı fa b rik ala rın k a y ışla rı­ nı, aletlerin i ve d o n a n ım la rıy la ilg ili ö te k i m alla rı sa tm ala rın ı k ın ay ıcı bir k a ra r a ld ı.30’ K a m u k u ru lu şla rı ve k a m u la ştırılm ış san ay ile r, resm en y a sa k ­ lan m ış o lm a sın a rağ m e n ih tiy aç la rın ı ç o ğ u z am a n se rb est p iy a sa d a n sa ğ lı­ y o rlard ı.

B ö y le c e , sav aş k o m ü n iz m i d ö n e m in d e S o v y e t R u sy a 'd a iki farklı d a ğ ı­ tım sistem i b irlik te v a rlık sü rd ü rd ü : d e v le t te m silc ilik le rin c e sa b it fiy a tla r ü zerin d en (y a d a so n ra d a n b e d a v a ) d ağ ıtım ve ö z e l tic aret a ra c ılığ ıy la d a ğ ı­ tım . 2 N isan ve 21 K asım 1918 k a ra rn a m e le rin d e n 50* son ra, y iy ece k m a d d e ­ leri ve g e rç e k te b ü tü n g ü n lü k tü k e tim m a lla rı tica re ti, Fiilen b ir d e v le t tekeli h alin e geldi. B u m a lla rd a n b u lu n a b ile n le r, b a şla n g ıç ta (k o o p e ra tifle r d e d a ­ h il o lm ak ü zere) d e v le t k u ru lu şları a ra c ılığ ıy la , sö z d e k arn e sistem i u y a rın ­ c a sab it fiy a tla rla d a ğ ıtılıy o rd u ; o y sa e k m e k ve b irk aç a n a g iy ece k m ad d esi d ış ın d a k a rn e sistem i h iç b ir zam an d ü z e n li y ü rü m e d i. S ad ece bu tü r d a ğ ı­ tım la r y asal o la ra k k ab u î e d ilm işti:* 19 N isan I9 2 0 ’d e k a lem e alın m ış g ü v e ­ nilir b ir rap o rd a, "yasal iç tic a re t g e rç e k te m e v c u t d eğ ild ir, b u n u n yerin i b ir d e v le t d ağ ıtım a y g ıtı a lm ış tır,” d iy e b e lirtiliy o rd u .510 A n cak bu resm i d a ğ ı­ tım siste m in in y anı sıra, h u k u k e n y a sak la n m ış o lm a sın a rağ n ıen b ü tü n tü ­ k etim m a tta n iç in ö z e i tic a re t d e v le t tara fin d a n sa p ta n m ış fiy atların k ırk elli

305. Trudi I Vserossiiskogo S"ezda Svvetov Narodnogo Kuzyaiıtvu (1918>, s. 434.

306. Trudi II Vserossıisk<>goS"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaixtva (tarihsiz), s. 393.

307. Çervertyi Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Snyuzm (1921), c. 1 (Plenuıni), s. 66, 119.

308. Bkz. 114,211.

309.1920-21 kışı boyunca, 34 milyon kişi, yani gerçekte kentli nüfusun tamamının ve kır­ sal kesimden 2 milyon el sanatları işçisinin karne usulünden yararlandığı belirtilmişti (Çetyre Goda Prodovol'stvennoy Politik [1922j, s. 61-2); ancak bu rakam, muhtemelen uygulamadan çok, hedefi göstermekledir.

310. Y. Larin ve L. Kritstnan. Oçerk Kozyaıstvennoy Jiznii Organizaısiya Narodnogo Kozyaisrva (1920), s. 133; bu kılapçık başlangıçta Rusya'yı ziyaret eden İngiltere İşçi Partisi heyeti için kaleme alınmıştı.

224 EKONOMİK DÜZEN katı fiy atlar u y g u la n a ra k o la n c a k ız ıy la d e v a m ed iy o rd u . M o sk o v a 'd a b u ti­ c aretin m erk ezi, k a ra b o rsa c ıla rla m ü şte rile rin d o ld u rd u ğ u S u h a re v sk i M e y ­ d a n ın d a k i p a z a rd ı. P o lis zam a n z a m a n b ask ın y a p sa d a bu b ü y ü k "k arab o r­ sa" p a z a rın a g e n e llik le g ö z y u m u lu y o rd u v e "S u h arev k a" S o v y e t e k o n o m i­ sinin bu "serb est" sek tö rü n ü n tak m a ad ı o ld u . L en in , "k a p ita listle rin k a ra ­ bo rsa, S u h arev k a, vb. a ra c ılığ ıy la S o v y e t ik tid arın ın tem ellerin i m a y ın la ­ m ay a d ev am ettik lerin i," ileri sü re re k k a ra b o rsay ı k ın a m a k ta n geri d u rm a ­ d ı.111 A ncak zaferi k im in k aza n d ığ ı o rta d a y d ı. I9 2 0 'n in b a şla rın d a re sm i b ir h a b er o rg an ı "ta m ta k ır S o v y et m a ğ a z a la rıy la " , "S u h arev k a, S m o Jen sk P a ­ zarı, O k o tn i R iy ad v e d iğ e r özel tic a re t m e rk e z le rin d e g ö rü le n ca n lılık " a ra ­ sındaki zıtlığı b e lirtiy o rd u .312 B ü tiin bu d ö n e m b o y u n c a S o v y e t R u sy a 'd a ü l­ ke içi m al d a ğ ıtım ın ın g ittik ç e arlan b ir k tsm ı kabul g ö rm e y e n , g e n e llik le y asad ışı olan y o llard an g e rç e k le şti; b u n a k a rşı boş y ere m ü c a d e le e d e n re s­ m i m ak am lar bunları ö n ce k a ç ın ılm a z b ir fe la k e t, so n ra d a u lu sal e k o n o m i­ ye o lu m lu b ir k atkı o la ra k b e n im se d iler. B azı b ak ım la rd a n N E P , h ü k ü m e t k ararn am elerin i h içe say arak ve sav a ş k o m ü n izm i d ö n e m in d e d e v le t b a sk ı­ sın a rağ m en k en d iliğ in d e n g e lişe n ticaret y ö n te m le rin i o n a y la m ış o lu y o rd u sad ece.

D ış ticaret sav aş k o m ü n iz m i d ö n em i b o y u n c a S o v y e t e k o n o m isin d e fii­ len h iç b ir rol o y n am ad ı. 191 8 'in b a şla rın d a İtila f D e v le tle ri ab lu k a sın ın y arattığ ı çem b er, aynı yılın K asım a y ın d a A lm a n y a 'n ın u ğ rad ığ ı y e n ilg in in K ıta A v ru p ası'y la o lan ilişk ile re son v erm e siy le ve iç sav aşın D o ğ u p a z a r­ la n ve ürün k ay n ak la rıy la son b ağ ı d a k o p a rm a sıy la b ü sb ü tü n d arald ı.

1918 de önem ini y itiîen ith alat ve ih ra c a t 1919’d a sıfır n o k ta sın a u laştı; o sırad a S o v y et R u sy a'n ın e k o n o m ik b ak ım d a n b u şe k ild e ta m a m e n tecrit ed ilm iş o lm ası, kapalı b ir sistem d ış ın d a d e n e n m e si y a d a sü rd ü rü lm e si ço k zo r o lan e k o n o m ik te c rü b e le re k a tk ıd a b u lu n an g ü ç lü b ir fa k tö r o ld u . O cak 1920'de ab lu k an ın kalkışı ve b u n d a n o n b e ş g ü n so n ra E sto n y a ile im z a la ­ nan barış an laşm ası te o rik o la rak u lu sla ra ra sı tic a re t im k â n ın ı y a ra ttı. A n ­ cak ö d em elerin R u s a ltın ıy la y a p ılm a s ın ın îti la f D e v le tle ri'n c e re d d e d ilm e ­ si — g ay rı resm i "altın a b lu k a s ı1'— S o v y e t m a k a m la rın ı en g e re k li m alların ith alatın ı sa ğ la m a k için b a şv u ra b ile c e k le ri te k ö d e m e a rac ın d an d a y o k su n b ırak ıy o rd u . İlk S o v y et tic a re t h e y eti M a rt 1 920'de K ra sin 'in b a şk a n lığ ın d a K o p en h ag ’a gitti ve M a y ıs 1920’d e b ir g ru p İsv eç firm a s ıy la im z a la n a n b ir 311. Lenin, Soçineniya, c. XXV, s. 155.

312. Ekonomiçeskaya J i ı n 18 Şubat 1920.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 225 a n la şm a S o v y e t R u sy a 'y a sın ırlı m ik ta rd a d eğ erli d e m iry o lu m a lze m e si ve tarım m a k in aları sağ lad ı. K ra sin so n ra L o n d ra 'y a d a g ıtli, a n c a k P o lo n y a savaşı d a h a u zu n vadeli g ö rü şm e le rin b ir k ez d a h a ö n ü n ü k esm iş o ld u ve 1920 b o y u n c a p ek a z şey g e rç e k le ştirild i.3IJ F iile n y ü rü rlü k te n k alk m ış o lan T ic a re t ve S an ay i H alk K o m ise rliğ i'n i K ra sin b a şk a n lığ ın d a b ir D ış T ic a re t H alk K o m ise ri iğ i'n e d ö n ü ştü re n 11 T e m m u z 1920 k a ra rn a m e si,514 m ev cu t b ir ih tiy a c ı k a rşılam a k tan z iy a d e g e le c e ğ e y ö n elik b ir p o litik a ve h a z ırlık b ild irişiy d i. 1920 y ılın d a tic a re t ista tistik le ri 1 919'un sıfırd ü z e y in e o ra n la artış g ö ste riy o r, a n c a k 1918 y ılın ın ö n e m siz ra k a m la rın a b ile ulaşam ıy o rd u . İh ra c a ta ay rılm ış k e re ste , ta h ıl, k ete n fa z lasın a ilişk in iy im ser ta h m in le r g e rçek leşm ed i. R e sm i b ir g a z ete d e , "D ış T ic a re tim iz " başlıklı 2 0 E y lü l 1920 tarih li b ir m a k a le d e d a h a g e rçek çi b ir tu tu m y an sıtılıy o rd u : Ç ok ihtiyaç duyduğum uz b ir şeyi satın alm ak için, d aha az ihtiyaç duyduğum uz b ir şeyi ihraç e tm e m iz g erekecek. H er lokom otif, h e r saban için kelim enin tam an­ lam ıyla ulusal ekonom im izden koparılm ış p arçalan kullanm ak zorunda kalaca­ ğız.315

S o v n a rk o m ’un 1920 so n b ah a rın d a , 1918 ilk b ah a rın d a tartışm a k o n u su o l­ m u ş b ir ta sa rıy a — im tiy a z la r k a rşılığ ın d a y a b an cı se rm a y e y e yeşil ışık y a k m a p la n ın a — geri d ö n m e sin e y o l a ç a n şey bu k a ç ın ılm a z zo ru n lu lu ğ u n o rta y a ç ık ışıy d ı.316 A n cak k ısa z a m a n d a y a d a d e rh a l başarı sa ğ la y a m a y a ­ ca k bu ilh am , o sırad a a rtık n ere d e y se iflas etm iş sav aş k o m ü n iz m i g ö rü şü ­ ne d eğ il y ak laşan N E P d ö n e m in e aitti.

e ) M aliye 1918 y a z ın d a sav a ş k o m ü n iz m i rejim i b a şla d ığ ın d a B o lşev ik m ali p la n ın ın ilk hızı k esilm işti. P la n ın an a h ed efi o la n b a n k ala rın k a m u la ştırılm a sı için g e re k li y a sa tam z a m a n ın d a ç ık a rılm ış v e b ü y ü k ö lç ü d e u y g u lan m ıştı. İk in ­ ci h e d e f o la n öncek i R u s h ü k ü m e tle rin in b o rç la rın ın re d d e d ilm e si d e g e r­ çek le şm işti. S o sy a list te o riy e g ö re b an k ala rın k am u la ştırılm a sın ın sa n a y i­ nin d e n e tim in i ve fin a n sm a n ın ı k e n d iliğ in d e n sa ğ la y a c a k b ir araç o la ca ğ ı 3 13. Sovyet Rusya ile Batı Avrupa arasındaki ticari ilişkilerin yeniden kurulması aşomalan 3. ciltte incelenecektir.

314. Sobranie Uıakonenii. 1920, No. 53. madde 235.

315. Ekonomiçeskaya Jizn'. i Eylül 1920.

316. Sobranie Uzukonenii, 1920, No. 91. madde 481; imtiyazlara dönüşü yaratan şartlan 3. ciltte inceleyeceğiz.

226 EKONOMİK DÜZEN um udu, a stın d a g e rçek leşm e d i. D ış b o rç ların red d e d ilm esi de k am u g id e r­ lerinin fin an sm an ı so ru n u n u çö ze m e d i; a k sin e, g e lir sa ğ la m a y ö n te m le rin ­ den b irini, b o rç alm a im k ân ın ı o rta d a n k ald ırd ı. P ara b asım ı, c a ri k am u g i­ derlerini k arşılam ak ve sa n ay iy e k red i v erm e k için g erek li fo n la rı sa ğ la m a ­ nın lek g e ç e rli kaynağı o la ra k k a lıy o rd u . S ü rek li bu y ö n te m e b a şv u ru lm ası paran ın d eğ erin in h ız la d ü şm e sin e ve so n u n d a , satıcıların ü rü n le rin e k a rşı­ lık, artık h em en h em en h içb ir d e ğ eri k a lm am ış b an k n o tla rı k ab u l e tm e k ten k açın m aların a yol açtı: ö y le ki p a ra , n o m ıal tic a re t ve m ü b a d e le sü recin i k o lay laştırm a işlevini yitirdi. S a v a ş k o m ü n iz m in in m ali a ç ıd a n belirg in ö zelliği e k o n o m id e n p aray ı fiilen k ald ırm a k tı. B u n u n la b irlik te b u n iy et, h içb ir an lam d a bir ö ğ retin in ya d a b ilin ç li b ir am acın ü rü n ü d eğ ild i. A ğ u s­ to s 1918 de M aliy e H alk K o m ise rliğ i'n e, m a liy e k o n u su n d ak i katı ve y av an tu lu m u n d an ötü rü p artin in aşırı sağ k a n a d ın d a y e r alan G u k o v sk i’n in y e ri­ ne, O cak 1918'den beri M illi B an k a K o m ise rliğ i g ö re v in i y ü rü te n , d a h a e s­ nek ve zeki biri o lan K restin sk i atan d ı. K re stin sk i, B re st-L ito v sk k o n u su n ­ d a Sol m u h alefete k atılm ış ancak so n rak i e k o n o m ik ta rtışm a la rd a o n la rd a n u zak d u rm u ştu . N e var ki bu d e ğ işik liğ in y en i b ir m ali p o litik a n ın h ab ercisi o larak tasarla n d ığ ı şü p h e lid ir. M a liy e H a lk K o m iserliğ i'n i y e n i v e b ek le n ­ m edik g irişim lere zo rlay a n şey iç sav aşın b a sk ısıy d ı.

1918 so n b ah arın d a geliri a rtırm a k için b a şv u ru la n n o rm a l y ö n te m le r tü ­ k en m işti. 30 E k im 1918 'd e V T sIK fark lı ik i vergi ya d a m a liy e p o litik ası anlayışı arasın d a b ir u zlaşm ad an ziy ad e, u m u tsu z b ir d u ru m d a n k u rtu lm ak için ak la g eleb ilecek h e r ç a re y e b a şv u rm a k gibi k a rm a şık v e g ü n ü b irlik b ir girişim i tem sil eden iki k a rarn a m e y ay ım la d ı. B irinci k a ra rn a m e b ir "o la ­ ğanüstü dev rim vergisi" ö n g ö rü y o rd u : T o p lam on m ily a r ru b le tu tarın d a b ir m eblağ g etireceğ i um u lan d o la y sız b ir vergi türüydü bu. İk in ci k a ra rn a ­ m e ise ilk e o larak bütün ç iftç ile rd e n ü re tim le rin in ailelerin in ih tiy açların ı aşan bir m ik tarın ın tahsil ed ilm esi şe k lin d e "ayni b ir vergi" g e tiriy o rd u .317 B irincisi, k am u g id erlerin i d o la y sız n ak d i v erg iy le k a rşıla m a k için S o v y e t rejim inin ilk d ö n em in d e y a p ılm ış so n cid d i g irişim d i; İkincisi, sa v a ş k o m ü ­ nizm i d ö n e m in d e p arad a n v a z g e ç işin d o ğ a l so n u cu o lan ilk a y n i v erg i d e ­ nem esiy di. K restinski bu ik isi arasın d a k i z ıtlığ a bu a n la m d a işa re t e d iy o r­ 317 Sobranie UıaktHienit, İ9 I7 I9I8, No. 8ü, madde 841, No. 82. madde 864. Lenin üç ay önce ayni bir vergi önermişti (Soçineniya, c. XXX, s. 392); öneri sahibinin kendisi olduğu­ nu iddia eden Larin'e göre ise bu ayni vergi Sovnarkom tarafından kabul edilmiş, ancak VTsIK tarafından reddedilmişti (Narodnoe Kozyaistvo, No. 11,1918. s. 21).

318 Tt-udi Vserossiisk/ıgo S “eıda Zaveduyuşçik Finoldelami (1919), s. 20.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 227 du: "O lağ an ü stü vergi b izim g e ç m işle b a ğ ım ız , ay n i vergi ise g e le c e k le b a­ ğ ım ız."3' 8 O lağ an ü stü d e v rim v erg isi S o v y e tie r'in e lin d e k alm ış o lan tü m ille r ta ra ­ fından, b iz z a t k a ra rn a m e d e sa p ta n m ış o ra n la r iç in d e d e ste k le n e c e k ti. B u, y a b a n c ıla r y a d a B e y a z la r tarafın d a n işgal e d ile n U k ray n a, G ü n e y d o ğ u R u sy a, A sy a illeri ve k u zey d e A rh a n g elsk b ö lg e sin in d ışla n d ığ ı a n la m ın a g e liy o rd u . M o s k o v a v e P e tro g rad k e n tle riy le b u n la ra b ağlı ille rin o n m il­ y a r ru b le tu tan to p la m verg in in y arısın ı ö d e y e c e k le ri b e k le n iy o rd u . D iğ e r­ leri ise n ü fu s la rın a ve k a y n a k la rın a g ö re d a h a a z verg i ö d e y e c ek lerd i; iç le­ rin d e e n y o k su lu o lan O lo n ets'in sa d ec e 15 m ily o n ru b le ö d e m e si g e re k i­ yordu. B u k ap sam lı m ik ta rla r için d e, b ö lg e le rin v e son o la ra k b irey lerin v erg ilen d irilm esi il y ü rü tm e k o m ite lerin in ta k d irin e k alm ıştı. H iç b ir m ü lk ü o lm a y a n la r v e a y d a 1500 ru b led en fa z la k a z a n m a y a n la r v e rg id en b ağ ışık tu tu lm u ştu ; k a m u laştırılm ış y a d a b e le d iy e y ö n e tim in e tabi k ılın m ış işle t­ m eler d e vergi ö d em ey e c e k le rd i. A yrı b ir m ad d e y o k su l k e n tlile rle y o k su l k ö y lü lerin v e rg ile n d irilm e y e c e k le rin i, "o rta ta b a k a la rın " az m ik ta rd a vergi ö d e y e c e k le rin i ve verg in in b ü tü n a ğ ırlığ ıy la "ze n g in k e n tlile rle zengin k ö y lü lerin ü ze rin e ç ö k ec e ğ in i" b ild iriy o rd u .

O la ğ a n ü stü v erg in in ö d en m esi için sa p ta n an ilk ta rih 15 K asım 1918'di.

A n cak b ü tü n b ir k ış b o y u n c a N a rk o m fln 'e so ru ştu rm a la r, şik â y e tle r y ağdı ve g en e lg e le rle y a d a g e n e lg e -telg ra flarla il m a k a m la rın a c e v a p la r verildi.

B ir y ığ ın şey y erel y ö n etim lerin y etk isin e ve k a ra rın a b ırak ıld ığ ın d a n y o ­ ru m fa rk ların ın o rta y a çık m ası k açın ılm az d ı; şik ây e tlerin b ü y ü k b ir kısnıı, k a ra rn a m e d e v a a t ed ilen v erg i b a ğ ışık lık la rın ın u y g u la n m a m a sın d a n k a y ­ n ak lan ıy o rd u . 15 O cak 1919 tarih li u z u n b ir g e n e lg e v e rg in in m ali a m a c ı­ nın yanı s ıra b ir d e sın ıfsal am aç iç e rd iğ in i sö y lü y o rd u : Vergi mafi açıdan parlak b ir haşan sağlasa bile, kim i hatalı uygulam alardan Ötü­ rü verginin yarattığı hoşnutsuzluk yoksullarla kırsal kesim deki ve kem lerdeki ku ­ la kla r arasında bir yakınlaşm aya yol açıyorsa bunu bir başarısızlık olarak kabul e t­ m em iz gerek ecek tir.319

B u iki h e d e fi birb iriy le b a ğ d a ştırm a n ın ve h a tta v e rg i tah sil e tm e n in son d ere c e g ü ç o ld u ğ u o rta y a çık tı. N isa n 1919’d a o rta k ö y lü lere ilişk in o lara k d u y u lan b ü y ü k k ay g ıy ı d ile g e tire re k b a şla y an (çü n k ü p o litik a n ın açık ç a o n lard an y a n a ç a rk e ttiğ i an d ı b u 320) k a ra rn a m e , v erg ilerin i ö d e m e m iş k ü ­ 319. Bu genelgeler Sbornik Dekretov i Rusporyajeniipo Finonsam, 1917-1919 (1919), s.

151-62.

320. Bkz. s. 151-2.

228 EKONOMİK DÜZEN çük vergi y ü k ü m lü lerin in tü m ü n ü v erg id en b a ğ ışık tu tu y o r, o rta h alli y ü ­ k ü m lü lerin v e rg isin i azaltıy o r, am a b u n a k a rşılık "en b ü y ü k vergi y ü k ü m ­ lü lerin in genel in d irim d e n y a ra rla n m a y a c a k la rın ı" b ir k e z d a h a b elirtiy o r­ d u .321 V ergi to p la m a y ö n tem le ri d e so n u ç la rı d a ild e n ile b ü y ü k fa rk lılık la r g ö steriy o rd u . T o p lam vergi tu ta rın ın y a n s ın ı ö d e m e k le y ü k ü m lü M o sk o v a ve P etro g rad 'a bağlı ille rd e h a sıla t ç o k d ü şü k tü . B irk aç il ö d em e k le y ü k ü m ­ lü o ldukları v erg in in y ü z d e ellisin i, b irço k il y ü z d e y irm i b eşin i ö d ed i. F a­ kat M ayıs 1919'da to p la m h asılat vergi m a trah ın ın y ü z d e o n u n u n a ltın d a y ­ dı, topu topu b ir m ily ar ru b le tu tu y o rd u .3-2 B u tarih ten so n ra d ah a fa z la sı­ nın tahsil ed ilm iş olm ası ih tim ali ç o k a zd ır. Ş ü p h esiz , h a sılat o d ö n em d ek i d iğ er d o la y s ız v erg i h asıla tın d a n d a h a az d eğ ild i. A n c a k M ily u tin 'in u y g u ­ lam adan şu so n u cu çık a rm a sı da k a çın ılm azd ı: Şahsen dolaysız vergilerden hiçbir um udum yok. D enem elerim iz ö n e m s iz so ­ nuçlar verdi. Bu vergilere gelecekle ş ü p h e siz devam edilecektir, fakat buna um ut bağlam am ak gerekir. Sağladıkları ö nem siz sonuçların yanı sıra büyük b ir hoşnut­ suzluk yaralıyorlar ve tahsil edilm eleri için karm aşık bir aygıt gerektiriyorlar.3-3

S ovyet H ü k ü m e li’ni a lte rn a tif ç a re le r a ram ay a, te o riy e a ş ın b a ğ lılık tan çok, d o lay sız nakdi v erg id ek i bu a ç ık b a şa rısız lık y ö n eltm iş oldu. Ö te y an d an , ilk ayni vergi d e n e m e sin in b ü y ü k ö lç e k li d o la y sız nakdi vergi g irişim in d en ç o k d a h a k ısır b ir so n u ç v erd iğ i o rta y a çık tı. A y n i v erg i­ yi öngören E k im 1918 k a ra rn a m e si, tıp k ı o la ğ a n ü s tü d e v rim vergisi gib i, tedbirin m ali niteliği ü zerin d e o ld u ğ u k a d ar s ın ıf n ite liğ i ü ze rin d e d e d u ru ­ yordu. E k o n o m isi d a rm a d a ğ ın o lm u ş sav aş h a lin d e k i b ir d ev le tin tarım ü rü n lerin e d u y d u ğ u b ü y ü k g e re k sin im verg iy i haklı k ılıy o rd u . A m a İkinci h ed ef, "vergiyi h âk im sın ıfla rın ü zerin e y ık a ra k y o k su lla rı b u y ü k ten ta m a ­ m en k u rtarm a k tı; bu h e d e f ü lk ed ek i o rta k ö y lü lerin sa d ec e az b ir vergi ö d e ­ m esi ve d e v letin ta h sil ettiğ i v e rg ile rin b ü y ü k k ısm ın ı, ku la kla rla zen g in le ­ rin ödem esi şe k lin d e g e rç e k le şm e liy d i".334 V erg in in m erk ezi y ö n e tim in i N ark o m fın ü stlen d iğ i h ald e (b u o n u n m ali so ru m lu lu ğ u n u n tek b e lirtisiy ­ d i), vergi tahsili y erel y ü rü tm e k o m ite le rin e ve tarım b ö lg e le riy le k ö y lerd e 321. Sıtbrcınie Uzakonenii, 1919. sayı 12. madde 121.

322. Trudi Vserossnskvgo S"ezıltı Zmeduyufçık Finoıdetami (. 1919), s. 21-3, 33-5; abartılı olduğu düşünülen bir başka tahmine göre vergi tahsilinden 1919 ortasında vazgeçildiğinde 1,5 milyar ruble sağlanmıştı (G. Y. Sokolnikov. vd., Sm iet P ohc\ in Public Finance (Stanford, 1931}, s, I !5).

323 Trudi Vsem ssiiskngo S “ezda 2 a \ed u yu }(ik Finotdelami (1919), s. 50.

324. St’branıe Uıakoneniı, İ917-İ9I8, No. 82, madde 864.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 229 bu a m a ç la a ta n m ış ve ç o ğ u n lu ğ u y o k su l k ö y lü le rd en o lu şa n k o m isy o n la ra h av a le e d ilm işti.W5 A n ca k b u h ü k ü m le re v e v erg i m ik ta rla rın ı sah ip o lu n an to p rağ ın y ü z ö lç ü m ü n e , v e rg in in u y g u la n d ığ ı ile ve m al sa h ib in in a ile fert­ lerinin sa y ısın a g ö re sap tay an ay rın tılı ç iz e lg e le re ra ğ m en vergi tahsilatı tam b ir b a şa rısız lığ a u ğ rad ı ve L en in d a h a so n ra b u n u n , o d ö n e m in "asla u y g u lan m am ış" k ara rn a m e le rin d e n b iri o ld u ğ u n u söyledi.-12* O d ö n em d e ta sa rla n m ış h aliy le ay n i v e rg in in ö z e lliğ i, ü re tim e g ö re değil v arsa y ıla n ih ­ tiy açlara g ö re sa p ta n m ış o lm asıy d ı. H e sa p la n a n tek şey "v erg i y ü k ü m lü sü "n ü n ve a ilesin in ih tiy a ç la rıy d ı; b u n u n d ışın d a h e r şe y e el k o n m u ştu . B u y ü zd en , vergi zo ra lım d a n a y ırt e d ile m e z old u . B u u m u tsu z ç a re , 1 919-20 y ılları b o y u n c a S o v y et H ü k ü m e ti’n in K ızıl O rd u v e R S F S C k en tlerin in h a lk ları için g erek li m alları e ld e e tm e sin i sağ lay an tek araç d e ğ ilse b ile b aşlıcasıy d ı. B u şartlard a, sa v a ş k o m ü n iz m i d ö n e m in d e d e v le t b ü tçeleri işe y a ra m a z b ir fo rm a lite d e n b a ş k a b ir şey o la m a z d ı. 1918 ‘in ik in ci y arısı için , tıpkı b irin ci y a rısın d a o ld u ğ u g ib i b ir b ü tç e 327 sa p ta n m ış ve ay n ı d ö n e m in so n u n a d o ğ ru re sm e n kabul e d ilm işti.3311 1919'un ilk y arısı için d ü z e n le n e n b ir bütçe 30 N isan 19 1 9 'd a S o v n a rk o m tara fın d an k ab u l e d ild i.329 S o n ra ­ dan, g e ç m iş y ılla r için â d e t ye rin i b u lsu n d iy e h azırla n m ış b ü tç ele rin g e riy e d ö n ü k o lm a k ü z e re o n a y la n d ığ ı 1921 y ılın a , yani N E P b a şla y ın c a y a k a d a r N ark o m fın 'e h iç b ir b ü tç e ta sa rısın ın su n u lm a d ığ ı a n laşılıy o r. 1919 ve 1920 yılları b o y u n c a paran ın sü re k li d e ğ e r y itirm esi ve p aray a d u y u la n g ü v en ­ sizlik h e r türlü b ü tçey i a n la m sız h a le so k u y o rd u .33” İç savaş, S o v y e tle r’in vergi h a k la n k o n u su n d a, N a rk o m fin 'Ie y erel S ovy e tle r ara sın d a k i b itm e m iş m ü c a d e le y i k ö rü k led i. A n a y a sa v erg ile rin nihai d e n e tim in in m e rk e z i o to rite y e a it o ld u ğ u n u k ab u l etm e k le b irlik te , v e rg i­ len d irm e y e tk ile rin i ö n c e lik h a k k ın ı k u lla n m a k ta a y a k d ire y e n y erel S ovy e tle r’e b ırak m ıştı. 1918 yılı b o y u n c a esas itib a riy le ö zel v e rg ile r ve k a tk ı­ lar şek lin d e u y g u la n a n y ere l v erg i, ü lk en in b ü y ü k b ir k ısm ın d a m e rk e z i h ü ­

325. Sbornık Dekreıov i Rasporyajenii pt> Fİnanuım. 1917-1919 (1919), s 169.

326. Lenin, Saçine/tiyu,c.XXVI, s. 217, 327. Bkz.s. 137, nol345.

328. Sbornik Dekrelov i Rasporyajenii /w Finonsam, 1917-1919 (1919), s. 291; rakamlar giderlerin 29 milyar ruble, gelirlerin 12.7 milyar ruble olduğunu gösteriyor (G. Sokolnikov, \d., Soviet Policy in Public Finance [Sunford, 1931], s. 126).

329. Sobranie Uzakonenii 1919, No. 23, madde 272.

330. N a N ovik Puıyak ( i 923), c. II. s. 1-49'da Narkom fın'de görevli bir memurun bu yıllar­ daki bütçelere ilişkin makalesi kabul edilen rakamları içeriyor, ancak bu rakamlardan elle tutulurbir sonuca varıldığı görülmüyor.

230 EKONOMİK DÜZEN k ü m etin ald ığ ı vergilerd en d a h a ağ ır v e d a h a e tk ili o ld u . E k in i 19 1 8 'd e o la ­ ğ an ü stü d e v rim v erg isin e k a ra r v e rild iğ in d e , S o v n a rk o m , ilç e , k en t, il S ovy etleri'n i kendi h e sa p la rın a b e n zeri v e rg ile r ta h sil etm e k le y etk ili kılan b ir b aşk a k a ra rn a m e y ay ım la d ı; 3 A ralık 1918 'd e g en el ve a y rın tılı b ir k a ra rn a ­ m e farklı S o v y eller'in vergi k o n u su n d ak i y e tk ile rin i b ir e sa s a b ağ lıy o rd u .351 A n cak 1919 b o y u n c a d e n g e k esin lik le y erel g irişim in a le y h in e b o zu ld u . 3 A ralık 1918 k ararn am esi y erel S o v y e tle r’in g e lir k ay n ak la rın ı tan ım lark en , g e rç e k te bu n ları sın ırla n d ırm ıştı; ö te y an d an , y erel ih tiy a ç la rın kısm en y e ­ rel v erg ilerle k ısm en de d ev let y a rd ım la rıy la k a rşıla n a ca ğ ın ı h ü k m e b ağ la ­ m ıştı. T iim vergi ta h sila tın a k et v u ran p aran ın d eğ e rin in d ü şm e si ve sa n a y i­ d e en verim li k a y n a k la n k u ru ta n k a m u la ştırm a y la (k am u la ştırılm ış işlet­ m eler h e r türlü v erg id en b a ğ ışık lı) b irlik te y e re l S o v y eller’in g e lirle ri h ızla azald ı ve m e rk e z i y ö n elim e b a ğ ım lılık la rı a rttı.332 M ay ıs 1919 m a liy e se k si­ y o n b aşk an ları k o n g resi, verg i k o n u su n d a y ere l ö zerk lik ilk e sin e k arşı c e p ­ h ed e n h ü cu m e tti; k o n g re 3 A ralık 1918 k a ra rn a m e sin in y ü rü rlü k te n k a ld ı­ rılm asın ı istey en ve N a rk o m fin ’in b ir so n rak i T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g resi’ne an ay asan ın b ü tç e b ö lü m ü n e ilişk in b ir d e ğ işik lik ö n e rg e si su n m ak n iy e tin d e o ld u ğ u n u b ild iren b ir k a ra n kabul etti. B u ara d a b ir b a şk a k arar, "lek b ir d e v let b ü tç e s i”nin g en el ilk e lerin i o rta y a k o y u y o rd u : D evlet geürleri de yerel gelirler d e tek bir devlet hazînesine yatırılır; aynı şekil­ d e, ihtiyaçları karşılam ak için gerekli kam u giderleri de, yerel giderler de lek bir devlet hâzinesinden karşılanır.

Hem gelirler hem de g iderler hakkında m ali açıdan tiim değerlendirm eler genel bütçe kurallarına göre yapılır.-'*53

B ir sonraki T üm R u sy a S o v y etleri K o n g resi an ca k altı a y so n ra, A ra lık 1919‘d a to p lan d ı ve an a y a sad a k i d e ğ işik lik resm en ta rtışm a y a su n u lm ad ı.

A ncak E ylül 1919 tarihli b ir k a ra rn am e , y ere l S o v y e tle r'd en g e le c e k bütün m ali y ard ım talep lerin in k e n d isin e su n u la c a ğ ı ve N a rk o m fin 'in b e lirley ici b ir o y a sa h ip o laca ğ ı b ö lü m le rara sı b ir k o m ite k u rd u ;354 v erg i ve m aliy e 331. Sobranie Uzakonenii, 1917-I91H, No. 81. madde 846; No. 93, madde 931. Narfcomfin bu iki kararnameye de karşı çıktı. Daha sonra Krestinski, "bu kararnamelerin geçmişten kaynaklandığım. Maliye Komiserliği ne gelişinden önceki şiddetli tartışmaların bir sonucu ol­ duğunu" bildirdi (Trudi Vserossiiskago S ”ezda Zaveduyuşçik Finotdelami [1919], s. 18).

332. O dönemdeki yerel bütçeler hakkında istatistik yayımlanmadığı anlaşılıyor; Smolensk ilinde buna şahsen lanık olan bir yazana anlattıktan G Y. Sokolnikov. vd.. Soviet Policy in Pubiic Finance (Slanford, 1931), s. 133-7’de yer alıyor.

333 Trudi VserossiiskogoS"ezdaZaveduyuşçikFinotdelami (1919),s. 130-1.

334. Sobranie Uzakonenii, 1910, No. 59, madde 558.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 231 y e tk ile rin in m erk e z ile şm e si beJki d e ası! o a n d a g e rç e k le şti. D u ru m an cak 18 T e m m u z 1920'de V T sIK 'n m b ir k a ra rn a m e siy le d ü z en le n d i: Bütçenin devlet bütçesi ve yerel bütçe diye ayrılm asına son verilm iştir; gelecek­ te yerel giderler ve gelirler genel devlet bütçesine d ahil e d ile c e k tir....

N arkom fin'e am açlan kesinlikle belirlenm iş ve özgül yerel ihtiy açtan k arşıla­ m ak için tahsil edilm iş bir vergi sistem i kurm ası için talim at v e rilm iş tir.^ 5

N e var ki o d ö n e m d e n ak d i vergi h em en h e m e n y ü rü rlü k ten k a lk m ıştı ve bu talim atı y e rin e g e tirm e k için h iç b ir şey y ap ılm ad ı. T o p y e k û n m e rk e z i­ leşm e ad ın a şek len k a z an ılm ış b ir zaferin y a n ın d a b ü tçe siste m in in tü m ü n ­ d e b ir b o z u lm a m e y d a n a g e liy o rd u . A n cak N E P u y g u la m a sın d a n ve istik ­ rarlı b ir p a ran ın y e rle şm e sin d e n so n ra d ır ki R S F S C a n ay a sa sın d a ö n g ö rü ­ len e uygun y erel b ir vergi siste m i o lu ştu .

S an ay in in fin a n sm a n ı so ru n u d e v le t b ü tç e sin d en k am u g id e rle rin i k a rş ı­ la m a so ru n u n d an d a h a az v ah im d eğ ild i. 1919 p arti p ro g ra m ı, m ü lk iy etin k a m u laştırılm asıy la b irlik te d o la y s ız vergi k ay n ak la rı o rta d a n k a lk tık ç a "d ev let g id e rle rin i k a rşıla m a n ın , çeşitli d e v le t tek ellerin in g elirin in ", y a d a b aşk a b ir d e y işle k am u la ştırılm ış sa n a y ilerin k ârla rın ın , "b ir k ısm ın ın zo ­ ru n lu o la ra k d erh al d e v le t g e lirin e d ö n ü ştü rü lm e sin e b ağ lı o ld u ğ u n u ” b ild i­ rirk en , parti iç in d e o rta y a ç ık m ış g ü n cel g ö rü şle ri y a n sıtıy o rd u .35* F akat d ev rim in ilk y ılın d a bu h en ü z u z a k b ir id eald i ve sav aşın y ıp rattığ ı k am u ­ laştırılm ış sa n a y ile r h e m y a tırım için h em günce! işler için kredi sıkıntısı çek iy o rlard ı. 1917-18 kışı b o y u n ca b an k a la r k a m u la ş tırtın c a ve V esen k a, k a m u laştırılm ış o lsun o lm a sın , b a şlıc a sa n a y ile r ü z erin d e d e n e tim k u ru n c a bu k red ilerin n ered en b u lu n ab ile c eğ i so ru su o rta y a atıld ı. Ş u b a t 1919 ta rih ­ li b ir k ararn am e, sın ai işle tm ele rin k red i ta lep le rin i in c e le m e k üzere V T sIK 'n m , V e sen k a'n ın , işçi se n d ik a la rı m e rk e z k o n se y in in ve çeşitli H alk K o m İserlik leri’n in tem sil ed ild iğ i b ir M illi B an k a m erk e z k o m itesi k u r­ d u .” 7 B en zeri k o m ite le r MiÜÎ B an k a 'n ın y ere l şu b e le rin e b a ğ lan m ıştı. A n ­ cak baştan o rta k b ir h a re k e t hattı sap ta n m a d ı ve ö y le g ö rü n ü y o r ki k re d ile r d ik k atli b ir in c elem ed en g e ç irilm e k sizin ve V e sen k a 'n ın p o litik a sı g ö z ö n ü n d e tu tu lm a k sız ın veril m i ştı.3îg M ü lk leri V e se n k a ta ra fın d a n k a m u la ş­

335 G Y. Sokolnikov. v<j., S ııie t Policy in Public Finance (Stanford, 1931), s. 137.

336. VKP(B) v Rezolyulsiuık (1941), c. I. s. 294.

337. Sobranie Uzukontnii, I9 1 7 l9 1 fi, No. 24,madde 332.

338. Milli Banka ve şubeleri. Man 1918’den önce “özel işletmecilere birkaç yüz milyar nıbleavans vermişti'1( Trudi VserossiiskogoS"ezda Zaveduyufçik Finoldelami [1919],$. 75)

232 EKONOMİK DÜZEN tırılm ak ü zere o lan m ü lk sah ip le rin in k a m u la ştırm a n ın a rife sin d e bun ları M illi B an k a'n ın b ir şu b esin e ip o tek etm ey i b a şard ık la rı d u ru m la rd a n söz ed ilm e k te d ir.339 B u riz ik o lu u su lle rin b ir d ü z e n e so k u lm a sı ve sistem leştirilm esi gerek tiğ i a ç ık ç a g ö rü lü y o rd u . 1919 ilk b a h a rın d a G u k o v sk j’nin ve S ağ çev relerin d e ste ğ iy le h a z ırla n an ilk so m u t p lan , sa n a y in in b a şlıc a k o l­ larını fin an se e tm ek için h issele rin y a rısın ın d ev lete, y a rısın ın d a o sa n a y i ko lu n d ak i özel y atırım c ıla ra ait o la c a ğ ı ö zel b a n k a la rın — tah ıl b an k ası, nıetal ban k ası, tekstil ban k ası, vb.— k u ru lm a sın a ilişk in d i. M eşç e rsk i ve d iğ erleriy le g ö rü şü len k a rm a şirk et p ro je le rin in b ir k arşılığ ı o lan ve özel b an kaları ö z e rk lik le rin e y e n id e n k av u ştu rm a y ı a m a ç la y a n 140 p la n ın d oğal uzantısı o la n bu ta sa rıy a , 4 N isan i 9 18 tarihli m u h tıra sın d a "b an k aların b ir b aşk a k isv e altın d a k am u la ştırm a dışı b ıra k ılm a sıd ır b u ,” d iy e n S o l m uhalefet tarafın d an karşı ç ık ıld ı.341 M e şç e rsk i p lan ın ın y e n ilg isi bu p lan ın d a te rk e d ilm esin e yol açtı. F ak at b an k ala rın b a ğ ım sız lığ ın ın b ö y le c e o rtad an k ald ırılm ası ve h az in e d ışın d a d iğ e r bü tü n k red i k a y n ak la rın ın k u ru m asıy la b irlikte m ey d an b o ş kaldı ve R us san a y in in fin a n sm a n ı V e se n k a 'n ın elin e g eçti. M ay ıs 1918’de b irin ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g ­ resi arifesin d e y a y ım lan a n b ir k a rarn am e g e re ğ in c e k a m u la ştırılm ış sa n a ­ y ilere k re d ile r V esen k a'n ın k ararları te m e lin d e h azin e ta ra fın d a n v e rile c e k ­ ti: K redi ta le p le riy le ilgili d e n e tlem en in ve in c e le m e lerin so ru m lu lu ğ u n u g l a v k l a r l a benzeri ö rg ü tle r y a d a b ö lg e S o v n a rh o z la rı ü stle n iy o rd u .342 "B an k aların y a y g ın la ş m a s ın a ilişk in G u k o v sk i p la n ın ı k o n g re d e şid d etle eleştiren S o k o ln ik o v , 1918'de sa n a y in in fin a n sm a n ı için V e sen k a 'n ın e m ri­ ne iki b u çu k y a d a ü ç m ily ar ru b le tu ta rın d a b ir fon v erilm esin i ö n e rd i.345 B u öneri d eslek g ö rm ed i ve V e se n k a h a z in e ile o la n ilişk ile rin d e g ü n ü b ir­ lik y aşam ay a d ev am etti. F a k a t u y g u lam a d a , h a re k e t se rb e stliğ in in h iç b ir şek ild e sın ırla n d ırılm a d ığ ı g ö rü lü y o rd u ve 1 918'in ik in ci y a rısın d a , k a ra r­ nam elerin elv erd iğ i ö lç ü d e V e sen k a R u s san a y isin in m u tla k d e n e tle y icisi oldu. K asım 1918 ik in ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n se y le ri K on g resi, M illi B a n k a ’nın "V esen k a'n ın ve o n a b ağlı o rg a n la rın k ararları u y arın c a ö d em eleri g erçek leştiren ve m u h a se b e y e b a k an tek n ik b ir k u ru lu şa d ö n ü ş­ türülm esini"-144 istedi. S ın ai işletm elerin b ilan ço ları, k â r ve z a ra r h e sa p la n 339. A. Pûlyacv, f u ıa n ^ i'o v a Politika Savetskogo Pravirel'sivti (1919). s. 3 1.

340. Bkz s. 86-7 ve s. 130-1.

341 Lenin, Soçintniya, c. XXII, s. 568; 4 Nisan 1918 tarihli muhtıra için bkz. s. 94.

342. Sobranie Uzakûnenıi. 1917-1918, No. 36, madde 477.

343. Trudi fVserossiiıtkogû S 'ezda Svvetov Narodaogo Kozyaisna

(1918), s. 121-7.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 233 V e se n k a 'y a su n u lu y o r, siy asal k a ra rla r b u n a g ö re alın ıy o r, d e v le t b ü tç e sin e y aln ız c a b ak iy e le r ak tarılıy o rd u .

B u a rad a, 1918 so n u n d a sa n a y in in fin a n sm a n ı ü ze rin d e V e se n k a 'n ın u y ­ g u la d ığ ı ö z e l d e n e tim sü rek li e le ştiri k o n u su old u . L e n in ’in d e d a h il o ld u ğ u so sy alist y azarlar, so sy a list b ir e k o n o m in in sa y m a n lığ ın d an so ru m lu o la ­ c a k b ir m erk e z ban k ası ö n g ö rm ü şlerd i. N e v a r ki M illi B a n k a bu g ö rev i y ö ­ netim ve sa y m a n lık ro lle rin i b a ğ d a ştırm a y a k alk ışan V e se n k a 'y a b ıra k m ış­ tı. B u iki görevi b ir arad a y ö n e tm en in k a ç ın ılm a z sa k ın ca ları vardı. V esen k a'm n te k am ac ı, h ang i y ö n te m le ve ne p a h a sın a o lu rsa o lsu n ü retim i a rtır­ m ak tı. İç savaş k rizin d e sa v u n u la b ilird i b u . A n cak h er şeyin acilen y a p ıl­ m asın ın g erek tiğ i b ir d ö n e m e b ağ lı y e te rsiz lik le r ve y en i b ü ro k ra sin in te c ­ rü b esizliğ i V e sen k a'y ı, N a rk o m fin 'in ve M illi B an k a’nın k ısk an ç ve g ö re c e u zm an m aliy ecileri için k o la y b ir h e d e f h alin e g etiriy o rd u . V e se n k a 'n ın h e ­ sa p la rın d a y a tırım kre d ile riy le — y an i işletm e se rm a y e siy le — g e lir a ra s ın ­ d a ay rım y ap ılm ad ığ ı o rta y a çıktı.-145 K S rlar y e n id en san a y iy e y a tırılm ış ve g e n e llik le b ü tçed e sad ece z a rarla r g ö ste rilm işti. 1919'un b a şların d a n itib a ­ ren V esen k a ile N ark o m fin a ra sın d a g ö rü şm e le r başlad ı ve S o v n a rk o m ’un 4 M a rt 1919 tarihli k a ra rn a m e sin d e ikisi a ra sın d a b ir u zla şm a sağ la n d ığ ı k ay d ed ild i. S an ay in in fin a n sm a n ın d a V e sen k a 'n ın y etk isin in b ö lü n m e z li­ ğini tan ıy an M ay ıs 1918 tarihli k a ra rn a m e iptal ed ild i. D ev let işle tm e le rin e kredi açılm ası k o n u su n d a V e se n k a ve o rg a n la rı tara fın d a n v erilen b ü tü n k a ra rla r "M aliy e ve D ev let D e n e tim i K o m ise rlik leri'n in k atılım ıy la o rta k ­ laşa alın acak"; ü z erin d e u z la şm a sağ la n a m a y a n a n la şm a z lık la r S o v n ark o m 'a h av a le ed ilecek ti. B ü tü n k re d ile r, tü m h e sap ların ve tüm g id e rle rin in celen m ek üzere su n u la c a ğ ı M illi B a n k a a ra c ılığ ıy la v e rile c e k ti.14A B ir b aşk a d e ğ işik lik N a rk o m fin 'in y e tk isin i a rtırırk en V e se n k a 'n ın y etk isin i te k ra r sın ırlan d ırıy o rd u . 1919’un ilk y a rısı için h a zırlan m ış b ü tçed e, k a m u ­ laştırılm ış san ay ilerle bun ları d e n e tle y e n glavklar' ın, m e rk ezlerin ve N ar-

344. Trudi II Vsemtttiİskoga S"eıdaSoveutv Nunultıoj;o Kozyaizfta (tarihsiz), s. 397. Mil­ li Banka kongrede ağır eleştirilerle karşılandı; bir delegeye göne "eski görevlilerle çalıştığı için, henllz yürürlükten kaldırılmamış olduğu anlaşılan yöntemleri körii körüne uygulamak­ laydı’ (A/?.?., s. 272).

345. Trudi Vsemssiısfuıço S"erdüZ tntduyuşçik. Fınaıdektim (1919), s. 26-7; Vesenka'nın 2 Kasım 1918 tarihli kararnamesi bunu gidermek için yapılmış bir girişiındi (Subnmie Uzukntıeını. 19 17-1918, No. 96. madde 960).

346. Sobranie Uzakonenii, 1919. No. 10-11, madde 107; Vesenka ile Narkomfin arasında­ ki "anlaşma"dan Trudi Vjemssiiskago S"esda Zaveduyuşçtk Fiıwtdelami (1919), s. 79'da söz edilmektedir.

234 EKONOMİK DÜZEN kom p ro d 'u n tüm g e lirle rin in N a rk o m fin h e sa b ın a y a tırılm ası v e d e v le t b ü t­ çesin in g elir k ısm ın d a g ö ste rilm e si ö n g ö rü lm ü ş tü .347 B u d ü zen le m eler V e se n k a 'y ı san a y in in fin a n sm a n ı ü z e rin d ek i özel y e t­ k isin d en y o k su n kılıyor ve son sözü N a rk o m fin ’e b ıra k ıy o rd u . H iç şü p h e ­ siz m aliye ile tek n ik y ö n e tim i b irb irin d e n ay ırm a , ilk e o la ra k sa n a y in in d a ­ ha etkili bir b içim d e ö rg ü tle n m e si y ö n ü n d e ileri b ir ad ım d ı. F a k a t bu d e ğ i­ şik lik lerin tecrü b ey le d o ğ ru la n m a y a n b ir b aşk a yanı d a v a rd ı. S an ay in in f i­ n an sm an ın d an d o ğ ru d a n d o ğ ru y a N a rk o m fin 'in so ru m lu k ılın m a sı ve san a­ yi b ilan ço su n d ak i bazı m a d d ele rin d e v le t b ü tç e sin d ek i m a d d e le rle b ü tü n ­ leşm esi, sanayinin fin an sm a n ın ın ticari kredi ilk e le rin e g ö re d eğil b ü tçe il­ kelerine göre y ö n etild iğ i an la m ın a g e liy o rd u . B ö y le b ir siste m iç in d e b a n ­ kacılığ ın kendi başın a b ir yeri y o k tu ; bu d u ru m u n d o ğ al so n u c u M illi B an ka'nın O cak 1920'de la ğ v ed ilm esi o ld u . S o v n ark o m 'u n y a y ım la d ığ ı k a ra r­ nam e atılan ad ım ın seb ep lerin i h ayli ay rın tılı açık lıy o rdu : Sanayinin k a m u la ştırılm a sı... lüm devlet sanayi vc ticaret bütçelerinin genel bir sistem e tabi kılınm asıyla. M illi B anka'nın (D evlet B ankası’m n) kelim enin önceki anlam ıyla dcvlel kredi kurum u olarak kullanılm asına son verdi.

Banka kredi sistem i. Özel ktiçük sınai inletm eler ve tasarruflarım devlet tasarruf bankalarına yatırm ış vatandaşların kişisel ihtiyaçlarını karşılam ak üzere g eçerliliği­ ni h e r ne kadar koruyor ise de. bu işlem ler m illi ekonom ik hayatla önem lerini git gi­ de yitirm eleri bakım ından artık özel banka kuram larının varlığım gerektirm iyor. Şim di bu tali işlevler N arkom fin'in m erkez ve yerel kuruluşları tarafından m ükem ­ mel bir şekilde yerine g etirilebilm ekledir.34*

B öylece, sav aş k o m ü n iz m in in m e rk e z iy e tç i e ğ ilim le rin d e n y a rarla n an N ark o m fin sad ece üstün b ir m ali o to rite o lm a k la k alm ad ı, am a aynı z a m a n ­ d a, y erel y ö n etim in ve b a n k a c ılık sistem in in zara rın a , g e rç e k b ir te k e l o l­ m ayı da başardı. H er iki alan d ak i b u y o ğ u n la şm a süreci N E P d ö n e m in d e y en id en g ö zd en g e ç irilip d ü z e n le n e c e k ti.

N ark o m fin 'in , 1919'un b a şla rın d a y e re î k a m u m âliy e si ve san a y in in fi­ nansm anı ü zerin d e o to rite sin i k u rm a k ta g ö ste rd iğ i b aşa rıla r, m illi e k o n o ­ m ide sa ğ d u y u y a d a y a n a n b ir d ü z e n k u ru lm ası y o lu n d a ö n e m li b ir ad ım o larak g ö rü n m ek ted ir. A n c a k bu b a şarıla r, k ısm en siy asi ve e k o n o m ik d ü ­ zen böylesitte m e rk e z ile şm iş b ir d e n e tim in a ğ ırlığ ın a d a y a n a c a k k a d ar ya347. Sobranie Uzukonenii, 1919, No. 23. madde 273.

348. Sobranie U?alonenu, 1920. No. 4-5. madde 25. Tasarruf bankalarına Milli Banka’yla bütünleştikleri 10 Nisan 1919 laıihine kadar dokunulmadı (Sobranie Uzukonenii, 1919, No. 18. madde 200); Ocak 1920’de mevduatın tüm gerçek değerini yitirdiği varsayılabiiir.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 235 p ıla n d ın lm a m ış o ld u ğ u , k ısm en d e N a rk o m fin 'in y ararla n d ığ ı m ali silah lar p aran ın b a ş d ö n d ü rü c ü b ir h ız la d e ğ e r y itirm e si so n u c u k en d i e lin d e p a tla ­ dığı için, P irus z a ferle riy d i. 1919'dan itib aren ru b le n in d e ğ e r y itirm esi S o v ­ yet m ali ve ek o n o m i p o litik asın ın b ü tü n a la n la rın a h â k im o ld u ve sa v a ş k o ­ m ü n iz m in in bütün h e d e fle rin e n ihai ve k a ra k te ristik şe k lin i verdi. S o v n a r­ k o m 'u n b ird e n b ire y a sa llık k a y g ısın a k a p ıla ra k k a rşılık sız b a n k n o t b a sım ı­ nın 33.5 m ily a r ru b le y e k ad ar artırılm a sın ı o n a y la y a n b ir k a rarn a m e y a­ y ım lam ası an cak 2 6 E k im 1918 'd e g e rç e k le ş ti.w B ö y le c e , G eçic i H üküm et'in son k ara rn a m e siy le 16.5 m ily a r ru b le o larak sa p ta n m ış m ik tar re s­ m en 5 0 m ily arı b u lm u ş o ld u . B u k o n u d a d a G e çic i H ü k ü m e t tarafın d an sap tan m ış em sal çok y a k ın d an izlen m işti. K a rarn am e v ak tiy le y ap ılm ış olanı o n a y la m a k ta n b a şk a bir şey y ap m ış o lm u y o rd u ; d a h a ilan ed ild iğ i an ­ da bu y eni sın ıra u la şılm ıştı ve sm ır b ir k ez d a h a a şılm a k ü zereydi.

O an d an itib aren , iç sav aşın g id e rek b ü y ü y e n ih tiy aç la rı, b an k n o t b a s ı­ m ın ın a rtışın d a ve ru b le n in sa tın alm a g ü c ü n ü y itirm e sin in b ir y an sım ası o lan hızlı fiy at y ü k se lm e le rin d e k en d in i h issettirm e y e b aşlad ı. B izzat o lg u ­ lard ak i kesin b ir d eğ işik lik te n ço k , o lg u ların p sik o lo jik alg ıla n m a sın d a n ib aret o la n d ö n ü m n o k tası 1919'un ilk a y la rın d a g erçek leşti. Ö y le g ö rü n ü ­ y o r ki y eni p aran ın d o la şım a ç ık m a sı B o lşev ik lid erlerin iy im se r d ü şü n c e ­ le rin d e bir an için belli b e lirsiz b ir k u rtu lu ş u m u d u yarattı.-*40 O z a m a n a k a ­ d a r S o v y et H ü k ü m eti, ç arlık ve G eçici H ü k ü m e t ta rafın d a n k u llan ılan lara b e n zer b an k n o tları h iç d e ğ iştirm e k siz in b a sm a y a d e v a m etm işti. R S F S C b an k n o tları İlk k ez Ş u b at 1919'da, fak a t ’’d a h a sa d e le ştirilm iş" bir, iki, üç ru b le lik b irim le r h alin d e d o la şım a ç ık a rıld ı.351 A rd ın d a n , 15 M ay ıs 1919'da bütü n b irim le r için S o v y e t tipi y en i b an k n o tları ö n g ö re n ve aynı z am a n d a M illi B a n k a 'y a "2 6 E k im 1918 k a ra rn a m e siy le sap ta n m ış d ü z ey in üstü n d e ve p iy a sa d a k i b a n k n o tla r için m illi e k o n o m in in g erçe k ta le p lerin in sın ırları İç in d e ” b a n k n o t b asm a h ak k ı ta n ıy a n b ir k a ra rn a m e y a y ım la n d ı.352 U zun b ir süre b u b an k n o tla r, hem R u s y a ’d a k a ra b o rsa d a h em de d ış ü lk e lerle d ö ­ v iz işlem lerin d e, ç a rlık b a n k n o tla rın d a n d a h a d ü şü k d e ğ e rd e k i G eçici Hü349. Sobranie Uzakımenit. I 9 I 7 I 9 I 8 , No. 90, madde 913.

350 Mayıs 1919’da Krestinski, "Lenin'in ve (kentlisinin) eski para yerine yeni bit para çı­ karılmasına, zenginlerin ellerindeki paranın büyük bir kısmının iptaline ilişkin önerilerine" atıfta bulundu (Trudi Vserossiiskngo S"ezda TUneduyufçik Finotddumi [ 19 19], s. 29). Bunun­ la birlikte, Krestinskı'nin "köklü bir para reformu“ndan hâlâ söz etmesine rağmen, o andan iti­ baren bu tür öneriler uygulanamaz olduğu için terk edildi (/t g.e , s. 30).

351. Sobranie Uıakonenii, J9 J9 ,No. 10-11,madde 102.

352. A.g.e.. No. 16, madde 179.

236 EKONOMİK DÜZEN kiim et b a n k n o tların ın d a altın d a b ir d e ğ e r ü z e rin d e n g eçerli o ld u . B ir S o v ­ yet y e tk ilisin e g ö re, ç arlık R u sy a sfn ın 1 0 0 0 ru b lelik b ir b a n k n o tu b ir d ö ­ nem 5 0 0 0 0 -6 0 0 0 0 S ov y et ru b lesi d e ğ e rin d e y d i.35-' 15 M ay ıs k ararn am esi sın ırsız b a n k n o t b a sım ın a karşı son re sm i en g eli o rtad an k a ld ırın ca b an k n o t d o la şım ı 8 0 m ily a r ru b le y i aştı. 1 9 18'dekinin iki katı o lan b a n k n o t m ik ta rın d a 1919’d a üç k at, 1 920'de d e b e ş k at artış m ey d an a geldi. P ara d e ğ e rin d e k i bu ç ö k ü şü n ö n le n e m e z b ir fela k e te d ö ­ n ü ştü ğ ü n ü sak lam ak artık m ü m k ü n d e ğ ild i v e b u n u n tü m e tk ile ri ilk k e z kendini h issettirm ey e başlad ı. R u b len in altın y a d a y ab an cı p a ra la r k a rşı­ sın d a hem en h em en hiçb ir d e ğ e ri k a lm a d ı. D ış tic a re t 1 9 !9 'd a fiilen d u rd u ve sonraki yıl y av aş y av a ş c a n la n m a y a b a şla d ığ ın d a , d ış tic a re t tek elin in varlığı ö d e m e le rin istikrarlı b ir y a b a n cı p a ra y la y a p ılm asın ı z o ru n lu k ılı­ y o rd u .,54 N e var ki iç p iy a sa d a ru b len in satın alm a g ü c ü n d e k i d ü şü ş feci b ir hal alm ıştj. E n flasy o n sü recin in ilk a şa m a sın d a fiy atlard ak i y ü k se lm e p a ra h acm in d ek i artıştan d ah a y av aştır, ö y le ki d o laşım d a k i to plam p aran ın sa ­ tın alm a gücü a rta r ve b an k n o t b asım ı k am u g id erle rin in fin a n sm a n ın d a ge­ çici fa k a t etk ili b ir araç o lu r. İk in c i a şa m a d a , h alk ın b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u e n f­ lasyon o lg u su n u n b ilin c in e v arıp p a ra y a d u y u lan g ü v en sa rsılın c a fiy a tla r p a ra hacm in d ek i a rtışa o ran la ço k d a h a h ız lı y ü k se lm e y e b aşlar, ö y le ki y e ­ ni p ara basım ı fiy atlard ak i bu hızlı y ü k se lm ey i g e m le y e m e z o lu r ve d o la ­ şım daki p aran ın sa tın alm a g ü c ü iy ice a z a lır. B u ik in ci a şa m ay a d a h a Ş u b a t 1917 D evrim i sırasın d a u laşılm ıştı. Ş u b a t D e v rim i ile E k im D ev rim i'n i a y ı­ ran sek iz ay b o y u n ca b an k n o t h acm i n e re d e y se iki k at a rta rk e n fiy a tla r üç kat arttı. S o v y et H üküm eti ik tid ara g e ld iğ in d e , fiy a tla rın p a ra h a c m in e o ran la dah a hızlı y ü k seld iğ i bu ikin ci a şa m a d a e n fla sy o n kat b e k at a rtm ış­ tı. D e v rim ’in ilk y ılların d a k i d ü şm e o ra n ı, b elirtile n ta rih le rd e d o laşım d ak i toplam paran ın satın a lm a g ü c ü n e ilişkin ve 1914 fiy atları esas alın a rak re s­ m i h a y a t pah alılığ ı en d e k sin e g ö re h e sa p la n m ış b ir d e ğ e rle n d irm e d e o rta y a konm uştur: I Kasım 1917 I T em m uz 1 9İ8

2 200 milyon ruble 488

353. Z. S. Kaızenellenbaum, Russian Cunency and Banking. 1914-1924 (1925), s. 80-1.

354. Zaman zaman büyiik değişiklikler gösteren rublenin mübadele değeri üzerinde Mos­ kova'da ve yabancı borsalarda spekülasyon devam etli; 8 Ekim 1918 tahlili bir kararname {Sttbrunie Uzukonenii. I9I7-19I8. No. 72, madde 781) Sovyet vatandaşlarının ya da işletme­ lerinin döviz bulundurmalarını ve Narkomfin'in özel izni olmaksızın, ne şekilde olursa okun dış ülkelere ya da işgai altındaki bölgelere para transfer etmelerini yasakladı.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 237 1 Temmuz 1919 1 Temmuz 1920 1 Temmuz 192i

152 62 29

B ir başk a d e ğ e rle n d irm e ay n ı sü re c i fark lı b ir şe k ild e o rta y a k o y u y o rd u .

1 9 l8 - J 9 'd a 5 2 3 m ily o n altın ru b ie y e y ü k se le n d e v le t g eliri, 1 919-20’de 390 m ily o n a, 1 9 2 0 -2 1 'd e İ8 6 m ily o n a d ü ş tü .156 1919 o rta sın d a ru b len in h ızla artan h acm in in m eta o la ra k d e ğ eri n e rd e y se s ıfıra y a k laşıy o rd u . Y in e de alışk an lığ ın etk isi v e itibari b ir m ü b a d e le ara c ın a d u y u la n k a ç ın ılm a z g e ­ rek sin im , g e rçek te değ erin i y itirm iş b u ru b ley i üç yıl d a h a y aşattı. D a rp h a ­ ne d u rm a d a n çalışıy o rd u , 1919 so n u n d a "p aray a tale p o k a d a r b ü y ü k tü ki, adi kâğıda b a sılm ış, ü zerin d e y e tk ili b irin in , k u ru m u n y a d a h e rh an g i b ir k o m ite b aşk an ın m d am g a sı b u lu n a n fa b rik a b o n o ları" p ara y e rin e g e çm e y e b a şla d ı.351 1920’de b an k n o t b asım ı M o sk o v a, P en za, P erm ve R o sto v 'd a 10 0 0 0 'i aşk ın k işin in çalıştığ ı d ö rt farklı işle tm ey e bırakılm ıştı.-,5*i R u b len in ç ö k ü şü n ü n fiili so n u ç la rı g id e re k arttı. R esm i fiy atlar p a ra d e ­ ğerin in d ü şü şü n e ay ak u y d u ra ca k k a d ar hızlı y ü k selm ed iğ i için , sabit fiy a t­ larla se rb e st p iy a s a fiy a tla rı a ra sın d a k i u çu ru m a k ıl alm az b o y u tlara ulaştı ve ek o n o m in in resm i fiy atların h âlâ e g e m e n o ld u ğ u sek tö rlerin d e , artık h iç b ir anlam ı k alm am ış p arasal işlem leri ta m a m lay ac ak ve o n la rın yerin i alacak d eğ işik tra m p a u su lle ri ve ay ni ö d e m e b içim le ri çık tı o rtay a. B ö y lec e , k a m u la ştırılm ış fa b rik ala ra resm i fiy a tla r ü zerin d en h a m m a d d e teslim etm ek z o ru n d a o la n tü cc a rla ra , k a rşılık o la ra k fab rik a n ın ü rü n leriy le ayni ö d em e y a p ılıy o rd u .,w iş ç ile re k ısm e n ç a lıştık la rı fab rik aların (y a d a a n laş­ m alı b ir b aşk a fa b rik a n ın ) ü rü n le riy le ö d em e y ap ılıy o rd u , ö y le ki h em en hiç d eğ eri k a lm a m ış p a ra y e rin e y a k en d i k u lla n ım ları için y a d a tak as e t­ m ek üzere çeşitli ü rü n le r a lıy o rla rd ı.36" P a ra d e ğ erin d e k i d ü şü ş, san k i sos355. L, N, Yurovskİ, Cuırency Pi ıM em s ım d P tıliıy n flh e S o v ie l Unum (1925), ç. 27.

356. Bfil’ştıya Suveıskaya Enı.ûktapedia. c. XI! (1928). s. 374, “Voennyi Konvımınam" maddesi. Aynı kaynağa göre, aynı üç dönem boyunca tahıl zoralımı sırasıyla 121, 223 ve 480 milyon altın-ruble olarak hesaplanmıştır, ppra enflasyonu tanm ürünleri suğlama aracı olarak etkisini yitirdikçe, doğrudan doğruya zoralıma başvurmak gerekmiştir.

357. D va G a d a Drkuuuri Prr/letaruiM. 1917-1919 (larihsiz), s. 56.

358. Finansavayo Pulıltkn la Pertıtd s D ekabrya 1920 ji- po Dekabr' 1921 i; Oıçet k lX V fernstiiikfım u S ’ezdtı Soveiı/v (1 9 2 1), s. 140.

359. V. P. Milyutin, İstariyuEkonomiçeski>j><>RazvihyaSSSR (ikinci basım, 1929). s. 197,

1920 başında geçerli olan bazı oranlardan söz ediyor: bir kilo işlenmemiş yağa bir kilo sabun, 5.92 metre keten bezine 100 kg keten tohumu, 100 kilo patatese 2.5 kilo nişasta.

360. Bkz. s. 221-2, Sistem öylesine düzene sokulınuşıu ki önce Narkomprod, sonra da Tüm Rusya İşçi Sendikaları Merkez Konseyi'nin bir seksiyonu tarafından bu amaçla ruhsat verildi. (Sobranie Uzakonenii, 1920, No. 84. madde 415).

238 EKONOMİK DÜZEN y alizm in ru h u n a ö z e llik le u y g u n m u ş g ib i g ö rü n e n d o ğ al b ir e k o n o m iy e d ö ­ nüşün d iğ e r ö rn ek lerin i olu ştu rd u . S ab it fiy atlarla se rb e st p iy a s a fiy atları arasındaki fark b o y u n a arttığ ın d an , k arn e y e tabi m alların s a b it fiy a tla r ü ze­ rin d en d ağ ıtım ı g itg id e b e d a v a d a ğ ıtım a y a k la şıy o rd u . B u n o k ta d a n itib a­ ren bütün tem el in a lla r ve h iz m e tle rin p a ra sız sağ la n m a sı için k ü ç ü k b ir m esafe kalm ıştı g eriy e, ve bu m esa fe de 1920'de y a v a ş y a v a ş aşıld ı. M ay ıs 1919'dan beri, on d ö rty a ş ın d a n k ü çü k ç o c u k la ra y iy e c e k m ad d eleri b e d av a v eriliy o rd u .361 O cak 1920'de, ilk ö n c e M o sk o v a ve P e tro g ra d işçi ve m e ­ m u rların a p a ra sız "y em e k h a n e le r" a ç ılm a sın a k a ra r v e r i l d i . ^ 1 1 E kim 1920'de S o v n ark o m ’un b ir k ara rn a m e si M a liy e K o m ise rliğ i’ne, p o sta telg raf-telefo n , su, k an a liz asy o n , ay d ın latm a, k a m u k o n u tları gibi genel hizm etler için S o v y et k u ru m la n y a d a on ların işçi ve m em u rları ta ra fın d a n yapılan ö d e m e le re son v erm ek a m a c ıy la y ö n e tm e lik le r h a z ırlam asın ı enıretti.363 4 A ralık 1920’d e k arn e y le v erile n tüm y iy e c e k m ad d e le ri için , 23 A ralık 1920'de ise d e v le t k u ru m la rıy la işletm e lerin e ve b u ra la rd a çalışan işçilerle m e m u rla ra sağ lan an y ak ıt için n akdi ö d e m e y e so n v e rild i, 2 7 O c a k 1 9 2 1 d e "k am u laştırılm ış evleT ve b e le d iy e ev leri için" k ira ö d e m e y ü k ü m ­ lülüğü k a ld ırıld ı.364 N ak d i vergi tah silin in b ir a n la m ı k alm ad ı. D a m g a ve gü m rü k resm i E k im 1920'de terk e d ild i.565 3 Ş u b a t 1 9 2 1 ’de V T sIK ’nm ö n ü n d e tü m n akdi v erg ilerin k ald ırılm a sın ı ö n g ö re n b ir k a ra rn a m e tasa rısı d u ru y o rd u ; N E F in d e v re y e g irm e si a tıla c ak b u m a n tık i ad ım ı tam z a m a ­ n ın d a ö n le d i.“ 6 P a ra d eğ erin d ek i çö k ü ş ilk B o lşe v ik p lan ın b ir p arç a sı o lm a k şö y le d u r­ sun, so ru m lu h er S o v y et lideri tara fın d an b aşla n g ıc ın d a n itib aren ö n le n m e ­ si için m ü m kün o lan h e r tü rlü ted b irin alın m a sın ı g erek tiren g erçek b ir fe la ­ ket o larak k abul ed ilm işti. A n cak u y g u la m a d a b ir ç a re b u lm a n ın m ü m k ü n

361. Sobranie Uzıikunenii, 7 9 / 9 ,No. 20, m adde238362. Sobranie Uzakonenii, 1920. No. 4-5. m adde 21.

363. A.R.e., No. 85, m adde 422; bu kararnameden Kom intem , Tüm Rusya İşçi Sendikaları Merkez Konseyi, Ç entrosoyui gibi kuram larla Kızıl Ordu m ensuplan, savaş malulleri ve aile­ leri ve Sosyal Sigortalar Halk Komiserlıği'nden yardım alanların tümü yararlanıyordu. Karar­ namenin amacı sadece biitün nakdi ödeme şekillerini değil, bu hizm etler için her ıtirlü parasal hesaplamayı da ortadan kaldırmaktı.

364. A.g.e., No. 93, m adde SOS; No. 100, ınadde 539; Sobranie Uzakonenii i 921, No. 6 , madde 47.

365. Sobranie Uzakonenii, İ9 2 0 , No. 84, m adde 4 1î.

366. P ya ı'L et Vlasli Sovetov (1922), S. 393.

SAVAŞ KOMÜNtZMİ 239 o lm ad ığ ı a n laşılın ca ve sa v a ş k o m ü n iz m in in so n d ö n e m le rin d e p a ra S o v ­ y e t ek o n o m isin d e etk in b ir u n su r o lm a k ta n ç ık ın c a , k a ç ın ılm az h a le g elm iş olan şey b ir e rd e m m iş g ib i g ö ste rild i ve p a ran ın bilin çli b ir siy a se t g ü d ü le ­ re k ortad an k ald ırıld ığ ı gö rü şü y ay ıld ı. B u g ö rü ş iki fark lı sav a d a y a n ıy o r­ d u . B irin ci sav, d arp h a n ey i "burjuva sistem in in artçısın ı y ay lım a te şin e tu ­ tan ve bu rejim in p a ra y a sa ların ı rejim in k e n d isin i y ık m a k için k u llan an M a liy e H alk K om iseri iği n in m itra ly ö z ü " o la ra k ta n ım la y a n P re o b ra jen sk i’nin ünlü d ey işin d e ö z e tle n m işti.367 S ın ırsız k âğ ıt p a ra b a sım ın ın , d e v le t y a ra rın a b u rju v aziy i serm a y e sin d e n y o k su n b ırak m a y ö n tem i o ld u ğ u g e r­ çek ti. F akat bu sak at b ir y ö n te m d i ve bu d u ru m d a o rta y a ç ık a n so n u ç ö n c e ­ d en tasarla n m am ıştı. E n fla sy o n u n k üçük fak a t n ü fu zlu bir sa n ay ici g ru b u n y a ra rın a h iz m e t ettiğ i ve d ış y ü k ü m lü lü k le rin y e rin e g etirilm e m e si için u m u lm ad ık b ir m aze re t sa ğ la d ığ ı 1919 so n rası A lm a n y ası'n d a k i d u ru m la b e n z e r h içb ir y anı y o k tu . R u b len in d e ğ e r k ay b ın ın b u rju v a p ara sistem in i ta h rip e d e re k b u rju v aziy i ç ö k e rtm e k için S o v y e t H ü k ü m e ti'n c e k ö rü k le n d i­ ğ in i ya d a h o şg ö rü y le k a rşıla n d ığ ın ı ileri sü ren bu tez, k a ç ın ılm a z o ld u ğ u için d ev am ettirilm iş b ir sü rece, h e r şey o lu p b ittik te n so n ra m eşru b ir g e­ re k ç e ara m a n ın so n u cu y d u .

E n flasy o n u açık la m a k ve h ak lı g ö sterm ek için ileri sü rü le n ikinci ve d a ­ h a y aygın kanıt, g e lec e ğ in k o m ü n ist to p lu m u n d a p ara n ın erg e ç o rta d a n k a lk a c a ğ ın a ilişkin b ilin e n ö ğ re tid e n k a y n a k la n ıy o rd u . İn an çlı B o lşev ik le r’in p a ra y a karşı d u y d u k la rı g ü v e n siz liğ in p ara n ın g e le n e k se l itib arın ı azaltm ış v e o n u d ah a açık b ir h e d e f h alin e g etirm iş o ld u ğ u d a sö y le n e b ilir.

A n cak cid d i h iç b ir k o m ü n ist p a ra n ın o rta d a n k ald ırılm a sın ı ö n c e lik li bir h e d e f o larak d ü şü n m em işti. Ç o k e sk id e d eğ il, M art 1919'da se k iz in c i parti k o n g re sin in kabul ettiği g ö z d e n g e ç irilm iş p a rti p ro g ram ı, "k a p italizm d e n k o m ü n iz m e geçişin ilk a şa m a sın d a ... p a ra n ın o rtad a n k a ld ırılm a sın ın m ü m k ü n o lm ad ığ ın ı" b ild iriy o rd u 368 ve b u n d a n iki ay so n ra, p a ra y ı k u rta ra ­ b ile c e k k ö k lü b ir re fo rm d an u m u d u n u k esen K re stin sk i, "p a ra sistem im iz in n ih ai çö k ü şü n ü erte le y e b ile c e k ve o n u B a tı’d a so sy alist d e v rim g e rç e k le ­ şin cey e d ek d ev am ettirm e m iz e y a rd ım ed e b ile ce k " "g eçici ö n le m le re " 3^ 367. E. Preobnyenski. Bumajnye Den 'gi v E p o fi Prolettırskay Diktaturi ( 1920), s. 4. Mart 1921’deki onuncu parti kongresinde Preobrajenski, Fransız Devrimi u s ^ n a l I a r ı 500 kal de­ ğer kaybettiği halde, rublenin değerinin 20 000 kat azalmasından dolayı kongreyi yarı alaycı b ir dille kutladı: "Demek ki biz Fransız Devrim i'ne karşı 4Û'a I galibiz" (Desyatyi S"ezd Rossiiskoy KomrnunistiçeskoyPartii [1921], s 232), 368. VKP(B) v Rezotyutsiyak (1941), c. 1, s. 293; bu göri)$ daha önce Lenin'in tasarısında ifade edtjmişt! ( Soçınertiya, c. XXIV, s. 103).

240 e k o n o m i k d ü z e n u m u t b ağ lıy o rd u h âlâ. R u b le y i a y a k ta tu tm a n ın k a ç ın ılm a z zo ru n lu lu ğ u o d ö n e m d e L en in 'in tahıl ü rü n ü n ü k âğ ıt p a ra k a rşılığ ın d a d e v le te teslim e t­ m eleri için k ö y lü lere y ap tığ ı ç a ğ rıd a zım n en m ev cu ttu ; k ö y lü le r "k arşılı­ ğ ın d a m al a lam ay acak la r" a m a "b an k n o tu d e v le te d u y d u k la rı g ü v e n in b ir sim g esi" o la ra k k ab u l ed e c e k le rd i.370 1919 so n b a h a rın d a y a y ım la n m ış K o­ m ünizm in ABC 'si adlı ünlü k ita b ın d a P re o b ra je n sk i, "k a p ita liz m le k o m ü ­ n izm arasın d ak i zo ru n lu b ir a ra a^am a o lan so s y a liz m d e ” p a ra n ın m u tlak a g erek tiğ in i ıs ra rla v u rg u lu y o rd u .571 P a ran ın o rta d a n k alk m ası to p lu m u n so syaJizm den (ya d a k o m ü n iz m in a lt a şa m a sın d a n ) g e rç ek k o m ü n iz m e g eç m e siy le g erçek leşe ce k ti, v e B o lşe v ık te r’in h içb iri R u sy a 'd a, A v ru ­ p a'daki m u h tem el b ir p ro le te r d e v rim in d e ste ğ i o lm ak sızın b u n ih a i aşa m a ­ nın g e rç e k leşeb ileceğ in e in an m ıy o rd u . G e rç e k te , b a z ıla rı p a ra s ız b ir e k o ­ n o m iy e k av u şu lacağ ın ı hâlâ d ü şlü y o r!a rd ı. P a rti p ro g ra m ı p aran ın o rtad an kald ırılm asın ı red d etm e k le b irlik te g e n e de "p aran ın o rta d a n k a ld ırılm a sı­ na zem in h a z ırla y a b ile c e k ” d ü z e n le m e le r ö n e rm e k te n g eri d u rm u y o rd u ve Kom ünizm in AB C 'si de bu tem ay ı işle m e y e d ev a m e d iy o rd u . S a v a ş k o m ü ­ nizm i son a şam asın a u laşırk e n , p a ra n ın b a ş d ö n d ü rü c ü b ir h ız la d ü şü şü n ü n , g eleceğ in p a ra sız k o m ü n ist d ü z e n in e g id e n y o ld a b ir a şa m a o ld u ğ u d ü şü n ­ c esin d e bir teselli aran ıy o rd u . 1919 so n u n d a b ir S o v y et m a liy e uzm anı "ek o n o m id e m addi d olaşım a ç ısın d an p a ra n ın ro lü n ü n b ü y ü k ö lç ü d e sona erd iğ in i,'' m e m n u n iy etle b elirtiy o rd u . B ö y le c e b ir sü rü lü z u m su z iş g ö rü l­ m e m iş o laca k tı.372 D e ğ e rsiz R u s p a ra sın ı su ç la y a n A lm an S o sy al D e m o k ­ r a tla r a karşı Z in o v y ev şu k an ıtı ileri sü rd ü : R u s y a 'd a p a ra n ın d e ğ e rin in d ü şm e si e lb e tte b iz im iç in k a tla n ılm a s ı z o r b ir d u ­ ru m d u r. B u n u in k â r e tm iy o ru z . F a k a t b iz c e b ir ç ık ış k a p ısı, b ir u m u t var. P a ra n tn ta m a m e n o rta d a n k a ld ır ılm a s ın a d o ğ ru y ol a lıy o ru z. Ü c re tle ri ay n i ö d ü y o ru z , tra m v a y la r b ed a v a , ö ğ re n im p a ra sız , a k ş a m y e m e k le ri (gerçi ş im d ilik k ö tü a m a ) b e ­ d a v a , lo jm a n , a y d ın la tm a b e d a v a , v s .i7î

369. Trudi Vserossiiskngv S " tıd a Z avtduyuşçik F m o ıd e h m (19191, s. 30. Hem en hemen aynı zamanda Krestinski yabancı bir gazeteciye, BatTdaki devrime atıfta bulunm aksızın aynı görüşü savunuyordu: "Yok oluşumuzun ya da kurtuluşumuzun paranın hızla azalan değeri (ve bunun sonucu olarak, daim a daha çok banknot basm a zorunluluğu) ile paradan tamam en vûzgeçebilm e yeteneğimiz anısındaki yanşa bağlı olduğunu haklı olarak söyleyebilirsiniz" (A. Ransome, Six Weeks in Russia in 1919 [1919J, s. 89).

370. Lenin. Soçineniya, c. XXIV, s. 409.

371. Buharin ve Preobrajinski, Azbului Knmm umzma (1919). bolüm XV, parag. 120.

372 Dva G/rda Diktaturi Proleiariota, 1917-1919 (tarihsiz), s. 57.

373. G. Zinovyev, Z w ö lf Tage in Deutschland (1920), s. 74.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 241 A n cak k o m ü n izm in en y ü k se k a şa m a sın a b ir ilk ad ım o larak sa v a ş k o m ü ­ nizm in e ilişkin b u im an ta z e le m e le rin h iç b iri, bu sın ırsız e n fla sy o n p o liti­ k a sın ın b ir açık lam ası d iy e d ü şü n ü lm e m e lid ir.

O d ö n e m d e , S o v y e t k u ru m la n ve k a m u la ştırılm ış sın ai işle tm e le r a ra sın ­ d a "parasız ö d em eler" u y g u la n m a sın a ilişk in ç o k ta rtışılm ış v e ç o k d a h a fa z la m eşru lu ğ a sa h ip b ir tale p , 1919 ve 1920 y ılla rı b o y u n c a p a ra n ın o rta ­ d an k ald ırılm ası leh in d e g ittik ç e y ay g ın la şa n k a m p a n y a y a a sılsız b ir güç k azan d ırd ı. N e var ki, "para" k e lim e sin in k u lla n ılışın d ak i b e lirsiz lik bu s a ­ vın g e ç e rliliğ in e g ölge d ü şü rm e k te y d i. Sol m u h a le fe tin N isan 1918 tezleri, " m erk ezi, so sy al b ir sa y m a n lık ö rg ü tle n m e sin e ve k ap ita list m a li u y g u la ­ m a la ra son v erilm esin e" ilişk in bıfc ta le p içeri yordu-1M ve M a y ıs 1918 'd e, k a­ m u la ştırılm ış işletm ele r d ah il b ü tü n k a m u k u ru lu şla rın a d e fte r tu tm a ları, n a k d i v arlık ların ı M illi B a n k a 'y a y a tırm a la rı v e b ü tü n işlem leri ç e k le ö d e ­ m eleri e m re d ild i;^ 5 k ap ita liz m in b ilin e n u y g u la m a la rın d a n h iç d e farklı o l­ m ay an bu d ü z e n le m e le r,3’6 b irç o k la rın c a so sy a list e k o n o m id e p aran ın k a l­ d ırılışın a do ğ ru b ir ad ım d iy e k ab u l ed ild i. A ra lık 1918 ik in ci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K o n g resi'n d e L arin , V e se n k a 'n ın g ö rev in in g e ­ rek li ü rü n leri k a m u laştırılm ış sın ai işle tm e le re sip a riş e tm e k ve sö z k o n u su işletm en in sip arişin y e rin e g etirilm esi için g e re k e n h am m a d d e leri, y ak ıtı ve d iğ e r m a lları a lm asıy la ilg ile n m e k o ld u ğ u n u ileri sü rd ü . İş le lm e n in b u m a l­ la r için ö d e m e d e b u lu n m asın ın , ya d a işlen m iş ürün için k e n d isin e b ir ö d e ­ m e y a p ılm asın ın y a d a b u n la rın taşın m ası için d ev let d e m iry o lla rın a n avlun ö d en m esin in h iç b ir an la m ı y o k tu . İşç ile rin ü c re tle rin in ö d e n m e si iç in işle t­ m elere p a ra verilm esi g e re k iy o rd u , a m a p a ra n ın b u n d an b a şk a h iç b ir rolü o lm ay acak tı. B u n u n la b irlik te, b u sa v ın b ü tü n ü n d e tem el b ir b e lirsiz lik g iz ­ liydi. L arİn'in fiile n para sa l b ir ö d e m e y a p ılıp y a p ılm a y a c a ğ ı y a d a bu iş­ le m le r için para d eğ eri ü z e rin d en fa tu ra ç ık a rılıp ç ık a rılm ay a ca ğ ı so ru su n u g e ç iştird iğ i an laşılıy o r. B u y ü z d e n , N a rk o m fin ’in b ir sö zc ü sü M illi B anka'n ın g ö rev in in fa b rik a d a n fa b rik a y a ta şın a n m alların h e sa p la rın ı "esk i p a ­ ra b irim leriy le ifa d e ed ilm iş d e o lsa" d e n e tle m e y i sa ğ lam ak tan ib are t o ld u ­ ğ u n u b e lirttiğ in d e, L a rin 'le k en d isi a ra sın d a k i te k a n la şm a z lığ ın , V e se n k a'n ın sa y m a n lık la g ö re v li se k s iy o n u y la M illi B a n k a arasın d ak i b elirli iliş­ 374. Lenin, Soçineniya.c. XXII, s. 568.

375. Sobranie U m konenii. 1917-1918, No. 35. m adde 460; Ağustos 1918 kararnamesi da­ ha da kapsam lıydı {A.g.e., No. 63, m adde 691).

376. Narodnoe K o ıyaistvv, No. ) -2, 1920, s. 7'de bir yazar Sovyet kuram larınca benim se­ nen "parasız ödemeleri" İngiliz bankalarının takas sistem i ile kıyaslıyordu.

242 EKONOMİK DÜZEN k ile r k o n u su n d a o ld u ğ u n u k ab u l e d iy o rd u y a d a k ab u l e d e rg ib i g ö rü n ü y o r­ du. D iğ er k o n u şm a c ıla r ise d a h a m u h a fa z a k â r b ir y o ru m g e tirm işle rd i. M e­ talürji işçilerin in b ir tem silcisi, "Ö dem elerde şim d iy e k a d a r u y g u la n a n b u m u h aseb e k a y ıtların a artık g erek k a tm a d ığ ım ”; M illi B an k a ta ra fın d a n ö n e ­ rilen p lan g ereğ in ce "h erk esin y a ra rsız h e s a p işlerin in k ö leleri o la ca ğ ın ı" ileri sü rd ü ; b ir b a şk a d e le g e ise se n d ik a la rın y ak ın b ir g e le c e k te ay n i ü cret sistem i u y g u lay ac ak ların ı, bu şe k ild e p a ra ih tiy acın ın o rta d a n k alk acağ ın ı ve "n ih ay et ru b ley le h esap lam a k ta n ve h e r g ü n h e r saat sa rf e d ile n e n erjin in h esab ın ı tu tm ak tan v az g e ç ec e ğ im izi" d ü şü n ü y o rd u . A n c ak so ru m lu la rd a n hiçbiri b u tem el so ru n u c e sa re tle k a rş ıla m a y a h a z ır d e ğ ild i.377 B u ta n ış m a so n u n d a k o n g re , sa n a y in in fin a n sm a n ın a ilişk in u z u n ve epey b e lirsiz b ir kararı o n ay lad ı; k a ra n n N a rk o m fm 'le v a n la n b ir a n la ş m a ­ yı tem sil ettiği a ç ık ç a b e lirtilm iş ti.17* İlk e le re ilişk in tu m tu rak lı b ir a ç ık la ­ m a y e r alıy o rd u kararda: E k o n o m ik h a y a tta so s y a ü s l y e n id e n in şa n ın g e lişm e s i, ü re tim d e Özel se rm a y e y e ö z g ü esk i k arşılık lı ilişk ile rin terk e d ilm e sin i ve so n ta h lild e ç e ş iü i e k o n o m ik fa k ­ tö rle r a ra sın d a k i ilişk ile rd e p a ra n ın e tk is in in o rta d a n k a ld ırılm a s ın ı z o ru n lu k ılm a k ­ lad ır. Ö z e l m ali k u r u m la n n ilg ası, ü re tim in tem e) k o lla rın ın d e v le t e lin d e y o ğ u n la ş ­ m ası v e d a ğ ıtım ın d e v le t o rg a n la rı ta ra fın d a n y ö n e tilm e si p a ra d o la ş ım ın ın şim d iy e k a d ark i b ü tü n b o y u tla rıy la b irlik te e k o n o m ik h a y a tta n k e s in lik le ta s fiy e s i iç in y e ­ terli b ir tem el o lu ştu rm a k ta d ır.

K arar, k o n u y la ilgili bu g irişten so n ra d e v le t işle tm ele rin e ait e m tia n ın d e v ­ let d e m iry o lla rın d a ve d e n iz y o lla rın d a ü cretsiz taşın m asın ı, sen e tle rin "tasfiye" e d ilm eleri için N a rk o m fın 'e d e v re d ile re k işletm e ler a ra sın d a b a­ kiye b o rçların iptal e d ilm e sin i, V esen k a'n ın em ri ü zerin e d e v le t işletm eleri tarafın d an y a d a d e v le t işletm elerin e sa ğ la n m ış m a lla r iç in h iç b ir ö d e m e y ap ılm am asın ı v e d e v le t işletm elerin in n a k d i ö d e m e y e a n c a k ay n i ö d e m e y ap m an ın m ü m k ü n o lm a d ığ ı h allerd e b a şv u rm a la rın ı ö n g ö rü y o rd u .5” K arar k o n g re tarafın d a n o y b irliğ iy le o n a y lan d ı. D ah a c o şk u lu b azı d e le ­ g elerin g elec ek le h e rh an g i b ir d e v le t işle tm e sin in d iğ e rin e ü rü n y a d a h iz ­ m et sağ lam ası sö z k o n u su o ld u ğ u n d a bu g ib i işlem lerin p arasal te rim le rle

377. Trudi II Vsem ssiiskogo S 'tzda Sovetov Narodnogo K oıyaistva (tarihsiz), s. 266-8; tartışma genel oturum da değil, 'sanayi finansmanı seksiyonu"nda yapıldı, tanışm a tutanağı nın sadece kısa bir özeti yayımlandı.

378. A.g.e., s. 192.

379. Trudi II Vserossiislcogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 396-400.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 243 k a y d a g e ç irilm e y e c e ğ in i, h a tta h e rh a n g i b ir a lte rn a tif ö lç ü t ö n e rilm ed iğ in e göre, d e ğ e r o la ra k ifad e ed ilm e y e c e k le rin i d e d ü şü n m ü ş o lm a la rı m ü m k ü n ­ dür. H erk este p a ra siste m in in so n a e rm e k ü z e re o ld u ğ u iz le n im i u y an d ırıl­ m a k isten iy o rd u . P a ra n ın k ısa v a d e d e o rta d a n k a ld ırılm a sın ın m ü m k ü n o l­ m ad ığ ın ı v u rg u la y a n g ö z d e n g e ç irilm iş M art 1919 p arti p ro g ra m ı, g e n e d e "p arasız ö d e m e le rin d a h a g e n iş b ir a la n a y a y ılm a sın ı sa ğ la y a c a k ve p a ray a son v erm en in y o lu n u aç ac a k b ir ta k ım te d b irle r ö n e riy o rd u : p a ra n ın M illi B a n k a 'd a b u lu n d u ru lm a sı zo ru n lu lu ğ u , p a ra y e rin e ç e k ve m al a lm a hakkı v eren k ıs a v ad eli b o n o la r k u lla n ılm ası, vb."-180 N e v a r ki, p a ra m u h a se b e si so ru n u n u n h e n ü z a ç ık ç a o n a y a atılm ad ığ ı bir d u ru m d a bu ta rz ın sa v u n u c u ­ ları g itg id e sa v u n m a y a g e ç m e k d u ru m u n d a k alıy o rd u . M a y ıs 19 19 ’d a to p ­ lanan m ali se k siy o n b a şk a n la n k o n fe ra n sın d a bu a ç ık ç a g ö rü lü y o rd u .

K restin sk i ih tiy atlı b ir d ille , "k o m ü n ist rejim d e ay rı b ir m a liy e bö lü m ü ve ay rı b ir m a liy e p o litik a sı" o lm a y a c ağ ın ı v e b ö y le b ir a n lay ışın ’’g e lişm iş bir ü lk ey e" y ab an cı o ld u ğ u n u ileri sü re re k tartışm a ları açtı. Ş im d i b ile "salt b ir m aliy e p o litik ası" o lam a z d ı; m aliy e e k o n o m in in h iz m e tin d e y d i.381 A n cak b asiretli biri o la n M ily u tin , "p a ra siste m in i sa ğ lam te m e lle r ü ze rin e o tu rtan p a ra sız ö d e m e le re g eçişi" k u tla d ık ta n so n ra, m a liy e ile k a m u la ştırılm ış sa ­ nayi arasın d ak i ilişk ile ri ç o k kesin sö z lerle şö y le niteledi: P a ra s ız b ir sis te m ö d e m e s iz sis te m d e ğ ild ir. T a m a k s in e . B ir işle tm e n in g e liri­ nin, tıp k ı g id e rle ri g ib i p a ra sa l s im g e le rle ifa d e e d ilm e si v e h e s a b ın ın v e rilm e si g e ­ re k ir, p a ra e ld e n e le g e ç m e m e li, g e re k liğ i b iç im d e m ily o n ru b le o la ra k k a y d e d ilm e ­ lid ir; h e s a p la r b elli b ir iş le tm e n in f u kadar m ily o n h a rc a d ığ ın ı v e şu kadar m ily o n ru b le tu ta rın d a m al te s lim ettiğ in i g ö ste rm e lid ir... M u h a se b e y o lu y la ö d e m e y ö n te ­ m i b iz e b ir iş le tm e n in g e liş ip g e liş m e d iğ in i, b u n u n s e b e p le rin in n e le r o ld u ğ u n u , g ü ç lü k le rin n e re d e n k a y n a k la n d ığ ın ı, n e g ib i b ir ç a re b u lm a k g e re k tiğ in i d e ğ e rle n ­ d irm e im k â n ın ı v e re c e k tir. Fakat, te k ra r e d iy o ru m , m al s a tın alım ı ve te s lim i iç in iş ­ le tm e le r a ra sın d a k i b u tü r Ö dem eler p a ra sa l s im g e le rin d o la ş ım ım ta m a m e n g e re k ­ siz kılar.J®-

T a rtışm aların d a h a so n rak i b ir a şa m a sın d a K restin sk i, "p a ra m a d d i o la ra k v arlığ ın ı y itire c e k b ile o lsa , ru b le n in h e sap b irim i o la ra k k a la b ile c e ğ in i,” ih tiy atla k abul e d iy o rd u .383 F a k a t hiç k im se n in a ç ık la m a d ığ ı şe y , d eğ e rin Ö lçülm esini m ü m k ü n k ıla b ile c e k b ir sa y m a n lık siste m i için "p a ra sa l se m ­ b o lle r” sa ğ la m a işlev in in h ız la d e ğ e r k a y b etm e k te o la n b ir p a ra tarafın d an 380. VKP(B) v Rezotyuısiyak (1941), c. I, s. 293.

381. Trudi Vserossiiskoga S'ezd a Zaveduyuşçik Finotdelanu {1919). s. 9-10.

382. A.g.e., s 51-2.

383. A.g.e., s. 84.

244 EKONOMİK DÜZEN tatm in ed ici bir ta rz d a nasıl y erin e g e tirilec e ğ iy d i. R u b len in sa d ec e b ir d o ­ laşım aracı o larak d eğ il, istik rarlı b ir h e sap b irim i o la ra k d a işlev in i y erin e g e tirem ey işi, so sy alist b ir e k o n o m in in g elişm esin in p ara n ın o rtad an k a ld ı­ rılm asın a b ağ lı o ld u ğ u leh in d ek i g ü çlü te o rik a tılım ı k a m çılıy o rd u .

D em ek ki, ru b len in e tk ili b ir d o la şım aracı o lam am ası b ir y an a , h esap birim i de o lam ay ışı b ir b a şk a hal ç a re sin in araştırılm a sın ı erg eç k a çın ılm az k ılacak tı. M a rk sistle r bu hal ç a re sin i n e re d e a ray acak ların ı b iliy o rlard ı: M u h a se b e b ir b a ş k a sa b it b irim i g e r e k tiriy o r (d iy e y a z ıy o rd u b i r m a liy e u zm an ı 1919 so n u n d a ]; g e le c e k tc h ay al e n e rjisin in — k a lo rin in — e v re n se ! g e n e l b irim in e d ö n ü ş tü rü le b ile c e k em e k sü resi b irim i, b elk i d e bu işlev i y e rin e g e tire c e k tir.JIM

O cak 1920'de ü çün cü T üm R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri K ongresi, "para b irim in in ve h esap birim in in (ru b le n in ) aşırı istik ra rsız lığ ın d a n " d o ­ layı, ek o n o m id e ö lçü t o la ra k em e k b irim in i kabul e d e n "y eni b ir h e sa p b iri­ mi sap tam an ın y erin d e o lac a ğ ın ı b ild ire n 1' b ir te z i,R5 so n u n d a kabul etti. Bu öneri b ir k o m isy o n a h av ale ed ild i. Ü lk e n in en seçk in e k o n o m istle rin i a y ­ larca uğraştırdı ve "em ek b irim i", tred (ırudovaya edinitsa) d iy e k ıs a ltıla ­ rak dile y erleşti. R o b e rt O w en k en d i ö d e m e m odeli için "em ek p a ra s ı''n ı ta ­ sarlam ıştı. E m eğin d e ğ e rin k ay n ağ ı k ab u l e d ilm esi o rto d o k s M a rk siz m ’in y ü celtilm esi o larak g ö rü n ü y o r, b ir y a n ıy la d a , tam a m e n sa ğ d u y u d a n k a y ­ n a k la n m ış izlenim i v eriy o rd u . L arin , d a h a A ra lık 1918 'd e b u n u n tem el İl­ kesini şö y le o rta y a ko y m u ştu : B u g ü n m itli e k o n o m in in tü m ü b ir b ü tü n olarak e le a lın d ığ ın d a n isb i k â r ya da z a ra r a n la y ışı a n la m ın ı y itirir. B u g ü n asıl so ru n b elirli b ir ü re tim d a lın d a n e k a d a r g ü n d e ne k a d a r m al ü re tile c e ğ in i bilm ektir.-1*6

V T sIK H aziran 1920 tarihli b ir k a ra rın d a , p ara siste m in in tam a m e n o rta ­ dan k ald ırılm ası a m a c ıy la — R S F S C 'n in e k o n o m ik ve sın ai g elişm e sin in tem el so ru n la rın a iıp a ttp u y an b ir ç ö z ü m d ü b u — p arasız ö d em e le rin y a y ­ g ın la ş tır m a s ın d a n söz ed iy o rd u .587 F a k a t bu, a lte rn a tif b ir h e sa p birim i b u lm a so ru n u n a p ra tik h iç b ir ç ö z ü m g e tirm iy o rd u ; h e sa p la r ne k a d a r y a n ıl­ tıcı g ö riin ü rse g ö rü n sü n , sa y m a n la r d e ğ e r y itirm e k te o lan ru b le y le iş g ö r­ m ey e d ev am ed iy o rlard ı. 15 T e m m u z 1 9 2 0 'd e S o v n a rk o m 'u n b ir fcararna384. Dva C o d a Diluatori Proletariate, I 9 I 7 I 9 I 9 (tarihsiz), s. 58.

385. L. N. Vurovski, Currency P roblem i a n d P olicy o) the Soviet Union (1925), s. 34'te yer almaktadır. Bu tez kongrenin yayımlanmış kararlarında yer almıyor.

386. Trudi II V setvssiisko goS“ezdaSoveıov Narodnogo K oıyaistva (tarihsiz), s. 96.

387. L. N. Yurovslci, Currency Problems an d Policy o f the Soviet Union (1925). s. 33-4.

SAVAŞ KOMÜNİZM! 245 m esi, d e v le t k u ru m la rıy la iş le tm ele r ve k o o p e ra tifle r arasın d a k i ö d e m e le ­ rin k u ru m d an k u ru m a p a ra , ç ek , p o liçe d o la şım ın a g e re k k a lm a k sız ın M illi B an k a arac ılığ ıy la y a p ılm a sın ı b ir k e z d a h a k arara b ağ lıy o rd u .'* “ A ncak bu, ö n cek i k a ra rn a m e le rd e ö n g ö rü lm ü ş o la n la rın te k ra rın d an b a şk a b ir şey d eğ ild i ve parayı h â lâ h esap b irim i o la ra k k ab u l e d iy o rd u . N E P 'in b a şla m a­ sı (tim tasarıy ı b ir k ez d a h a a k a d e m ik sp e k ü la sy o n h alin e g e tirin c e, p ara y erin e tred y a d a b a şk a b ir h e sa p b irim i k u lla n ılm a sın a ilişkin sa y ısız ta s a ­ rıların hiçbiri k a b u l g ö rm e d i.w

388. Snbram e V m konenii. 1920, No. 67, m adde 305.

389. 1920 yılının ve I9 2 l'in ilk aylarının ekonomik yazılarında hu ta rtım a çok biiyiik bir yer kapladı; tred yerine ’ enerji birimi" (ened) önerildi. Bu tartışmanın aynnlılı bir incelemesi teorik açıdan ilgi çekici olabilir; ne var ki sonraki gelişm eler üzerinde hiçbir eıkisi olmamıştır bu tartışmanın. Alman iktisatçı Otto Neurath'ın o dönem Sovyet yazarlarınca üzerinde çok d u ­ rulmuş iki eseri bu tartışmayı etkilem iştir: Durch die Kriegswirtschaft zur Naturalwirtsclıafı (Münih, 1919) ve V o n d er N a cktien u n d U bernâckstenZukunft (Jena, 1920).

B Ö L Ü M 18

SAVAŞ KOMÜNİZMİNDEN NEP'E

D ev rim in ilk se k iz ay n ıd a b u rju v a d ü zen in d e n so sy a list e k o n o m i d ü z e n in e g e ç iş b aşarıla m ad ı. O z a m a n a k a d a r b a şlıc a k a z a n ım , g e le c e ğ in e k o n o m i­ sinin tem ellerin i atm ak y e rin e fe o d al to p rak sa h ip le rin in ve b u rju v a z in in e k o n o m ik g ü çlerin i k ırm a k o lm u ştu . O d ö n em d e k i tem el d ü z e n le m e le rin h içb iri M ark sist a n lam d a so sy a liz m in — h ele h ele k o m ü n iz m in — ö zg ü n d am g asın ı taşım ad ı. T o p ra k şek le n k a m u la ş t irild i; g e rç ek te ta rım a m a c ıy la say ısız k ü ç ü k işletm ele re b ö lü n m ü ştü . İlerici b u rju v a ra d ik a lle rin birço ğ u tarafın d an sa lık v erilen bu d ü z e n le m e , M a rk sistle r’in esas itib a riy le k ü çü k b u rju v a o la ra k kabul e ttik le ri S o sy alist D e v rim c ile r’in p ro g ra m ıy d ı. S a n a ­ y id e a ğ ır a k s a k ve h ay li iste k siz b ir k a m u laştırm a p o litik ası b a şla tılm ıştı; an cak bu, d e v let k ap ita liz m i p ro g ra m ın ın b ir parç ası o la ra k u y g u la n ıy o r ve h â lâ "k ap italistlerd en d e rs alm a n ın " gereği telk in ed iliy o rd u . T ic a re t ve d a ­ ğ ıtım a la n ın d a , G eçici H ü k ü m e tin k u rd u ğ u ta h ıl tek e lin in y a y g ın la ştırıl­ m ası ve ö rg ü tlen m esi d ışın d a h iç b ir şey y ap ılm a m ıştı. M a liy e a la n ın d a b a n k ala r k am u laştırılm ıştı — b u rju v a rad ik a liz m iy le ta m a m e n b ağ d aşan b ir d ü z e n le m e söz k o n u su y d u y in e ; b aşk a b ak ım lard an d a o rto d o k s k a p ita ­ list u y g u lam ad an h e rh a n g i b ir k o p m a y a ra stla m a k g ü ç tü . L e n in o d ö n e m ­ d e, birço k k e z S o v y et n iy e tle rin in ılım lılığı ü ze rin d e d u rm u ştu . D a h a sert te d b irle r u y g u lan d ığ ın d a , h atay ı b a şk a y erd e a ra m a k g e re k iy o rd u ; "K a p ita­ list sın ıfın k abul edip u y g u la d ığ ı ta k tik b izi, e sk i ilişk ileri b a şla n g ıç ta ta sa r­ lad ığ ım ızd an ç o k d a h a b ü y ü k ö lç ü d e b o zm ak z o ru n d a b ırak an u m u tsu z b ir m ü cad e ley e y ö n e ltti." 1 N isa n 1917 te z lerin e a n a b a tla rıy la b ağ lı k alın m ıştı: A c il g ö re v s o s y a liz m in u y g u la n m a y a "b aşlam ası" d e ğ il, İşçi T e m s ilc ile ri S o v y e ti'n in ü rü n le rin s o s y a l ü re tim v e d a ğ ıtım ın ın d e n e tle n m e s in e d e rh a l b a şla m a sıd ır.

L en in , M ay ıs 191 S'de, R S F S C 'n in g elec e k te k i ad ın ı y o ru m la rk e n b u d u ru ­ m u ö z etlem işti: 1. Lenin, Seçmeni)®, c. XXVII, s. 63-4.

SAVAŞ KOMÜNİZMİNDEN NEP'E 247 " S o v y e t S o sy a lis t C u m h u riy e ti" d e y im i S o v y e t ik tid a rın ın y en i e k o n o m ik d ü ­ z e n le m e le ri s o s y a list d ü z e n le m e le r o la ra k k a b u l ettiğ in i d e ğ il, so s y a liz m e g eçişi g e rç e k le ş tirm e n iy e tin i g ö s te rm e k te d ir.2

D e m e k ki so sy alizm in e k o n o m i p o litik a la rın a g irişm e k ve b u n u a m a n sız b ir iç sa v a şın baskısı a ltın d a ü stle n m e k so n rak i d ö n e m e b ıra k ılıy o rd u . " S a ­ vaş k o m ü n izm i" d en ile n şey, ö n d e g e le n ç a ğ d a ş ta rih ç ile rd e n b irin in y a z d ı­ ğı g ib i "s o sy alizm e geçişin ı'Jk ad ım la rın ın den en m esiy d i".-’ 1 9 1 8 ’d e n 1920 so n u n a kadarki d ö n em y en i re jim için h e r a la n d a b ir d en em e sü re c iy d i; y e ­ ni rejim e sk i d ü z e n i ihy a e tm e k te n b a şk a b ir şey a m a ç la m ay a n d ü şm a n la rı­ nı şaşılaca k b ir k o lay lık la y en e rk e n iç sa v a şın d a y a ttığ ı z o ru n lu lu k la r k arşı k a rşıy a kalacağı tem el ikilem i d e açığ a çık a rd ı. R u sy a 'n ın e k o n o m ik g e rili­ ği d e v rim cilerin siyasi zaferin i k o la y la ştırm ıştı, ç ü n k ü o rta d a , ç ü rü m ü ş b ir feo d alizm in k a lın tılarıy la a z g e lişm iş ve h e n ü z e tk isiz b ir k a p ita liz m d en b aşk a d iren en yoktu. A n c ak bu d u ru m so n rak i d ö n e m d e so sy aliz m i in şa g ö rev in i son d e rece g ü çleştird i, çü n k ü y en i b ir so sy a list d ü zen i M a rk sist te ­ o rin in zo ru n lu g ö rd ü ğ ü sağ lam d e m o k ra tik ve k a p ita list te m e lle r o lm a k sı­ zın k u rm aları g erek iy o rd u . L e n in 'in ta m a m e n b ilin cin d e o ld u ğ u bu ö zg ü l şa rtla r so sy alizm in asıl g ö rev le rin e y a k la şım d a b ir y a v aşlık ve ih tiy atlılık g erek tiriy o rd u . T e o rik b ak ım d a n , so sy a list d e v rim e g eçm e d en ö n c e b u rju ­ va devri m ini g e rç e k le ştirm e k g e re k iy o rd u ve L en in d ah il p arti y ö n e tic ile ri­ nin zih n in d ek i b u g eçişe en u y g u n a n a ilişk in te re d d ü tle r bu gizli sık ın tıy ı y an sıtıy o rd u . İç sa v a ş re jim i so sy a lizm y o lu n a iste r istem ez so n h ız la y ö ­ n eltm ek le bütün tered d ü tle ri o rta d an k ald ırd ı. F a k a t R u sy a 'd a k i bu savaş k o m ü n izm i b ü y ü k Ö lçüde, A lm a n y a ’d a kim i zam an "sav aş so sy a liz m i" d e ­ nilen şeyin y ap ay ve istik ra rsız n ite lik le rin e sa h ip ti.4 Son d e re c e acil b ir d u ­ rum un ü rü n ü y d ü ve bu d u ru m so n b u ld u ğ u n d a (b a zı kalıcı iz le r b ıra k sa b i­ le) tam o la ra k h a y a tta k a la b ilm e sin i sa ğ la y a c ak y e te rin c e sa ğ la m b ir sosyal ve ek o n o m ik tem eld en y o k su n d u .

W ran g el in K asım 1920'de y e n ilm e siy le , İç sav a şın z aferle so n u ç la n m a ­ sı ve y arattığ ı g erg in liğ in a z alm a sı sa v a ş k o m ü n iz m in in k ad erin i tayin etti.

S avaş d ev am ettiğ i sü rece g ü n ü b irlik p o litik a la r k a ç ın ılm az d ı; sa v a şın son bulm ası b u p o litik aların d a h a u z u n v adeli d ü şü n ce le rin ış ığ ın d a y en id en g ö zd en g e ç irilm esin i z o ru n lu k ılıy o rd u . Y a rın lara b ağ la n a n u m u tla rın z a ra ­ rın a d a o lsa, v aro lu ş g e rek çesi g ü n ü n ih tiy a çla rın ı sürekli v e a c ım a sız c a 2. Lenin, Soçineniya, c. XXII, s. 513.

3. L. Krksm an, Geroyçeskii Periud Velikoy Russktry Revolyulsii (tarihsiz (19247]), s. 75.

4. Bu benzetm e L Kıiısm an. o.g.e., s. 6 9 'd ı geliştirilmiştir.

248 EKONOMİK DÜZEN karşılam ak o la n ta h ıl zo ralım ı p o litik a sı için ö z e llik le d o ğ ru y d u bu. B o lşe ­ vik rejim e sad ak at g ö steren ve e sa s itib a riy le, "B ey azlar" g e ri g eld iğ i ta k ­ d ird e to p rak ların ı k a y b e tm e k te n k o rk tu k la rı için z o ralım la rı sin ey e çek en kö y lü lerin tu tu m u belirley ici fak tö r o ld u . B u k o rk u d a n k u rtu lu r ku rtu lm az, tek h ak lılık ned en i d e a rtık o rtad an k a lk m ış o la n a ğ ır z o ra lım la ra karşı m eşru b ir b aşk ald ırı için y o l açılm ış o lu y o rd u . E y lü l 1920'de sefe rb e rliğ in so n a e rm e siy le birlik te k ö y lü le r a ra sın d a b aşla y a n h u z u rs u z lu k ,5 "terhis e d ilm iş on b in lerce, y ü z b in le rc e ask erin " e şk iy a ltğ a b aşla d ığ ı L en in ta ra ­ fın d an M a rt 1921'de k ab u l ed ilin c e y e k a d ar6 b ü tü n b ir k ış b o y u n c a g id e rek y ay g ın laştı ve şid d ete d ö n ü ştü . A rtan b u k a rış ık lık la r— 1918 y azın d an beri S o v y et rejim in e karşı ü lk ed e ilk ö rg ü tlü isy an ın — M a rt 1921 K ro n ştad t a y a k la n m asın ın ark a p lan ım ve b aşlan g ıcın ı h az ırlad ı. K ö y lü le rin talep leri isy an cı d e n iz c ile rin to p la n tısın ın ilk k ararın d a ö n e m li b ir y e r tu tu y o rd u : "B ü tü n to p ra k la r ü zerin d e k ö y lü lere ta m b ir ç a lışm a ö z g ü rlü ğ ü n ü n y an ı sı­ ra k endi im k ân larıy la, yani ü cretli işçi ç a lıştırm a k sız ın , y e tiştird ik le ri h a y ­ v anlara sa h ip o lm a h akk ı ta n ım a k ” ve "b ire y se l e m e ğ e d ay a lı k ü çü k ö lçekli serbest ü retim e izin v e rm e k ..."7 ifla s ettiğ in i bu o lay ların o rtay a k o y d u ğ u sa v a ş k o m ü n iz m in in e k o n o ­ m ik so n u çları, ç ö z ü m için h içb ir b a şlan g ıç n o k tasın ın b u lu n m ad ığ ı b ir k tsır d ö n g ü o lu ştu rd u . K ısm en em e ğ in ö rg ü tsü z o lu şu n d a n , k ısm en d e giavklar tarafın d an lem sil e d ile n m erk ezi sistem in h a n ta llığ ın d a n d o lay ı sınai ü re ­ tim d e m e y d a n a g elen feci g erile m e n in a rd ın d a n , s a b it Fiyatlı m a lla rın d e v ­ le t y a d a d e v let d en e tim in d e k i k u ru lu şla r tarafın d a n d a ğ ıtım ın d a fiili b ir çö k ü ş y aşan m ası fah iş fiy at u y g u lay an y a sa d ışı ö zel tica re tin h ız la b ü y ü ­ m esin e ve azg ın b ir e n fla sy o n a y o l açtı; m al kıtlığı ve d e ğ e rs iz p ara k a rşı­ sın d a k ö y lü le r k en tlere g erek li o la n tah ıl ü rü n le rin i te s lim etm e m e y e b a şla ­ d ı, öy le ki n ü fu s g id erek san ay i m e rk e z le rin d e n ç ek ild i ve sın a i ü retim ta ­ m am en d u ra c a k b ir hale g eld i. T a rih e N E P d iy e s g e ç e n p a n z e h ir, b ir h a m ­ 5. Bkz. s. 158-60.

6 . Lenin, Soçineniya, c. XXVI, s. 204.

7. Izvesıiyü Revulyutsitmrıogo Komiteia Matros&v Kıasnoarm eine\ı i Raboçik gor Kronşladla. No. 1. 3 M an 1921. yeni basımı Pravda v Krtmşhıdte (Prag, 1921)'de, s 46-7. Bununla birlikte. N E F in Kronştadt isyanından kaynaklandığına ilişkin yaygın görüş doğru değildin NEP’le ilgili karar isyandan beş gün önce, 24 Şubal 1921 ’de parti m erkez kom itesine sunul­ muştu.

8 . BtiyUk harf ya da ttm ak kullanmadan yazılan "yeni ekonom i politikacı" terimi, ilk kez M ayıs 1921'de yapılan parti konferansının kararında kullanıldı (V'KP(B) v Rezotyutsi)uk [1 9 4 l],c I. s. 405), ancak yaygınlık kazanmadı. Terim devrim in dördüncü yıldönüm ünü kut­ lamak için Lenin'in kalem e aldığı, 14 Ekim 1921 tarihli P ıavda'âa yayımlanan makalesinde

SAVAŞ KOMÜNİZM İNDEN NEP'E 249 led e k a v ran am ay an , sü reç için d e b irb irin in için d en çık arak g e lişe n b ir dizi d ü z e n le m e y d i. T eh lik e n in en v ah im h ale g e ld iğ i n o k ta d a , k ö y lü le ri y e n i­ d en teşv ik e d ip ta h ıl teslim atın ı a n ırm a y ı a m a ç lay a n b ir p o litik a o larak başlad ı; tic a re t ve m ü b ad eley i g e liştirm e y e y ö n e lik b ir tic a re t p o litik a sı ve p aray ı istik rara k av u ştu ra c ak b ir m aliy e p o litik ası şe k lin d e d e v a m etti ve nihayet felaketin kökenlerine inerek so sy aliz m i inşa e tm e n in şartı o lan s ı­ nai ü re tk e n lik artışın ı sa ğ la y a c a k b ir san ay i p o litik a sın a d ö n ü ştü . N E P 'in tem el ö zelliğ i, sav aş k o m ü n iz m i p o litik a la rım y ad sı m aşıy d ı. Ş aşk ın lığ ın ilk etk isi g e ç e r g eçm e z h e rk e s N E P 'i b ir z o ru n lu lu k o la ra k k ab u l etti. K im i­ leri istek le k abul e d e rk e n , k im ileri v icd an e n h u z u rsu zd u ; N E P 'i haklı g ö s ­ term e çab ası d ah a rejim in iik g ü n le rin d e b a şla y a n ve so n rak i e k o n o m ik ih ­ tilafları belirley en uzun ta rtışm a la rın ana k o n u su o ld u .

S a v a ş k o m ü n izm i iki tem el ö ğ ed en o lu şm u ştu : b ir y a n d an m erk ezi d e ­ nelim ve y ö n etim d ahil ek o n o m ik y etk i ve ik tid arın y o ğ u n laşm a sı, k ü çü k üretim b irim lerin in yerin i b ü y ü k ü re tim b irim le rin in alm ası ve b ir b ak ım a b irleştirilm iş b ir p lan la m a ; ö te y a n d an k a rn e siste m i, tem el ih tiy aç ve h iz ­ m etlerin parasız y a d a d ü şü k fiy a ta sağ la n m a sı, ay n i ö d e m e ve farazi b ir p a z a r y e rin e d o ğ ru d an k u lla n ım için ü re tim g ib i ticari ve p ara sa l d ağ ıtım şek illerin d en kaçınm a. B u n u n la b irlik te , bu iki ö ğ e a ra sın d a h ayli net bir ay rım y a p m a k m ü m k ü n d ü . Y o ğ u n laşm a ve m e rk e zileşm e sü re c i sav aş k o ­ m ü n izm i se ra sın d a se rp ilip g eliştiğ i h ald e, d e v rim in ilk d ö n e m i b o y u n c a başlam ış o la n sü recin d e v am ıy d ı. S o sy a liz m in m an tık en d e v le t k a p ita liz ­ m in d en so n rak i ad ım o ld u ğ u n u 1' ve b irin in ö z ü n d e b u lu n an ö rg ü tle n m e b i­ çim lerin in diğeri İçin d e g erek li o ld u ğ u n u L en in ç o k zam an ö n c e b e lirtm iş­ ti. S av aş k o m ü n izm i k e n d isin d e n ö n c e y a p ılm ış o lan ın tem elleri üzerine bir şey ler in şa ed iy o rd u ve b aşarıla rın ın b irço ğ u kalıcı o lm u ştu ; te rc ih le ri­ nin ay rın tılı u y g u lam aların d a n ve k a p sa m ın ın ç o k gen iş tu tu lm a sın d a n d o ­ layı so n rad an eleştiriy e u ğ rad ı ve h ü k m ü n ü y itird i. S av aş k o m ü n iz m in in ikinci ö ğ esi, yani "pazar ek o n o m isi" y erin e "do ğ al" b ir e k o n o m in in ik a m e ­ si b ö y le b ir te m e le d ay an m ıy o rd u . D e v rim in ilk d ö n e m in d e k i tercih lerin m an tık i g elişm esi o lm a k şö y le d u rsu n , bu tercih le rin d ü p e d ü z terk ed ilm e tım ak içine alınm alı c. XXVII, s. 30); Aralık 1921 parti konferansının bir kara­ m d a ’yeni ekonom i politikası denilen şey1’ diye geçm ektedir {VKP(B) v Rezotyuısiyak [1941), c. I. s. 411). Kısaltılmış adı NEP. Mart L922’de, Lenin’in onbirinci parti kongresine sunduğu raporun notlarında ve raporun bir başka yerinde yer alıyordu (5ofrn«ni}fl, c. XX VII, s. 207, 241), fakal kısaltılm am ı5 şekli raporun önemli bir bölüm ünde ve kongre karartannda aynen kullanılıyordu. Daha sonra her yerde NEP diye geçti.

9. Bkz. s. 88-9.

250 EKONOMİK DÜZEN siydi — b ilin m ey en e h a z ırlık sız b ir d alıştı. S a v a ş k o m ü n iz m in in bu y ö n leri N E P tarafın d an k e sin lik le red d e d ild i; zaten sa v a ş k o m ü n izm in i m u h a lifle ­ rin in g ö zü n d e d e ğ e rs iz k ılan da, h e r şe y d e n ç o k b u y ö n leriy d i.

B u n u n la b irlik te , sa v a ş k o m ü n iz m in in b u ik i tem el ö ğ e si a ra s ın d a b ir b aşk a ay rım d a vardı. Y o ğ u n la şm a ve m e rk ez ile şm e p o litik a la rı n e red ey se sad ece sa n a y iy e u y g u lan m ıştı (b u n la rı ta rım a u y g u la m a g irişim leri b a şa rı­ sız lık la so n u çlan m ıştı); d ev rim b a şlıc a so sy a l d e ste ğ in i san a y id e b u lu y o r ve R u s ek o n o m isi sa n a y id e ileri k a p ita liz m in b azı Ö zelliklerini y a n sıtıy o r­ du. P aran ın te rk ed ilm e si ve "d o ğ al b ir e k o n o m in in " ik am esi p o litik aları, lüm nü fu su n y ü zd e 8 0 ’ini o lu ştu ra n g eri b ir köyfü tarım ın ın so ru n ların ı çö z em e m ek ten k ay n ak la n d ı. B u p o litik a la r, k ü ç ü k b u rju v a e ğ ilim li antifeodal köylü dev rim i nin, a n tıb u rju v a ve a n tik a p ita list san ay i p ro le ta ry a sı d e v rim iy le b ir a ra d a y ü rü tü lm e sin d e k arşılan ılan tem el g ü ç lü ğ ü n ve k en tle k ö y arasındaki ç elişk in in ifad esiy d i. S a v a ş k o m ü n iz m in e b a şk a ld ırıy a ve onu ta h rip etm ey e y ol açan b a ğ d a şm a z lık la r b unlardı.

G e n e llik le sav a ş k o m ü n iz m i d iy e b ilin e n p o litik a la r y u m a ğ ın ın ö z ü n d e ­ ki bu fark lılık lar, p artin in o n a ilişk in y o ru m ların ı b ü y ü k ö lç ü d e a ç ık la m a k ­ tadır. D ü şü n c e ak ım ların d an b irin e g ö re, sa v a ş k o m ü n izm i, ö n ce k i d ö n e m ­ d e u y g ulanan p o litik a la rın m an tık i b ir g elişm esi o ld u ğ u ve d o ğ ru o larak sap tan d ığ ı h a ld e iç sa v a şın e tk isiy le acele u y g u la n m ış b ir k a ra rla r d iz işiy ­ d i; sav aş k o m ü n izm in in tem el h a ta sı n itelik sel o lm a k tan ç o k b ir n icelik ve zam a n la m a halasıy d ı. S a v aş k o m ü n iz m in in en aşırı d ü z e n le m e le rin i bile so sy a list ilk elerin z afe ri o la ra k se la m la y a n la rın g ö rü şü y d ü bu. B îr d iğ er d ü şü n c e a k ım ın a g ö re sav aş k o m ü n iz m i, re jim in ilk d ö n e m lerin d ek i p o liti­ k alard an ih tiy atsız ve g ö ste rişçi b ir b iç im d e d ö n ü îm e siy d i ve o b je k tif şa rt­ la rla d o ğ ru la n m a m ış b ir b iç im d e b ilin m ey e n e ve ü to p y a y a d alıştı. B u g ö rü ­ şe g ö re sav aş k o m ü n izm i so sy aliz m y o lu n d a b ir ile rle m e d e ğ il, iç sav aşın a c iliy etin e k arşı z o rla m a b ir c e v a p tı. İk i d ü şü n c e ak ım ı arasın d a k i a y rım ne katı ne de d eğ işm ez b ir ay rım d ı. B irin c i g ö rü ş d a h a çok, esk i S ol m u h a le fe ­ tin tu tu m u ile, ve p ro le ta ry a ü z e rin d e a rtan b ask ıla rd a n y a k ın a n , b ir d e v rim e k o n o m isin d e sa n ay in in b ü y ü k ö n e m in e işaret e d e n y en i k u ru lm u ş işçi m u ­ h alefeti ile ö zd e şle şiy o rd u . B u g ö rü ş. G eçiş D önem i E konom isi'nA t savaş k o m ü n izm in i R u sy a 'd a k a p ita liz m d e n so sy a liz m e g e ç işin ö z e l şa rtla rın a ö z g ü b ir g eçiş sü reci o la ra k in celey en B u h a rin 'd e n d e ste k a lıy o rd u b ir ö lç ü ­ d e. İk in ci g ö rü ş, L e n in v e T ro ç k i d ah i!, k ö y lü lü ğ ü n ta le p le rin e v e ç ık a rla rı­ na şim di d a h a b ü y ü k b ir a ğ ırlık v erm e n in g e re ğ in e in an m ış ö tek i ö n em li p arti ö n d erleri tara fın d a n işlen m işti. A n ca k L en in sa v a ş k o m ü n iz m in in ar-

SAVAŞ KOMÜNİZM İNDEN N E F E 251 d in d a k i itici g ü c ü tan ım la m a k ta ç o k tu tarlı d e ğ ild i. O n u n cu p arti k o n g re ­ sin d e NEP*le ilg ili iki k o n u şm a sın d an b irin d e, sav aş k o m ü n iz m in e S o v y et d ü zen in in "e k o n o m ik tem eli"n i üç y ıld a d e ğ iştirm e n in m ü m k ü n o ld u ğ u n u d ü şü n e n "h ay alp erestle r"in bel b a ğ lad ık ların ı sö y lü y o r, d iğ e r k o n u şm a sın ­ d a ise sav aş k o m ü n izm in i "ek o n o m ik ih tiy aç la rın d eğ il, ask eri z o ru n lu lu k ­ ların , d ü şü n celerin ve şa rtla rın d a y a ttığ ın ı" b e lirtiy o rd u 1". M a rt ] 921 'in k riz atm o sferi için d e sav aş k o m ü n izm in in d a h a aşırı p o litik a la rın ın y erin e N E P 'in ik am e e d ilm esi g e n e llik le a rz u e d ilen v e g ere k li b ir ra h a tla m a o la ­ ra k kabul ed ild iğ in d e bu g ö rü ş a y rılık la rı geçici o la ra k u n u tu ld u , a m a tü ­ m ü y le o rtad an k alk m ad ı. S a v a ş k o m ü n izm i, e k o n o m ik z o ru n lu lu k la rın d e ­ ğil askeri z o ru n lu lu k la rın , so sy aliz m in g e rek lerin in d e ğ il iç sav aş şa rtla rı­ n ın d ay attığ ı b ir sap k ın lık o la ra k d ü şü n ü ld ü ğ ü ö lç ü d e , N E P , e s e f v erici a m a elb e tte kj k açın ılm a z y a n ılg ıla rd a n so n ra. H a z ira n 1918 ö n c esin in g ü ­ ven li y o lla rın a b ir d ö n ü ştü . S a v aş k o m ü n izm i so sy a liz m in d o ru k la rın a do ğ ru p erv asız, a ş ın co şk u lu , v a k tin d e n ö n c e ve şü p h e s iz ö v g ü y e d e ğ e r bir sıç ra m a o la ra k k ab u l e d ild iğ i ö lç ü d e , N E P , e ld e tu tu lm a sı şim d ilik im k â n ­ sız g ö rü n en a m a e r geç u la şılm a sı g e re k e n m e v zilerin te rk e d ilm esiy d i. B i­ rinci g ö rü şü n açığ a v u ru lm am ış g e re k ç e si g eri b ir k ö y e k o n o m isin i ve g e ri b ir köylü zih n iy etin i h e sa b a k a tm a n ın p ra tik z o ru n lu lu ğ u n d a n , ik in ci g ö rü ­ şün açığ a v u ru lm a m ış g e re k ç e si ise sa n a y iy i y e n i b aşta n k u rm a ve d e v ri­ m in tem el d ay an ağ ın ı o lu ştu ra n işçilerin d u ru m u n u te h lik e y e d ü şü rm e m e ih tiy acın d an k ay n ak la n ıy o rd u .

H e r iki g ö rü şü n d e izleri L e n in ’in k o n u şm a la rın d a , yazılarında ve N E P p o litik a la rın d a g ö rü le b ilm e k te d ir. B irin c i gö rü ş, L en in 'in N isan 1921'in b aşla rın d a y ay ım lad ığ ı Yiyecek Vergisi Ü zerine (ye n i Politikanın ve Onu Yaratan Şartların A nlam ı) a d lı k ita p ç ık ta k u v v e tle sa v u n u ld u . B u k ita p ç ık ­ ta L enin d a h a ö n cek i ih tiy a tlı ü slu b u n u terk e d e re k , N E P 'i 1918 ilk b a h a rın ­ d a kendisi tarafın d an sap ta n m ış ve a n c a k iç sa v a şta n d o la y ı a ra v erilm iş 10.

Lenin, Soçineniya, c. XX VI, s. 239, 253. Nihai resm i karar denilebilecek hali Bnl'şaya Sover.skaya EntsiiUıpediya, c. XII, (1928), s 374'te "Voennyi Kommtınizm" başlıklı m akale­ de yer alıyordu. "Savaş komünizminin açık ekonom ik ütopyacılığının arkasında — ekonom im izi pazar ekonomimiz merkezileşmiş bir temel üzerine inşa etm eye kalkışan— savaş kom ünizm i dönem inin ekonom i politikasını, esas itibariyle zafer için am ansız bir m ücadele­ nin dayattığını görm em ek büyük bic hata olurdu... Savaş kom ünizm inin tarihi anlamı, askeri ve siyasi güce dayanarak ekonom ik temeli ele geçirm e zorunluluğundan ibarettir. Fakat savaş kom ünizm inde sadece savaş şartlarının gerektirdiği seferberlik tedbirlerini görmek bir hata­ dır. İşçi sınıfı tiim ekonom iyi iç savaşın gereklerine uyarlam aya çalışmakla, tutarlı bir savaş kom ünizm i sistemi inşa etm ekle, aynı zamanda geleceğin sosyalist düzeninin tem ellerim de atm aktadır.”

252 EKONOMİK DÜZEN asıl a m ac a y en id en d ö n ü ş o larak ta s v ir e d iy o rd u . S o l m u h a le fete karşı M a­ y ıs 1918'de k a le m e aldığ ı Sol'un Çocukluk H astalığı ve Küçük B urjuva Zihniyeti'n den u zun b ir a lın tıy la b aşlıy o rd u . G e ri k a lm ış R u s eko n o m isin * de, d ev let k ap italizm i (N E P , M art 1 9 2 1 ’de b e lirtild iğ i g ib i, k ırsal k e sim d e d e v le t d e n e tim in d e k ü çü k ö lçek li k a p ita liz m in tan ın m asın ı tem sil e d iy o r­ d u ) so sy alizm e g id en y o ld a ileri b ir ad ım d ı: Yiyecek vergisi aşırı sefaletin, yıkım ın, savaşın dayattığı olağandışı "savaş k o ­ m ünizm i "nden ürünlerin düzenli sosyalist m übadelesine geçiş biçim lerinden biridir.

Bu sonuncusu ise (yani N E P) halk arasında küçük köylülüğün yol açtığı özelliklerin öne çıkm asıyla birlikle, sosyalizm den kom ünizm e g eçiş biçim lerinden b irid ir."

T icaret ö zg ü rlü ğ ü n ü n re sto ra sy o n u k a p ita liz m e b ir d ö n ü ştü . A n cak L en in , v ak tiy le 1918'de sö y led iğ i şey i, altın ı ç iz e re k te k ra rlıy o rd u : "K apitalistler­ den öğrenilebilecek ve öğrenilm esi gereken çok şey v a r ." 1- B u söz, so sy a ­ lizm e geçişin g üven için d e ve b a şa rıy la g e rç e k le şm e si iç in g ö re c e ço k uzun b ir süre g erek tiğ i a n la m ın a g e liy o rd u . P artili işçilere y en i ro ta y ı a ç ık ­ lam ak için to p la n m ış o lan M ay ıs 1921 parti k o n fe ra n sın d a L en in , N E P 'in ’’cid d iy etle v e uzun bir sü re iç in ” k abul e d ild iğ in i ısra rla v u rg u lu y o rd u ; k o n feran s kararı N E F i "y ılla rla ö lç ü le b ile c e k u z u n b ir sü re için k ab u l e d il­ di," d iye ta n ıtıy o rd u .13 Ö te y a n d an L e n in , N E P ’in b ir "g eri çek ilm e" o ld u ­ ğ u n u da b elirtiy o rd u aynı to p la n tıd a ; b irk aç ay so n ra İse N E P için "y en i b ir saldırı için bir yenilgi ve g eri ç e k ilm e ," d e d i;14 bu tü r ta n ım la m a la r N E P 'i m ü m kün o ld u ğ u k a d a r ç a b u k h a k k ın d a n g elin m esi g e re k e n b ir fela k e t, p a r­ tinin ü zerinden silin m esi g e re k e n b ir lek e o la ra k k a b u l e d e n g ö rü şü te şv ik e d iy o rd u . 1 9 2 1 so n u n d a L e n in , d a h a d a geri ç e k ilin m esi g e re k tiğ in d e n sö z e tti.15 Ş ubat 1922’de ’’bu g eri ç e k ilm e n in , k a p ita listlere v erd iğ im iz ta v iz le r an lam ın d a so n a erd iğ in i" bildirdi b ird e n b ire ; ay n ı d e m e ç b ir ay sonra, N E P 'in m erk ez k o m ite tara fın d a n o n a y lan d ığ ın ı d a b e lirte re k , d a h a resm i b ir tarzd a te k ra rla n d ı.16 A n c a k bu d e m e c in p o litik a ü z e rin d e d o ğ ru d a n h iç ­ b ir etkisi olm adı ve şü p h e s iz tek a m a c ı, p a rtin in b ozu lan m o ralin i y ü k se lt­ m ek ya d a R u sy a ’nın U lu sla ra ra sı C e n o v a K o n fe ra n s ın d a ö d ü n v e rm e y e ­ 11 Lenm, Soçme/tiyıi, c XXVI, s. 332.

12. A .^ e .. c. XXVI, s. 341.

13. A.jç.e.,0 . XXVI, s. 408; VKP(B) R e tv h ursiyalc (1941), c. I,s. 396.

14. A .j;.f.,c. XXVI, s. 408, c. XXVII, s. 35; Lenin başka bir bölümde, savaş komünizmini Japonların Poıt A nhur’u doğrudan bir hücum la ele geçirm e girişimiyle karşılaştırdı: dolaylı yaklaşımın doğru laktiğinin keşfedilmesi ve uygulanması için pahalıya mal olan zorunlu bir hala 04.£.e , c X X V II, i. 58-9).

15. A.g.e.. c X X V II.s. 70.

16. A .g .e.,c. X X V II,s. 175, 238.

SAVAŞ KOMÜNİZM tNDEN N E P E 253 c eğ in i b ü tü n d ü n y a y a ilan etm ek ti.

P artin in ve b izza t L e n in ’in N E F e k arşı tu tu m u n d ak i bu k a ra rsız lık la r ve tu ta rsızlık lar N E P 'in a rd ın d a y a ta n am aç ların ikili k a ra k te rin i, ne p a h a sın a o lu rsa o lsu n k ö y lü lü k le a n la şa ra k e lv erişli b ir e k o n o m i y a ra tm a ih tiy acın ı ve u zu n za m a n d ır erte le n e n ve an ca k tarım e k o n o m isin d e k ö k lü b ir d e ğ i­ şik lik ten so n ra m ü m kü n o la b ile c e k so sy a list d ü z e n e geçişi g e rç e k le ştirm e arzu su n u y an sıtıy o rd u . B u , B o lşe v ik d e v rim in in b a şlan g ıçtan beri peşini b ırak m ay an tem el so ru n u , b u rju v a d e m o k ra sisi ve b u rju v a k a p italizm i a şa ­ m asın d an g e ç m e m iş b ir ü lk e d e so sy a iist bir d ü z e n k u rm a so ru n u n u g ü n d e ­ m e g e tiriy o rd u . L enin N E P 'i o n b irinci k o n g re y e su n d u ğ u n d a , 1905’ten b e ­ ri a ç ık lam ış o ld u ğ u so sy a liz m e g e ç işin iki ş a rtın ı17 tek ra r sö z k o n u su e d i­ yordu: "S o sy aliz m e d o la y sız g eçiş" a n c a k "g e lişm iş k a p ita list ü lk e lerd e " m ü m k ü n d ü . R u sy a'd a h âlâ "sa n a y i işçileri a zın lık ta, k ü çü k ü re tic ile r ise ezici ç o ğ u n lu k tay d ı": Böyle bir ülkede sosyalist devrim ancak iki şarta bağlı olarak zafere ulaşabilir. Şartlardan birincisi, bir ya da birkaç ileri ülkede sosyalist bir devrim tarafından tam zamanında desteklenmesidir, bildiğiniz gibi bu şartı yerine getirmek için bundan önce yapılanlara kıyasla çok daha fazlasını yaptık, ama gerçekleşmesi için yeterli olmadı. ikinci şart, diktatörlüğünü uygulayan ya da devlet iktidarını elinde tutarı prole­ tarya ile geniş köylü kitlesinin anlaşmasıdır.1* L en in ne o zam an ne d e d a h a so n ra bu iki ş a rt arasın d ak i b a ğ la n tıy ı ta rtış­ m adığı g ib i, b irin d en y a d a Ö tekinden v azg eçeb ile c eğ in i d e im a etm e d i. F a­ k at N E P 'in 1920 y a zın d a , b ü y ü k u m u tla rın b ird en b ire k ırıld ığ ı, u lu slarara sı b ir so sy a list d e v rim e b e sle n e n in a n a n 1917 y a z ın d a n beri hiç o lm ad ığ ı k a ­ d a r z a y ıf o ld u ğ u b ir an d a b a şla tılm a sı, b irin c i şa rt ü z e rin d e d eğ it, k aç ın ıl­ m az o la ra k İkinci şart ü z e rin d e d u ru lu y o rm u ş izlen im in i u y an d ırıy o rd u .

D ü n y a d ev rim i g ecik tiğ i. B a tı A v ru p a p ro letary ası y a rd ım a g elm ey i b a şa ­ ram ad ığ ı iç in d ir ki R u s d e v rim i k ö y lü lü ğ ü n in sa fın a kalm ış ve N E P z o ru n ­ lu o lm u ştu . L en in o n u n c u k o n g re d e , "d iğ e r ü lk e le rd e d e v rim g e rç e k le şin ­ c ey e k a d a r R u sy a'd a so s y a lis t d e v rim i k ö y lü lü k le a n la şm a k k u rta ra b ilir a n ­ c a k ,” d iy o rd u ve R ty a z a n o v N E P ’i "b ir k ö y lü B re st-L ito v sk " u 111d iy e n ite ­ lerk en aynı tartışm an ın ö n c e k i şe k lin i h a tırla tıy o rd u açık ça. N E P 'in özü

17. Bkz. Bolşevik Devrimi, c. I, s. 66-7.

18. Lenin, Soçineniya. c. XXVI. s. 237-8.

19.

Lenin, Snçineniya, c. XXVI, s. 239. Desyatyi S ’eıd Rozsiiskvy Kommunisriçestoy .Pamt (1921), s. 255.

254 EKONOM İK DÜZEN k ö y lü lü k le p ro le ta ry a a ra sın d a , iç sav a şın k a z a n ılm a sın ı sa ğ la y a n "bağı" d ev am e ttirm e k ti.

Proletarya köylülüğün önderidir {diyordu L enin M ayıs 192 l'deki parti konferan­ sında], fakat bu sınıfı toprak sahipleri ve kapitalistleri sa f dışı bırakıp yok ettiğim iz gibi sa f dışı b ırakm ak m üm kün değildir. O n u yorucu b ir çalışm a ve büyük yoksun­ luklar pahasına dönüştürm ek g e re k ir.211

İki ay sonra, L en in ay n ı g ö rü şü u lu sla ra ra sı b ir to p la n tıd a , ü ç ü n c ü K o m in ­ tern k o n g re sin d e açıklad ı. S ö m ü rü c ü le r sın ıfın ın y an ı sıra, h e m e n hem en bütün k a p ita list ü lk e le rd e k ü ç ü k ü re tic ile r ve k ü çü k ta rım işletm eleri vardı.

R u sy a'd a b u n la r b ü y ü k b ir ç o ğ u n lu ğ u o lu ştu ru y o rd u . "Ş im di, d ev rim in te ­ m el so ru n u bu son iki sın ıfa k arşı m ü c a d e le e tm e k te n ibaretti." S ö m ü rü c ü ­ lere u y g u lan m ış o lan m ü lk sü z le ştirm e v e ü lk e d ış ın a ç ık a rm a te d b irle ri o n ­ lara u y g u lan am ay acağ ın d a n , b a şk a y ö n te m le re b a şv u rm a k g e re k iy o rd u .

B u y ö n te m le r "p ro letary a ile k ö y lü lü k a ra sın d a k i ittifak ın d ev am e ttirilm e ­ sini, b ö y lece p ro letary an ın ö n d e rliğ in i k o ru m asın ı ve ik tid a rd a k a lm asın ı" ilk e e d in m iş o lan N E P ’te so m u tla şıy o rd u . K ö y lü lü ğ ü n ikili d u ru m u , b a şk a b ir d e y işle k en d isin i a lt e tm e k istey en b ir m ü cad e len in h em tem el b ir m ü t­ tefik i h em d e o d ak n o k tası o lu şu , g e le c e k te b irç o k so ru n u n sebebi olacak tı.

L en in b ir sü re d ü şü n d ü k ten so n ra , "h e rh ald e , g iriştiğ im iz te c rü b e g ele c e ­ ğin p ro le te r d e v rim le rin e y ararlı o la c a k tır,"21 d iy e ek led i. M art 1922 on b i­ rinci p arti k o n g re sin d e y u k arıd ak i g ö rü ş ü n ü tek ra rlad ı: "Y eni e k o n o m i p o ­ litik ası, bizce, k ö y e k o n o m isiy le b a ğ la n tıy ı g erç e k le ştirm e k ü z e re o ld u ğ u ­ m uzu g ö ste rm e si b ak ım ın d an b ü y ü k b ir ö n e m ta ş ım a k ta d ır.”22 A n c a k N E P bu b a k ım d a n ç ap raşık , h e n ü z ta m o la ra k o rta y a ç ık m a m ış so ru n la r h ak k ın ­ d a ö n e m li u y a n la r İçeriy o rd u . N E P 'in eğ ilim i so sy a liz m e ge ç işin b u iki şa r­ tın d an b irin i, y ani S o v y e t ik tid arın ın g e rç e k le ştirm e y i b aşa ra m a d ığ ı so sy a ­ list b ir d ü n y a d e v rim i şartın ı ik in ci p la n a a tm a k ve b ü tü n d ik k a tin i k ö y lü lü ­ ğ ü k endi d a v a sın a k a z a n m a y a v erm e k ti. B u n u n y e rin e g e tirilm e si d e S o v ­ y e t p o litik asın ın y a ra tıc ılığ ın a ve g ü c ü n e b ağ lıy d ı. Ü ç yıl so n ra b irin c i şa r­ tın g e rç e k le ştirilm e sin in m ü m k ü n o lm a d ığ ı a ç ık ç a o rta y a ç ık ın ca, L en in 'in N E P 'in so sy a liz m e g id e n d o ğ ru y o l o ld u ğ u n u ıs ra rla b e lirtm e si " te k ü lk ed e so sy a liz m " Ö ğretisinin h ab e rc isi o la ra k g ö rü n ü y o rd u .

20. A.g.e.< C . XXVI, s. 400.

21. A,g.e., c . XXVI, s. 455,460.

2 2 .A ,g ,e .,c . XXVII, s. 228, birkaç dakika sonra "köy ekonom isiyle bağlantının henflı ku­ rulmamış olduğunu" ekledi ( A g.e,, c. XXVII, s. 229).

B Ö L Ü M 19

NEP: İLK ADIMLAR

a) Tarım Y en i E k o n o m i P o litik a s ın ın ilk te d b iri, ürü n fa z la la rın a el k o n u lm asın ın y e rin e ay n i v erg in in ik am e e d ilm e si, b ir y e n ilik d eğ ild i. A y n i vergi ilk o la ­ ra k J9 1 8 so n b a h a rın d a ileri sü rü lm ü ştü , a m a zo ra lım la r d e v a m e tm iş ve a y ­ ni v erg i terk e d ilm işti.1 Ş ub at 1920'dekİ d o k u z u n cu p arti k o n fe ran sın d a n ö n ce, İç sav aşın so n a ere c e k m iş g ib i g ö rü n d ü ğ ü b ir a n d a T ro ç k i P o litb ü ro 'y a ürün fa z laların a el k o n u lm a sı y e rin e ü re tim y ü z d e sin e g ö re h e sa p la n ­ m ış b ir ayni vergi alın m a sın ı ve k ö y lü le rle ü rü n m ü b a d e le sin in k o le k tif o l­ m ak tan z iy a d e b irey sel b ir te m e le d a y a n d ırılm a sın ı ö n e rm işti. A n c ak L e ­ nin T ro çk i'y e karşı ç ık m ış ve T ro çk i'n in ö n e risi o n b eş o y d a n sa d ec e d ö r­ d ü n ü a lm ıştı.2 W ran g el'in k esin y e n ilg isin d e n so n ra bu tü r ta s a n la r y e n id en g ü n d e m e gelm işti ve sek izin ci T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g resi'n d e S o sy a ­ list D e v rim c ile r ve M en şe v ik d e le g e le r ta ra fın d a n a ç ık ç a ta r tış ılm ış tı3 O z a m a n a k ad ar bu tü r tasa rıla r, B o lşe v ik ilk e le rd e n kabul ed ile m e z, d ü şü n ü ­ lem ez b ir sap m a — "serb est tic arete " v e k ü çü k b u rju v a k a p ita liz m in e b ir d ö n ü ş— o ldukları g e re k ç e siy le re d d e d ilm işti. A n ca k T ro ç k i’nin ilk g irişi­ m in d en tam b ir yıl so n ra , 8 Ş u b at 1921’d e P o lİtb ü ro ’d a ta n m p o litik a sın a ilişkin b ir tartışm a L e n in ’i a ç ık ç a b e n ze r b ir ta sa rı ö n e rm e y e şev k e tti. L e ­ nin tarafın d an k alem e alın m ış ve in c e le n m e k ü z e re b ir P o litb ü ro k o m ite si­ ne su n u lm u ş o lan ta s a n n ın ana h a tla n şö y ley d i:

1. Bkz. s, 228-9.

2. Troçki onuncu parti kongresinde bu olguları hiçbir polemiğe giriş meksizin açıkladı (D rsyatyi S "ezd R o ssiiskm Kom m unistiçefkoy Purtü [1921], s. 191). Daha sonra. Şubat 1920'de Politbiiro'ya sunduğu muhtıranın (emel noktalarını "iaşe ve T anm Politikasının T e­ mel Sorunları* adıyla, L. Troçki, Novyi Kurs (1924), s. 57-8'de yeniden yayım ladı; Troçki bu muhtıranın "Urallar'a yaptığı bir gezi ve ordudaki durumun etkisiyle" kalem e alınmış olduğu­ nu ekliyordu (A.g.e., s. 53).

3. Bkz, s. 159.

256 EKONOMİK DÜZEN 1. P artisiz k ö y lü lü ğ ü n zo ralım (y an i üriin fa zla sın a el k o n u lm a sı) y e rin e b ir tahıl vergisi u y g u lan m ası arzu su n u y e rin e g etirm ek , 2. Bu verg in in m ik tarın ı ö n ce k i y ılın z o ra lım ın a o ra n la azaltm ak , 3. V ergi m ik tarın ı çiftçin in s a r f ettiğ i ç a b a y la o ran tılı o la ra k sa p lam a ilk e ­ sini b e n im se m e k , y an i bu verg iy i, çiftçi d a h a b ü y ü k b ir ç a b a sa rf ettiği ö lçü d e a z altm ak , 4. V ergiyi z a m a n ın d a ve tam a m e n ö d ed iğ i tak d ird e, ç iftç iy e g e ri kalan ürün fazlaların ı yerel m ü b ad ele için k u lla n m a ö zg ü rlü ğ ü tanım ak.

17 ve 26 Ş u b at'ta Prcıvda'd a, bu d e ğ iş ik lik le r ta sa rısın d a n e sin le n ile re k on u sav u n an ve a ç ık lay an m a k ale le r y a y ım la n d ı. 24 Ş u b at'ta, L e n in 'in notları e sas a lın arak k o m ile tarafın d an h a z ırla n m ış ay rın tılı b ir tasarı p arti m erk ez k o m itesin e sunuldu. Y eni bir ta n ış m a d a n v e b ir b a şk a y a z ı k u ru lu ata n d ık ­ tan sonra, m erk e z k o m ite g ö zd en g eç irilm iş b ir ta sa rıy ı 7 M a rt 1921 ’d e o n ay lad ı. E rtesi gün o n u n cu parti k o n g re sin d e g en el p o litik a y a ilişk in o la­ rak y ap tığ ı k o n u şm ad a L en in , ta sa rıy ı şü p h e siz ih tiy atla ve tem el konu bu d e ğ ilm iş g ib i bir ü slu p la su n d u . 15 M art'tak i b a şk a b ir k o n u şm a sın d a L e ­ nin ö n eriy i k o n g re y e resm en su n d u ; k o n g re ö n e riy i o y b irliğ i ile k a b u l etti ve b ir y a sa m etni h azırla m a k ü zere y en i b ir yazı k u ru lu a tad ı; bu m etin Politb ü ro ’y a da su n u ld u ve o rad a m etin ü z e rin d e y en i d e ğ işik lik le r y ap ıld ı. 2 0 M a rt'ta k o n u ilk kez partid en h ü k ü m e t ay g ıtın a h a v a le ed ild i. K ara rn a m e en so n u n d a, P o litb ü ro tara fın d a n k ab u l e d ilm iş şe k liy le, ertesi g ü n V T sIK tarafın d an resm en o n a y la n d ı.4 K ararn am en in ö lç ü lü dili d e ğ işik liğ in d ev rim c i n iteliğ in i g iz le m iy o rd u .

R ek o lte y ü z d esin e g ö re h esa p la n a n ayni v erg i, o rta y a d a y o k su l k ö y lü le rle 4.

Partinin yayım lanm am ış arşivlerinde yer alan Polilbüro çalışmalarının ayrıntıları ve Le­ nin'in tasarı metni Lenin, Sııçintniya, c. XXVI, s. 651-3, not 11’dedir. Parti kongresindeki tar­ tışm alar yalnızca sondan bir önceki gün düzenlenen tek bir oturumla sınırlı kaldı (Desyatyi S"e~d Rossiisktry Kaınmunt.viçrskoy Partii [1921], s. 221-4); 140 delege Kronştadt’a hareket etti, diğerleri evlerine döndüler s. 184) Olurumun yaklaşık yarısı Lenin'in açış ve ka­ panış konuşm alarıyla geçli {Lenin, Soçm eniyu, c. XXVI, s. 237-56): Lenin'den sonra söz alan İaşe Halk Kom iseri T siunıpa temelde aynı görüşle olduğunu, ancak kooperatiflere Ö2gürlük tanınm asını doğru bulmadığın! belirtti (Bkz. s. 305). Tartışmanın geri kalan kısmında prezidyumun seçtiği altı konuşmacı görüşlerini dile gelirdi; her birine on dakikalık bir süre tanın­ mıştı. İçlerinden hiçbiri öneriyi ilke açısından eleştirmedi, ayrıntılarla ilgili birkaç eleştiri ya­ pıldı. Kongrenin dikkatini Kronştadt isyanı, partinin birliği ve sendikalar hakkındaki hareketli tartışm alar çekiyordu. Delegelerin çoğu kararnamenin önemini ancak daha sonra anladılar. I Mart 1921'de pani kongresince onaylanan m etin, VKP(Bl v Rezofyıttsiyak (1941), c. I, s. 3889 ’dadır; 23 Mart'ta /zve.rr/yü'da yayım lanan kararnam e Sobranie Uzakoncnii. 1921, No. 26. m adde 147'dedir

NEP: İLK ADIM LAR 257 "k a sa b a işçilerinin" çiftlik le rin i d a h a a z e tk iley e c ek şe k ild e artan o ra n lı b ir v erg i o laca k tı. O z am a n a k ad a r, y e te n e ğ e ve ih liy a c a g ö re a y a rla n m ış vergi ilk esin e b ağ lı k alınm ıştı. F ak at L e n in ’in Hk ta s a n sı, ek ili to p rağ ın y ü z ö lç ü ­ m ü n ü y a d a tü m to p rak ların ın v erim in i artıra n k ö y lü le re vergi in d irim i sa ğ ­ lan arak u y g u lan d ı; ve b a şk a b a k ım la rd a n , p a rti k o n g re sin d e n so n ra P o litb ü ro tarafın d an yap ılan ve k a ra rn a m e n in so n m e tn in d e y e r a la n d e ğ işik lik le rin h ep si, bu y en i p o litik an ın tam a m e n ticari n ite lik te o ld u ğ u n u n altın ı ç iz m e y e y ö nelikti. K o n g re ta sarısın d a h âlâ k a b u t g ö ren k o le k tif so ru m lu lu k aç ık ç a k a ld ırılm ıştı ve h e r k ö y lü ö d e m e k z o ru n d a o ld u ğ u v erg id en so ru m lu tu tu l­ m uştu; "halkın en yoksul k e sim in e" d eğ il, an cak vergi tu tarın ın ü stü n d e g ö ­ n ü llü o la ra k te slim ed ilen ü riin fa z la sı k a rşılığ ın d a tü k etim m a lla n ve ta rım ­ sal d o n a n ım sağ lam ak a m a c ıy la b ir d e v le t fo n u k u ru lm u ştu ; ürü n fazlasın ı "y erel ek o n o m ik m ü b ad ele çerç e v e si için d e" sa tm a ö zg ü rlü ğ ü , "h em k o o ­ p e ra tifle r aracılığ ı ile h em d e p iy a s a d a v e p a z a rla rd a satış" sö zle rin in e k le n ­ m esiy le d a h a d a b elirgin k ılın m ıştı. B irk a ç g ü n so n ra S o v n ark o m 'u n b ir k a ­ rarn am esi, "ticaret, satm a ve satın a lm a ö z g ü rlü ğ ü n ü " sa ğ la y a ra k ve y iy e ­ c e k m ad d elerin in karay o lu , d e m iry o lu ve d e n iz y o lu y la u la ştırılm a sın a k o ­ n u lan k ısıtlam aları k ald ırara k , "y erel m ü b a d e le " d ey im in in k ap sa d ığ ı b ü tü n k ısıtla m a la ra so n verdi.s M a y ıs 1921 ’d e b ir p arti k o n feran sı, "yeni e k o n o m i p o litik asın ın y ılla rla ö lç ü le b ile c ek u zu n b ir d ö n e m için y e rle ştiğ in i" v e “te ­ m el d a y an ağ ın ın " m al m ü b a d ele si o ld u ğ u n u cid d i b ir ü slu p la a ç ık lad ı.6 N E P 'in d ev rey e g irm esi, y e n i k u ru m la r y a ra tm a k ta n z iy ad e m e v c u t k u ­ ru m la n b ask ı araçları o lm a k ta n çık a rıp bu n ları k ö y lü n ü n b irey se l g irişim i­ ni teşv ik ed en yeni p o litik a n ın a ra ç la rın a d ö n ü ştü rm ey i g e re k tiriy o rd u . İlk g irişim . A ralık 1920’de se k iz in ci T üm R u sy a S o v y e tle ri K o n g re si'n in k a ra ­ rıy la ku ru lan "ekim k o m iteleri" o ld u .1 2 6 M ay ıs 1 9 2 1'de V T sIK ile S o v n a r­ k o m 'u n o rtak b ir k ararn am esi o z a m a n a k a d a r tan ım la n m ış şek liy le k o m ite ­ lerin g ö rev lerin in "çok sın ırlı" o ld u ğ u n u , fa a liy e t a la n la rın ın "k ö y lü lü ğ ü n b a ğ ım sızlığ ın ın g elec ek tek i g e lişm e si y ararın a" g en işle tilm esi g e re k tiğ in i, to h u m ek ilen tarlaların y ü z ö lç ü m ü n ü g e n işle tm e n in y anı sıra ta rım y ö n ­ tem lerin i g e liştirm e y i, tarım sa n a y ile rin e y a rd ım etm e y i, y erel m al m ü b a ­ d e le sin i ve k o o p eratiflerin g e lişm esin i teşv ik e tm e y i d e iş e d in m e lerin i ilan ediyordu.* B ir ay son ra, b iz z a t L e n in ’in k a le m e ald ığ ı uzun b ir k ara rn a m e , 5. Sobranie Uzakonenii, No. 26. madde I49dadır.

6. VKP(B) v Rezolyutsiyak (1941), c. 1, s. 396-7; NEP döneminde ticaretin yaygınlaşması hakkında bkz. s. 300-2.

7. Bkz. s. 160-1.

8. Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 57, madde 364.

258 EKONOMİK DÜZEN köy k o m iteleri sistem in i ilç e ve il "ek o n o m i k o n fe ra n sla rı" a ra c ılığ ıy la (e s­ ki "ek o n o m i S o v y etleri" h ay alin e d ö n ü ş) Ç a lışm a ve S a v u n m a K o n se y in in em rin e v e riy o rd u .9 A n c a k bu k arm aşık yapı h iç b ir zam a n h a y a ta g e ç irilm edi ve so n rak i g e lişm e le rd e de h iç b ir iz b ıra k m a d ı. M erk ezi d en etim , d e v le ­ tin k ö y lü y le ilişk isin i vergi ta h sild a rlığ ın a in d irg em ey i a m a ç la y a n N E P an ­ layışıyla b ağ d a şm a y a c a k k a d ar sav aş k o m ü n iz m i k o k u y o rd u .

N E P 'in tem el an lay ışı — y an i k ö y lü y e ü rü n fazlasın ı d ile d iğ i gibi k u lla n ­ m a ve to p rağ ın ı ta s a rru f etm e k te g ü v en lik id in d e ö z g ü r o lm a h a k k ı tan ın d ı­ ğı tak d ird e tarım sal ü retim in a rtırıla b ile c e ğ i k an ısı— d o ğ ru y d u . A n cak b u ­ nu u y g u lam ak ve g e liştirm e k için zam an g e re k iy o rd u ; o y sa çok vahim b ir d u ru m a ç are b u lm ak için ac eley le a lın an 21 M art 1921 k a ra n , b ü y ü k b ir doğal felaketi ö n le m e k te y a da y a tıştırm a k ta g e ç k alm ış b ir karard ı. Ö y le g ö rü n ü y o r ki, ilk ta h m in le r ö n cek i y ılın rek o ltesi esas alın arak ih tiy atlıca yap ılm ıştı. S o v n ark o m 'u n 2 8 M arl 1921 tarihli b ir k a ra rn a m e si, ayni vergi o larak alın a c a k m ik tarı, 1920'de 423 m ily o n o larak h esa p la n a n am a g e r­ ç e k te y ak laşık 3 0 0 m ily o n pud 'u tah sil e d ile n m ik ta ra k a rşılık , "o rtalam a bir rek o ltey e göre" 2 4 0 m ily o n p u d o la ra k sa p ta d ı." ' 160 m ily o n p u d 'lu k bir m iktarın tic a re t ve m ü b ad ele d e n sağ la n ac a ğ ı, b ö y le c e 4 0 0 m ily o n p u d o la­ rak h esap lan an asg ari m ik ta ra u laşılacağ ı ta h m in e d iliy o rd u .11 P o litik ad a d e ğ işik lik y a p ılacağ ı açık la m a sı k ılp ay ı b ir z a m a n la m a y la to h u m la m a p ro g ram ın ı e tk ile y e b ile c e ğ i b ir d ö n e m e rastlad ı. B elk i d e k ısm en N E P ’in teşv ik leriy le kuzey ve m erk e z illerin d e ek im alanı y ü z ö lç ü m ü 1 9 2 l ’d e y ü z ­ d e 10 ile 15 artırıld ı. B u n u n la b irlik te, bu ille r k en d i ih tiy açların ı bile k a rşı­ lay am ay an "tü k etici" illerd i; ço k d a h a ö n e m li o la n g ü n ey ve g ü n ey b atı ille ­ rinde ek im y ap ılan ta rlala rın y ü zö lç ü m ü fiilen aynı o ra n d a a z a ld ı.12 A n cak

9. A j f., No. 44. m adde 223. Lenin'in 21 Mart 192! tarihli ilk tasarısı Suçmeniya, c.

XXVII, s. 364-81 'dedir vc o dönemde NEP'in Lenin tarafından tasarlanm ış kapsamının bir özelidir.

10 Sobranie Uzakonenii, 192!, No. 26, madde 148. Mart 1921’deki onuncu parti kongre­ sinde Tsiurupa'nm dem ecine göre, o sırada "hasılat bu rakam a yaklaşıyordu" (Desyutyi S"ezd R ossiiskvy K om m unisıçtskm ' Purliı [1921], s. 228); aynı anda yapılan ihtiyatlı bir lahmine gö­ re "şimdiye kadar" hasılat 265 milyon pud'du (A g.e , s. 236). 21 Nisan 1921 tarihli iki karar­ namede patates (112 m ilyona karşılık 60 milyon pud), yağlı tohum lar (24 milyona karşılık 12 nıilyon pud), yum urta (628 milyona karşılık 400 milyon pud) tahminleri belirtiliyordu (Sobranie U ıakonenii. 1921, No. 38, madde 204 ve 205).

11 Lenin, Soçineniya, c. XXVI. s. 302, 409,417-18; bu rakam lar Lenin'in 1921 ilkbaha­ rındaki konuşm alarında birçok kez tekrarlandı.

12 Olçet Narodnogo Komissariata Zetnledeliya IX Vserossiiskomu S “e;du Sovttav (1921), s . 70-5.

NEP: İLK ADIM LAR 259 bütün h esap ları altüst e d e n şey, ö z e llik le V o lg a h a v z asın ın "üretici'" ille rin ­ de ik in ci b ir k u ra k lık y ılın ın b aşlam asıy d ı. Ç a lışm a ve S a v u n m a K o n sey i'n in N isan 192! so n u n d a " k u ra k lık la m ü cad ele te d b irle ri"n i ilan e tm e s i13 ilk te h lik e işaretiy d i. T e m m u z 1921'de, p a rtiy le b a ğ la n tısı o lm a y a n T ü m R u sy a A ç lık la M ü cad e le K o m ite si'n e g ö re v v erilm esin in y arattığ ı y a n k ıla r ve b u n d an b ir ay so n ra a ç la ra y u rtd ışm d an yard rm sa ğ la y a n H o o v e r's A m e ­ rican R e lie f A d m in istra tio n (A R A ) ile im za lan a n sa n sa sy o n e l a n la şm a , fe ­ lak etin ne k adar vahim o ld u ğ u n u g ö ste rd i.14 T em m u z d a , k ıtlık b ö lg e le rin ­ den 100 0 0 0 k işin in S ib iry a 'y a g ö n d e rilm e si için k a ra rn a m e le r ç ık a r ıld ı.15 B irk aç gün sonra, rek o lte le ri b ü y ü k z a ra ra u ğ ra y an k ö y lü lerin ay n i v e rg i­ d en b ağ ışık tu tu lm aların ı ö n g ö re n b ir k ararn am e y a y ım la n d ı.16 Y ıl so n u n ­ da, R S F S C ’nin A v ru p a ille rin d e 38 m ily o n d e sy a tin tik ek ili to p ra k ların 14 m ily o n d e sy atin lik k ısm ın d a 192) rek o lte si sıfırla s o n u ç la n m ıştı.17 T a h m in ed ilen 2 4 0 m ilyon pud y e rin e 1921-22 ay n i vergisi sa d e c e 150 m ily o n pud, y a n i 1920-21 h asılatın ın y a n sın ı sağlam ıştı."* T ü m V o lg a h av zasın ı m a h v e d e n 1921 k ıtlığ ın ın se b ep o ld u ğ u y ık ım b ir­ ç o k ta n ık tarafın d an , ö z e llik le d ış ü lk e lerd e n g elen açla ra y a rd ım h e y e tle ri­ nin üyeleri tarafın d an ç o k can lı b ir şe k ild e an latıld ı. K ıtlık ço ğ u z am a n d o ğ ru d an d eğ il dolaylı b ir ö lü m seb eb i o ld u ğ u için ö lü sa y ısın a ilişk in ta h ­ m in lere g ü v en ilem ez; ne k a d a r h ay v an ö ld ü ğ ü n ü tah m in e tm e k d e m ü m ­ kün d eğ ild ir. T ü m R u sy a K o m ite si’nin k u ru lu ş k ara rn am e si ihtiyaç için d e o lan ların sa y ısın ı on m ily o n o la ra k tah m in ed iy o rd u . B eş ay so n ra, A ralık 1921'de d o k u z u n c u T ü m R u sy a K o n g re si’nde y ap ılan resm i tah m in ise y ir­ m i iki m ily o n d u ve K alinin g erçek rak a m ın e n a z beş m ily o n d a h a fa z la o l­ d u ğ u n a d a ir açık la m a la rd a b u lu n d u , O sırad a, y a k la şık b ir m ily o n iki y ü z elli bin k işin in felakete u ğ ra m ış b ö lg elerd en U k ra y n a ’y a ve S ib iry a 'y a göç e ttiğ in e ve b a zıların ın h a fta la rc a h a lta a y larca yol y ü rü d ü k le rin e in a n ılıy o r­ du. K ıtlığın ç o k çile ç e k m iş ve z a y ıf d ü şm ü ş in sa n la r ü zerin d ek i etk ileri, 1891-92'deki b ü y ü k k ıtlığ a o ra n la d a h a y ay g ın , d a h a şid d etli ve d a h a v a­ him o lm uştu. K alin in , A ra lık 1921 'e k a d a r y ap ılan y ard ım ın to p la m m ik ta ­ rının, ü lke içi sto k lard an î 8 0 0 0 0 0 p u d tah ıl, 6 0 0 0 0 0 p u d d iğ e r y iy ece k 13. Sobranie Uîakonenii. i 921, No. 49, m adde 250.

14. Bkz. Bolşevik Devrimi, c. I, s. 169.

15. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 59. madde 396 ve 397.

1 6 ./t.# .e.,N o .6 4 . m adde 4Ü4.

17.

O ıçet N a ro d n o g o K o m s s a r ia m Z e m ie d etiya IX V serossiisknm u S 'e z d u So (1921). s. 80.

18. Pyaı’Leı Vtasti Sovelov (1922), s. 373.

260 EKONOM İK DÜZEN m ad d eleri, d ış ü lk elerd en 1 6 0 0 0 0 0 p u d 'u tah ıl o lm a k ü z e re 2 380 0 0 0 p u d o ld u ğ u n u ta h m in e d iy o rd u .19 B u y iy e c e k m ad d e le rin in b ü y ü k b ir kısm ın ı sağ lay an ve d a ğ ıtım ın ı y ap an re sm e n tan ın m ış te k y ab an cı k u ru lu ş A R A ’ ydı. K arn en ev 'in o d ö n em d ek i b ir m ak a le sin e g ö re, "A m e rik a n H ü k ü m e ti’nin d e ste ğ i, A R A ’n ın g e n iş çaplı b ir y ard ım ı siste m li b ir şe k ild e b a şa rm a ­ sını ve b a şk a h erh an g i b ir k u ru lu şu n y a p a b ild iğ in d e n d a h a fazlasın ı y a p ­ m asını sa ğ la d ı" .20 Y e te rs iz re k o lte ve k ıtlık tü m d ik k a tle rin b ir so n ra k i h a sa t ü zerin d e to p ­ lan m a sın a n ed en o ld u ve A ra lık 1921'de b ir parti k o n feran sı ve d o k u zu n cu T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g resi, "tab an d an ta v a n a b ü tü n p a rti Ö rgütünün k atılm asın ı iste d ik le ri" "1922 yıl ta rım se fe rb e ri iği "nin açılışın ı ilan e tti­ le r.21 T o h u m sa ğ lan m ası ve d iğ e r m ad d i y a rd ım la r d ah il b ilin en teşv ik ve ö rg ü tlem e ted b irlerin in yanı sıra , b ire y se l ve k o le k tif te şv ik le r ilk esi ilk k ez k ay ıtsız şa rtsız u y g u lan d ı. A ralık b a şın d a b ir T ü m R u sy a ta n m k o n g re si — d ev rim in ilk g ü n le rin d e o ld u ğ u g ib i sa d e ce k ö y lü le rin d eğ il, tarım g ö rev li­ lerinin d e k atıld ığ ı k o n g re — "e k o n o m ik d ü z e y in y ü k se ltilm e sin d e h e r b a­ şarın ın , ö z e llik le d ah a d ü z e n li b ir şe k ild e E m ek N işan ı v e p a ra y la ö d ü llen d irilm esi"n i iste d i.23 A ra lık o rtasın d a, d o k u z u n c u T ü m R u sy a S o v y etleri K ongresi ta rafın d an "192 2 ta rım se fe rb e rliğ in in b a şa rıla rın ı ve b a şa rısız ­ lıklarını sa p ta m a k ve ille ri, ilç e le ri, b ö lg e le ri a ç ık ç a teşv ik e tm e k a m ac ıy la, 1922 so n b a h a rın d a M o sk o v a 'd a , en b a şarılı o la n la ra e k o n o m ik b a k ım d an yararlı ö d ü lle rin v erileceğ i (ö rn e ğ in , b ir e le k trik sa n tra lın ın k u ru lm a sı için g erek li d o n a n ım ya d a b ir tra k tö r filo su ) b ir tarım serg isi açılm asın a" k a ra r verild i.23 O s ıra d a N E P etk isin i g ö ste rm e y e b aşlam ıştı; a m a b ir N ark o m z en 19 Devyatyi Vserossıiskii S"ezd S m eto v (1922). s. 23-33: Saratov ilinden ve Volga Alman cum huriyetinden gelen görgü tanıklan kongreye kıtlıkla ilgili raporlar sundular {A.g.e., s.

110-17.135-6). Kalinin M ayıs 1922’de V T slK ’ya bir başka rapor sundu ( /// Sessiya Vserussiiskogo Çentral'nogo Ispolnirel'nogo Komiteta IX Soztva , No. 1 [22 M ayıs 1922). s. 1-5).

20. tuıgi Bor'bi s Gotodom v 1921-1922 gg. (1922), s. 24: Kamenev bu makalesinde. Am e­ rikan yardım ının özellikle hangi ”iç politika çıkarlarından ve dış politika hesaplarından kay­ naklandığını" kendi kendine soruyor ve "Am erika'nın, yaptığı önemli yardım sayesinde, Rus­ ya’nın ekonom isi ve diğer şartlarını başka herhangi bir ülkeden daha iyi tanıyabilecek durum da olduğunu" ekliyor. Amerikan yardımının aynnlılan F. M. Surface ve R. L. Bland, American Food m the W orld War a n d Reconstruction Period (Stanford, 1931), s. 244-57'de yer alıyor.

21. VKP(B) v Rezolyutsiyak (1941), c. I, s. 408-9; S"ezdi Sovetov RSFSR v Posranovleniyuk (1939), s. 2 12-13 { Sobranie Uzakonenii. / 922 'de yayımlandı: No. 4, m adde 41).

22. N ovot 7jakonodatel'stvo v Obtasli Sel'skogo Kozyaistva: Sbornik Dekrelov (1923), 5.64.

23. S"ezdi Sa verov RSFSR v P osianovltniyak (1939), s. 231-41; sergi sonradan 1923 son­ baharına kadar ertelendi (Novoe Zakorwdatel'stvo v Oblasti Sel'skogo Kozyaistva: Sbom ik Dekretov [1923], s. 452).

NEP: İLK ADIMLAR 261 g ö rev lisin in 1921 so n u n d a ta s v ir e n iğ i y en i to p ra k a ç lığ ın ın , "to p ra k için g erçek m ü cad e len in " N E F d e n m i y o k sa k ıtlık tan m ı k a y n a k la n d ığ ın ı b il­ m ek y in e d e g ü çlü .24 M a rt 1 922'den itib a re n re sm i m a k a m la r k e n d ile rin i, g elecek te ayni v erg iy i ü re tim in y ü zd e 10'u k a d a r az a lta c a k ve verg in in ö d en m em esi h a lin d e k ö y lü le rin elin d e n h a y v a n la rın ın a lın m a sın ı y a sa k la ­ y acak k a d ar g ü v en için d e h is se tm iş le rd i.25 1922 ilk b a h a rın d a k ıtlık b ir fe la ­ k et o lm a k ta n ç ık tığ ın d a v e y e n i re k o lte u m u d u b elird iğ in d e , N E P 'in k ö y ­ lerd e dönüm n o k tasın a u la ştığ ı g ö rü ld ü : S a d e c e iyi b ir h a sa t g erek iy o rd u bu iy ileşm en in g erç e k le şm e si için.

E ski to p ra k sah ip lerin e a it m alik â n e le rin k ö y lü lere d a ğ ıtım ı fiilen 1918' de son b u lm u ştu ve b u g e rç e k le şin c e sav aş k o m ü n iz m i d ö n e m i b o y u n c a to p rak im tiyazı sistem in d e a rtık b a şk a k ö k lü d e ğ işik lik g ö rü lm e d i. Y eni k o le k tif tarım b içim lerin in re sm e n d e ste k le n m e si u y g u la m a d a d eğ il, d a h a çok te o rid e ö n em li old u . S a v a ş k o m ü n iz m i d o ru k n o k ta sın a u laştığ ı zam an b ile, k ö y lü leri k o le k tifle ştirm e te d b irle rin e z o rla m a k için h iç b ir g irişim d e b u lunulm adı. T o p rağ ın d ö n e m d ö n e m k en d i ü y e le rin e ve b ire y se l işletm e ­ le re y en id en d ağ ıtıld ığ ı »uY ler, a ra la rın d a re sm e n b ir a y n m g ö z e tilm e k si­ zin, y an y an a v arlık sü rd ü rd ü le r. F a k a t resm i m a k a m la rın tu tu m u b elirsiz­ d i.36 T o p ra ğ ı k iralam an ın (k a m u m ü lk iy e ti te o risi a ç ısın d a n , to p ra k a lım sa ­ tım ı m ü m k ü n d e ğ ild i) ve ü cretli işçi ç a lıştırm a n ın h u k u k en y a sa k la n m ış o l­ m ası, k ö y lü n ü n aile şa rtla rın d a m e y d a n a g e le n d e ğ işik lik le re u y u m sa ğ la ­ m asın ı — m ir sistem in d e y e n id e n d a ğ ıtım y o lu y la k e n d iliğ in d e n g e rçe k leşi­ y o rd u bu— ö n lü y o r ve b ö y le c e b ire y se l to p ra k im tiy azı a le y h in e işliy o rd u ; a y rıc a ü rü n fazlasın a el k o n u la n b ir rejim d e k ö y lü k en d i h e sa b ın a ta rım y a p ­ m ay ı g ö z e alam ıy o rd u . S a v a ş k o m ü n iz m i tartışm alı to p rak im tiy a zı so ru n u ­ nu g en eld e İki fark lı şek ild e e tk iled i. B ir y a n d a n , te ş v ik sizlik v e im k â n sız ­ lık tan d o lay ı d e ğ iştirile m ey e n m ev cu t to p ra k im tiy azı b iç im le rin i d ev a m e t­ tirm e eğ ilim in d ey d i. Ö te y a n d a n , sü rek li te k ra rla n a n zo ra lım la rın m oral b o ­ zu cu so n u ç la rın ın y a n ı l ı r a to p ra k im tiy a z ın ın b ü tü n b ir g e le c e ğ i açık ç a iç 24. O Zemle, c. I, () 9 2 1), s. 6.

25. Novoe Zakonodaıet'stvo v Oblasıt Sel’skogo Kozyatstva: Sbom ik D e k r tım (192Î1, s.

432-3.

26. M erkez toprak kom itesinin 16 M ayıs 19)9 tarihli bir em ri, köylülerin komünal (arım ­ dan ayrılıp kendi topraklarım (kutor ve olrub) işlem e hakkına sahip olduklarını lekrar doğru­ luyordu. Fakat bunun için M tün komün üyelerinin razı olm asının gerekip gerekmediği asla açıklığa kavuşmadı: farklı yerel otoriteler farklı tutum aldılar ve bazı yerel otoriteler bireysel tanının her türlüsünü engellediler (O Zemle, c. I [19211. s. 7).

262 EKONOMİK DÜZEN sav aşın so n u c u n a bağlı o ld u ğ u ve b ir B o lşe v ik zafer ih tim ali b ile y en i d e v ­ rim ci d e ğ işik lik lere karşı b ir g ara n ti sa ğ la m a y a c a ğ ı için , sa v a ş k o m ü n izm i ta m b ir g ü v e n siz lik o rta m ı y ara tıy o rd u .

D em ek ki, N E P 'in ö n em li b ir işlevi k ö y lü y e son d erece ö n e m verd iğ i iki şey i sağ lam asıy d ı: u y g u la y a c a ğ ı ta n m şek lin i se ç m e ö z g ü rlü ğ ü ve to p rak im tiy azı g ü v en liğ i. N e v ar ki b u d u ru m to p ra k k ira la m a y a ve ü c re tli işçi ç a ­ lıştırm a y a k o n u lan y asa k la rın u y g u la n m a sı h alin d e, b u n ların y a p ıla c a k se ­ çim i ad am ak ıllı aldatıcı k ıla c a k la rı k o n u su n d a hızfa b ir ta rtışm a y a y o l aça­ caktı. E ğ er sav a ş k o m ü n iz m i d ö n e m in d e bu y a sa k la r b ü y ü k ö lç ü d e ihlal ed ilm e d iy se , bunun ned en i b ö y le b ir ihlal için y eterli saik lerin ortad<aolm a­ m asıy d ı. Ş im d iy se, ticari te ş v ik le r N E P 'le b irlik te y e n id e n işle rlik k a z a n ­ m a y a b aşlad ığ ın d an , ih la lle r k a çın ılm azd ı. E k im 1921 'de N a rk o m z e m , "k i­ ralam an ın g iz lic e y a p ıld ığ ın ı" b e lirtiy o rd u ;27 ay n ı şey ü cretli işçi ç a lıştırm a için d e g eçerliy d i şü p h e siz . T o p ra k im tiy azı so ru n u , "m e v c u t y a sad a k i tü m b elirsizlik leri o rtad an k a ld ırm a k am a c ıy la " y ü rü rlü k te k i fark lı im tiy a z sis­ tem lerin i b irer b irer say a n ve b u n la r ara sın d a ö z g ü r b ir se ç im y a p m a h ak k ı tanıyan A ralık 192J T üm R u sy a ta n m k o n g resin in baş k o n u su o ld u .21i O n beş gün sonra, d o k u z u n c u T ü m R u sy a S o v y etleri K ongresi u z u n ve m u ğ lak b ir tartışm ad a b u k o n u y u e le aldı. O sin sk i so ru n u n "m ev cu t y a sa d a ço k b e­ lirsiz ve a n la şılm a z b ir şe k ild e işle n d iğ in d e n ” ve "k ö y lü m ü zü n to p rağ ı k en ­ di y a ra n n a k u lla n m a k için y asal g ü v en cesi o lm a d ığ ın d a n " y a k ın d ı, O sin s­ ki, k ö y lü y e sah ib i o lsu n d iy e d eğ il k u llan sın d iy e v erilm iş o lan to p ra ğ m k i­ ra la n m a sın a izin v erm e n in y a ra ttığ ı a n o rm a lliğ i k abul e d iy o r ve b ir u zla ş­ m a yoiu olarak k iralam a n ın altı y ılla sın ırla n d ırılm a sın ı — üç y ıllık sislem ' d e iki ro ta sy o n u n e şd e ğ e ri— ö n e riy o rd u .29 G ü ç lü k le rin b ilin c in d e o lan fa ­ k a t ç ö z ü m y o lları k o n u su n d a b ö lü n m e y e u ğ ra y a n y a d a k a ra r v e re m e y en ko n g re, V T sIK 'y ı bu ilk e le ri b ir k a ra rn a m e y le a ç ık la m a k la g ö re v le n d ird i ve N a rk o m zem 'd en "yeni e k o n o m i p o litik asın ın e sa sla rıy la tam b ir uyum sağ la m a sı ve b ü tü n ta rım işle tm ele ri için açık seçik , tutarlı v e a n la ş ılır b ir d izi y asa h azırlam ası a m a c ıy la ” m e v c u t tarım y asa sın ı y e n i b a şta n e le a l­ m asını is te d i.31’

27. O Z e m le , c I (1921), s. 16; aynı yayında bir Narkom zem yetkilisinin kiralam anın ya­ sallaşması lehinde uzun b ir yazısı yer alıyordu {A . g . e c, I, s. 105-15).

28. N v v o t Zakonodate! 'srvu v Oblasli Sel'skogo Kozyaisıva: S bom ik D ekreıov (1923), s.

40.

29. D evyatyi.Vserossiiskii S "ezdSovetov (1922), s. 103-4.

30. S " ezJ ı S v v e to v RSFSR v PostanovU niyak (1939), s. 209.

NEP: İLK ADIMLAR 2M V T sIK ’nın "T o p ra ğ ın İşç ile r T a ra fın d a n K u lla n ılm a sı H a k k ın d a O tu a Y edi M a d d elik T em el Y a sa” b aşlık lı k ara rn a m e si M ay ıs 1922'de y a y ım ­ la n d ı.'1 A rtel, k o m ü n , m ir, otrub ya d a kutor şek lin d ek i b ire y sel to p rak v e ­ y a b u n ların b ileşim i k ab u l e d ilm işti: İlgili k ö y lü te rc ih in i y a p m a k ta ö z g ü r­ d ü; a n laşm azlık h alin d e y erel y etk ililerin p e k a ç ık seçik ta n ım la n m a m ış b ir k a ra r verm e h akkı vardı. T o p ra ğ ın d ö n e m d ö n em y e n id e n d a ğ ıtım ın a d a y a ­ nan m ir'in d e v a m ettirilm esi ne y a sak lan m ıştı ne d e a ç ık ç a y erilm işıi. Fakat köylü, en a z ın d a n teorik a çıd a n , m ir'i te rk e tm e k te ve to p rağ ın ı ken d isi işle ­ m ek te ö zg ü rd ü ; k ararn am e sö zd e o lağ a n ü stü ö zel d u ru m la rı b ir ç ö zü m e b ağ lam a g ere k ç e siy le h em to p rağ ın k ira la n m a sın a hem d e ücretli işçi ç a lış ­ tırılm asın a izin vererek b u n u m ü m k ü n k ılıy o rd u . D oğal fela k e tle r y a d a iş ­ gücü kaybı y ü zü n d en "geçici o la ra k zo r d u ru m a d ü şm ü ş" a ileler, to p ra k la ­ rını azam i iki ro tasy o n lu k b ir d ö n e m için k ira la y ab ile c e k le rd i. "K iralan an işçilerle b irlik te e şit d e re ce d e ç a lışm ak " şartıy la aile le r ü cretli işçi k irala y a ­ b ilecek lerd i. B ö y lece N E P 'in d e v rim d ö n e m in d e n arta kalan eşitlik ç i e ğ i­ lim lere son v eren b ir etk isi o ld u . N E P k ö y lü n ü n to p rağ ın ı k endi m alıy m ış g ib i işlem e, g en işletm e , ü cretli işçi tu ta ra k e k ip b iç m e ya d a b aşk a la rın a k i­ ralam a h ak k ın ı bu h ak k am u sal to p ra k m ü lk iy eti ö ğ retisiy le b ağ d aştığ ı Öl­ çü d e tan ım ış o lu y o rd u . K ö y lü n ü n d e v le te karşı y ü k ü m lü lü k leri vergi ö d e ­ yen b irinin y ü k ü m lü lü k le riy d i. B u n a karşılık d e v le t o n a d e v rim d e n b u y a ­ na ilk k ez to p rağ ı h em k en d isi için hem d e k am u y a ra rın a işley ip verim in i artırm a g ü v en liğ in i sağ lıy o rd u .

N E P u y g u lam ası (fab rik a lara, S o v y e t k u ru ın la rm a y a d a işçi se n d ik a la ­ rın a "tah sis ed ilm iş" ç iftlik le r dah il) S o v h o z lar, tarım k o m ü n ü y a d a artel gibi y ü rü rlü k te k i gö n ü llü k o le k tif tarım k u ru lu şla rın a sağ lan an resm i d e s­ teği teo rik b ak ım d an e tk ilem ed i. N E P leh in d ek i ilk k o n u şm ala rın d an b irin ­ de L en in , tarım sal g e lişm e n in g e le c e ğ in in "en d ü şü k v erim e sahip, en k ü ­ çü k , en az d o n a tılm ış ve en d a ğ ın ık çiftlik lerin y av aş y av aş b irleşm e leri ve bü y ü k ö lçek li b ir tarım ı o rta k la şa ö rg ü tle m e leri" p e rsp e k tifin e b ağlı o ld u ­ ğ u n u tek ra rla y a ra k şu a n la m lı sözü e k liy o rd u : "İşte so s y a lis tle r b ü tü n b u n ­ ların b ö y le o laca ğ ın ı hayal e tm iş le rd i."M İlk e aç ısın d an tek d eğ işik lik , N E P d ö n e m in d e d e v le t san ay isin e u y g u lan an y en i ticari ilk elerin şim d i k e n d ile ­ rin d en k â r e ld e etm ele ri b ek le n e n S o v h o zlar'ı d a k a p sa m a sıy d ı.3' ''T a h sis ed ilm iş" ç iftlik le r bu n ları işleten ve k o m ise rliğ e aynî b ir kira ö d ey en ku31- N tn a e Z u k tm o d a te l'stv o v O blasıi S t t ’s lcogo K ozvaistva. S b o m ik D ekreU n (1923), s.

441-6.

32. Lenin, S o ç in e n iya , c. XXVI, 299.

33. Bkz. s. 275-7.

264 EKONOMİK DÜZEN ru m la ra y asal b ir sö zleşm e y le k irala n d ığ ın d a n , tü m S o v y e t ç iftlik le ri T a ­ rım H alk K o m ise rliğ i'n e b ağ lıy m ış g ib i kabul e d ile c e k ti.34 S o n ra d a n , S o v h o zlar'ın k a y ırılm ış bazı ö z e l k işilere k ira la n m a sın a izin veren e m irle r de y a y ım la n d ı.35 S a n a y id e y a p ılm a k ta o la n la b ir b e n z e rlik k u ru larak , h e r ilin S o v h o z la n bir il "trö stü " h alin d e y e n id e n g ru p la n d ırıld ıla r ve b u y ap ı N ark o m zem 'e b ağ lı "d ev let çiftlik le ri trö stü " (G o sse l'sin d ik a t) ile tam a m lan d ı, îs te r ta n m k o m ü n leri iste r a rte lle r şek lin d e o lsu n ü retim k o o p e ra tifle ri h â lâ fiilen d e ste k le n iy o rd u .3* F a k a t N E P k ırsa l k e sim le k e n t a ra s ın d a n o rm al m ü b ad ele k an alların ı y en id e n a çtık ça, b a şla n g ıç ta "tah sis e d ilm iş” ç iftlik ­ ler sistem ini y a ratm ış o la n atılım tav sad ı ve d iğ e r S o v h o z la r z a r z o r ay a k ta kalab ild i. B irey sel işle tm e ü z e rin d e d u ru lm a sı, d e v le t ta ra fın d a n ö rg ü tle n ­ m iş k o le k tif tarım k u ru lu şla rıy la b a ğ d a ş m ıy o rd u .37 P a rtin in N E P 'e M art 1 9 2 1 'd ek i h o şg ö rü lü ve rah at y a k la şım ın ın d ev am etm esi b ek len e m ezd i. S o sy alizm y o lu n d a ileri b ir ad ım ın tü m p artid e y a ­ rattığ ı u m u tlara ve b e k le n tile re b ö y le sin e ay k ırı ve b ö y lesin e k ö k lü b ir d e ­ ğ işik liğ in ilk bak ışta sad e ce k a p ita liz m e d eğil ay n ı za m a n d a S o sy a list D e v ­ rim c ile rle M en şe v ild e r'in d ile g e tird ik le ri k ö tü m se r g ö rü ş le re d e b ir tav iz g ib i g ö rü n e n , p o litik ay ı d ev rim in Öncü gücü ve d e ste k le y ic isi san ay i p ro le ­ ta ry asın a d eğ il, geri ve g en e llik le k ü ç ü k b u rju v a k ö y lü lü ğ e d e v re d e n b ir d eğ işik liğ in k ay gı ve ö fk e y ara tm a sı k a ç ın ılm a z d ı.38 K ö y lü lü ğ e k a rşı bu y en i tu tu m N E P 'in tem elin i o lu ştu rd u ğ u n d a n , ilk h ü c u m la rın e n şid d etlileri

34. N ova e 2aktmoda!e!'xtv<> r O b la sli S e l'sko tjo K a ty a istr a : S b o m ik D e kre u ıv (1923), s.

42-7.

35. A .g .e ., s. 167.

36. N o vo e Z a k v n o d a ıe l'stv o v O b ia sn SeV skttg» K o -y n is n a : S b v rn ik D e kre to v (1923), s.

47-9; S e z d i S o vetııv R S F S R v P o u a n o ıle n ıv a k (1939), s. 230-1.

37. NEP dönem inde Sovyet çiftliklerine ilişkin tam bilgi N ü N o vik F urşak (1923), c. V. s.

5 8 2 -6 18dedir Verilen ayrıntılı bilgi verim düşüklüğünü ve umursam azlığı olduğu gibi yan­ sıtmaktadır; bu cildin editörlerinin, makale yazannca verilmiş istatistiklerin sorum luluğunu almamaları anlamlıdır.

38. 19 2 1 yazında bir Fransız ziyaretçiye M aksim Corki'nin çok çarpıcı bir şekilde dile ge­ tirdiği buydu: "Şimdiye kadar işçiler efendiydi, ama onlar ülkem iîde sadece kiiçük bir azın­ lıktır, birkaç milyondan ibarettirler. Köylüler ise sürüsüne bereket. Devrim in başlangıcından beri bu iki sınıf arasında devam eden mücadeleyi köylülerin kazanm a şansı çok daha büyük­ tür... Kent proletarya.«ı dört yıldan beri sürekli gerilem ektedir. Köylerdeki m uazzam gel git sonunda her şeyi yutacaktır. Köylü Rusya’nın efendisi olacaktır, çünkü sayıca Üstündür. Ve geleceğimiz açısından felaket olacaktır bu" (A. M orizet, C h ez L én in e e l T ro tski à M o sc o u [ta­ rihsiz (1922?)], s. 240-2). Bolşevikler’in birçoğu kuskusuz bu duygulan paylaşıyor am a açık­ ça dile getirmiyordu.

NEP: tLK ADIMLAR 265 y eni ta rım p o litik a sın a y ö n e ld i. P a ıti ç e v re le rin d e y e n i b ir e le ştiri a n lay ışı y ay ıld ı ve b u a n la y ış iki fark lı ç iz g id e d ile g e tirild i.

T a n m d a N E P uy g u la m a sın a y ö n eltilen ilk e leştiri k ö y lü lü ğ ü n so sy al y a ­ pısı ü z e rin d ek i e tk isin e ilişk in d i. Ü ç yıl b o y u n ca, S o v y et ta n m p o litik a sı­ nın d a im a eşitle y ic i b ir etk isi oldu: S ö z k o n u su p o litik a h em e n a lt d ü z e y d e hem d e e n ü st d ü z e y d e b ir e şitlik sa ğ la m a y a ç a lışm ış ve b u n d a ep e y b a şa rı­ lı o lm u ştu .39 Kulaklar'a d ü şm a n lığ ı, y o k su l k ö y lü le rin k ad erin i d e ğ iştirm e k ve h erb irin in ta rlaların ı g e n işle tm e k a rzu su n u n ta m am la y ıc ı b ir p arçasıy d ı.

N E P 'in am ac ın ın kulakla / ı n itib arın ı sa ğ la m a k ve o n ları y o k su l k ö y lünün z a ra rın a teşv ik e tm e k o ld u ğ u şim d i o rta y a ç ık ıy o rd u . L en in b u g erçeğ i k a­ bul etti ve y ap ıla n e le ştirile re verd iğ i te k c e v a p b u n a m e c b u r k a lın d ığ ın ı sö y lem ek oldu: Zoralım y e rin e ayni v erg iy i ik a m e e tm e n in k u l a k l a r ı n s a y ısın ın bu s is te m d e , e s ­ k isin d e n daha ç o k artacağı anlamına g e ld iğ i g e rç e ğ in e g ö z le rim iz i k a p a y a m a y ız .

K u la k la r g e ç m iş te tu tu n a m a d ı kİ an yerlerde o rta y a çıkacaktır P iy asad ak i se rb e st rek a b e tin başarılı ve z en g in o la n la rla b a şarısız ve y o k ­ sul o la n la r arasın d ak i fark lılaşm a y ı a rtırm a sı v e z e n g in le re y o k su lla n sö ­ m ü rm e im kânı sağ lam ası k açın ılm az d ı. İs te r S to lip in refo rm u d ö n em in d e, is te r N E P d ö n e m in d e o lsu n k ap ita liz m in k ö y le re y ay ılm a sı için ö d en m esi g erek en b ir b e d e ld i bu. 1921 k ıtlığ ın ın y arattığ ı m ü th iş şa rtlard a kulak­ la rın y e n id e n ca n la n m a sı k o la y d eğ ild i: k ıtlık çek e n b ö lg e lerd e tek m esele h ay atta k alab ilm ek y a d a a ç lık ta n ö lm ek ti. F a k a t d iğ e r b ö lg e lerd e b elirtile r d a h a açıktı. A ralık 1921 p a rti k o n fe ra n sın d a P reo b rajen sk i Jtu/afc-çiftçi tipi ek o n o m in in g e lişm esi ü z e rin e d ik k a t ç e k ti.41 M a rt 1922'de, on b irin ci parti ko n g resi h azırlık ları v esilesiy le m e rk e z k o m ite sin e so ru n u iîk k e z ciddi b ir şek ild e ele alan a y rın tılı b ir dizi tez su n d u . "Iç sa v a ş b o y u n c a e k o n o m ik is­ tik rarın ı k o ru m u ş ve k en tlerin k ö y lere aşırı b a ğ ım lılık o ld u ğ u d ö n e m d e g ü ç le n m iş o la n ” k ö y lü ta b a k a sı N E P d ö n e m in d e "geçici y a d a sürekli o la ­ rak ü cretli işçi çalıştıran , y o ğ u n ta rım a d a y alı k ü ç ü k işle tm e le r şek lin d e ya d a S ib iry a 'd a ve d iğ e r sın ır b ö lg e le rin d e sü rekli işçi ça lıştıra n b ü y ü k ö lç e k ­ li işletm eler şe k lin d e" ü stü n lü k k u ru y o rd u . Ö te y a n d a n , "y ü k h ay v an ları say ısın d ak i azalm an ın , işç ile rin e m p e ry a list sav aş y a d a iç sa v a ş c ep h esin e g ö n d e rilm e le rin in ve art a rd a g e le n y e te rsiz h a sa tla rın so n u c u atsız, ta rla la ­ rı işlen m em iş, in e k siz ... k ö y lü le rin sa y ısı arttı". B ö y le c e ilk eğ ilim lerin 39. Bkz. s. 158.

40. Lenin. Sofinenrya, c. XXV], s. 246.

41. Vserossiiskaya Koıtferentsiya RKP (Bnt'şevıkov), No. 3 (21 Aralık 1921), s. 20.

266 EKONOMİK DÜZEN tam tersi b ir gene) g ö rü n ü m o lu şm a k ü zerey d i: Kırsal kesimde sınıf çelişkilerinin dengelenmesi süreci bozuldu. Farklılaşma sü­ reci yeniden başladı ve giderek güçlendi, köy ekonomisindeki canlanmanın en sağ­ lıklı olduğu ve ekili alanların arttığı yerde doruk noktasına ulaştı... Köy ekonomisi bir bütün olarak müthiş gerilerken ve köyleri genel bir yoksulluk kaplarken bir larım burjuvazisi doğmaktadır.

P re o b ra je n sk i'n in m e v cu t fe la k e tle re ilişk in a y rın tılı in c e le m e si B o lşe­ vik teo rin in esk i id e a lle rin e b ir d ö n ü şle son b u lu y o rd u : “S o v h o z la r’ı g e liş ­ tirm ek , fa b rik alara tah sis ed ilm iş to p ra k la rd a p ro le te r tarım ı d este k le m e k ve y a y g ın la ştırm a k , k o le k tif tarım ın g e lişm e sin i teşv ik e tm ek v e b u n lara so sy alist e k o n o m id e köy e k o n o m isin in d ö n ü ştü rü lm e sin in tem el şekii o la n planlı ek o n o m i için d e y e r v e rm e k ." P re o b ra jen sk i 'b ü y ü k ta n m işletm eleri y a ratm ak " ve k a b a tarım d a m o d ern te k n ik y ö n tem leri u y g u la m a k a m a c ıy la y ab an cı serm ay e ve yab an cı işçiler k u lla n ılm asın ı ö n e rirk e n g ü n ü n m o d a­ sın a u y u y o rd u .42 P re o b ra je n sk i’nin tezle rin i o k u rk e n , y a şan ıla n an ın p ra tik im k â n la rıy la p e k az ilgisi o ld u ğ u g ö rü len bu uzun vad eli p la n la m a y a ilişk in teo rik a lış­ tırm a la r k a rşısın d a L en in 'in sab rı taştı. P o lilb ü ro ’y a su n d u ğ u son d erec e eleştirel biv n o tta bu tezle ri "u y g u n b u lm ad ığ ın ı" belirtti. G e le c e k k o n g re ­ nin "beylik sö zleri tek ra rla y ıp d u rm ak y e rin e sa lt y ere l p ra tik tecrübeyi ay ­ rın tıla rıy la in celem ek le" g ö re v le n d irile c e k b ir k o m isy o n k u ru lm a sı so ru ­ nunu ele alm asın ı ö n erd i. P arti m e rk e z k o m itesi L en in 'in g ö rü şlerin i kabul etli.43 P re o b rajen sk i'n in e k o n o m ik p o litik a h ak k ın d a g en e l b ir ta n ış m a a ç ıl­ m ası taleb i red d ed ild iğ in d e n , k o n g re ta rtışm a la rı bu esa sa g ö re d ü zenlen d i ve k o n g re n in , k o m isy o n u n tav siy esi ü ze rin e k ab u l edilen k ıs a k a ra n , N E P ' in v arsay ım ları g e ç e rli k ald ığ ı sü re c e ç a re b u lu n m ası im k â n sız o la n b ir fe ­ lak ete d e ğ in m ek ten k aç ın d ı.44 R e k o lte d u ru m u belli o lm a d ığ ın d a n ka la k­ lara. karşı b ir k a m p a n y a aç m a n ın z a m a n ı d eğ ild i. ik in ci e le ştiri d a h a g e n iş b ir te m e le d a y a lıy d ı ve daha a cil b ir te h d it iç e ­ riy o rd u . N E P k ö y lü y e zo ru n lu b ir ta v iz o la ra k b a şla tıld ığ ın d a , kim den ta ­

42. Lenin, S o ç in e n iya . c. XXVII, s. 440-6.

43. Lenin'in Politbüro'ya notu için bkz. ü .g .e ., c. XXVII, s. 191-4; merkez komi leşinin ka­ ran ifin b k z . a .g .e ., c. X X V I!,s.5 2 4 ,not SI. 44. O d m n a d ısıin i S"e~(i R K P (B ) (1936). s. 88; V K P (B ) v R e zo ly u siiy a k (1941), s. 428-9.

K arann kaleme alınm asında Lenin'in ne dereceye kadar katkıda bulunduğu, hiçbir eleştirel in­ celemeye dayanmayan "cahilce müdahaleler"den nefretim dile getirdiği Osinski'ye mektu­ bundan anlaşılabilir (Soçinenıya, c. XXVII, s. 273-4).

NEP. İLK ADIM LAR 267 vizd e b u lu n m asın ın tale p e d ild iğ in i so rm a k ta .h iç k im se ac e le e tm em işti; tarım sa! ü retim i ve k e n tle rin ia şesin i a rtırm a y a y ö n e lik h e r ted b irin , en azından h e rk es k a d ar san ay i işçisin in d e y a ra rın a o ld u ğ u in an d ırıcı bir şe ­ k ild e ve iyi n iy etle sav u n u la b ilird i. A n cak 1921 yılı b o y u n c a k ö y lü y e taviz üstüne tav iz verildi ve y iy e c e k k arn esi h ak k ın ı y itirm e ve işsiz k a lm a te h d i­ di a ltın d ak i sanayi işç isin in d u ru m u g ittik ç e sarsıld ı. A ra lık 1921'de parti ko n feran sı ve d o k u z u n c u T ürn R u sy a S o v y e tleri K o n g re si, sa n a y id e artan h o şn u tsu zlu ğ u u m u rsa m a k sızın k ö y lü lü ğ ü ön p la n d a tu tm a y a d ev am etti.

O n u n cu p arti k o n g re sin c e k ıy a sıy a su çlan an ilk işçi m u h alefeti N E P ö n cesi dö n em e aitti, ve bu m u h a le fe tin , "p ro leter o lm a y an " u n su rların p a rtid e ü s­ tü n lü k k a z a n m asın d a n y a k ın ırk e n im a ettiğ i k ö y lü lü k d eğ ild i. A ncak N E P 'in k öy lü y a ra rın a sa n a y i işçisin in fe d a e d ilm e si a n la m ın a g eld iğ i sö y ­ lentileri y ay ılm a y a b a şla y ın ca , bu y a k ın m a n ın işçi m u h ale fe tin in e sk i ü y e ­ lerinin faal o ld u ğ u ç e v re le r tara fın d a n sah ip le n ilm esi d o ğ ald ı. M art 1922 on b irin ci p arti k o n g re sin d e N E P 'in a m a c ın ın "k ö y lü lere d a h a a z p ah alıy a m al o lan b ir h ü k ü m et" sa ğ lam a k o ld u ğ u n u ve b u n u n işçilerin z a ra rın a g er­ ç e k le ştirild iğ in i ağ zın d a n kaçıran Ş liy a p n ik o v 'd u .4S L en in , P reo b rajen skı'n in ele ştirisin e yaptığ ı g ib i, Ş liy ap n ik o v 'u n e le ştirisin e d e d o ğ ru d a n d o ğ ­ ruya c e v a p v e rm ek ten k açın d ı. K ö y lü lü k le "bağ" k u rm a n ın z o ru n lu lu ğ u n a ilişkin g ö rü şü n ü tek ra rla d ı ve ”h er şey in bu a n la y ışa b ağlı o lm a sı g e re k tiğ i­ ni" ö z ellik le b elirtti. L e n in san ay i k o n u su n a k ısaca ve epey b e lirsiz bir şe ­ k ild e d e ğ in d i ve "çeşitli se b e p le rd e n , g e n e llik le d e h asta lığ ın d a n do lay ı" rap o ru n u n bu b ö lü m ü n ü h az ırlay a m a d ığ ı için ö z ü r d ile d i. G eri ç ek ilm en in so n a erd iğ in i b ild ird i,4*’ A n c a k k o n u şm a sın d a p o litik a d a k ö k lü b ir d e ğ işik ­ lik o ld u ğ u n u d ü şü n d ü re c e k h içb ir şey y o k tu . N E P 'in a ltın d a y atan genel so ­ ru n lar h e n ü z y e te rin c e o lg u n la şm ış d eğildi.

L en in 'in o n b irin ci p arti k o n g re sin d e iz lem e k le y etin d iğ i b e k le -g ö r p o li­ tikası d a h a so n ra b ü y ü k ö lç ü d e d o ğ ru lan d ı. K ısm e n N E P 'in ta n m ü retim in e sağladığı teşv ik ler, k ısm en d e h a v a la rın iyi g itm iş o lm a sı sa y e sin d e 1922 rek o ltesi d e v rim d en b eri e n b e re k e tli o la n ıy d ı47 ve S o v y e t ik tid arı ile köy45. O dm nudt.tıiryi S ' e zd R K P (B ) { 1936), s, 108.

46. Lenin, S o fin e n iy a , c. XXV İt, s. 230,233,238.

47. Nisan 1923 on ikinci parti kongresinde Zinovyev, "1922 rekoltesinin savaş dönemi ön­ cesi ortalam a rekoltenin yüzde yelmiş beşini oluşturduğunu" resmen açıkladı; sınai üretim sa­ vaş öncesin dekinin yüzde 25'iydi (D v e n a d ısa ty i S"e?.d R o ssiisk u y K om m u n isıiç e sk a y P a ıtii (B o l'fe v ik o v ] [1923], s. 25). Y. S. Rozenfeld, P ro m ifle n n a y a P o litik a SS S R (1926), s. 432'de y er alan daha sonraki bir tahm ine göre, tarımsa] üretim 19i 3 rakam larının yüzde 75'i, sınai üretim ise üçte biriydi.

268 EKONOMİK DÜZEN lü lü k a rasın d ak i y eni ilişk ile rin tam a m e n d o ğ ru lan m a sı a n la m ın a g e liy o r­ du. K ö y lü d e v rim d en beri ilk k ez y erel y e tk ilile rin le şv ik iy le ü riin fazlasın ı satm a h a k k ın a k a v u şm a k la k alm ıy o r, ay n ı z a m a n d a bu işi o la ğ a n ü stü e lv e ­ rişli p iy a s a şa rtla rın d a y a p ıy o rd u . Y a rı a ç y a rı to k y a şa n a n y ılla rd a n so n ra k e n tle r y iy e c e k m ad d e le rin e su sam ışla rd ı ve aynı za m a n d a sa n a y i, ta m a ­ m en fark lı seb ep lerd en d o la y ı,4* işlen m iş ü rü n sto k la rın ın b ü y ü k b ir k ısm ı­ nı ta sfiy e e tm ek z o ru n d a k ald ı. Ö y le ki, 1922 yazı v e so n b ah a rı b o y u n c a fi­ y a tlard a sanayinin z a rarın a ve tarım ın leh in e g ö rü lm ed ik o ra n la rd a b ir g e ­ lişm e oldu. N E F in h em a çık la n m ış a m a ç ların ın h em d e g iz li k alm ış so n u ç ­ larının b ird en b ire tah m in e d ile m e y e c e k k a d ar g e n iş ö lç ü d e b ilin c in e v arıl­ dı: K ısm en bile bile, k ısm e n te sa d ü fe n , k ö y lü p ro le ta ry a d ik ta tö rlü ğ ü n ü n şım arık ço cu ğ u o lm u ştu . K asım İ 9 2 2 'd e K o m in te rn 'in d ö rd ü n c ü k o n g re ­ sin d e L en in , N E P 'in b aşa rısın ı ilan e tm e k te tam am en hak lıy d ı: J 921 'den önce Rusya'nın adeta genel bir özelliği haline gelen köylü ayaklanma­ ları hemen hemen lamamen son buldu. Köylülük şimdiki durumundan memnun...

Köylülük iktidarımızın şu ya da bu alandaki uygulamasından hoşnut olmayabilir, yakınabilir. Şüphesiz böyle bir şey mümkün ve kaçınılmazdır, çünkü devlet aygıtı­ mız, milli ekonomimiz henüz bunu önleyemeyecek kadar kusurludur; am a köylülü­ ğün bir bütün olarak bizden gerçekten hoşnut kalmaması gibi bir durum katiyen söz konusu değildir. Bu sonuca bir yıl gibi kısa bir sürede ulaşıldı*9 1922 y azın d a m e y d a n a g e le n şey in h em P re o b ra je n sk i’nin h e m d e Ş liyapn ik o v ’un eleştirilerin i haklı çık a rd ığ ı d o ğ ru d u r. N e red e y se altı y e d i y ıllık b ir arad an so n ra, k ö y lü lere g e re k en m a lla r sın ırlı b ir şe k ild e d e o lsa k e n t­ lerd en ve fab rik a la rd a n g elen m a lla rla k arşılan d ı. B u m allar en g e n iş ve en b erek etli to p rak ları e d in m iş ve re k o lte n in başarılı o lm a sın a en ç o k k a tk ıd a b u lu n m u ş en e tk in ve e n z en g in k ö y lü le rin e lin e g eçti. K ö y le rd e N E P ta r a ­ fın d an sağ lan an refah ın y an ı sıra ağ ır sa n a y id e b en zeri b ir İlerle m e o lm ad ı, ve b ir b ak ım a sanayi işçisin in za ra rın a g elişti bu. A n ca k bu k a n ıtla r te o rik b ak ım d a n ne k a d a r d o ğ ru o lu rsa o lsu n , N E P 'in e k o n o m iy e k az a n d ırd ığ ı iv ­ m e şim d ilik bunları b a stıra c a k k a d a r g ü ç lü y d ü . G e rç i ta rım d a k i c a n la n m a ­ nın sa ğ lad ığ ı kârların ta m a m ı ku la kla rın ve kulaklara, ö z e n e n le rin c e p le ri­ ne a k m ıştı, am a y o k su l k ö y lü n ü n so n y ılla r b o y u n c a k a tla n m a k zo ru n d a k ald ığ ı d a y a n ılm a z b a sk ıla r d a k ısm en d e o ls a ü ze rin d e n k a lk m ıştı. H e r ne k a d ar k ö y le r şe h irle rin z a ra rın a z e n g in le şiy o rsa d a , d a ğ ıtım ın e şitsiz v e f i­ y a tla rın y ü k sek o lm a sın a rağ m e n k e n tle r ü rü n b o llu ğ u n d an ö n em li k â rla r 48. Bkz s. 283.

49. Lenin. Soçm eniya, c. XXVII, s. 347.

NEP: İLK ADIMLAR 269 sağ lıy o rlard ı. N E P 'in c a n la n d ırıc ı etk isi e k o n o m in in h e r a la n ın a y ay ıld ı; h er n e k a d a r u zu n v ad e d e y en i g e rilim le r v e y en i e şitsiz lik le r y a ra tac a k o l­ sa da, şim d ilik genel re fah ın artm a k ta o lu şu b u n la rı u n u ttu ru y o rd u .

1922 so n b ah arın d a , N E P b a şa rısın ın d o ru k n o k ta sın a u la ştığ ın d a v e h e ­ nüz y e n i b u lu tla r o rta lığ ı k ap la m a d an ö n c e , S o v y e t H ü k ü m e ti d u ru m u y a ­ sal y o ld an istik ra ra k a v u ştu rm a y a k arar v erd i. 3 0 E k im d e V T sIK ta ra fın ­ d an resm en o n ay la n a n ve 1 A ralık 1922'de y ü rü rlü ğ e g ire n ta n m y a sa s ı5" h içb ir y en ilik içerm iy o rd u . A slın d a y a sa m ev cu t h ü k ü m le r ç e rç e v esin d e k ö y lü y e g ü v e n d u y g u su v erm ey i a m aç lıy o rd u . T o p ra ğ ı k a m u la ştırm a ilk e ­ si y a sa d a y en id en re sm e n d o ğ ru la n m ıştı: "R S F S C sın ırla rı için d ek i to p ra k ­ lar, m ad en ler, su lar ve o rm a n la r ü z erin d e ö z e l m ü lk iy e t h a k k ı eb ed iy e n k a ld ırılm ıştır." T a rım sa l a m a ç la rla k u lla n ıla n y a d a k u lla n ıla c a k to p ra k la ­ rın tam am ı "tek b ir d e v le t fonu" o lu ştu ru y o rd u . B u n u n la b irlik te , to p ra k la ­ rın "işç ile r ta ra fın d a n işle tilm e si h a k k ı" b ilin en b ü tü n b iç im le riy le u y g u la ­ n ab ilecek ti; d ü z e n li b ir y e n id e n d a ğ ıtım ı ve k arm a ek im i içeren y a d a iç er­ m eyen m ir tarım to p lu lu ğ u , b irey sel ç iftlik , ta rım k o m ü n ü şe k lin d e k i g ö ­ nüllü o rtak lık , artel y a d a S o v h o z. A n la ta m a y a n b ir b ire y in y a d a azın lığ ın k e n d isin e b elirli b ir to p ra k ta h sis e d ile re k a y rılm a h a k k ı, ç iftlik le rin aşırı p arç a la n m a sın ı ö n le m e y e y ö n e lik (v e M ay ıs 1922 y a sasın d a n beri ç o k d a ­ ha d ik k a tle tan ım la n m ış) h ü k ü m le r u y g u la n m a k k a y d ıy la ta n ın m ıştı.51 Bu sın ırlan d ırm aların yan ı sıra , to p ra k sah ib i k ö y lü le re Fiilen u y g u lan an sın ır­ la n d ırm a la r h em en h e m e n tam am e n o rta d a n k alk m ıştı. T o p ra k k ira la m a y a ve ü cretli işçi ç a lıştırm a y a ilişkin tem el h ak lar, tü m ü y le M a y ıs 1922 y asası h ü k ü m lerin e b en zer h ü k ü m le rle tan ın m ıştı. "C ins, in an ç y a d a m illiy e t fa r­ kı g ö z e tilm e k siz in b ü tü n v a ta n d a şla r to p rağ t tarım sal a m a ç la rla ve kendi em ek leriy le" işlem e h a k k ın a sa h ip tile r. Y asa sü re k li y a ra rla n m a h ak k ı d iy e b ir şey tan ım ıy o rd u , a m a y a sa d a ta n ın a n h a k la rın z am a n la sın ırlı o lm ad ığ ı k asted iliy o rd u . T arım to p lu lu ğ u n u n k ü çü k k ö y lü işletm esi ilk esin i ve g e le ­ n ek sel ta rım m o d elin i g e n iş ö lçe k li m o d ern k o le k tif b irim in ko rk u n ç su lta ­ sın a karşı sav u n m ak iç in g iriştiğ i m ü ca d e le d e , k ö y lü k en d i ürü n fazlasın ı p azard a satm a hakkını s a v u n m a d a o ld u ğ u k a d a r p a rla k ve ta m b ir zafe r k a ­ 50. S o b ra n ie U zakonenii. 19 2 2 , No. 68, madde 901.

51. Köylünün m ir' i terk etm e hakkı yasada en çok tanışılan sorun oldu ve karar için Sovnarkom 'a başvurm ak gerekçi ( /V S ttı/ıa V serossiiskogtt Ç e n tra l’n o go Is p o ln ite in o g o K om iteta IX S o riva , No. 1 (25 Ekim 1922], s. 33). VTsIK'nın yasa raportörii parçalanm a sorununu gerektiği gibi çözmenin güç olduğunu kabul etti; Ekim için asgûri yüzölçümü saptama işi ille­ rin kendilerine bırakıldı ( A .g .e .,s 35-6).

270 EKONOMİK DÜZEN zan m ış g ö rü n ü y o rd u . 1922 so n b a h a rın d a N E P k ö y le rd e h â lâ b aşarılıy d ı ve hiç değ ilse bu b a k ım d a n c id d i b ir d e ğ işik liğ e u ğ ram ası m ü m k ü n g ö rü n m ü ­ yordu. F ak at R u sy a 'n ın tarım sal y a p ısı an c ak o n y ıl k a d a r d e v a m ed e c e k ti, ve bu y ıllar b o y u n c a S o v y e t e k o n o m isin d e ta rım la b ü y ü k san ay i a rasın d ak i tem el so ru n a ilişkin tartışm a h iç d u rm a m a c a s ın a d e v am etti. 1923'ün "m a­ k as krizi" d a h a o g ü n d en bu ta rtışm a n ın b aşla n g ıc ın ı b elirliy o rd u .

b ) Sanayi Y eni E k o n o m i P o litik ası ta rım a y ö n elik b ir p o litik a y d ı ve bu y ü zd en , sa n a ­ yiy e d eğ il iç tic a re te yö n elik ti. N E P 'i o n a y la y a n parti k o n g re si san ay i so ­ ru n larım tartışm ad ı. "Z o ralım Y erin e A y n i V erg i ik a m e si Ü zerin e" başlıklı k arar, san ay iy e an cak "u la ştırm a ve sa n ay id e k i y en id en c a n la n m a S o v y et ik tid a rın a tarım ü rü n lerin i n o rm al y o ld a n , yani fa b rik a ü rü n le riy le k ü çü k san ay i ü rün leri k a rşılığ ın d a a lm ay ı sağ lay a b ild iğ i ö lç ü d e ” atıfta b u lu n u y o r­ d u .52 İki ay so n ra L en in , N E P ’i tü m a y rın tıla rıy la açık lad ığ ı m ak alesin d e so ru n u p ra tik açıdan ilk k ez ele alm ış o ld u : Sefalet ve yıkım o hale geldi ki. büyük ölçekli sosyalist üretimi b i r a n d a rayma olunm am ız mümkün değil... Yaııi makinalar gerektirmeyen, önemli hammaddeler, yakıt ve yiyecek gerektirmeyen ve köy ekonomisine kısa vadede yardım sağlayan k ü ç ü k sanayinin53 kalkınmasına bir ölçüde yardım etmek zorunludur.54 A m a b ü y ü k sa n ay in in ikinci p la n a a tılm a sın ın y a rattığ ı g ü ç lü k le r d e vardı.

B irkaç h a fta sonra, M a y ıs 1921 o rta sın d a k alem e alın m ış ve so n rad an V T s IK ’nın k ararn am esi d iy e y a y ım la n m ış b ir ta sa rıd a so ru n d a h a İhtiyatlı b ir b içim d e a sk ıd a b ırak ılm ıştı: Büyük sosyalist işletmelerin devlel ürünlerinin üretimini ve teslimatını artırarak bu mübadeleyi yoluna koymayı ne ölçüde başaracağımızı, yerel küçük sanayiyi ne ölçüde teşvik edeceğimizi ve geliştireceğimizi bize tecrübe gösterecek.55 52. V K P (B ) v R e M h v ts iy a k (1941), e. [. s. 388.

53. "Küçük1' sanayi başlıca üç kategoriden oluşuyordu: kendi başlarına, yardımsız ya da en çok bir veya iki ücretli işçiyle birlikte çalışan bağım sız zajıanlkârlar; part-tiıne işçiliğe ya da köylülerle ailelerinin çalışmasına dayanan "ev" ya da "köy" ekonomisi ( ‘k u stu r n a y a p r o m ifte n n v u " ) , ve ilk iki kategoriden birindeki ya da diğerindeki isçileri bir araya getirip örgüt­ leyen sanayi kooperatifleri: "KBçtlk sanayi sadece basit m akinalar kullanıyordu ve kentlerde­ ki sanayi fabrikalarından farklı olarak, esas itibariyle köy ekonom i siydi.

54. Lenin, S o ç in tm y a , c. XXVI, s. 332-355 A g .e.. c. XXVII, s. 365-6, S v b ra n ie U ıu ktm en ii. 1 9 2 1 , No. 44, madde 223.

NEP: İLK ADIMLAR 271 B u n u n la b irlik te, b u tasarı d ö rd ü n c ü T üm R u sy a M illi E k o n o m i K o n se y le ­ ri K o n g re s in e ve d ö rd ü n c ü T ü m R u sy a işç i S e n d ik ala rı K o n g re si'n e su n u l­ d u ğ u n d a, h e r iki k u ru lu ş da b ü y ü k Ölçekli m illi sa n ay in in ç ık a rla rın ı sa v u n ­ d u ğ u için k u şk u lar hız la a ç ığ a çık tı. B ir k o n u şm acı k ö y lü lerin k en d i ih ti­ y açların ı e sa s itib a riy le y ere l sa n a y id e n k a rşıla y a c a ğ ım , bu y ü z d e n "k en tle köy a rasın d ak i b ağ m " k o p acağ ın ı d ü şü n ü y o rd u ; ta rtışm a n ın so n u n d a M ily u tin , kongre b a şk an lığ ın a iletilen d ü z in e le rle p u su la d a "serb est rek a b e t ve k ü çü k sanayiyi teşv ik y ö n ü n d ek i bu y en i g id işatın b ü y ü k sa n ay iy i te m e lin ­ d en y ık aca ğ ı" k ay g ısın ın d ile g e tirild iğ in i b e lirtti.5* D ö rd ü n c ü T üm R u sy a İşçi S en d ik aları K o n g re si'n d e L o z o v sk i se n d ik a la rın , "k ü çü k san ay i"n in d ü z en le n m esi sü re c in e k a tılm ala rı g erek tiğ in i ileri sü rd ü ; S h ın id t ise b u y e ­ ni şartlard a, işçi sınıfın ı "tem el g ö re v in d e n sa p tıra ra k k ü çü k sa n ay iy e y ö ­ n eltecek " b ir teh lik e g ö rü y o rd u .57 M ayfs 1921 so n u n d a d ü z e n le n e n parti k o n fera n sı L e n in 'in b ü tü n bu eleştirileri h e r zam an k i gibi u staca tö rp ü le m e sin e v esile o ld u . S o sy alist to p lu m d a biiyük sa n ay in in ü stü n lü ğ ü ö n p lan a ç ık a rılm a d ıy sa , seb eb i b u ­ nun g en ellik le k a b u l ed ilm iş b ir ö n k a b u l o lu şu y d u . Ş im d i en g ö z d e deus ex machina'sı* o lan ele k trik le n d irm e p lan ın ı y a rd ım a ça ğ ırıy o rd u : T a m a m e n k e s in h e s a p la ra dayanan, en b ü y ü k R u s b ilim a d a m la rı ve u z m a n la rı ta ra fın d a n h a z ırla n m ış b ir p la n ım ız var; bu p la n , R u s y a 'n ın d o ğ a l z e n g in lik le rin i g ö z ö n ü n d e tu ta ra k , e k o n o m im iz i nasıl ve h an g i k a y n a k la rla b ü y ü k sa n a y i ü z e rin d e k u ra b ile c e ğ im iz h a k k ın d a tam b ir b ilg i v e rm e k te d ir. B u o lm a k sız ın , e k o n o m ik h a ­ y a tım ız için g e rç e k le n so sy a list b ir te m e ld e n s ö z e tm e k m ü m k ü n d e ğ ild ir.

A n cak büyük san ay iy i d a h a bol m ik tard a y iy e ce k ve h a m m a d d e o lm a k ­ sızın y en id en c a n la n d ırm a k im k â n sız d ı, b u n la r d a an cak m ü b a d e le y o lu y la sağ lan ab ilird i. K ü çü k san a y in in g e lişm esin i teşv ik e tm ek bu süreci b a şla ta ­ cak tı. "B üyük sa n ay in in c a n la n d ırılm a sın a ciddi ve sistem li b ir şe k ild e b a ş­ lay ab ilm ek için k ü ç ü k san ay in in c a n la n d ırılm a sın a ih tiy a c ım ız v a r."5“ K on feran sın k ararı, san ay i p o litik a sın a ilişkin d ilek leri bu g ö rü ş a çısın d an m an tık i b ir sıra y a g ö re sa p tıy o rd u . Ö n ce "özel y a d a k o o p e ra tif şek lin d ek i, * Bir bunalım ı çözm ek için dışarıdan müdahale, (ç.n.)

56. Trudi IV Vsemssiiskogo S Namdnogo Knzyuisrvn ( 192 i ), s , 42,43.

57. Ç etvem i Vserussiiskii S 'e ıd Pmfcssionai'nik Soyuzov (1921), c. I (Plenumi), s. 49, 115. Eylül 1922de beşinci işçi sendikaları kongresinde Giiney Rusya'dan bir delege, Roslov’daki büyiik sigara fabrikası işçilerine yol verirken, o yörede sigarı üretimiyle uğraşan manifaktıirlerin hızla geliştiğinden yakınıyordu (Stcnografıçeshi O neı Pyatogo Vserossiiskogo S'eztla Professionul'nik Suyuıov [1922], s 91-2).

58. Lenin, Soçıneniya, c. XX VI, s. 390-1.

272 EKONOMtK DÜZEN k üçük ve o rta işletm eleri d e ste k le m e ''; so n ra "d e v le t işle tm ele rin in özel k i­ şilere, k o o p eratiflere, artellere ve k u ra m la ra k ira la n m a sın a iz in v erilm e si"; üçüncü o larak "b ü y ü k san ay i ile ilgili p ro g ra m la rın , k ö y lü le rin h e rg ü n k u l­ lan d ık ları tü k e tim m alların ın ü retim in i a rtırm a y ö n ü n d e k ısm en g ö zd en g e ­ çirilm esi" ve n ih a y e t "m ali ve m addi k ay n ak la rın ı k u lla n m a k o n u su n d a b ü ­ tün b ü y ü k iş letm elere d a h a ço k b a ğ ım sız lık ve g irişim im k ân ı sa ğ la n m a ­ s ı" .59 S o v y et ta lim a tn a m e le rin d e iz len m esi g e re k en s ıra buydu.

N E P 'in san ay i a la n ın d ak i ilk a d ım la rı, 17 M a y ıs 1921'd e S o v n ark o m ta ­ rafın d an y a y ım la n a n iki k ararn am ey d i. B irin c i k a ra rn a m e ’’h ü k ü m etin ister ö zel, isle r k o o p e ra tifle r şek lin d e o lsu n k ü çü k sa n a y ile rin ve ta n m sa n a y ile ­ rinin g e liştirilm e si için g erek li ted b irleri" a lm a k v e "bireylerin y a d a g ru p la ­ rın e k o n o m ik g irişim in i y o k e d e n aşırı b ir d ü z e n le m e d e n v e şe k ilc ilik te n k a ­ ç ın m a k ” n iy e tin d e o ld u ğ u n u b ild iriy o rd u ;60 ik in ci k a ra rn a m e ise ü retim k o ­ o p eratiflerin in k ap sam ın ı ve y e tk ile rin i sın ırla n d ıra n ö n c e k i k ararn a m ele rin b irço ğ u n u iptal e d iy o r, 17 M ay ıs 1921’den ö n ce y ü rü rlü ğ e g irm iş k a m u la ş­ tırm aların iptal e d ilm ey e c e ğ in i g aran ti e tm e k le b irlik te 29 K asım 1920 k a­ rarn a m e sin in u y g u la n m a sın a so n v e riy o rd u .61 B ü tü n b ir 1920 y a z ı b o y u n c a y ay ım lan an b ir d izi k ararn am e a ç ık ç a san ay i k o o p e ra tifle rin i teşv ik e d e r n i­ telik tey d i, B u iş letm eler tüzel b ir k işilik ten y a rarlan ıy o r, to p la m üy elerin in y ü zd e 2 0 'sin d en az olm a k k a y d ıy la ü cretli işçi k u lla n a b iliy o r, îşç i ve K öylü D en etim i H alk K o m ise rliğ i’ne tabi o lm u y o r ve b ö y le c e d ev let k u ru m la n g i­ bi b ağ ım lı o lm a k ta n k u rtu lu y o rla rd ı. Ö te y an d an N a rk o m fın 'in k o o p e ra tif sek siy o n u n d an k ıs a y a d a u zun vadel i kredi a lm a h a k k ın a sa h ip tiler.62 "E vde 59. V K P fB ) v R e zo ly u ls iy u k (1941).c. l,s . 397.

60. S o b ra n ie U zakonenii. İ 9 2 1 , No. 47, m adde 330.

61 e . . No. 48, madde 240. Bu kararnam e, o dönem de kullanıldığı anlam da kam ulaştır­

m a teriminin belirsizliğini açıkça göstermektedir. Bütün sınai işletm eler (bazı önemsiz istis­ nalar dışında), kelimenin hukuki anlam ıyla 29 Kasım 1920 kararnam esi gereğince "kamulaşiınlmış-tı ”; 17 Mayıs 1921 kararnamesi o ana kadar yönetim tarafından el konulm am ış işlet­ m elere dokunulm ayacağı anlam ına geliyordu açıkça. 14 Haziran 1921 de Adalet Halk Komi­ serliği, bu anlam a gelen bir "yorum'’ yayım layarak 17 Mayıs 1921’den önce devlet tarafından el konulmamış işletmelerin ’’kam ulaştırılm amış kabul edileceğini" belirliyordu [N ovuya E kon o m iç esk a ya P o litik a v P r o m ş ie n n o m : S b o rn ik D e k re u n [1921], s. 38-40). Aralık 1921 ta­ rihli bir kararnam e bu karışık durumu bîr parça açıklığa kavuşturuyordu. Bu kararnameye gö­ re, Vesenka prezidyumunun belli bir işletmeyi kam ulaştırılmış yâ da kam ulaştırılm amıştır d i­ ye ilan etm esi kesin bir hüküm oluşturuyordu (S o b ra n ie U zakonenii. 1921, No. 79, m adde 684); aynı kararnam e, 20'den az işçi çalışnran ve daha önce kamulaştırılm ış olan işletmelerin devlet organları tarafından yeterince kullanılmadığı takdirde kam ulaştırm adan çıkarılmasını da öngörüyordu 62. S o b ra m e U zakonenii, 1 9 2 1 , No. 53. m adde 322, No. 58, m adde 382.

NEP: İLK ADIM LAR 273 çalışan işç ile r d a h il o n y a d a y irm id e n fa z la ü c re tli işçi ç alıştırm a d ık la rı" sa p ta n m ış köy sa n ay ileri ile k ü ç ü k san ay i işletm eleri, fa z la g ö z e b a tm a y a ­ ca k b ir şek ild e b ir h ayli k a y ın lm ış o lu y o rlard ı, ç ü n k ü k e n d ile rin e k am u laştın lm a y a c a k la rı y a d a b e led iy e y ö n e tim e ta b i o lm a y a c a k la rı ve V e se n k a k u ­ ru lu şların d an y ard ım g ö rec e k le ri v aa d ed iliy o rd u .63 B u te d b irle rin g en el s o ­ nucu, k ü ç ü k z a n aatk ârlara ve k ırsal k esim d e k i k ü ç ü k işletm e lere, N E P 'in k ö y lü lü ğ e su n d u ğ u yasat g ü v e n c e n in ve tic a re t y a p m a fırsatın ın a y n ın ı ta n ı­ m a k oldu.

M a y ıs 1921 p arti k o n feran sı k a ra rın d a sö z ü e d ilen ik in ci a şam a, v a k tiy ­ le k am u laştırılm ış, a m a b u y en i şartla rd a d e v le t aç ısın d a n v erim li o lm a y an san ay i işletm elerin in k ira la n m a y o lu y la ö zel y ö n e tim e ve ö zel d e n e tim e g e ri v erilm esiy d i. B u işle tm e le rin esk i sa h ip le rin e m u tla k a g eri v erileceğ i sö y len tisi ö y le sin e y ay ıld ı ki, ta p u sen etleri şek lin d ek i işle m le r M o s k o ­ v a'da m al sah ip lerin in k e n d ile ri y a d a m irasçıları tara fın d an h ız la g e rç e k ­ leştirild i.54 P arti k o n fera n sın ın k a ra rı "yerel o rg a n la ra " k en d i y ö n e tim le rin ­ d eki işletm eleri "üst m a k a m la rın izn i o lm a k sız ın " k ira la m a h a k k ı ta n ıy o r­ du, Y erel o rg a n la r S o v y et k a ra rn a m e sin in resm en y a y ım la n m a sın ı b e k le ­ m ek sizin h em en bu y ö n d e h a re k e te g eçtiler. M illi e k o n o m i il k o n sey leri, ü çü n cü k a te g o riy e d ah il (k en d i ö zel d e n e tim le ri altın d a k i) işle tm e le ri65 y ö ­ n etm en in ağ ır so ru m lu lu ğ u n d a n k u rtu lm ak için b u n ları, h an g i şa rtla rla o lu rsa o lsu n , istey en h erk e se k ira la m a y a başladılar.*4 B ird e n b ire b aşlay an bu işlem in , k endi h alin e te rk e d ilm iş b irço k işletm ey i y e n id en c a n la n d ırd ı­ ğ ı ileri sü rü leb ilird i belki. A n c a k bu d u ru m k arşısın d a S o v n a rk o m 6 T e m ­ m uz 1 9 2 1'de k a m u laştırılm ış iş le tm e le ri k irala m a şa rtla rın ı sa p ta y a n b ir k a rarn am e y ayım ladı. Ö n c e lik k o o p e ra tifle re tan ın m ıştı, am a iş le tm e le r ö zel k işile re de k ira la n a b iliy o rd u . K ira c ıla r k ira la d ık la rı m ü lk lerin y ö n e ti­ m in d en h em h u k u k m a h k e m e sin e hem d e c e z a m a h k e m e sin e k arşı so ru m ­ lu y d u la r ve işletm elerin ve işçilerin in iaşesi sa d ec e k e n d ile rin e a i t t i / 1 K ira ­ la m a la r g en ellik le ık i-b e ş y ıllık tı ve k ira eld e ed ilen ü rü n lerd e n y ü z d e v e r­ m e k şe k lin d e ayni v erg i o la ra k ö d e n iy o rd u . K a ra rn a m e n in y erel g irişim d o la y ısıy la y ay ım lan m ış olm ası e sa s itib a riy le y erel k ü ç ü k iş le tm e lere uy63.

No. 53, madde 323.

64. T ru d i I V VserM sO ske/gn S "ezd a S o v eto v N a ro d n o g o K o zşa istva (1921). s. 12.

274 EKONOMİK DÜZEN g u lan d ığ ın ı d ü şü n d ü rü y o r. B u siste m in b ir y ıllık u y g u la m a sın d a n so n ra 1 E ylül 1922’ d e y ay ım la n a n ista tistik le r d e b u n u d o ğ ru lu y o r. B u tip k ira la ­ m anın en ç o k u y g u lan d ığ ı işle tm e le r d eri v e g ıd a m ad d e le ri işletm eleriy d i.

K iralan ab ilir v arsayılan 7 100 işle tm ed e n 3 8 0 0 ’ii k ira la n m ıştı; b u işletm e ­ ler to p lam 6 8 0 0 0 işçi ç a lıştırıy o rd u , y an i h e r b irin d e o rta la m a 2 0 işçi ç a lı­ şıyordu. K iralan m ış işletm elerin sa d e c e y a n s ın a y ak ın b ir k ısm ı ile sınırlı o lan rak am lar, b u n ların y ü z d e 5 0 'd en d a h a azın ın , ç o ğ u n lu ğ u e sk i sah ip leri o lm ak üzere ö zel kişilere k iralan d ığ ın ı g ö ste riy o rd u ; geri k alan ı k o o p e ra ­ tiflere, işçi a rte lle rin e ve d ev let k u ru m la rın a k irala n m ıştı. B u n la rın b ü y ü k b ir k ısm ın ın az bir serm ay ey le sın ırlı o ld u k la rı ve e sa s itib a riy le y ere i p aza r için ü retim y a p tık la rı açık ça g ö rü lm e k te d ir/8 B u tür işlem ler, bazı sanayi işle tm ele rin in ö zel m ü lk iy e te d ö n ü şm esin in ve d iğ erlerin in k iralan m asın ın so sy aliz m in ilk elerin e b ir ih a n e t o ld u ğ u n u d ü şü n e n o rto d o k s parti çev re le rin i ö fk e le n d irm e y e d e v a m e d iy o rd u . P arti il m erk ezlerin e g ö n d e rilm iş ve m erk e z k o m ite se k reteri M o lo to v 'u n im zasın ı taşıy an K asım 1921 tarih li b ir talim at bu tu tu m u n p a rti içi k o n se y le re bile ne k a d a r y a y ılm ış o ld u ğ u n u g ö ste rm e k te d ir. B u y a z ı, b ir k o m ü n istin ü cretli işçi ç a lıştıra n b ir ek o n o m ik k u ru lu şu n sah ib i y a d a k iracısı o lm a sın ın y a da k âr am aç lı b ir ek o n o m ik k u ru lu şa k atılm asın ın kabul e d ile m e y e c e ğ i k o n u ­ su n d a p arti üy elerin i u y arıy o rd u . K o m ü n istle r a n c a k d e v le t y a d a k o o p e ra ­ tifle r h esa b ın a çalışan b ir artele y a d a k o le k tif b ir e k o n o m ik k u ru lu şa k a tıla ­ b ilirlerd i, "am acı ö zellik le z e n g in leşm ek o lan " k u ru lu şla r sö z k o n u su o la ­ m azd ı.69 İlke so ru n u m addi çık arla rd an ç o k d a h a ö n e m liy d i. A ralık 192 2 'd ek i o n u n cu T üm R u sy a S o v y e tle ri K o n g resi n d e K a m e n e v ö zel ya d a k iray a v erilm iş san ay ilerd e ç a lıştırılan 7 0 0 0 0 işç iy e k a rşılık , d e v le t sa n a y i­ lerin d e u laştırm a d ah il 3 m ily o n İşçinin ç a lıştığ ın ı b ild ird i.7" M a rt 1923'te sınai d en ilen işletm ele rin 165 0 0 0 'in d e y ap ılan b ir sayım b u n la rın y ü z d e 8 8 .5 ’inin öze! y a d a özel şah ısla ra k ira lan m ış iş le tm e le r o ld u ğ u n u , y ü z d e 8 .5 'inin d e v let tarafın d an y ö n e tild iğ in i, y ü z d e 3 'ü n ü n ise k o o p e ra tifle rd e n o lu ştu ğ u n u g ö steriy o rd u . A n c a k tü m san ay i işçilerin in y ü z d e 8 4 .5 'i, h er biri o rta la m a o larak 155 işçi çalıştıra n d e v le t işle tm e le rin d e ç a lışıy o rd u ; b u n a 68. Buradaki istatistikler Milyutin'in N a N o vik P u lya k (1923), c. UI, s. 69-84'te yayımla­ nan m akalesinden alınm ıştır: Mart 1922 on birinci parti kongresinde belirtilen rakamlar {O d in n a d ıta ry i S " e z d R K P (B ) [1936], s. 268) ortalam a olarak daha az işçi çalıştıran kiralan­ mış isletm elerin sayıca çok daha fazla olduğunu göstermektedir.

69. İzvesıiya Çenıral'nogtı Komitem Rossiiskoy Kommuniuiçcskoy Partii (Bol'şevikov), No. 34. 15 Kasım 1921, s. 10.

70. D ts y a r y i V str o ss iis k ii S " e td S o v eto v (1923), s. 20.

NEP: İLK ADIMLAR 275 k arşılık k o o p e ra tif işle tm ele rin h er biri o rta la m a 15 ü cretli işçi, ö zel işle t­ m eler ise sad ece 2 işçi ç a lıştırıy o rd u . A y rıc a , e m e k ü re tk e n liğ i d e v le t işle t­ m elerin d e ç o k d ah a y ü k se k o ld u ğ u n d a n b u n la r d e ğ e r o la ra k tü m ü retim in y ü zd e 9 2 .4 'ü n ü sağ lıy o rlard ı; o y sa tü m ü re tim in sa d e c e y ü z d e 4 .9 'u ö zel iş­ le tm e le r, y ü zd e 2 .7 'si d e k o o p e ra tifle r tara fın d a n sa ğ la n ıy o rd u .71 A y la r so n ­ ra L e n in K o m in tern ’in d ö rd ü n c ü k o n g re sin d e k i sa ld ırıla r k a rşısın d a N E P ’i sav u n u rk en , ö v ü n e re k "tü m hâkim m ev k ilerin " d ev le tin e lin d e k ald ığ ın ı sö y lü y o rd u .72 İn an d ırıc ı ve hak lı b ir sav u n m a y d ı bu. Y eni sa n a y i p o litik a sı­ nın asıl ö n em i, ç o ğ u asla k a m u la ştırılm a m ış v e o d ö n e m d e k a m u la ştırılm a ­ ları fiilen m üm k ü n o lm a y an b ir yığın k ü çü k işle tm en in ö zel sa h ip liğ in e y a d a ö zel y ö n e tim in e izin v e rm iş o lm ası d eğ il, M a y ıs 1921 'deki parti k o n fe ­ ran sın ın b ü y ü k san ay in in tü k etim m alları se k tö rü n ü n g ü ç le n d irilm e sin e ve sınai işle tm e le rin "b ağ ım sız lığ ın ın ve g irişim ciliğ in in " g e liştirilm e sin e iliş­ kin ü çü n cü ve d ö rd ü n c ü ta lim a tıy la b ağ d a şan y en i b ir tu tu m izlen m esiy d i.

S o v n ark o m 'u n "Y eni E k o n o m i P o litik ası İlk e le rin in Y ü rü rlü ğ e K o n m a ­ sı Ü zerin e" b a şlık lı 9 A ğ u sto s 1921 tarihli "talim atı", N E P 'in e sa s itib ariy le b ü y ü k sa n a y iy e y ö n e lik ilk ö n em li k a ra rn am esiy d i. B u k a ra rn a m e "köy sa ­ n ayisini v e k ü çü k san ay iy i b ü y ü k sa n a y in in y ard ım c ısı o lara k " k ab u l e d i­ y or ve işletm elerin sistem li b ir tasn ifin i y ap m a y a çalışıy o rd u : D evlet Vesenka'mn ve onun yerel organlarının şahsında, sanayinin farklı kolları­ nı ve devlet için b azı bakımlardan önem taşıyan ya da birbirini karşılıklı olarak ta­ mamlayan işletmelere tabi sınırlı sayıda küçiik işletmeyi d o ğ ru d a n doğruya kendi yönetimi altında lutar.

B u k a teg o rilerin h içb irin e g irm ey e n işle tm e le r k o o p e ra tifle re y a d a d iğ er k u ru lu şla ra veya ö z e l k işilere k iralan acak , k iracı b u la m a y an işle tm e le r ka­ p a tılacak tı. A n cak d o ğ ru d an d o ğ ru y a d ev let o rg a n la rın ın y ö n e tim i altın a giren işle tm e le r "k esin b ir e k o n o m i p o litik a sın ın {kozm şet) ilk e lerin e göre y ö n e tile c e k le rd i".75 îk i ilk e a y n ı zam a n d a k a b u l e d ilm işti; biri m e rk e z iy e t­ çilik ilkesi, d iğ eri d e ad em i m e rk ez iy e tçilik ti. A y n ı "üretim k o lu "n d a y e r 71. Y S. Rozetıfeld, P m m işle ım tıy a P o litik a S S S R (1 9 2 6 ), s, 211-12.

72. Lenin, S o ç in e n iya , c. XXVII, s. 350.

73. S o b ra n ie U zakonenii. 1921 , No. 59, m adde 403. "Talim at” Vesenka tarafından kaleme alınmıştı ( P y a t'L e t V lasti S m e to v [ 1922), s. 318). Bunda, NEP şokundan sonra buy tik sanayi­ de m eydana gelen ’ yeniden canlanm anın'' başlangıcını görm ek mümkündür. Bu yasal bir ka­ rarname olmaktan ziyade, nasıl bir yol izlenmesi gerektiğini gösteren bir talimatname şeklin­ deydi; am a bu tü r bildiriler resmi kararnam eler anısında sıkça görülmektedir ve yasal bakım ­ dan bağlayıcı nitelikleri vardır.

276 EKONOMİK DÜZEN alan işletm eler, o d ö n e m d e "b irlik ler", so n ra d a "trö stler" d iy e b ilin en k u ­ ra m la rd a "b ir a ra y a g ele c e k le rd i"; ö te y a n d a n "b irlik ler" ve b irle şm e d ış ın ­ d a k alab ilecek k a d a r b ü y ü k y a d a ö n e m li işle tm e le r b a ğ ım sız o lm a k a n la ­ m ın d a "a y n la c a k la r" ve V e se n k a ile o n a b a ğ lı k u ru lu şla rın y ö n e tim v e d e ­ n etim in e tabi o lm a y aca k lard ı. S T O 'n u n 12 A ğ u sto s 1921 tarih li b ir k a ra r­ n am e sin in ç ifte te m a sıy d ı bun lar: Belirli bir sanayi kolunda teknik bakımdan en iyi donatılmış, en iyi örgütlenmiş ve en iyi durumdaki işletm eler kozraşeı ilkelerine göre yaranlm ış ve örgütlenmiş özel bir birlik içinde yer alabileceklerdir. Bireysel işletmeler de aynı ilkeler doğrul­ tusunda "ayrılabileceklerdir".74 K a m u la ştırılm ış b ü y ü k sa n a y in in d o ğ ru d a n d e v le t y ö n e tim in d e n "a y rılm a ­ sı" ve ticari ilk e le r u y arın c a b a ğ ım sız o la ra k y ö n e tilm e si, k am u la ştırılm a ­ m ış y a d a k ira la n m a m ış v e y e n i e k o n o m ik d ü z e n in tem el taşın ı o lu ştu ran her tü r k ü çü k sa n a y iy i te şv ik e tm e n in k arşılığ ı o lu y o rd u . Ç a lıştırd ık ları iş­ çilerin g e ç im in d e n d o ğ ru d a n so ru m lu o la n ve n ak d i y a d a ay n i h e r tü rlü g e ­ çim şek lin in ü cret o lara k k ab u l ed ild iğ i iş le tm e lerd e , "a y n lm a " , e m e k p o li­ tik a sın d a can alıcı ö n e m d e so n u ç la r y a ra tıy o rd u ;75 sa n a y in in b ü y ü k ç o ğ u n ­ lu ğ u n u n k en d i satıcıları ve m ü şte rileri o la ra k d e v le t o rg a n la rın a bel b ağ la­ m ak y erin e se rb e st p iy a sa d a alıcı ve satıcı o lm a y ı y eğ le d iğ i tic a re t ve d a ğ ı­ tım a la n ın d a d a d u ru m a y n ıy d ı.76 S a n ay in in b ü tç e ta h m in le rin e g ö re artık h â z in e d e n d eğ il, a m a k â rlılık e sa sın a g ö re d e v le t b a n k a sın d a n v e d a h a so n ­ ra d a d iğ e r b a n k acılık k u ru lu şla rın d a n k red i ald ığ ı m aliy e po litik ası a la n ın ­ d a d a y in e aynı d u ru m sö z k o n u su y d u .77 L e n in 'in "ticari ilk ele re g e ç iş 11 o la ­ rak tan ım lad ığ ı kozraşet u y g u lam a sı N E P 'in y a rattığ ı k a ç ın ılm a z b ir so n u ç ­ tu: D e v le t se k tö rü p iy a s a şartla rın ı k a b u l e tm e d ik ç e , ay n ı e k o n o m i İçinde ö z e l k a p ita list ta rım la d e v le t sa n a y isin i b a ğ d a ştırm a k m ü m k ü n d e ğ ild i.7* K ozraşet 'in işlev i, h e r şey d en ö n c e d e v le t işletm e lerin in d e v le te y ü k o l­ m ak tan ç ık m asın ı sağ la m a k , İk in cisi, re sm i m a k a m la rın h an g i işle tm e le rin d e v le t m ü lk iy e ti ve y ö n e tim i im tiy azın ı k o ru m a y ı h a k e ttik le rin i b e lirle m e ­ lerin i m ü m k ü n k ılm ak tı. A n ca k 1921 so n b a h a rın d a d ev le tin elin d e k i a ra ç ­ la r bu çetin işi g e rç e k le ştire c e k k a d ar m ü k e m m e l d eğ ild i. A ra lık 1921'd ek i d o k u z u n c u T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g re si'n e su n d u ğ u ra p o rd a V esen k a, k â r tan ım ın a ilişk in e n b asit k ara rla rın b a zıların ın h â lâ a lın m a m ış o ld u ğ u n u k o n g re y e h atırlattı: 74. S o b ra n ie U zakoneıui, 1 9 2 1 , No. 63, m adde 462.

75. Bkz.s. 291-2.

76. Bkz. s. 280, 77. B kz.s.3i4-5.

78. Lenin, S o ç m e m y a , c. XXVII, s. 76.

NEP: İLK ADIM LAR 277 Kârdan ne anlamak gerektiği, tümüyle hesaplanıp hesaplanamayacağı, işletm e sermayesini artırmak amacıyla kârın bir bölümünü ayırmak gerekip gerekm ediği, işletmeye kalan satılmamış ürünler şeklindeki kânn nasıl değerlendirileceği konu­ sunda şimdiye kadar yol gösterici hiçbir talimat yoktur.79 B u n la r n e b a s it ne d e sa lt b içim sel so ru lard ı. Y ak laşık ik i y ıl so n ra S T O ' nun b ir y a y ın ın d a u z m a n b ir y a z a r fark lı trö stlerin ü retim m a liy e tle rin i v e d o la y ısıy la k ârların ı ço k fark lı b iç im d e h esap lad ık ların ı b elirtiy o rd u ."0 T rö stle rin o lu şu m u , sa n a y in in k o z r a ş e ft g eçişin i sa ğ lay a c ak ve b u d e ğ i­ şik liğ in y aratacağ ı g erilim le re d ay a n a b ilm e sin i m ü m k ü n k ıla c a k b ir yön* tem di. B ir b ak ım a k en d i y a ğ ıy la k a v ru lm a p o litik asıy d ı bu. S a n a y i, ö z e l­ lik le iç sav aş b o y u n c a m u tla k ö n c e lik k a za n m ış o lan ağ ır sa n a y i, k ö y lü lü ğ e v erilm iş tav izlerin v e b ir p a z a r e k o n o m isin e d ö n ü şü n a ğ ır y ü k ü n ü ta şım a k z o ru n d a k alac ak tı. B u n u n la birlik te, b ü y ü k ö lç ek li sa n a y i a rtık p ro le te r d e v le tin g ö zd esi d eğ ilse, a ç ık re k a b e tin yeni, alışılm a d ık g e rilim le rin e d a ­ y a n m a k için ö rg ü tle n m e si g erek ird i. D a h a acil b ir b a şk a an lam d a, trö s tle r m a n tığ a u y g u n ç ö z ü m b u lm a so ru n u n a b ir cev ap tı. D ü şü k verim li b a z ı iş­ letm eleri k ap a tıp e n etk ili o la n la rın ü retim in i a rtıra rak m u a z z a m h a m m a d ­ d e, d o n am ın v e işg ü cü israfın ı ö n lem e n in m ü m k ü n o ld u ğ u u z u n z a m a n d an beri fark ed ilm işti. H er işletm en in ay rı y ö n etild iğ i, y ö n e lim in tu tu c u lu ğ u n u h a fifle tm ek İçin h içb ir şey y ap m a m ış g ü çlü b ir se n d ik a c ılığ ın h ü k ü m sü r­ d ü ğ ü glavk siste m in d e n p e k b ir so n u ç a lın am am ıştı. A ynı ü retim k o lu n d a b azen tröst, b azen kust y a d a "d em et" d en ilen k ü ç ü k işle tm e le r k u rm a g iri­ şim leri de p ek az başarılı o lm u ştu . M a y ıs 1921’d e , N E P in ilk c o şk u lu d ö ­ n em in d e, p a rti m erk ez k om itesi d ö rd ü n cü T ü m R u sy a îşç i S en d ik a la rı K o n g re si'n e işçileri en iyi, e n b ü y ü k ve m ü m k ü n se k a la b a lık o lm a y a n işle t­ m elerd e to p la y a ra k işletm e ve işçi say ısın ın h ız la azaltılm asın ı ta v siy e e t­ m işti. Parti m erk ez k o m ite si, d ö rd ü n cü T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K o n ­ sey leri K o n g resi'n e d e ay n ı ta v siy e d e b u lu n m u ştu .* 1 F ak at ilerlem e y av aştı.

Y a k ıt krizi sad ece can alıcı Ö nem deki tek b ir se k tö rd e k ö k lü te d b irle r a lın ­ m asın ı zoru n lu kılm ıştı. 1920 y a z ın d a te k n isy e n le rd en o lu şa n b ir k o m is­ 79. F in a n so va ya Politikli za P e rio d s D ekıtb rya 1 9 2 0 g. p o D e ka b r' 1921 /?._ O tçet k IX V se m ssiisko m u S “ezd u S o v eıo v (1921>, s. 60-1; Vesenka’nın eski başkanı Rıkov, mevcut ista­ tistiklerin hiçbir "gerçek kozraşeı" için yeterli olmadığını ve "sabit sermayeyi belirleyecek ra­ kamlardan bile yoksun olduklarını" yanyordu o dönem de (A. I. Rikov, 5rat'i i Keçi, c If [1928], s. 97).

80. N ti N o vik Putsak. (1923), c. III, s. 133-7.

81 İıvestiya Çentral'nogo Komiteta R ossihkoy Kommunisıiçesk/)y Partii {Boi'feviktm), No. 3 2 ,6 Ağustos 1921, s. 3-4.

278 EKONOMİK DÜZEN y o n , D o n e lz h a v z a sın d a b irç o k a sk eri h a rek âtın seb ep o ld u ğ u y ık ım lard an so n ra y eni o n a rılm ış kö m iir m a d e n le rin i d en etled i ve d o n a n ım sız ç alıştık ­ ları için "k öylü k u y u ları" o lara k ad la n d ırıla n 3 3 8 k u y u d a için d e o lm a k iizere, faaliyet h alin d e 9 5 9 k u y u k eşfetti. S av aş k o m ü n izm in in son d ö n e ­ m in d ek i em ek o rd u ları D o n etz m a d e n le rin d e g en iş ö lç ü d e ç a lıştırılm ıştı, ve şü p h esiz bu y ü zd en y o ğ u n la şm a nisp eten k o lay old u . 1 T e m m u z 1921' d e çah şan m aden k u y u su say ısı 6 8 7 'y e in d irild i.62 Y eni san ay i p o litik a sı, h e r y e rd e trö stle r o lu şm asın ı teşv ik e d e re k b u il­ kenin en g e n iş şe k ild e u y g u la n m a sın ı m ü m k ü n kıld ı. B iri keten fab rik ası, d iğ eri B e y a z D en iz b ö lg e sin d e k i b ir b ıçkı fab rik ası o lm a k üzere, ilk iki trö st (o d ö n e m d e h e n ü z b irlik le r d e n iy o rd u ) S T O 'n u n k a ra rn a m e leriy le A ğ u sto s 1921'de k u ru ld u . T ü z ü k le ri o n ları k â r ve z a ra r h esab ı tu tm a y a m ecb u r e d iy o r v e se rb e st p iy a sa d a (sö zd e istisn a o lsa d a ) g e re ç sa tm a lm a ­ ların a ve ü rü n lerin i sa tm a la rın a izin veriyordu.*3 B u iki trö st k u ru la c ak b e n ­ zerlerin e ö rn ek o lu ştu rm a ları için aç ılm ıştı ve E k im 1921'den itib aren b u tü r trö stler h ızla ço ğ ald ı. A ra lık ta , d o k u zu n c u T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g re s in d e V e se n k a ’n ın y en i b aşk a n ı B o g d an o v on b eş b ü y ü k trö stü n (b u k elim e artık se rb e stç e k u lla n ılıy o rd u ) k u ru ld u ğ u n u bildirdi,*4 E y lü l 1921'de S T O tara fın d a n D o n h a v z a sın a b ir b aşk a h e y e t g ö n d e rild i. B u h e ­ y etin ç alışm aları so n u n d a 288 m ad en k u y u su d e v le t y ö n e tim in d e k ald ı (b u n ların 2 6 7 ’si ç a lışır d u ru m d a y d ı) ve yeni b ir trö ste, D o n u g o l'a d ah il e d ild i; geri k alan 4 0 0 ’ü k iralan d ı y a d a terk edildi.*5 1922 y a z ın d a d iğ e r k ö ­ m ü r ü retim b ö lg e le riy le p etro l ü re tim b ö lg ele rin d e d e a y n ı m o d e le göre trö stler kuruldu. B u n la r tam a m en trö stle şm iş ve b ir ara y a g e tirilm iş sa n a y i­ lerdi. A n cak aynı m a n tık sa l sü reç h a fif sa n a y iy e d e u y g u la n d ı. D a h a ö n ce G la v k o z y ö n e tim in d e k i d eri sa n a y isin d e 1 OOO’d e n fa z la işletm en in 124'ü d ev lete geçti ve deri trö stleri h a lin d e y en id en g ru p la n d ın idi, d iğ erleri k ira ­ la n d ı ya d a te rk ed ild i. A n c ak b u 124 işle tm e k en d i ara la rın d a to p la m ü re ti­ m in yüzde 7 0 ila 8 8 'in i s a ğ lıy o rla rd ı86 A ğ u sto s 1922 so n u n d a , trö stle şm e süreci fiilen ta m a m la n d ığ ın d a 421 trö st o lu şm u ştu ; b u n u n 5 0 'den fazlası tekstil, m etalü rji v e y iy e c e k m a d d e le ri sa n a y isin d e, 4 0 'ta n fazlası d e ri, 3 5 ’i

82. N n N o vik P u tya k ( !923),c. UI.s. 49-50.

83 N o v tn a E ko n o m iç e sk a y a P o litik a v P rv m ifle n a o sti: S b o m ik D e k re to v (1921), s. 95103, 110-20.'

84 D e v y a fti V se ro ssiiskii S 'e z d S m e to v (1922), s. 72, 89.

85 N a N o vik P u tya k {1923), c. III. s. 51. İ 6 A.g.e .c . III, s. 11.

NEP: İLK ADIMLAR 279 k im y a ve 20'si e le k trik san ay isin d e y d i. H er trö st için d e y er alan iş le tm e le ­ rin o rta la m a say ısı y a k la şık 10'du. H a k la rın d a a y rın tılı istatistik lerin m e v ­ cut o ld u ğ u 3 8 0 trö st 84 0 0 0 işçi ç a lıştırıy o rd u , b u n u n 525 0 0 0 'i tekstil ve m etalü rji trö stlerin d ey d i. B u ra k a m la ra b ü y ü k k ö m ü r ve p e tro l trö stleri d a ­ hil d e ğ ild i.’17 T rö stle rin en b ü y ü ğ ü 5 4 0 0 0 işçi ç a lıştıra n Îv a n o v o -V o zn e sen k tek stil tröstü** ile sırasıy la 48 0 0 0 ve 41 0 0 0 işçi çalıştıra n G o m z a ve Y ugostal m etalürji trö stleriy d i. H e r b iri 10 0 0 0 'd e n fazla işçi çalıştıran 21 trö st vardı.*9 D ev let trö stü S o v y et c u m h u riy e tle rin d e san ay i için b a şlıca ö r ­ g ü tle n m e şekli o lm u ştu .

K o z ra ;e ('le re g e ç iş, trö stleşm e sü re c in e o ra n la b a şla n g ıç ta geri k aldı. 2 7 E k im 1 9 2 1 tarihli b ir k a ra rn a m e iki d e v le t işletm esi k ateg o risi a ra sın d a a y ­ rım y ap ıy o rd u : d e v le tte n h iç b ir şe k ild e m al ve y a rd ım a lm ay an iş letm e ler ve çoğu zam an işçilere ta h sis e d ilm iş, N ark o m p ro d ta ra fın d a n d a ğ ıtıla n k arn eler şek lin d e d ev let d e steğ in e b ağ ım lı işletm eler. K ısa zam a n d a d e v le t işletm elerin in büyük b ir k ısm ın ı k a p sa y a c a k o la n b irin c i k a teg o ri, ü rü n le ri­ ni serb est p iy asad a d iled iğ i g ib i sa tm a ö z g ü rlü ğ ü n e sah ip ti; esas itib ariy le a ğ ır sa n ay in in tem el sek tö rle rin i içeren ik in ci k ateg o ri ü rü n lerin y ü z d e 5 0 kadarını ö ze i an la şm a la ra g ö re , p iy a sa y a sü re b iliy o rd u ; a m a ö n ce liğ i d a i­ m a d e v le t k u ru m ların a , so n ra k o o p e ta riflere ve e n so n o la ra k Özel a lıc ıla ra ta n ım a k z o ru n d ay d ı.911 İşle tm e le r ü rü n le rin in b ir k ısm ın ı serb e st p iy a sa d a d eğ e rle n d irm e izn in i k o la y c a e ld e e d iy o rlard ı ve bu u y g u la m a A ra lık 1921 p arti k o n feran sın ın özel o n a y ın d a n g e ç ti.91 21 M a rt I9 2 2 'd e d a h a ileri b ir ad ım atd d ı: Y akıt san ay isi ticari b ir ta b a n a o tu rtu ld u . S an ay i işletm eleri y a ­ kıtı b u n d an b ö y le a rtık d e v le tte n sa ğ la m ay a ca k . Y ü k sek Y ak ıt İd aresi'n d en satın a lm a k m e c b u riy e tin d e k a la c a k la r an lam ın a g e liy o rd u bu. Ö te y a n d a n , y ak ıt sanayisi işçileri artık iaşelerin i d e d e v le t o rg a n la rın d a n a lm a y a c ak la r87. A.g.e., c. 111, s. 27-30. Devrimin beşinci yıldönümü vesilesiyle Kasım I922'dc yayım ­ lanmış bir kilap, 4144 işletmenin yer aldığı ve toplam bir milyon kadar işçinin çalıştığı 430 tröslen söz etm ektedir; bunun 651 yiyecek, 57'si maden ve 52'si tekstil sanayisindedir (P yaf 1 L e t V lıu n S m e ıtıv [1922], s, 321). Y, S, Rozenfeld, P ro m işlen n a ya P olitika S S S R (1926), s.

2 I6 -20'de tröst sayısı biraz daha yüksek veril inekledir.

88. 1922’d e b ir V TslK temsilcisi tröstlerin oluşum una ilişkin bazı açıklam alarda bulundu.

En önemli yerel tekstil fabrikaları bu tröste dahildi; daha az Önemli fabrikalar önce kiralan­ m ış, am a sonradan yerel Sovyet'in ticaret ve sanayi bölüm ünün yönetimi altında bir birlik oluşlurmuşlardı (I V S e tsiy a V sertıssiiskago Ç en tra t'n o g o Isp o ln itel'n o g o K om iteta IX Soziva, No. 2 126 Ekim 1922], s. 25-6).

89. Y. S. Rozenfeld, P ro m işlen n a ya P o litik a S S S R (1926), s. 220.

90. S o b ra n ie U zakonenii, 1 9 2 1 , No. 72, m adde 577.

91. V K P (B )v R ezo lyu tsiya k (1941), c. I. s. 410.

280 EKONOMİK DÜZEN d i.” N e var ki b u k e sin em rin g ö rü n ü şe b ak ılırsa, b azı istisn a ları d a vardı.

K ararn am e d e m iry o lu id a re sin e b e d a v a y a k ıt v e rm e y e d ev a m e d ilm esin i ö n g ö rü y o rd u ; so n rad an e k le n e n b ir m a d d e g e re ğ in c e , D o n e tz h av zası m a­ d e n c ilerin in iaşesi sa ğ la n d ı.” A n ca k "ticari ilk e le re 1' g e ç iş, sınai alanın b ü ­ yük b ir k ısm ın d a tem eld e 1922 so n u n d a n ö n c e ta m a m la n m ıştı.

1922 so n b a h a rın d a y u rttaşlık y a sa sın ın h a z ırla n m a sı y e n i trö stle rin y a ­ sal statü sü n ü ta m a m la m a k için ilk c id d i g irişim e y o l açtı. Y eni trö stle r b ir y ö n etim ö rg ü tü n ü n (V ese n k a y a d a glavk ve m e rk e z le ri) d o ğ ru d a n y ö n e ti­ m ine tabi o lm ad ık ları ve kendi k âr ve h e sa p la rın d a n k e n d ile ri so ru m lu o l­ du k ları için, sav aş k o m ü n iz m i d ö n e m in in d e v le t sınai işletm e lerin d e n ya d a bu tü r işletm e g ru p ların d a n fa rk lıy d ıla r; ö te y an d an o d ö n e m d e ne sab it serm ay eleri vardı ne de tüzel k işilik leri. Y u rtta şlık y a sasın ın 19. m a d d esi "ö zerk b ir y ö n e tim e tabi v e fin an sm an ı d e v le t b ü tç e sin e b ağ lı b u lu n m a y a n d e v le t işletm eleri ve d e v let işle tm e le ri b irliğ i" şe k lin d e ö zel b ir k ateg o ri y arattı. B u tü r k u ru lu şların "b ağ ım sız tüzel k işile r sıfa tıy la e k o n o m ik iş­ lem lere k atılm a" h ak ları v ard ı ve no rm al y asal işle m lere ta b iy d ile r; işletm e serm ay esi d a h il, d ö n e r v a rlık la r (m illi m ü lk iy e t o la ra k k alan sa b it se rm a y e ­ ler h ariç) b o rç la n m a la ra karşı te m in a t o la ra k g ö ste rile b iliy o rd u . N ih a y et 10 N isan 1923 tarih li k ararn am e, trö stle rin sta tü sü n ü bu şem ay a g ö re ta n ım la ­ y ıp d ü zen liy o rd u .

[K a ra rn a m e n in 1. m a d d e s in e g ö re ] d e v le t trö stleri h e r İşletm e iç in ta n ım la n m ış

statü ç e rç e v e s in d e fa a liy e t g ö s te rm e le ri a m a c ıy la d e v le tç e b a ğ ım s ız lık ta n ın m ış ve k â r sa ğ la m a k için ticari m u h a s e b e ilk e le rin e g ö re h a re k e t e d e n d e v le t sın ai işle tm e ­

leridir.

D ev let kendi d ev rald ığ ı trö stle r d ışın d a k i trö stle rin b o rç ların ın so ru m lu lu ­ ğ u n u kabul elm iy o rd u ve m u h tem el z a ra rla rı k a rşıla m a k m e c b u riy e tin d e d eğ ild i. B azı y asai k esin tile rd en so n ra , k â rla r d e v le te k alıy o rd u . H er trö ste sab it serm a y e o la ra k b ir m e b la ğ ta h sis e d ilm iş ve serm ay e y ü zd esi o la rak h esap lan m ış a m o rtism an y ıllık k â rla r ü z erin d e n a lın m ıştı; k â n n d ö rtte biri tröste, y ü zd e 2 2 ’si işçilerin d u ru m u n u d ü z e ltm e k için b ir so sy al fo n a k a lı­ y or, y ü zd e 3’ü y ö n e tic ile rle m e m u r v e işçilere p rim o la ra k d a ğ ıtılıy o rd u .

T rö stle r serb est p iy a sa d a a lım sa tım d a tam a m e n ö z g ü rd ü le r ve d e v le t k u ru ­ lu şların a ö n c e lik tan ım aları an c a k ö n e rile n y a d a ta lep e d ilen fiy a tla r eşit 92. Ncnoe Zalumodatel i v Oblasti Sel'skogo Kozyaistva: Sbornık Dekretm (1923), s.

216-18.

93. Na Novik Putyak (1923), c. 111, s. 53.

NEP: İLK ADIMLAR 281 d e re c e d e e lv erişliy se m ü m k ü n d ü .94 Kozraşet'te y e r alan k â r ö ğ esi ü z erin d e ö z e llik le d u ru lm u ştu : b a şla n g ıç ta b ir ra sy o n e lle ştirm e aracı ve b ir d e ğ e r ö l­ ç ü tü o la ra k ta sa rla n m ış o lan şey , sın a i ü retim iç in y en i b ir te şv ik o la ra k g e ­ liştirild i.

T a rım d a N E P , S o v y et R u sy a 'y ı e k o n o m ik k a lk ın m a y o lu n a y ö n e lte n g e ­ rek li üretim g ü d ü sü n ü h ız la sağ lad ı. S an ay id e ise ile rle m e le r y av a ş, d a h a dolaylı ve teh lik eli b ir şe k ild e tek y an lıy d ı. îlk h e d efi k ö y lü y e ü rü n leri için ç a b u k ve y eterli b ir g elir su n m a k tı ve g e lişm e 21 M a y ıs p arti k a ra rn a m e sin ­ de ç izilen yolu izledi. B u g en el am aç d o ğ ru ltu su n d a , h er şey d e n ö n c e d o ğ ­ ru d an d o ğ ru y a k ö y lü için ü re tim y ap an , d o n an ım için y a pek a z y a d a hiç serm ay e y atırım ı g e re k tirm e y e n ve ü rü n lerin i ta n m ü rü n le riy le h ız la m ü b a ­ d e le e d eb ilecek k ü çü k k ö y sa n a y ile rin i ve y ere l sa n a y ileri teşv ik etti. M o ­ d e rn sa n a y ile r a la n ın d a N E P e k o n o m iy e d a h a u zun v ad ed e y a ra r sa ğ la y a ­ ca k o lan y a tırım m alları sa n a y ile rin i d eğ il, ü rü n leri h e m e n p a z a rlan a b ile cek tü k etim san ay ilerin i teşv ik etti. Ö zel işle tm ey e v e se rb e st p iy a sa y a d ö ­ nü ş bu h e d eflerin g e rç e k le ştirilm e sin e h izm et ed iy o rd u ; R u sy a e k o n o m isi­ nin ilkel şa rtla rın d a bu h e d efler, u zun vadeli serm a y e y a tırım la rın ı g e re k tir­ m ey en g ü n lü k v e b a sit tü k e tim ih tiy aç la rın ı y a n sıtıy o rd u sa d e c e . 1920'de, hem en h e r y e rd e sınai ü retim en d ü şü k se v iy e d e y d i; 1 9 12'deki rak am ın y ü zd e 16'sıydı.95 K alk ın m a ç o k e şitsiz b ir şe k ild e g e rç e k le şti. 1920'de, 1912’d eki ü retim in an ca k d ö rtte b irin e ulaşan k ü çü k sa n a y id e — k ö y v e el san atları— ü retim İ9 2 1 'd e 1912 rak am ların ın y ü z d e 3 5'ine, 1922'de y ü zd e 5 4 'ü n e y ü k seld i. Ö te y a n d a n , 1920'de m o d ern b ü y ü k sa n a y id e 1912‘d eki üretim sev iy esin in y ü z d e 1 5'ine d ü şe n ü retim 1921'de sa d e c e y ü z d e 17'ye ve 1922'de y ü zd e 20'ye y ü k seld i. B ü y ü k sa n ay id e en iyi so n u ç lar, d o ğ ru d a n k ö y lü ler için ü retim y ap a n h a fif tü k e tim m a lla n sa n a y isin d e alın d ı. D eri sa ­ nayisi o y ıllard a 1912 yılı ü retim in e e şit b îr ü retim sağ lay an tek sa n a y iy d i.w T ek stil sa n ay isin d e d e b ü y ü k b ir ilerlem e o ld u . 1912 ra k a m la rın a o ran la yünlü m a lla r üretim i 1920’d e y ü z d e 3 6 'y k en , 1922’de y ü z d e 55'e; keten 94. So b ra n ie U zakonenii, 1 9 2 3 , No. 26, m adde 336, 95. 1912 fiyatlanıta göre altın ruble olarak hesaplanmış rakam lar N a N o vik P ı t n a k f 1921), c. 111. s. 186-9'dadır; şüphesiz bunlar sadece kaba lahmînlerdir. 1922 rakam ları ilk dokuz ayın gerçek son uçlan na göre hesaplanm ıştır ve bütün bir yıla ilişkin nihaî sonuçlan tam olarak yansıtm am aktadır 96. Bu şaşırtıcı sonuç ”1912 istatistiklerinde yer almayan" ya da belki "el sanatları" sanayi­ sine dahil edilm iş küçük deri işletmelerinin artık kam ulaştırılmış olm asına atfediliyordu (A g .« .,c .III.s. 185).

282 EKONOMİK DÜZEN ürünleri 1920'de y ü zd e 35 'k en , 1 9 22 'd e y ü z d e 7 2 'y e ve p a m u k lu m ad d e le r (b aşlıca h a m m a d d e k ay n ağ ı o lan T ü rk is ta n 'a iki yıl b o y u n ca u laşm ak m ü m ­ kün o lm a m ıştı) 1920'de y ü zd e 6 .5 ik en 1922' d e y ü z d e 15.5’e y ü k seld i.

A ğ ır san ay i a la n ın d a m a d e n sa n a y isi 1912’d ek i ü retim e o ra n la 1 920'de y ü z ­ d e 33’lü k b ir ü retim sağ la d ı; ü retim 1921'de y ü z d e 30 'u n a ltın a d ü ştü ve 1922’d e sad ece y ü zd e 3 6 ’y a yü k se ld i. D ik k a te d e ğ e r b ir g elişm e sad ece p e t­ rol san a y isin d e g ö rü ld ü ; 1912’d e k i ü re tim e o ra n la 1920'de y ü zd e 16 olan üretim 1922’de y ü zd e 39 ’a y ü k se ld i; p etro l sa n ay isin d e 1920'de ü retim in d ü şü k o lm asın ın asıl ned en i ö n ce k i iki yıl b o y u n c a m e y d a n a g elen ask eri o lay lard ı. A ncak en an lam lı so n u ç la r R u sy a 'n ın d ev rim ö n cesi sa n a y ile ri­ nin e n b ü y ü ğ ü ve g e n iş ö lç e k li sa n a y isin in te m eli o lan m etalü rji sa n a y isin ­ d e alın dı. 1920'de ü retim 19 1 2 'd ek in in y ü zd e 6'sı iken, 19 2 1 'd e y ü z d e 9 'a y ü k seld i ve 1 92 2’de te k ra r y ü z d e 7 'y e d ü ştü . N isan 1 923'teki o n ik in ci p a rti k o n g re sin d e v erilen bir d e m e c e g ö re , ra s y o n a lle ştirm e te d b irle rin e rağ m e n san ay i o d ö n e m d e k ap asite sin in a n c a k y ü zd e 3 0 'u y la ça lışıy o rd u .97 N E P 'in ilk d ö n e m in d e S o v y et san a y isi iki ters e tk iy e m aru z k alm ıştı.

H er şeyden ö n ce N E P b aşla n g ıç ta sa d e c e k ö y lü y e b ir ta v iz p o litik a sı d eğil p ro le ta ry a n ın zararın a b ir ta v iz p o litik a sı, y a d a en azın d a n san ay iy i g ö z e t­ m ey e im k ân v erm ey en bir taviz p o litik a sı old u . B u y ü zd en , b ü y ü k san ay i için ü rk ü tü cü b ir p o litik a y d ı.98 ik in c i o la ra k , N E P tü k e tim m alları tale b in i teşv ik ed erk en sanayi sek tö rü için d ek i d en g ey i bozdu.

B u e tk ilerd en ilki, san ay i ü rü n leri fiy atların d ak i k riz d e k e n d in i n e re d e y ­ se b ird e n b ire g ö sterd i. S a v a ş k o m ü n iz m i b o y u n c a resm i sa b it fiy a tla r işle n ­ m iş m al ü re tic isin in y ararla n ac a ğ ı şe k ild e d ü z e n le n m işti. Ö te y a n d a n , k a ­ rab o rsa d a y iy ecek m ad d e le rin e aşırı tale p Önceki d en g ey i b o z d u ; ö y le ki, ö rn eğ in b ir p u d ç a v d a r k a rşılığ ın d a sa v a ş ö n cesi d ö n e m d e k in d e n ç o k d a h a fazla m ik tard a deri ya d a p a m u k lu k u m a ş alın ab iliy o rd u . B u y ü 2d e n , d e n e ­ tim le r k ald ırıld ığ ın d a tarım üTünleri fiy a tla rın d a b ir y ü k se lm e b e k le n e b ilir­ di. S ad ece g e rç ek leşm ek le k a lm a y a n , a m a h iç k im sen in tah m in etm ed iğ i b ir şid d ette ve k ap sam d a g e rçe k le şe n b u h arek et, hem k ö y lerd ek i h em d e k e n tlerd ek i özel şartların so n u c u y d u . K ö y le rd e sav aş k o m ü n iz m in in z o ra ­ lım ları k ö ylüleri ih tiy ati e rz a k ta n y o k su n b ıra k m ış ve 1921’in feci h asad ı 97 D v en tıd tsa tyt S " ezd R otsiitskoy K o m m u n istiç e sk o y P a r tii (B o t'fe v ik o v ) ( 1923), s. 339.

98 Aralık 1921'de bir parti konferansında Kamenev NEP'in temel ikilemini şöyle açıklı­ yordu: "Sanayiyi ve dolayısıyla tiim ekonom im izi ancak ya köylünün ya da işçinin, veya her ikisinin aleyhine canlandırabiliriz'' (V se r o sû is k a v a K o n je re n tsiya R K P (B o lş e v ik û v ) , No. I [19 Aralık 1921], s 20).

NEP: İLK ADIMLAR 283 ü lk en in b irço k y e rin d e h alkı N E P 'in g e lişm ele rin d en y ararla n m a k tan a lı­ k o y m u ştu ; ö yle ki san ay i m a lla rın a g e rç e k ta le p b e k le n m e d ik d ere c e d e a zalm ış, b u n a k arşılık rez erv leri tü k en en y iy e ce k m a d d ele rin e k en tlerd en g e le n ta le p h e r zam a n k in d e n d a h a fazla artm ıştı. Y ıllard a n beri ilk kez, N E P k ö y lü y ü a ilesin in v e vergi ta h sild a rın ın tale p lerin i k arşıla d ık ta n so n ra ü re tim fazlasın ı d iled iğ i fiy a ta sa ta c a k d u ru m a g etirm işti. 1921-22 k ışında, sa tıla c a k ürün fazlası o la n k ö y lü le r k en d i g ü ç le rin in b ilin c in d e y d ile r ve sa ­ vaş k o m ü n izm i d ö n e m in d e k e n tlerd en çe k tik le rin in acısın ı ç ık a rm a k ta n geri k alm ıy o rlard ı.

S a n a y in in d urum u d a h a k a rm aşık tı. N E P d ö n e m in d e k i ticaret ö zg ü rlü ğ ü ve d e n etim lerin g e v şe tilm e si k ö y lü leri teşv ik e d e r ve cesa retlen d irirk en , b ird e n b ire k endi y ağ ıy la k a v ru lm ak d u ru m u n d a k aian ve kozraşet'in in safı­ n a terk e d ile n b ü y ü k sa n a y i için d u ru m b am b a şk a y d ı: 1921 so n b a h a rın d a n itib aren s a y ıla n g itg id e a rta n işle tm e le r h e r tü rlü d ev let k red isin d e n , h a m ­ m ad d e d e n ve y iy ece k m a d d e sin d e n y o k su n k ald ılar, k endi b a şla rın ın ç a re ­ sin e b ak m aları istendi. E n g ü ç lü işletm eleri b ile k aran lık b ir g e le c e k b e k li­ yordu. Y edi y ıllık b ir ih m a ld e n so n ra d o n an ım son d e re c e y ıp ra n m ıştı ve y in e le n m e si d a h a fa z la e rte len e m e z d i. M ali k a y n a k la r k u ru m u ştu ve kredi b u lm a im kânı hem en h em en y o k tu .90 işle tm e m asra fların ı k arşılam ak , b ir kısm ı artık d o ğ ru d an d ev let y a rd ım ın d a n y o k su n k alm ış işçilere n ak d i y a d a ayni ü cret ö d e m e k için k a y n ak b u lm ak g ere k iy o rd u . M ev d u at, g erçek te, ik am esi a n c a k serb est p iy a sa fiy atları ü z e rin d en m ü m k ü n o la b ile n h a m ­ m ad d e sto k ların d an ve işle n m iş ü rü n sto k la rın d a n m e y d a n a g elm işti; işlet­ m elerin b irço ğ u n d a, a slın d a d erh al p a ra y a ç e v rile b ile n d e ğ e rle r sa d e c e iş­ len m iş ü rü n le rd i.1<xı B u y ü zd en , d e v le t d e ste ğ in in son b u lm a sın ın se b ep o l­ d u ğ u acil işletm e serm ay esi ih tiy acı işle n m iş ürü n sto k ların ı g en iş ö lçü d e e rite re k k arşılan a b ilird i an cak . B u ta sfiy e h a re k e ti, 1921 so n u n d a razbazarovatıiye (p a z a rla rd a sa tm a ) d iy e ad la n d ırıla c a k k ad ar ilg in ç b ir o lg u h alin e g e ld i.'“1 99. Ticari b ir temelde sanayiye kredi açma yetkisi olan yeni Devlet Bankası ancak 16 K a­ sım 19 2 l ‘de açılm ıştı ve kaynaklan yetersizdi (Bkz. s, 315).

100. N a N o v ik P aryak ( \ n 7 ı ) , c . III, s. 15 te yayımlanmış, kesin bilgi edinmeye imkân ver­ meyecek am a genel bir değerlendirme için kullanılabilecek bir tabloya göre I Ocak 1922'de işlenmiş ürün stokları, metalürji ve tekstil sanayisi hariç, bütün sanayilerde hammadde stokla­ rından fazlaydı. Çok daha spekülatif bir başka tahmine göre ise bu stoklar sanayilerin işletme sermayesi ihtiyaçlarını karşılayamayacak bir durumdaydı.

101. R a zb a zu ro v a n ıy e, so n u n a’’denilen şey” sözcükleri eklenerek Aralık 1921 dokuzuncu Tüm Rusya Sovyetleri Kongresı'nde de dile getirildi {D eyyaryi V se ro tsiisk iı S " czd S ovetov [1922), s. 95).

284 EKONOMİK DÜZEN K atı ve e sn e k o lm a y a n b ir p iy a s a d a sto k la n n e y a p ıp y a p ıp e ritm e g irişi­ m i k a ç ın ılm a z olan so n u cu n u verdi: İşlen m iş ü rü n lerin fiy a tla rın d a b ü y ü k b ir düşüş. N E P g e re ğ in c e , d e v le t sa n a y isi a n ık tek b ir o to rite y e b ağ ım lı d e ­ ğ ild i; "a ra la rın d a h em en h e m e n h iç b ir b a ğ o lm a y a n ayrı e k o n o m ik b irim le ­ re" b ö lü n m ü ştü ve y ü rü rlü k te k i y en i ticari a n la y ışa g ö re b u b irim le r a ra s ın ­ d aki "sın ırsız rek ab et", h e r b irin i d a h a fa z la satm a k iç in fiy a tla rın ı in d ir­ m ek zo ru n d a b ıra k a ra k ç ö k ü şü h ız la n d ırd ı.102 S ü rek li p a ra e n fla sy o n u bu g id işi k ısm en ve g eçic i o la ra k m a sk e le d i, an cak k ıtlık ta n d o lay ı y ü k selen ta n m ü rü n leri fıy a tla n y la sa n a y i ü rü n le ri fiy a tla rı a ra s ın d a y ap ılan b ir k a r­ şıla ştırm a d u ru m u a ç ık ç a gö ste riy o rd u . Ö rn eğ in , 1 O cak 1921'de b ir arşın p a m u k lu k u m a ş 4 lb. ç a v d a r u n u , b ir kutu k ib rit 0 .2 3 lb. ç a v d a r un u ve y a rım k ilo şe k e r 11.55 lb. ç a v d a r u n u d e ­ ğ erin d ey d i; 1921'in ilk d ö rt ayı b o y u n c a , bu ü rü n lerin d e ğ eri ç a v d a r u n u n a o ran la y ü zd e 5 0 'd en fa z la azald ı. 1 M a y ıs 1 9 2 1'e te k ab ü l e d en fiy a tla r sıra ­ sıy la 1.68 lb .,0 .0 9 lb. ve 5.07 lb. o ld u .iM 12 san ay i ve 12 tarım ü rü n ü n e g ö ­ re sap tan m ış fiy at en d e k si, ta n m ü rü n lerin in d e ğ e rin in 1 O c a k 1 9 2 2 'd e 104 iken (100, 1913'teki sev iy e d ir) 1 M a y ıs 1922'de 113’e y ü k seld iğ in i, b u n a k arşılık san ay i ü rü n lerin in d e ğ erin in aynı d ö n em b o y u n c a 9 2 'd en 6 5 'e d ü ş­ tü ğ ü n ü g ö ste rm e k te d ir.'"4 B ö y lece, tarım ü rü n leri d eğ e rleri ile sa n a y i ü rü n le ri d e ğ e rle ri a ra sın d a M a y ıs 1 9 2 2 'd e en u ç n o k ta sın a u la şa n fa rk , b ir d e re ­ c e y e k adar ta rım sal d eğ erle rd e k i y ü k se lm e d e n ve b ü y ü k ö lç ü d e d e sınai d eğ erlerd ek i d ü şü şten ileri g e lm e k te d ir. S an ay in in k ö tü d u ru m d a o ld u ğ u M a rt 1922'deki on b irin ci parti k o n g re sin d e Ş liy a p n ik o v tara fın d an d ile g e ­ tiriliy o rd u : P iy a sa n ın d u ru m u Öyle ki d a y a n m a m ız m ü m k ü n d e ğ il; m al b o llu ğ u n d a n b a ş ım ı­ zı k a ld ıra m ıy o ru z . A c ile n p a ra y a ih tiy a c ım ız var ve p a ra b u la lım d e rk e n ö y le a n a r ­ şik b ir re k a b e t y a ra tıy o ru z ki — bu m e ta l ü rü n le ri iç in d e g e ç e rli— ü rü n le rim iz in d e ğ e rin in a s ın d ü şm e si y ü z ü n d e n a y lık la rı ö d e y e c e k p a ra b u la m ıy o ru z .11» 102. N a N o vik Puty a k (I9 2 3 ),c. IH, s. 34, 138.

103. Bu rakamlar a.#.?. (1923), c. I, s. Il'd en , Kondratiyev’inbirm akaJesindeki çizelgeden alınmıştır. Benzeri rakam lar o dönem Sovyet istatistiklerinde görülen önemsiz değişikliklerle birlikle S. G. Stmırıiiın, N ıı K o zy a ısh e n n o m F ronie (1925), s 21 İ de yer alıyor. İki çizelge ara­ sındaki fark Kondratiyev’in 1920 ve I Ocak 1921 resmi fiyatlarını esas alm asından, buna karşı­ lık Strumilin'in o dönem de yasadışı olan serbest piyasa fiyatlarını kullanm asından ileri gel­ mektedir; öyle ki K ondratiyev'in çizelgesinde ürünlerin değerinde çavdar ununa oranla düşüş ancak 1 Ocak 1922 de başlar, oysa Strum ilin’de 1 Ocak 1922 değerleri, N EP öncesi dönemin seıbcsl piyasa değerlerine oranla bir düşm enin çoklan başlamış olduğunu ortayakoyar.

I W ./t.s .e ,( l 9 2 5 ) ,s .2 l 2 .

105 O diıtruıdtsaryi S " e z d R K P (B j (1936), s. 111.

NEP: İLK ADIMLAR 285 G enel b ir tah m in e göre p a m u k lu k u m a ş M a y ıs 1 9 2 2 'd e m aliy etin in y a rısın ­ dan d a h a d ü şü k b ir fiy a tla sa tılıy o rd u 106 ve tek stil san a y isi m ali b ak ım d an d iğ e rle rin d e n d a h a sağ lam b ir d u ru m d a y d ı. S o n ra d a n b ir S o v y e t ik tisa tç ısı­ nın y azd ığ ı g ib i, "çav d a r d ik ta tö rlü ğ ü v e d e v le tim iz in san ay i se rm a y e sin in is ra f ed ilm e d ö n em iy d i b u " .1(17 B u so n u çlar, N E P ’in a c il a m a c ın a şü p h e siz u y g u n d ü şü y o rd u : K ö y lü y e em e ğ in in k arşılığ ın d a h a k ç a b ir ü c re t ö d e m e k . N e v ar ki, S o v y e t san ay isi için b ir fe la k e t o lan bu d u ru m a lid erle rin ve y ö n eticile rin tep k i g ö ste rm e le ­ ri k açın ılm azd ı. N o rm al b ir k ap ita list siste m d e bu tü r d u ru m ların y a rattığ ı tep k iy e ço k b en zey en b ir tep k iy d i bu. M a rt 1922’d e felak et b ü y ü k bir b o y u ­ ta u la ştığ ın d a v e L enin "g eri ç e k ilm e " n in so n a e rd iğ in i ilan ettiğ in d e , belli b ir sa n ay in in tü m satış a y g ıtın ı b ir a ra y a to p la m ay ı ve in h isa rın a a lm ay ı am açlay an "tekeller" k u ru lm a y a b aşlan d ı. S o n ra k i ü ç ay b o y u n c a b elli b a ş ­ lı bütün san ay ilerd e trö stler, sa n a y isin e g ö re ü re tim in y ü zd e 7 0 ila 100'ünü k ap say an bu tü r te k e lle r k u rm ak için b irle ştile r.108 B u ö rg ü tle r a ra cılığ ı ile sa n ay in in k azan d ığ ı artan p a z a rlık g ü cü , sın ai ü rü n fiy a tla rın ın d ü şm esin i ö n ley en b a şlıc a fak tö r o ld u ve M ay ıs 1922'den so n ra g id işatı k a rşıt y ö n e çev ird i, V esen k a b aşk an ı, tek e lle rin "h e r şey d en Önce trö stlerin ticari ç ık a r­ la rın ı sav u n m a k için k u ru ld u ğ u n u ," ve "ö zel d u ru m la rd a k en d ile rin e d ü şe n ro lü y erin e g etirerek re k a b e ti ö n le d ik le rin i, b ö y le c e b ir d iz i ü rü n ü n fiy a tı­ nın y ü k selm esin i sa ğ la d ık la rın ı" açık ç a b e lirtti.109 A ğ usto s 1922'de, z a ra r­ la r Ö ylesine g id erild i k i, sa n a y i ve ta n m ü rü n leri fiy atları 19 1 3 'tek in in h e ­ m en hem en aynı oldu. B u ta rih te n itib a re n sa n a y in in d a h a iyi ö rg ü tlen m esi ve iyi b ir h a sa t say esin d e, fiy a tla r arasın d a k i fa rk lılık a k si y ö n d e, y an i ta ­ rım fiyatları leh in e d eğ il san ay i fiy atları lehine a rttı. B u y en i fark lılığ ın y a ­ 106. Na Novik Putyak (1923), c. III, 5.17.

107. Y. S. Rozenfeld, Promişlennaya Politikti SSSR (1926), s. 428.

108. Y. S. Rozenfeld, P r o m işlen n a y a P o litik a S S S R (1926), s. 230-7. 1922 sonunda en önem lileri tekstil, Ural madenleri, deri, diki 5 ipliği, lilıtin ve tan m aletleri tekelleri olm ak Üze­ re IS leke! vardı (N a N o vik P u tya k [1923), c . I. s. 336-42); tekellerin listesi için bkz. a .g .e ., c.

III, s. 36. Önceki deneyimden farktı olarak, NEP'in ilk dönem inde tekellerin oluşum una kendi istekleriyle ve tam am en katıl anlar ağır sanayilerden ziyade tüketim sanayileriydi.

109. D e sy a ty i V se ro ssiiskii S ~ e ıd S o v eto v (1923), s. 42. Birkaç ay sonra on ikinci parti kongresinde Bogdanov, belki de önceki demeçlerindeki açıksözMilğU hafifletm ek için tekel­ lerin işlevi hakkında daha ılım lı bir dem eç verdi. Bu ik in c i dem ece göre, "tekellerle tröstler şim di genel masraflarını azaltm aya başlad ılar m aliyet fiyatlarının azaltılması sloganı tröstle­ re bu yönde baskı yapan, onian piyasanın gereklerini hesaba katm aya zorlayan tekellerimizin temel sloganıdır" (D v e n a d ısa ty i S ezil R e ssiisk a y K o m m u n istiç e sk o \ P a ra i [ B o l'ş e v ik m ) [1923], s. 332).

286 EKONOMİK DÜZEN rattığı g e rilim le r S o v y et ta rih in e 1923'ün "m ak as k riz i” d iy e g eçti.

N E P 'in san ay i ala n ın d a k i ik in ci k a rşıt e tk isi, a ğ ır sa n a y i zara rın a h a fif tü k etim san ay ilerin i teşv ik e tm e k o ld u ; b a şla n g ıç ta d a h a az sarsıcı o lan bu ikinci y ö n elim u zun v ad e d e d a h a v ah im so n u ç la r y arattı. N E P sa d e c e , k ü ­ çük b u rju v a köy e k o n o m isin i an d ıra n ve b u n a k a rşılık g en iş ö lç e k li m o ­ dern sa n ay in in b ir hayli u z a ğ ın d a k a la n , özel y ö n e tim e tabi b irey sel y a d a dar k ap sam lı ü retim şek ille rin i g e liştirm ek le k alm a d ı, ay n ı za m a n d a , b ü ­ yük ö lçek li san ay i a la n ın d a san ay i p ro le ta ry a sın ın g elen e k sel k ale si, ü lk e ­ nin sa n a y ileşm esin in ve so sy a list inşan ın k ilit taşı o lan ağ ır san ay ilerin z a ­ rarına, ürünleri günü b irlik tü k e tilen h a fif san a y ile ri d e h arek ete g eçirdi.

1922 yılı so n a e rm ed en ö n c c , a ğ ır sa n a y in in g e le c e ğ i h a k k ın d a d ö rt b ir y an d an te h lik e işaretleri b elirm işti. E ylül 1922'deki b e şin c i T ü m R u sy a İş­ çi S en d ik aları K o n g resi, "serb est p iy a sa y a d ay alı bazı ü retim k o lla rın d a b ir c an la n m a k ay d e d ild iğ in i" d ile g e tirirk en , "tü m m illi e k o n o m in in g e lişm e ­ sini b elirley en tem e) san a y i k o lla rın ın '' -—u la ştırm a , m ad en , m eta lü rji, makin a y ap ım ı ve elek trik sa n a y ilerin in — d ah a şid d e tli b ir k riz y a şa m a k ta o l­ d u ğ u n u h a tırla tıy o r ve "g en iş ö lçekli san ay in in ve u la ştırm a n ın re sto ra sy o ­ nunu c u m h u riy e tin acil g ö re v i” ilan e d i y o r d u . 'i k i a y so n ra L en in , d ö r­ d ü n cü K o m in tern K o n g resi n d e N E P ’i sav u n d u ğ u k o n u şm a sın d a, h a fif sa ­ n ay id e “g en el can Jan m a" ile a ğ /r san ay in in "çok g ü ç d u ru m u " a rasın d ak i aynı zıtlığ a d ik k a t ç e k e re k , a lın m ası g erek e n d e rse işa re t e d iy o rd u ; Rusya, sadece bir köy ekonomisindeki iyi bir hasatla kurlarılamaz — yeterli de­ ğildir bu; köylülüğe tüketim mallan sağlayan hafif sanayinin durumunun düzelme­ siyle de kurtulam az— bu da yeterli değildir; ağ ır sanayi de gereklidir...

Ağır sanayinin devlet teşviklerine ihtiyacı var. Bu teşvikleri sağlayamazsak, sosyalist devlet olmak şöyle dursun, uygar bir devlet bile o lam ay ız111 L en in 'in ek o n o m ik so ru n la r k o n u su n d ak i bu son k o n u şm a sı N E P 'in ilk iki y ılı b o y u n ca y arattığ ı tem el so ru n u en y a k ın ve e n a ç ık sö z lerle ifad e e d i­ y o rd u .

B u k ay g ıların im a ettiğ i şey , h e m e n k ab u l e d ile m e y e c e k k a d a r ted irg in e d ic i v e g e n iş k a p sa m lıy d ı. 1922 so n b a h a rın d a a ğ ır sa n a y id e k i h u zu rsu z ­ luk D ev let B a n k a sı'n tn u y g u lad ığ ı k ısıtlay ıcı k red i p o litik a sın d a n y ak ın m a110.

Sıen o g ra fiçtîkii O ıç e ı Pyatoga V sero ssü sko g o S 'ezda P rofessionainik Soyuzov ( 1922). s. 507-9; kongrede en önemli konuşmayı yapan Tomski, Lenin'in şu sözünü hatırlattı: "Ağır sanayisiz. sosyalizm inşa edilemez, dolayısıyla sosyalizm olm az, hatta kötü sosyalizm bile olm az" (A .g .e ., s. 114).

I I I Lenin, c. XXVII, s. 348-9.

NEP: İLK ADIMLAR 287 a rd a d ile geJdi. V esen k a'n ın b aşk a n ı B o g d a n o v V T s IK ’d a N a rk o m fin ’i k ı­ yasıya e leştirirk en , D o n etz m ad e n le rin in kredisizH k y ü z ü n d e n ü cretleri jd e y e m e d iğ i için m ad en c ile re yol v e rm e k z o ru n d a k a ld ığ ın ı id d ia e d iy o rlu .(l: K redi y o k lu ğ u K a sım ’d a d o k u z u n c u T üm R u sy a S o v y etleri K o n g re;i'ne su n d u ğ u rap o ru n d a a n a tem ası o ld u .113 K o n g re d e resin i sö z c ü le r h âlâ a s a s ız b ir iy im serliğ i d ile g etiriy o rla rd ı. K am en ev "ilk e so ru n ları k o n u su n ­ la siy asi ta rtışm a la r d ö n em in in k ap a n d ığ ın ı," ve "y eni e k o n o m i p o litik ası »orununun b ir ilk e so ru n u , b ir ih tila f so ru n u o lm a k ta n ç ık tığ ın ı, a rtık açık a m a g e re k m e d iğ in i" b ild ird i ve b e r n e k a d a r b ir sü re so n ra "N E P 'in d e v le t sanayisine karşı b ir m ü cad e le v erd iğ in i" k a b u l ettiy se de, S o v y el ik tid arııın N E P ’i d iz g in le y e c e k k ad ar g ü çlü o ld u ğ u n d an em in o ld u ğ u n u sö y le ­ di.“ 4 M a liy e H alk K om iseri S o k o ln ik o v , kozıaşet'e o la n sarsılm az g ü v e n i­ mi te k ra r d ile g etird i. S an ay i b u n d an b ö y le d e v le t tara fın d a n fin an se e d ile ­ m ezdi; d ev let sanayi işçilerin in ü cretlerin i Ö dem eyi ya d a o n la ra yiy ecek vam eteri sağ lam ay ı a rtık ü stlen e m e zd i. D ev le tle san ay i arasın d a k i ilişki, ;atm a ld ığ ı b ir şeyin p a rasın ı ta stam am ö d e y e n b ir m ü şteri ilişkisi o la b ilir­ di an cak , " iste r p azard a satsın , iste r d e v le te satsın , sa d e c e ü retm ey i d eğ il am a serm ay esin i y e n ile m e sin i d e m ü m k ü n kılan" şa rtla rd a sa tm a k zo ru n d a alan san ay i ile d e v le t b irb irin d e n tam am en ay rılm ıştı. S o k o ln ik o v , sanayi k öy/ü nün satın alm a g ü c ü n e d a y a n d ığ ın a g ö re san a y iy e y a rd ım etm enin en iyi şek lin in k ö y lü y e y a rd ım e tm e k o ld u ğ u n u b ile ileri sü rd ü .115 L a rin , Soko ln ik o v 'u n tezlerin e ağ ır san ay i a d ın a k arşı ç ık tı; b ir b aşk a d e le g e ise "sa­ nayi N a rk o m fın 'in ü v e y ço cu ğ u d u r," d e d i.116 N e v ar ki N E P ’in o sıra d a g e­ çerli o lan y o ru m u te m e lin d e h iç b ir d ü ze lm e m ü m k ü n d eğ ild i. N E P p iy a sa ek o n o m isin i y en id en k u ra rk e n , e k o n o m in in d e ğ işik ö ğ eleri arasın d ak i k ar­ şılıklı b ağ ım lılığ ı k ap ita list d ü z en in b ilin e n e sasları ü z e rin e o tu rtm u ştu .

A ğır sa n a y iy e d ev letin d o ğ ru d an d o ğ ru y a m ü d a h a le si yeni ilk elere a y k ırıy ­ dı. S an ay in in kaderini ve sınai üretim in y ö n ü n ü b e lirley e c e k o la n ç e k iş m e ­ ler ticari ve m ali p o litik a a la n la rın d a c e re y a n ed ecek ti.

112. İV S e siiy tı V sero ssiiska g n Ç en trtü 'n o g a Is p n ln u e in o g o K om ite M IX S n z ıu ı, No 5 (29 Ekim 1922), s. 5.

113. D f Vserosfiiskii S"ezd Sovetov (1 923), s . 36,40.

IL4. A.#.«., s. 17-18,29.

115. A .g .f.,s. 101-2,110-1i.

116. A .g e . , s. 121,136.

288 EKONOMİK DÜZEN

c) E m ek ve İşçi Sendikaları N E P 'in em ek p o litik a sın a etk ileri, tıp k ı tü m san ay i ü z erin d ek i etk ileri g ib i k endini b ird en b ire h issettirm ed i, 1921 y a z ı ve so n b ah arı b o y u n c a g ö rü lü r h ale g eld i ve n ih a y e t 1922 ilk b a h a rın d a b içim le n d i. S a v a ş k o m ü n iz m i d ö ­ n e m in d e em ek, tıpkı d iğ e r ü retim fa k tö rle ri g ib i k arşılığ ı ve ö d en m esi tica­ ri ilk elere tabi o lm am ası g e re k e n z o ru n lu b ir d e v le t h izm eti o la ra k eîe a lın ­ m ıştı. B u tu tu m , e m e k istih d a m e d e n bazı sın a i g irişim lerin y e n id e n özel m ü lk iy ete ve y ö n e lim e g e ç tiğ i, d e v le t m ü lk iy e tin d e v e d e n etim in d e k a la n ­ lard a ise işlerin ticari ilk ele re g ö re y ü rü tü lm e sin in ö n g ö rü ld ü ğ ü b ir siste m ­ d e köklü b ir b içim d e y en id e n g ö zd en g e ç irilm e liy d i. G erek ö zel san ay i g e­ re k se d e v let san ay i ü rünleri m e ta o larak d ü şü n ü le c e ğ in e g ö re, b u n u n m a n ­ tıki so n u cu işg ü cü n ü n de b ir m e ta o lm asın ı g ere k tiriy o rd u . N E P d ö n e m in ­ de se rb e st p iy a sa y a d ö n ü ş se rb e st b ir e m e k p a z a rın a d ö n ü ş a n la m ın a d a g e ­ liy o rd u ve bu so n u ç h em en g ö rü n m e m e k le b irlik te, işg ü cü n e k a rşı ta k ın ı­ lan tu tu m d eğ işik liğ in d e b e lirle y ic i o ld u .

S av aş k o m ü n izm in in tüm ilkeleri iç in d e ilk te rk e d ilen z o ru n lu işg ü cü seferb erliğ iy d i. B u n a karşı b ir tep k i iç sa v a ş so n u n d a, o rd u la r te rh is e d ild i­ ğ in d e d o ğ m u ş v e M a rt 192 l ’d e k i o n u n c u p arti k o n g re sin in işçi se n d ik a la rı­ na ilişk in k a ra rın d a d ile g e tirilm iş ti." 7 B u tep k i p o litik a d eğ işik liğ in i z o ­ ru n lu kılan g e n e l h u z u rsu z lu ğ u n ö n e m li b ir k ısm ın ı o lu ştu rm a k la b irlik te, N E P ' in k ab u l ed ilm e sin e yol a ç an te m e l d ü şü n c e le rin d ışın d a g elişm işti.

K o n g red en so n ra y a y ım la n a n ilk k a ra rn am e G la v k o m tru d 'la yerel o rg a n la ­ rın ı ilg a e d e re k , g ö rev lerin i N a rk o m tru d ’a d e v retm işti; bu d ü z e n le m e zo ­ ru n lu çalışm ay ı u y g u lay an a y g ıtın p a rç a la n m a s ın a y o l a ç m a k la b irlik te, z o rlam ay ı u y g u lay an güç o d a k la rın ı o ld u ğ u g ib i b ırak ıy o rd u ve a slın d a k o n g red en Önce h a z ır la n m ış tı." 8 B irk a ç g ü n so n ra, "y o ld aşla rd an kuru lu d isip lin m ah k e m e le ri"n i d ü z e n le y e n a y rın tılı b ir k a ra rn a m e y a y ım la n d ı.119 6 N isan 1921’d e b ir b aşk a k a ra rn a m e işçilerin İş d e ğ iştirm e le rin e ilişk in başlıca k ısıtla m a la rı k ald ırıy o r, b ö y le ce se rb e st e m e k p a z a rın a d ö n ü ş yolu a ç ılm ış o lu y o rd u .120 A n c a k bu o lu m su z d ü z e n le m e y av aş y a v a ş g e ç erlilik k azan d ı ve b aşla n g ıç ta d ev let işle tm e le rin d e k i istih d a m şa rtla rı ü zerin d e b ü y ü k b ir etki y a ra lm ıy o rm u ş g ib i g ö rü n d ü . B u k a ra rn a m ey le N ark o m t117. Bkz. s. 208-9.

[18. S o b ra n ie U zakonenii. 19 2 1 , No. 30, madde 164.

119. A .g .e ., No. 23-4, madde 142; disipîitı m ahkem eleri konusundabkz. s. 196, not 211.

120. So b ra n ie U zakonenii. 1 9 2 1 , No. 36, m adde 188.

NEP: İLK ADIMLAR 289 ru d 'a d e v red ilm iş olan em ek o rd u la rı121 b ile b ir sü re fe sh e d ilm e d i. H a ziran 1921'de, şek er p an carı h a şatı için y eteri k a d a r g ö n ü llü işg ü cü sa ğ la n a m a d ı­ ğı tak d ird e z o ru n lu çalışm a h iz m e ti ö n g ö rü lm ü ştü .122 T e m m u z 1921'de a y ­ rıntılı b ir k ararn am e o rm a n c ılık ç a lışm a la rı için k ö y lü le rin se fe rb e r e d il­ m esin in k o şu lların ı d ü z e n liy o rd u .1JJ Z o ru n lu ç a lışm a h izm eti g e re ğ in c e se ­ fe rb e r e d ile c e k o la n lara ilişk in 3 K asım 1921 k a ra rn a m esi b ir d ö n ü m n o k ­ tası o ld u . B u k ararn am e y e g ö re h iz m e te ç ağ rıla c a k in sa n la r k esin b ir b i­ ç im d e sın ıflan d ırılıy o rd u ; b u n la r h iç b ir d e v le t o rg a n ın d a , k u ru m u n d a y a da g irişim in d e g ö re v alm am ış olacaklardı ve g ö re v le n d irilm e le rin in am acı d a b elli başlı d oğal afe tle rle sın ırlıy d ı.ıw S av aş k o m ü n izm i d ö n e m in d e u y g u ­ la n a n z o ru n lu ç alışm a h iz m e ti h a y a le tin i sa v u ştu rm a d a n ö n c e 9 Ş u b at 1922'de b ir b a şk a k a ra rn a m e gere k ti; işe alm a ve işten ç ık a rm a işle m le ri iş ­ çi sa ğ lam an ın ve işçileri b ir y erd en b ir b aşk a y ere g ö n d e rm e n in olağ an y ö n tem leri h a lin e g e ld i.135 E m eğ in ü cretin in b e lirle n m e si ise d a h a g ü ç b ir so ru n d u . Ç a lışm a n ın b ir d e v le t h izm eti o ld u ğ u sav aş k o m ü n izm i d ö n e m in d e ü cre tle rin ö d e n m e si iki şek ild e an laşılırd ı; (tıp k ı b ir a sk erin tayını için y ap ıla n h a rc a m a g ib i) y ararlı o lm ası am a c ıy la işçiy i sağ lık lı k ılm a k için d e v le t fo n la rın d a n g e re k ­ li h a rcam an ın y ap ılm ası, y a d a işçinin to p lu m u ğ ru n a ç a lışm a sı için g erek li so sy al y ü k ü m lü lü ğ ü (" ç a lışm a y a n a e k m e k y o k " ilk esi) d e n g e le y e n a m a ç a ­ lıştığı işle özel b ir ilgisi b u lu n m a y a n so sy al b ir h ak say ılm ası. H e r iki g ö rü ş d e g ittik çe y ay g ın laşan ay n i ü c re t ö d em e le riy le — teo rik g ö rü şlerd e n z iy a ­ de p a ran ın d eğ erin d ek i ç ö k ü şü n z o ru n lu kıld ığ ı ve k olay k o lay terk e d ilm e ­ y e c e k u y g u lam ay la— b ağ d aşıy o rd u . D ö rd ü n c ü T ü m R u sy a İşçi S e n d ik a la ­ rı K o n g resi M ay ıs 1921'de to p la n d ığ ın d a S h m id t "işçi sın ıfın ın alışm ış o l­ d u ğ u , d e v le t tarafın d a n g ara n ti ed ilm iş y a rd ım d a n işçileri v a zg e ç m e y e m e c b u r etm en in m ü m k ü n o lm a d ığ ın ı" d ü şü n ü y o rd u hâlâ. K o n g re, N E P 'in g elm esiy le ağ ır sa n a y iy i d e ste k le m e p o litik a sın ın h er z a m a n k in d e n d ah a zo ru n lu o ld u ğ u v e "işçi s ın ıfın ın ih tiy a çla rın ın p a ra y la d eğ il ay n i y a rd ım ­ larla k arşılan m ası g ere k tiğ i" y o lu n d a k i b ir k ararn a m e y i b ü y ü k b ir ç o ğ u n ­

121. A/ç. e.. No. 27, madde 155.

122. A .g .e., No. 55, m adde 337.

123. A .g .e . Nû. 55, m adde 343.

124. A .g .e ., No. 74, m adde 607. Shmıdt'e göre (S ıe n o g rd fiç esk ü O tç e t P ya to g o V serosstiskogo S "ezd a P m fe ssio n u l'n ik S o yu ztıv, [1922], s. 83) bu girişim Narkom trud’dan geldi; ilke konusundaki karar ise N arkom tnıd’un bir raporu üzerine VTsIK tarafından alınm ıştı (Sobran i f U zftkonenii. 1 9 2 1 . No. 72, madde 591).

125. S o b ra n ie U zakonenii, 1 9 2 2 , No. 17, madde 179.

290 e k o n o m i k d ü z e n lu k la k ab u l e tti.,-ft A y rıca, sa v a ş k o m ü n iz m in in son g ü n le rin d e b e d a v a k a r­ n e sistem in e d ö n ü şen bu ü cret ö d e m e şekli, to p lu m d a h e d e fle n e n ideaJ b ir d a ğ ıtım o larak tasarla n m ış eşitç ilik a n la y ışın a d a d e n k d ü şü y o rd u ; o n u n c u parti k o n g resin in işçi sen d ik aları k a ra rı, b u e şitç ilik d u y g u su n u n sü rm esin i ep ey h ay ret verici bir tak d irle k a rşılıy o r ve "n icelik fa rk la rın a te k ab ü l ed en ü cret fa rk lılık la rın ın birço k se b e p te n d o la y ı b ir sü re d a h a k o ru n m a sı g e re k ­ se b ile, ta k ip ed ilecek p o litik an ın y in e d e ü c re tle r a ra sın d a m ü m k ü n olacak en k ap sam lı eşitliğ i sağ lam ay ı am aç ed in m e si g e re ğ in e " işaret e d iy o rd u .127 M ay ıs 1921'deki sen d ik a la r k o n g re si h âlâ şek len ayni p rim le ri tav siy e ed erken, k ro n ik m al k itb ğ j k a rş ısın d a b ö y le b ir sistem in u y g u la n a m a y a c a ­ ğını d a b e lirtm ek m e c b u riy e tin d e k a lıy o rd u .128 N E P 'in san ay iy e u y g u lan ışın ın m an tık i so n u çla rı eld e ed ilin c e y e k a d ar belli bir zam an g eçm e si g erek ti. K ozraşet u y g u lam a sı p a ra ek o n o m isin e d ö n ü şü g e re k tiriy o r ve b e d a v a k a rn e siste m iy le y a d a v a ta n d a şlara d e v le t ta ra fın d a n y apılan b ir so sy al h izm et şek lin d e k i ü cret an la y ışıy la b a ğ d a şm ı­ yo rd u . S av aş k o m ü n izm in in em ek fe lsefesi g e ç e rliliğ in i y itirm işti. M ay ıs 1921 parti k o n feran sı, "işçin in ü re tim d e n sa ğ la y ac a ğ ı çık ara" d ik k a t ç e k il­ m esin i ö n erd i ve "ü cretlerin ayni v erg i o la ra k h esa p la n a n k ısm ın ın ü rü n le ­ rin cari fiy atların a tekabü l etm esi g ere k tiğ i" ü z e rin d e d u rd u .1^ A n c ak g e r­ çe k le ştirilm e si g ü ç olan bu d e ğ işik lik b ir kaç ay ertelen d i. 10 E y lü l 1921 tarih li b ir k ararn am e Ücret sistem in i "sa n a y in in g e lişm esin d e tem el b ir fa k ­ tö r” d iy e tan ım lay arak b ir y e n ilik g e tiriy o rd u . Ü c re tle r a rtık işçi ile işçinin ça lışm a k ta o ld u ğ u işletm e ara sın d a k i ilişk iy e b ağ lıy d ı ö n c e lik le . K a ra rn a ­ m e "işle tm en in ü retim le ilg isi o lm a y a n h e r şey d en v e so sy al y ard ım n ite li­ ğ in d en arın d ırılm asın ı" ö n g ö rü y o rd u : S o sy al y a rd ım b u n d an b ö y le d e v le ­ tin y e tk isin d e o laca k tı. B u d e ğ işik lik , farklı e m e k b iç im le rin in d e ğ e rle rin e g ö re ö d ü lle n d irilm esin i sağ lay a ca k tı. "H er tü rlü eşitlik çi d ü şü n c e b ir y an a b ırak ılm alıy d ı." Ü cretler ü re tk e n liğ e b ağ lı o la c a k tı. M ü h e n d islerin ve v a­ sıflı işçilerin , ü c re t sistem i zaten h iç b ir fark lrïik g ö z e tm iy o r d iy e k ab a iş le r­ de çalıştırılm aları g erek m iy o rd u a rtık .13"K a sım 1921’d eıı so n ra, iaşe k a rn e ­ lerinin b ed av a y a d a itib a ri b ir fiy a t ü z e rin d en d a ğ ıtım ı y erin e, ü cretlerin 126. Ç etverryı V iero ssiisk ii S ’e ıd P ro fe ssio n a l'n ık S o y u zo v (1921), c. 1 (Plenumi), s. 116, 134.

127. V K P (B ) v R ezo lyu tsiya k (1941), c. [, s. 376.

128 Çetvertyi Vserossiısktt S 'ı’Zd Professional'nık Soyuzov (1921), c. 1, s. 30.

129. VKP(B) v Rezulyutsiyak ( 1941 ), c. t. s. 410.

130. Sobranie Uzakonenii. 1921. No. 67, madde 513.

NEP: İLK ADIMLAR 291 bir k ısm ın a sa y ıla n , a m a d e ğ e rle ri p iy a sa fiy a tla rın a g ö re h e sa p la n m ış o lan y iy e c e k m ad d eleri d a ğ ıtım ın a b a ş la n d ı.131 B u siste m b ir y ıld a n fazla d ev am e tti.132 B ö y lece, 1921 so n b a h a rın d a n itib aren ü c re t siste m i y av aş y a v aş is­ tik ra r k azan ır ve işgücü fa z lasın a kozraşet a d ın a yol v e rilirk e n , b ir taraftak i işçi ve bağlı b u lu n d u ğ u se n d ik a ile karşı ta raftak i işv eren a ra s ın d a ö z g ü rc e im zalanan b ir sö z le şm e te m e lin d e , işe alm a işv e re n le işçi a ra s ın d a b ild ik o lağ an ilişki b içim in i a ld ı; eski sistem d e n a rta k alan tek şey zo ru n lu b ir a s­ gari ücretin d e v le t ta ra fın d a n sap ta n m asıy d ı. S an ay i trö stle rin in 1921 s o n ­ b a h a rın d a g e lişm e siy le b irlik le ,1' 3 işçi se n d ik ala rı ta ra fın d a n k e n d i ü y ele ri ad ın a im zalan an to p lu iş sö z le şm e le ri d ö n em i b aşlad ı. N E P d ö n e m in in ilk Önemli to p lu iş sö z le şm e si ilk b ü y ü k d ev let trö stü S e v e ro les ile k ere ste işçi­ leri sen d ik ası a ra sın d ay d ı ve K asım 1921’d e im z a la n d ı.134 A y n i ö d em e d e n n akd i ü cret siste m in e g eçiş h a lk ta ra fın d a n h iç hoş k a r­ şılan m ad ığ ı için a n c a k k a d e m e k a d e m e u y g u lan ab ild i. T e o riy i u m u rsa m a ­ y an işçi, g aran tili ayni ö d e m e le r y e rin e satın a lm a g ü c ü b o y u n a a z a la n is­ tik rarsız b ir n a k d i ü c re t alm an ın y aratac a ğ ı so n u ç la ra k arşı son d e re c e duy arlıy d ı. B u m ad d i z ara rı k a rşılay a c ak m ış gibi g ö rü n e n z o ru n lu ç a lışm a se ­ ferb erliğ in in k a ld ırılm a sın ın 135 ç o k ald atıcı o ld u ğ u o rta y a ç ık tı; ç ü n k ü bu ilkel iş disip lin i y ö n te m in in yerin i k ap italizm in b ild ik "e k o n o m ik kam çısı" alm ıştı. İç sav aşın so n a e rm e si ve N E P u y g u lam ası, kozraşet ilk e lerin e g ö ­ re y eniden ö rg ü tle n e n d e v le t h iz m e tle rin d e ve sın ai işle tm e le rd e b ü y ü k ö l­ çüdeki işten ç ık a rm a la rd a n ö tü rü cid d i ve y ay g ın b ir işsizlik d ö n e m i b a şla t­ tı. O zam an ın b ir sim g e si h a lin e g elm işti bu: 1921 so n b ah a rın d a, yarı y a rı­ y a u n u tu lm u ş 1918 işsiz lik sig o rtası m e v z u a tın ı h atırlatan b ir k ararn a m e y ay ım lan d ı; b ir b aşk a k a ra rn a m e ise d e v le t işletm eleri v e k u ru m la rın d a n ’’kendi h ataları o lm a k sız ın " ç ık a rılan işçilere b ir ay lık ü c re tle rin in y arısın ın 131. A .g .e ., No. 76, m adde617.

132. Söz konusu sistem Eylül 1922 de hâlâ uygulanıyordu ve beşinci işçi sendikaları kong­ resinde bundan, yanlışlıkla "eski karne sistem i” diye söz edildi (S ıe n u g rtıfiç e sk ii O lçel Pyalogo Vserossiiskogo S “e~Âa Professional'nik Soyuzov [ 1922], s. 97). Nu Novik Putyak ( 1923), c.

111, s. 108’deki b ir çizelgeye göre, iicret ödemelerinde 1921’de % 6'ya kadar düşen para öğesi 1022 mn ilk üç ayında ancak yüzde 32'ye yükselmişti, 133. Bltz s. 277-9.

134. S te n o g rû fiçe skii O tç e t P ya to g o V sero ssiisko g o S"ezd o P ro fe ssio n a l'n ik So y u zo v (1 9 2 2 ),s.4 7 .

135. İlişki salt teorik değildi: Ayni yardım vaadi zorunlu işgücü seferberliğini tahammül edilebilir halta hoşa gidebilir kılan bir uyaran olmuştu. Daha Aralık 1921'de dokuzuncu Tüm Rusya Sovyetleri K ongresinde bir konuşmacı Do netz köm ür madenlerinde çatışmak Üzere iki kez gönderildiğini am a bir Uçtincii kez gitmek islemediğini, "çünkü iaşe olarak hiçbir şey ve­ rilmediğini" bildiriyordu (D e v y a ty i V se ro ssü sk ii S " e ıd S o v e lo v [1922J, s. 86).

292 EKONOMİK DÜZEN v erilm esin i ö n g ö rü y o rd u .136 G e re k siz k a d ro la rı işten ç ık a rm a u y g u lam aları g ittik ç e h ızlan d ı. 1921 y a z ın d a 1 2 4 0 0 0 0 o lan d em iry o lu işçileri say ısı 1922'de 7 2 0 0 0 0 'e in d irild i.157 Ö n d e g e le n b ir d o k u m a fa b rik a sın d a 1 0 0 0 iğ b aşın a işçi ve ü cretli say ısı 1 9 2 0 -2 1'd e 3 0 iken ertesi yıl 14'e in dirildi (1 9 1 4 ten ö n ce o rta la m a 1 0 .5 'd u ).138 1918’in ilk y a rısın d a iş s iz san ay i iş ç i­ leri k ö y lerin e d ö n d ü le r ve kırsal k e sim d e k o la y c a m a s sed ild ile r, ö y le k i iş­ sizlik y aln ızca p ro letary a sa fların d a k i b ir a z a lm a o larak b e lird i. I 9 2 l ’d e kıtlık köyleri sardı ve işsiz san ay i işç ile ri k en tle re d o lu şa ra k ilk k ez B atılı san a y ile şm iş ü lk elerd e g ö rü le n tü rd en b ir işsiz lik so ru n u y arattı. B u y o lla k la s ik ek o n o m in in "y ed ek işg ü cü o rd u s u ‘'n u n o lu şm ası, işg ü c ü n ü ih tiy aç d u y u lan y erlere d a h a b aşk a y asal h ü k ü m g e re k tirm e k siz in k en d iliğ in d en y ö n eltecek ö lçü d e g ü çlü b ir bask ı y a ra ttı. H u k u k i b ir y ü k ü m lü lü k o lara k çalışm an ın (ki E m ek çi ve S ö m ü rü le n H a lk ın H akları B ild irg e si'n in ve R S F S C a n ay asasın ın tem el k a v ra m la rın d a n b iriy d i b u ) y e rin i ek o n o m ik zo ru n lu lu k olarak çalışm a , h u k u k i c e z a la rd a n k o rk u n u n y erin i a ç lık k o rk u ­ su aldı. En so n u n d a, 9 Ş u b a t 1922 tarih li k a ra rn a m e işg ü c ü n ü n z o ru n lu se ­ ferb erliğ i y erin e "işe a lm a ve işten ç ık a rm a ”y ı y e rle ştird i.I3tl Ç o k tan m odası g e ç m iş bir silahın te rk ed ilm e siy d i bu. M a rt 1922’d ek i on b irin ci parti k o n g resin d e, Ş liy ap n ik o v 'u n k a p ita list ü lk e le rd e u zun z a m a n d ır b ilin en Şeyden, y ab an cı işçi ith alin d e n d o lay ı yerli işç ile rin işsiz k a lm a sın d a n y a ­ kın d ığ ı bile d u y u ld u .14” H en üz b ir yıl g e ç m e d e n N E P k a p ita list e k o n o m i­ nin tem el ö zellik lerin i y en id e n y a ra tm ış tı.141 S avaş k o m ü n izm in in ve z o ru n lu ç a lışm a h izm e tin in k a ld ırılm a sı, işçi sen d ik aların ı m an tık i o lara k ik i y ö n d e e tk ile d i. İzin v e rile n ö zel İşletm ele­ rin ve d e v le t işle tm e le rin d e kozraşet 'in o rta y a çık ard ığ ı y en i şa rtla rd a , iş ç i­ nin ç ık arların ı işv eren le re k arşı k o ru m ak işçi se n d ik a ların ın b aşlıc a g ö re v i o la ra k g ö rü n ü y o rd u ve sen d ik aları d e v le tle b ü tü n le ştirm e h are k e ti h a k lılı136. S o b ra n ie U zakonenii, 1 9 2 1 , sayı 68, madde 536; sayı 77, madde 646.

137. S. G. Suum ilin, Ala K o zy a is n e n n o m F rtm le (1925), s. 86.

138. Na Novik Putyak (1923), c. III, s. 14.

139. Bkz. r. 289.

140. O d tn n a d tsa ıy i S " e a tR K P fB ) (1936), s. 111 141. t*siz sayısı Ekim 1921'de 150 000, Ocak 1922’de 625 000. Ocak 1923'te 625 000 ve Ocak 1924'te 1 240 000'di (Y. Gındıft, R eguüruvatııt Rinkn i B or’ba s Bezraboıtısey (1928) s.

13, 18); ik izlik kendini illerden ziyade M oskova'da hissettiriyordu ve işsizliğin en yoğun o l­ duğu kent Pelrograd'dı (Slenografiçeskii Otçet Pyatogo Vsernssiiskogo S"ezda Professio­ nal'nik Soyuzov [ 1922], s. 101). 1924 ilkbaharında sosyal sigorta mâliyesinin iflasından ötürü işsizlerin sadece yiizde 15 ila 2(fsi "düzenli yardım alıyordu" (R ep o n o f the Briıish Labour D eleaation [1924], s. 154).

NEP: İLK ADIM LAR 293 ğını y itiriy o rd u . D ö rd ü n c ü T ü m R u sy a işçi S en d ik a la rı K o n g resi M ay ıs 1921'de to p lan d ığ ın d a, b u so ru n la rd a n ilk i heniiz ta rtışıla b ile c e k b ir hale g elm e m işti. S an ay in in N E P k o şu lla rın d a ö rg ü tle n m e si a n c a k b aşlam ıştı. İşçi sen d ik a la rın ın d e v le t sa n a y ile rin e karşı tu tu m u ile ö zel y ö n e tim e d e v ­ red ilm iş san a y ile re karşı tu tu m u ara sın d a k esin b ir a y rım o ld u ğ u v arsa y ı­ mı, k o n g re n in k ararım (so n ra k i g e lişm e le r b u k ararı doğrulanm am ıştı) h ü ­ k ü m sü z k ılıy o rd u .141 İk in ci so ru n — işçi se n d ik a la rıy la d e v le t a rasın d ak i ilişk iler so ru n u — p arti ü y e le rin e g ö re iki ay Önceki o n u n c u p a rti k o n g re si­ nin k a ra rıy la ç ö z ü m le n m işti. A n c a k bu k a ra r e sk i, a m a o z a m a n a k ad ar ikincil ö n e m d e k alm ış b ir so ru n a — p a rtiy le se n d ik a la r a ra sın d a k i ilişk iler so ru n u n a da— k e n d iliğ in d e n y en i b ir a n la m v eriy o rd u . S e n d ik a la rın d e v ­ letten b a ğ ım sız o lm aları N E P 'in m an tık i b ir so n u c u y d u . A n c a k se n d ik ala r şü p h esiz y ine d e parti ta ra fın d a n d e n e tle n e c e k ti. P arti k o n g re sin in k a ra n bunu ih tiy a tla a m a k e sin b ir d ille b e lirtiy o rd u : Rus Komünist Partisi, işçi sendikalarının çalışmalarının tüm ideolojik içeriğini eskiden olduğu gibi merkez ve yerel organları aracılığıyla kayıtsız şartsız yönetir...

Sendika harekeline önderlik edecek o la n la rın seçimi, şüphesiz, partinin yönlendiri­ ci denetimi altında yapılmalıdır. Ancak parti örgütü, yöneticilerin örgütlü kitleler tarafından seçilecekleri işçi sendikalarında proletarya demokrasisinin normal yön­ temlerini uygulamaya özellikle dikkat edecektir.143 D ö rd ü n c ü T ü m R u sy a İşç i S en d ik a ları K o n g resi 17 M ay ıs 1 921'de to p ­ lan tıy a ç a ğ rıld ı; "S endikaların R o lü ve G ö re v le ri Ü zerin e" b a şlık lı b ild ik te zler k o n g re tarafın d a n in c e le n e re k k ab u l e d ilm e k ü zere p arti m e rk e z k o ­ m itesi tarafın d an h azırla n m ıştı. B u n u n la b irlik te bu tezler, p arti k o ngresi k ararın ın ak sin e " se n d ik a la rd a p ro le ta ry a d em o k ra sisin in n o rm a l y ö n te m ­ lerin in '' u y g u lan ışın d an sö z e tm iy o rd u a rtık ; sö z k o n u su te z le r k o n g re to p ­ lan m ad an b irk aç saat ö n c e B o lşe v ik fra k siy o n a su n u ld u ğ u n d a , R iy a z an o v b u kararın şa rtla rın a ilişk in b ir d e ğ işik lik ö n e rd i. B u b e k le n m e d ik d e ğ iş ik ­ likten şa şk ın a d ö n en y a d a b elk i d e b u n u p e k ö n em li b u lm ay an T o m sk i d e ­ ğ işik liğ e y e te rin c e karşı ç ık m a d ı ve d e ğ iş ik lik B o lşe v ik fra k siy o n u n büyük ç o ğ u n lu ğ u tarafın d an o n a y la n d ı. K o n g re ay n ı a k şa m u su len T o m sk i'n in resm i b ir k o n u şm a sıy la açıld ı. A n c a k m e rk e z k o m ite o lu ; b ite n lerin fark ı­ n a v arın ca, tezleri B o lşe v ik fra k siy o n a ay n e n k a b u l ettirm e y i b aşaram ad ığ ı için T o m sk i'y i k ın ad ı v e k o n g re d e k i g ö re v in d e n g eçic i o la ra k u zak la ştırd ı.

142. Çetvertyt VserossiiskiiS " fz4 Professional’n ikSûyuzov (1921). c. I (P knum i), s. 66-7.

143. VK P (B ) v Rezolyuısiyak (1941), c. 1,372-3.

294 EKONOMİK DÜZEN T iim R u sy a İşçi S en d ik a la rı M e rk e z K o n se y i ça lışm ala rı h a k k ın d a k i rap o r g en e S hm idt tarafın d an ; "İşçi S e n d ik a ların ın R o lü ve G ö re v leri Ü zerin e" te zler ise bizzat L en in 'in d e k a tıld ığ ı B o lşe v ik frak siy o n u n d a h a so n rak i b ir to p lan tısın d a, L o z o v sk i tara fın d a n su n u ld u .1“ T o m sk i o lsu n , o n u n hatalı d av ran ışın d a n so ru m lu tu tu lan R u d z u ta k o lsu n , ik in ci o tu ru m u n a ç ılışın d a k o n g re p re z id y u m u n a se ç ile m e d i; k o n g re so n u n d a y ap ıla n m erk e z k o n sey seç im le rin d e ise R u d z u ta k k o n se y ta m ü y e liğ in e y e n id e n se ç ild iğ i halde T o m sk i sadece y ed ek üye o la ra k k a ld ı.H3 B irk aç h a fta so n ra, T o m sk i ve R u d zu tak yeni k u ru lm u ş T ü rk ista n S o v y e t S o sy a list C u m h u riy e tin d e k i o lay ları d en etlem ek ü z e re T a şk e n t'e g ö n d e rile n özel b ir k o m isy o n u n ü y e li­ ğ in e atan d ık ların ı ö ğ re n d ile r.I4* B u d eğ işik lik lerin şaşırtıcı b ir so n u cu , o n u n c u p arti k o n g re sin d e T ro çk i p latfo rm u n u d e ste k le y e n le r a ra sın d a o la n ve m erk ez k o m ite sin e y en id en seçilem ey en A n d rey ev 'in g ö re v in e iad e e d ilm esiy d i. A n d re y e v d ö rd ü n c ü işçi sen d ik aları k o n g re sin in en tartışm alı so ru n u h a lin e g e le n "Ö rg ü tle n m e S o ru n u Ü zerine" resm i b ir ra p o r h azırla m a k üzere seç ild i, tşçi sen d ik ala rınjn b ağ ım sızlığ ı N E P 'in k ab u l g ö rm ü ş b ir ö z elliğ i h alin e g e ld iğ i için, sa d e ­ ce p artinin m erk e z sen d ik a Ö rgütünü ta m b ir d en e tim a ltın a alm ası d eğ il, m erk ez ö rg ü tü n d e se n d ik a la rı tek tek d e n e tle y eb ilm e si g ere k iy o rd u . B u am aç A n d re y e v ’in ö n erg e si say e sin d e u stalık la b aşarıld ı. İşçi sen d ik aları örg ü tü n d e zo ru n lu b ir ad em i m e rk e z iy e tç ilik kisvesi a ltın d a tam tersi y ö n ­ de b ir so n u ç e ld e e d ilm işti. D o ğ ru d an T ü m R u sy a S e n d ik a la rı M e rk e z K onse y i'n e bağlı y erel se n d ik a la r ara sı ö rg ü tler, ad e m i m e rk e ziy e tç ilik k isvesi altın d a belirli se n d ik aların yerel o rg an ları ü z e rin d e ta m b ir d e n e tim k u rm u ş o lacak lard ı: Ü çü n cü k o n g re d e o rta y a a tılm ış o lan b ir gö rü şü e le alan ö n e r­ ge, g ü n ü n b irin d e se n d ik a la rla ö rg ü tle rin in "sanayi se k siy o n la rı içeren tek bir se n d ik a ”y la b ü tü n leştiğ in i g ö rm e arz u su n u d ile g e tiriy o rd u . B u ö n e rile r k ıy asıy a eleştirild i. B ir d e leg e , asıl so ru n u n "sanayi se n d ik a la rın ın varlık sü rd ü rü p sü rd ü rm e y e c e k le rin i" b ilm e k o ld u ğ u n u sö y led i; b ir b aşk a d e le g e 144. Bu olaya ilişkin başlıca kaynak, Tomski’nin halatı davranışını araştırm ak için merkez komiıe tarafından Stalin'in başkanlığında oluşturulan özet bir komisyonun hazırladığı rapor­ dur (kvestiya Çenıral'nn^o Komiıeıa Rûssiiskoy Ktımmunistiçeskıty Parrii (B ol’şevikov). No. 32, 6 Ağustos 1921, s. 2-3); Riyazanov, kendisini bundan böyle sendika çalışm alarına katıl­ maktan alıkoyan m erkez komite kararının kaldırılması talebinde bulunduğu on birinci parti kongresinde bu olaydaki rolünden söz etti ( O dim aâısatyi S"ezd RKP(B) [1936J, s. 277-9).

145. Ç etvenyi Vierossü.tkii S"ezd Professional'nik Soyuzov (1921), c. I (Ptenumi), s. 18, 185.

146. Bkz. Bolşevik Devrimi, c.I, s. 31 ü.

NEP. İLK ADJMLAR 295 ise k a rarn am en in "yerel se k siy o n la rı o la n b ir işçi sen d ik aları k o m ise rliğ i k u ru lm asın a" yol açacağ ın ı b ild ird i. B o lşe v ik o lm ay a n d ele g e le rin a z ın lık ­ ta k ald ığ ı b ir k o n g red e A n d re y e v ’in ö n e rg e sin in ö z ü n e ilişk in d eğ işik lik önerisi y ine d e 593'e karşı 4 5 3 oy to p la d ı.|J7 N e v a r ki A n d rey e v 'in Ö nerge­ si b öyle d ü şü k b ir ço ğ u n lu k la o n a y la n m ış o ls a d a , alınan so n u ç ü zerin d e b elirley ici o ld u . P artinin T ü m İşçi S e n d ik a la n M e rk e z K onseyi ü ze rin d e k i d en etim i, tıpkı S o v y et d e v le tin in a y g ıtları ü z e rin d e k i d en e tim i gibi m u tla k ­ tı. M e rk e z k o nseyin sen d ik a la r ü z erin d e d e n e tim i tam a n lam ıy la g e rç e k le ­ şin ce — d ö rd ü n c ü işçi se n d ik a la n k o n g re sin d e n çık an kararın son d ere c e b elirley ici o ld u ğ u b ir sü reçti bu — p artin in , d e v le tin ve sen d ik a ların tek b ir g ü ç h alin d e kayn aşarak b irle şm e si ileri b ir a şa m a y a v arm ış o ld u . İşçi s e n ­ d ik aların ın "d ev letleştirilm esi" so ru n u h ü k m ü n ü y itird i. A n cak e k o n o m i p o litik asın d ak i h e r yen i ad ım , sen d ik ala rın ö n c e d e n sah ip o ld u k la rı ö n e ­ m in ve b ağ ım sızlığ ın bir k ısm ın ı d a h a y itirm e le rin e yol açtı. S a v a ş k o m ü ­ n izm i d ö n e m in d e d e v le t ik tid arın ın h iç d e ğ ilse g erek li ve k ısm en ö z e rk o r­ g an larıy d ılar. N E P d ö n e m in d e is e a rtık bu d u ru m d a d eğ ild iler ve y en i şa rt­ lard a d e v le t o to ritesin e k arşı m u h te m el h e r b aşk ald ırı e ğ ilim in i e n g e lle m e k g erekli o ld u ğ u için, p artin in işçi se n d ik ala rı ü zerin d e u y g u la d ığ ı d en etim d a h a d a a rtırıld ı. D ö rd ü n c ü işçi sen d ik aları k o n g resin d e n so n ra m erk ez k o n sey b aşk an lığ ın a T o m sk i'n in y e rin e A n d rey ev atandı.

1921 so n u n a d o ğ ru N E P 'in so n u ç ları san ay id e k en d in i h isse ttirm e y e b a ş­ layınca, işçi se n d ik aların d a sa b ırsız lık b e lirtileri g ö rü lü r o ld u . O z a m a n a k a d ar T o m sk i ve R u d zu ta k T ü rk ista n 'd a n geri ç a ğ rılm ış ve o n la rla A n d re ­ yev ara sın d a parti ü st m a k am la rın ın m ü d ah alesiy le kesin b ir a n la ş m a sa ğ ­ lanm ıştı. 2 8 A ralık 1921’de parti m erk e z k o m itesi, işçi se n d ik a la n h a k k ın d a R u d zu tak , A n d rey ev ve d iğ e rle ri tara fın d an su n u lan rap o rları d i n l e d i . P o litb ü ro , 12 O c a k 1922’d e L en in 'in R u d zu tak ve A n d re y e v ’in su n m u ş o ld u k ­ ları tezleri e sa s alarak h a z ırlad ığ ı ay rın tılı bir ö n erg e kabul etti ve bu ö n e rg e beş gün so n ra P ravda 'da y a y ım la n d ı. Ö n erg e "işçi se n d ik a la rın ın fark lı g ö ­ re v leri ara sın d a k i b ir d iz i ç elişk iy i" o rta y a ko y u y o rd u . B u ç e lişk ile r "arızi d eğ ild i ve o n la rc a yıl g e ç m e d en " — aslın d a k ap italizm in ve k ü ç ü k s a n a y i­

147. A.g.e., s. 153-62, c. II (Sektsii), s. 202. Savaş komünizmi döneminde, ayni ücret öde­ m elerinden ötürü iiye aidatı genellikle tahsil edilemez olmuştu, ve sendikalar esas itibariyle m erkez konsey aracılığı ile ödenen devlet yardım lan sayesinde varlıklarını sürdürdükleri için, konsey kendi otoritesini kabul ettirecek kadar güçtü imkânlara sahipli (Stenografiçeskii Oiçel Pyatogo Vserossiiskogo S"ezdaP rofessional‘nıkSoyuzuv [1922], s. 44-5).

148. Lenin, Saçineniya, c. XXVII, s. 515, not 56.

296 EKONOMİK DÜZEN nin k a lın tıla rı o rtad an k alk m ad an — g id e rile m e z d i. B ö y lece, işçi se n d ik a la ­ rın ın h er zam a n k i ik n a ve e ğ itim y ö n te m le ri ile o n la rın "d e v le t ik tid arın ın o rta k la n o larak " b aşv u rm a la rı g e re k e n b ask ı y ö n tem leri arasın d a, "em ek çi k itlelerin ç ık a rların ın sav u n u lm a sı" ile "d e v le t ik tid a rın ın o rta k la rı ve tü m m illi e k o n o m in in k u ru cu la rı o la ra k " b a şv u rm a la rı g e re k e n "b ask ı" y ö n te m ­ leri ara sın d a , s ın ıf m ü c a d e le sin in uz la şm a z lığ ı ile se n d ik a la ra ö z g ü u z la ştır­ m a ted b irleri a ra sın d a çelişk i vardı. B u ç e lişk ile r so sy a liz m e g eçiş d ö n e m i­ nin çelişk ile rin i y a n sılıy o rla rd ı. A n c ak k a ra rın so m u t te d b irle rle ilgili p a­ ra g ra fta n d a h a da a n lam lıy d ı. Kozraşel'in d e v le t işle tm e le rin e u y g u la n m ası k a ç ın ılm a z o larak "bu işle tm e le rin y ö n e tim le ri ile b u ra lard a ç a lış tın la n iş ­ ç ile r a ra sın d a b ir z ıtlığ a ” yol açtığı için , N E P d ö n e m in d e S o v y et işçi s e n d i­ k aları b azı b a k ım lard an k ap ita list d ü z e n d e k i sen d ik a ların işlev in e b e n zer b ir işlev g ö rü y o rla rd ı. İşçilerin çık arla rın ı sav u n m a k "k a y ıtsız şa rtsız " o n la ­ rın g ö rev iy d i. Ö te y an d an , işç ile rin se n d ik a ü y e liğ i iste ğ e bağlı o lm a lıy d ı (b u n u n la b irlik te, d e v le t h em h u k u k i h em de m ad d i b a k ım d a n "işçilerin se n d ik a la ra k atılm aların ı te şv ik e d e b ile c e k ti"); sen d ik a la r fa b rik a y ö n e ti­ m in e m ü d a h a le e tm em eliy d ile r. B ü tü n b u n la r tam am e n k a p ita list d iy e ad ­ lan d ırıla b ile c e k bir sen d ik a a n la y ışın a v erilen ta v iz le rd i. D e v le t işletm e le ­ rinde — ve k am u la ştırılm ış işletm e le rd e — g re v bile y a sa k la n m ış d eğ ild i; ne v a r ki se n d ik a la r "p ro le te r b ir y ö n e tim in g e ç erli o ld u ğ u b ir d e v le tte g re v ­ lerin b ö y le b ir d ev let b ü n y esin d e an cak b ü ro k ra tik sa p m a la ra ve k a p ita list k alın tıla ra karşı h aklı g ö rü le b ilec e ğ in i" işç ile re a ç ık la y a c ak la rd ı. A n la ş­ m a zlık ları g id erm en in norm al y o lu işç ile r ile ilg ili e k o n o m ik k u ru lu ş a ra ­ sın d a g ö rü ş m e y a p ılm asıy d ı v e bu am a ç la u z la ştırm a k o m isy o n la rın ın k u ­ ru lm ası sa lık v e rilm işti.14V P o litb ü ro 'n u n k a ra n T ü m R u sy a İşçi S en d ik a la rı M e rk e z K o n seyi nin ezici ço ğ u n lu ğ u n u o lu ştu ran B o lşe v ik le r için b ağ la y ıc ıy d ı şü p h e siz ; Ş u b at 1922'de k o n sey k a ra rın u y g u la n m a sın ı g ö rü şm e k ü ze re to p la n d ı. S o n rad an , beşin ci se n d ik a la r k o n g re sin d e T o m sk i, "bu b iz im se n d ik al d e v rim im iz d ir, işçi se n d ik aları h a rek etin d e y e n i b ir ça ğ ın b a şla n g ıc ıd ır," d iy e c e k ti.150 G e r­ ç e k te , N E P ilk elerin in işçi p o litik a sın a ilk tu ta rlı u y g u la m a sıy d ı bu. Ü c re t­

149. Lenin, Soçineniya, c. XXVII, s. 147-56.

150. Stenografiçeskii Otçet Pyatogo Vserossiifkogo S"czda Pro/essional'nik Soyuzov

(1922), s. 105; aynı kongrede Andreyev'in konuşması {a.g.e.. s. 40-54) yeni politikanın sürek­ liliğini sağlayan öğeler üzerinde ve 1921 sonunda, yani Andreyev'in henüz merkez konseyin politikasından sorumlu olduğu dönemde, bu değişikliklerin hangi ÖtçOde önceden tahmin edildiği Üzerinde anlam lı b ir şekilde duruyordu.

NEP: İLK ADIMLAR 297 lerin b u n d an b ö y le ü retk e n liğ e b ağ lı o la c a ğ ı d o ğ ru la n ıy o r v e istih d a m ın toplu iş sö zle şm e sin e d a y a n d ığ ı o n a y la n ıy o rd u ; se k iz ay sonra, "d e v le t iş­ letm elerin d e y a d a ö ze l işle tm e le rd e işç ile rin e z ic i ç o ğ u n lu ğ u n u n to p lu iş sözleşm esi re jim in e tab i o ld u ğ u " g ö z le m len iy o rd u , işç ile re d e v le tç e g a ra n ­ ti edilen asgari ücretin m ü m k ü n o ld u ğ u k a d a r ü stü n d e ü cret sağ lam a k , ve b ö y lece küçük san ay ile rin ö rg ü tle n m e m iş ve e sa s itib a riy le köy k ö k en li bin lerce işçisini se n d ik ala şm a n ın y a ra rla rın a in a n d ırm a k se n d ik a la rın g ö re ­ viydi. G rev lerin kabul e d ile b ilir o id u ğ u ih tiy a tla b e lirtiliy o r ve ö n e rilm iş u z la ştırm a k o m isy o n ların ın k u ru lm a sın a ilişkin te d b irle r a lın ıy o rd u . İs te ­ yen h e rk es se n d ik a ü y esi o la b ile ce k ti. S a v a ş k o m ü n iz m i d ö n em in d e k i d e v ­ let y ard ım ların ın k e silm e sin in b ir so n u c u o la ra k se n d ik a la rın m ali k a y n a k ­ ları b u n d an b öyle sad ec e ü y e le rin in a id a tın a d a y a lı o la c a k tı.151 B ir ay so n ra, o n b irin ci p arti k o n g resi P o litb ü ro ’nun k ararın ı resm en k ab u l etti v e p artin in d e n etim in i sağ la m la ştırm a k için ald ığ ı b ir b a şk a k ararla , an ca k uzun b ir sü ­ reden beri parti ü y esi o la n la rın işçi se n d ik a la rın d a y ö n e tic iliğ e s e ç ile b ile c e ­ ği k o şu lu n u g e tird i; liy ak at sü re si y ö n e tic ilik g ö re v in in ö n e m in e g ö re d e ğ i­ şiy o rd u .152 S en d ik aların b a şın a g elen ler, b elirli b ir e k o n o m ik ö z g ü rlü k ta n ı­ yan N E P 'in bu şartlı ö zg ü rlü ğ ü k ö tü y e k u lla n m a y a k alk ışa b ile c ek o lan b i­ rey ler y a da o rg a n la r ü z e rin d e p artin in d o ğ ru d an d e n e tim in i nasıl tah k im e t­ tiğinin ç o k çarp ıcı b ir ö rn e ğ iy d i. P arti k o n g re sin d e n b ir ay so n ra , N E P te ve p arti k ararın d a ö n g ö rü ld ü ğ ü şe k ild e , y ö n e tim g ö re v le rin in sen d ik aların elin d en alın m ası, h asta lık v e işsiz lik sig o rta sı y ö n e tim in i işçi sig o rta ların ın elin d en alıp N ark o m trııd 'a d e v re d e n b ir k ara rn a m e y le b ir ad ım d a h a ileri g ö tü rü ld ü .153 E y lü l 1922'de to p lan an b e şin c i T ü m R u sy a tşçi S en d ik ala rı K o n g re ­ s in in e n ilginç o lay ı, T o m sk i'n in y en id en e sk i g ö re v in e alan m a sıy d ı. A n d ­ rey ev b ir önceki k o n g red en beri y a p tığ ı ç a lışm a la ra d a ir b ir ra p o r sundu. İS İ. Sıermgrafiçeskii Olçeı Pyatogo V seroniiskogo S 'ezd a PrafessumaVnik Soyuzm (1922), s. 48. SS-9. 109. Gönüllü üyelik uygulam asının sendika yöneticileri arasında "tered­ dütlere" sebep olduğu kabul edilm işti (u .j.t., s. 14); am a bunun aslının olmadığı anlaşıldı. D o­ laylı baskılar ve ücretlerden üyelik aidatı kesilmesi işçileri sendikalarda tutm aya yetiyordu.

Tem m uz 1921‘de 8 400 000 olan Üye sayısının Ocak 1922'de 6 70 0 0 0 0 ’e, (gönüllü üyelik ku­ ralının konulmasından iki ay sonra) Nisan 1922'de ise 5 80 0 0 0 0 ’e düşmesinin nedeni artan iş­ sizlikti. Bununla birlikte, bu rakam lar da daha önceki rakam lar gibi (bkz. s. 190) farklılıklar gösterebilir.

152. VKP(B) v Rezolyutsiyak (1941). c. I, s. 424.

153. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 29, m adde 338; 15 Kasım 1921 tarihli bir kararname bu hizm etler i(in nakdi katkı öngörüyordu (Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 76, m adde 627); böylece bu katkılar ilk gerçek sigorta hizmetini oluşturdu.

298 EKONOMİK DÜZEN A n c a k k o n g red e asıl k o n u şm a y ı "Y en i işçi S en d ik aları P o litik a sın ın S o ­ nuçları ve S en d ik al H are k e tin Ş im d ik i G ö re v leri" b aşlığ ı a ltın d a T o m sk i y aptı; kongre ta ra fın d a n m e rk e z k o n g re y e se ç ile n le rin liste sin in b a şın d a T o m sk i ve R u d z u ta k y e r a lıy o rla rd ı.’-5* N E P , g e lişm e sin in d o ru k n o k ta sın a ulaşm ak üzerey d i; P o ü tb ü ro 'n u n O ca k 'ta , işçi s e n d ik a la n k o n se y in in Şub at'ta ve p arti k o n g resin in M a rt’ta sö y lem iş o ld u k ların ı te k ra rla m a k ve v u r­ g u lam ak tan b a şk a b ir şey y a p m ak g e re k m iy o rd u artık , S ad ec e iki h u su sta u y a n d a b u lu n m an ın y e rin d e olacağ ı d ü şü n ü lü y o rd u . İşçi se n d ik a la n işç ile r için en iyi şa rtla n n sa fla n m a sı ü z e rin d e ısra rla d u rm a la rın a rağ m e n , T o m sk i’nin d e y işiy le , "ü retim d e İstik rarlı b ir d ü z e y e e rişilm esin d e n " v a z g eç e ­ m ezlerd i ve em e ğ in ü retk e n liğ in i a rtırm a n ın y o llarım ara ştırm ala rı g e re k i­ yordu. D iğ e r çetin soru n g re v le re ilişk in d i. A n d re y e v 'e g ö re, ö n c e k i yıl 43 0 0 0 işçinin katıldığı 102 g rev o lm u ştu : K a p ita list ü lk e le rd e k i g re v le re oran la ö n e m siz b ir say ıy d ı bu, am a g e n e d e a zaltılm ası g ere k iy o rd u . K o n g ­ ren in kararı her g rev ih tim a lin in , "ilgili ek o n o m i sek tö rü n ü n ö n em i ve bu sek tö rü n tüm e k o n o m ik hay atı ilg ile n d irm e si a ç ısın d an , tü m ü y le b ire y se l bir sorun o larak e le alın m a sı" g e re k tiğ in i b ild iriy o rd u . T o m sk i "ö rn eğ in , iş­ çi sın ıfın ın gene) g ö rev leri a ç ısın d a n , d em iry o lu işç ile ri g re v in in h o şg ö rü lem ey eceğ in i" ö z e llik le b e lirtiy o rd u . K arar, ’’k en d iliğ in d en ya d a sen d ik al ö rg ü tlerin is tek lerin e k a rş ı” p atlak v eren h e r g re v in "h ız la ö n le n m e sin in " se n d ik aların g ö rev i o ld u ğ u n u b e lirtiy o rd u .155 K o n g re o tu ru m ları d e v a m e d e rk e n m odası g e ç m iş 1918 iş y a sa s ın ın 156 yerin e ü lk e ç a p ın d a yen i b ir iş y asası tasarısı ve N E P ilk elerin in y ü rü rlü ğ e k o n m ası ü zerin d e ta n ış m a la r b aşlam ıştı. E kim 1922 so n u n d a ta sa rıy ı su n an ve V T sIK 'd a sav u n an Ç a lışm a H a lk K o m iseri S h m id t'd i. 1918 iş yasası "esas itib ariy le, gen el ça lışm a h iz m e ti ü zerin e k u ru lm u ştu "; 1922 iş y a sa sı ise, N E P a n lay ışın a uygu n o larak g ö n ü llü a n la şm a y a d a y a n ıy o rd u . 1 918'de d e v let ücretleri ve istih d am şa rtla rın ı sap tay ıp sın ırla n d ırm a y ı istem işti; şim d i d ev letin g ö rev i, a rtırıla b ile c e k ve g e n e llik le aşılan b ir asgari ü cret sap tam ak ve bazı asg ari ş a n la r (se k iz sa atlik iş g ü n ü , ü cretli tatil, ço c u k ç a ­ lıştırm an ın sın ırla n d ırılm a sı, v s.) ü z e rin d e ıs ra r e tm ek ti. İşçi se n d ik a la rı ta ­ rafın d an k arara b a ğ la n a n to p lu sö z le şm e z o ru n lu o lm ay an b ir a n laşm ay d ı. İş a ra m a k için, ilk e o la ra k iş v e işçi b u lm a k u ru m la n n a b a şv u ru la c a k tı, a m a ö z ellik le m eslek i y a d a "siyasi" b ir y e te n e k g ere k tire n işler iç in bu k u ralın 154. Slenograftçeski: Otçet Pyatogo Vserossiiskogo S"<?zda Professional'nik Soyuzov (I922>, s. 511-2.

155. A.g.e., s. 5 1 ,1 0 9 ,5 2 9 -3 0 . l5 6 .B k z .s . 185-6.

NEP: İLK ADIMLAR 299 d ış ın a çık an sa y ısjz istisn a k ab u l ed iliy o rd u . İşçi s e n d ik a la n em eği ve iş ç ile ­ rin çık a rla rın ı k o ru m a tek e lin i e lle rin d e tu tu y o rla rd ı; fa b rik a k o m ite lerin in se ç im i ilgili sen d ik an ın tü z ü ğ ü n e u y g u n o larak y a p ıla c a k ve se n d ik a ta ra fın ­ d an o n a y la n a c a k tı. T o m sk i, iş y asasın ı sen d ik a la r a d ın a m e m n u n iy e tle k a r­ şılad ı; "ü cretlerin d ev le t tara fın d a n d ü z e n le n m e si işlerliğ in i y itird i ve Y eni E k o n o m i P o litik ası nın şa rtla rın a k e sin lik le u y m u y o r," d ed i ve se n d ik a la r­ dan "işçilerin çıkarların ı sa v u n an ö zel ö rg ü tler" d iy e re k ö v g ü y le sö z etti.

B u n u n la b irlik te , N E P an la y ışın a g ö re resm i y a da ö zel işv eren le rin h a k ­ ları d a g ö z etilm eliy d i. Ü retim i te şv ik etm ek se n d ik a la rın g ö re v le ri a ra sın d a y er alıy o rd u ; fa b rik a k o m iteleri ö z e llik le "d ev let işle tm e le rin d e no rm al ü re ­ tim sü recin d e işb irliğ i” y ap a ca k la r, "ilg ili se n d ik a la r a rac ılığ ıy la m illi e k o ­ n o m in in d ü z e n le n m esin e ve ö rg ü tle n m e sin e ” k atılacak lard ı. G e re k li üretim d ü z e y in e erişem e y en işç in in ü c re tin d e k esin ti y ap ılacak , b u n u n la b irlik te , ücreti norm al tarifen in ü çte ik isin d en aşağı d ü şü rü lm e y ec e k ti. B ir işçin in sözleşm ey e u y m ad ığ ı g e re k ç e siy le h a n g i d u ru m la rd a taz m in a t ö d e n m e k s i­ zin işten atılacağ ın ı b elirle y en b ir d iz i g erek çe, iş y asasın ın V T sIK 'd a c id d i bir eleştiriy e u ğ ray an tek m ad d esi old u : B ir k o n u şm a cı h aklı o la ra k , "b u n u n özel işv eren lerin e lin d e b ir koz o la c a ğ ım " dile g e tird i.157 L en in , y a sa n ın k a ­ bul ed ild iğ i V T s IK o tu ru m u n d a yap tığ ı k o n u şm a d a — to p lu lu k ö n ü n d e k i son k o n u şm aların d an biri ve V T sfK 'd ak i son k o m ışm asıy d ı b u — S h m id t ve T o m sk i'n in re s m iy e tç i iy im se rliğ in e k atılm ıy o rd u : Şu o lg u y u g ö z ö n ü n d e tu tm a lıy ız : ç ılg ın k a p ita list re k a b e tin h ü k ü m sü rd ü ğ ü , m ily o n la rc a , o n m ily o n la rc a in sa n ın işs iz k a ld ığ ı, k a p ila listle rin g ü ç lü k a p ita lis t it­ tifa k la r k u rm a k iç in ç a b a g ö ste rd ik le ri ve İşçi sın ıfın a k a rşı k a m p a n y a y ü rü ttü k le ri ü lk e le re kıyasla k ü ltü rc e d a h a g e riy iz , k a y n a k la rım ız d a h a a z g e liş m iş ve n asıl b ir ç a lış m a y ö n te m i iz le y e c e ğ im iz i b ilm iy o ru z ... A n c a k ta m d a bu g e rç e k le ri tu m tu ­ rak lı sö z le rle v e resm i ö v g ü le rle ö rtb a s e tm e y e k a lk ışm a d ığ ım ız , a k s in e a ç ık ç a iti­ r a f e ttiğ im iz , d u ru m u m u z u n b ilin c in d e o la ra k b u e k sik le ri g id e rm e k için d a h a ço k e n e rjiy e ih tiy a c ım ız o ld u ğ u n u ifa d e e tm e k te n k o rk m a d ığ ım ız için , ö te k i ü lk eleri h ay al b ile e d e m e y e c e k le ri k a d a r k ıs a b ir z a m a n d a y a k a la m a y ı b a ş a ra c a ğ ım ız ı d ü ­ ş ü n ü y o ru m .lss

E m e k ve işçi se n d ik a la n p o litik a sı m illi e k o n o m in in d a h a verim li b ir hale g etirilm esi so ru n u n u n tem e! b ir p arçasıy d ı. N E P k en d i m an tığ ı g e re ğ in c e 157. 15 Kasım 1922'de yürürlüğe giren yasa Sobranie Uzakonenii. 1922, No. 70. madde 903'te yer almaktadır. VTslK'daki laıtışm a IV Sessiya Vserossiixkt>go Çentral'nogo Ispolnitel'nugo Komıieta IX Soziva, No. 1 (28 Ekim 1922), s. 1-20'de yer alıyor; yasanın onaylanışı ise a.g.e.. No. 7 ( I Kasım 1922), s. 6'da anlatılmaktadır.

158. Lenin, Sof inen iya, c. XXVII, s. 318.

300 EKONOMİK DÜZEN n e tü r y a p tırım la r ö n g ö rü rse g ö rsü n , S o v y e t e k o n o m isin in te m el ih tiy acı sı nai ü retim in a rtın lm a sıy d ı: N E P 'in ta rım se k tö rü n e ta n ıd ığ ı im tiy a zla r o ra n la san ay i e lv erişsiz b ir d u ru m d a k a ld ığ ı için bu ih tiy a ç b ü sb ü tü n hayal b ir ö n em ta şıy o rd u ve em e k p o litik a sı şö y le y a d a b ö y le v e h e r ne p a h a sın o lu rsa olsun bu ih tiy acın k a rşıla n m a sın a y ard ım cı o la b ilm e liy d i.

d ) Ticaret ve D ağıtım Ü reticid en tarım ü rünleri fazlasın ın z o rla a lın m ası y e rin e b ir y ö n tem o laral ayni v erg ilen d irm ey i ikam e e tm e n in d o ğ al so n u c u ö zel tic a re te d ö n ü ş o ld u D ev let ta ra fın d a n tah sil ed ile b ile c e k tah ılın a z m ik ta rd a o lu şu k a rn e siste m in in sü rd ü rü lm esin i im k â n sız k ılıy o rd u ;159 k ö y lü lü ğ ü y e n id e n teşv ik , on; h asat fa z lasın ı sabit b ir fiy atla d e v le te sa tm a zo ru n lu lu ğ u y e rin e s e rb e st pi y asad a d iled iğ i fiyata sa tm a h ak k ın ı v eriy o rd u . B u so n u ç p a rtin in sadıf üyeleri için n e k a d ar sarsıcı o lu rsa o ls u n 160 k a ç ın ılm a z d ı. P arti k o n g resin d f bu yeni p o litik a y ı ö v en L en in , "ticaret ö z g ü rlü ğ ü slo g a n ın ın k açın ılm a ; o laca ğ ın ı," ç ü n k ü bu slo g an ın "k ü ç ü k ö lçek li ü retim in v aro lu şu n u n e k o n o ­ m ik k o şu lla rın a uygun d ü ştü ğ ü n ü '’ ö n e s ü rd ü .161 B u n u n la b irlik te , bu yen p o litik a n ın açık lan d ığ ı k ararn am e, ta m o la ra k tica re tte n d eğ il m al takasınd an söz ed iy o rd u ; V e rg isi ö d e n d ik te n s o n ra , arla n y iy e c e k m a d d e le rin in , h a m m a d d e ve h a y v a n y e ­ m in in tü m ü ü re tic iy e aittir; b u n u k e n d i e k o n o m ik d u ru m u n u g e liştirm e k v e g ü ç le n ­ d irm e k iç in , y a d a k en d i tü k e tim i iç in k u lla n a b ilir v e y a işle n m iş ü rü n le rle , el sa n a t­ ları ü rü n le riy le y a d a ta rım ü rü n le riy le m ü b a d e le ed e b ilir.

M ü b a d e le y e ü rü n le rin y erel d o la ş ım ı ç e rç e v e s i iç in d e , k o o p e ra tifle rd e , p a z a rla r­ d a , ç a rş ıla rd a y a p ılm a k k a y d ıy la iz in v e r ilm iş tir.163

A y rıc a k ö y lü n ü n bu tü r b ir teşv ik g ö rm e si m ü b ad e le d e k e n d isin e ortak lık e d e c e k sanayi işçisin e de b e n z e r b ir k o la y lık sağ lıy o rd u ; M ü b a d e le im kânı 159. NEP uygulam asından önce 34 000 000 kışı ihtiyaçlarını karneyle sağlıyordu. Bu sa­ yı 1921 sonbaharında 7 000 OOO’e düştü (Çefyre Cvda P rodnvol'sM nnoy Polıtıkı [1922], s.

61-2).

160. Eski bir komünist, "hapisanelerde ticaret yapmayı öğrenm edik' diyordu büyük bir dUş kırıklığı içinde (Lenin, Soçineniya, c. XXVII, s. 74); Lenin bu "duygusal sosyalizmi" k ı­ nam akla birlikte, ticareti sadece "ekonom ik açıdan bir geçiş şekli" olarak salık verm eye özen gösterdi {A.g.e., c. XXVII, s. 84).

161. A g .e .,c . X XVI. s. 216-17.

162. Sobranie Uzakınenii. 1921, No. 26. m adde 147.

NEP: İLK ADIMLAR 301 k ö y lü n ü n h e m sa tm a k h em satın a lm a k istediği şe y e u y g u la n a b ilec e k ti. O n b e ş g ü n so n ra y a y ım la n a n b ir b a şk a k a ra rn a m e sa n a y i işç ile rin e ü rü n lerd en sa ğ la n a c a k b ir "m ü b ad e le fo n u ” o lu ştu rm a izni v eriy o rd u ; b ö y lec e sto k lan an sa n a y i ü rü n leri k ö y lü n ü n ta rım sa l ü rü n le riy le m ü b a d e le e d ilecek ti: B u m ü b ad eley i g erçek leştirm e k iç in işçi k o o p e ra tifle ri k u ru la c ak tı. S an ayi iş­ ç ile ri d e ü rü n lerin in b ir k ısm ın ı kendi tü k e tim le rin e a y ıra b ile c e k le r ve b u a m a ç la iş zam an ların ın b ir k ısm ın ı bu ö z e l ü re tim e h a sre d e b ile c e k lerd i; ya d a belirli b ir işletm ed e işçilerin b ir k ısm ı b u ö zel ü re tim için tam g ü n ç a lı­ ş a b ile c e k ti.163 A slın d a bu k a rarn a m e n in am acı b elk i de ö ze llik le , sav aş k o ­ m ü n izm i d ö n e m in d e te h lik e li b o y u tlara u laşm ış o lan kaçak tic a re tii<w y a ­ sallaştırm ak ve d en etim a ltın a a lm ak tı. D ö rd ü n c ü T üm R u sy a İşçi S e n d ik a ­ ları K o n g re s in d e b ir "d en ey " o larak ta n ım la n m ıştı b u .t6S L en in , b u n u p s i­ k o lo jik nedenlerin yol açtığ ı b ir "taviz" d iy e niteledi: K ö y lü le re b ir a y rıc a lık ta n ın d ı: ay n ı g e re k ç e y le iş ç ile re d e ay n ı ş e k ild e d a v r a n ­ m a k z o r u n d a y ız .164

B u ü rü n m ü b ad elesi sad ec e "y iy e c e k m ad d eleri sağ lam an ın b aşlıca y ö n te ­ m i" d eğ il, ayn ı zam a n d a "san ay i ile tarım a rasın d a, u y u m lu b ir karşılık lı ilişk in in d e m ih en k ta ş ıy d ı" .167 1921 M ayısı so n u n d ak i parti k o n feran sı b u ­ nun "yen i e k o n o m i p o litik a sın ın a n a k ald ıracı o ld u ğ u n u " b ild ird i.168 Ç o ğ u zam an ö zel tic arete d ö n ü ş o la ra k n ite len d irilen şey g e rç e k te b ir y e n ilik değil, o zam an a k a d a r sü reg elen y asad ışı u y g u lam a la rın resm en ta­ n ın m ası ve y a sa lla ştırılm a sıy d ı. N E P 'in b u ilk a şa m a sın d a h ü k ü m etin asıl g ö re v i sad ece iç m ü b ad e le h acm in i belirli b ir d ü z e y e y ü k se ltm e k d eğ il, a y ­ nı z a m a n d a b u n u tü m so sy a list y a p ıy ı ç ö k e rtm e y e c ek v e ö zel serm ay en in e k o n o m in in h er a la n ın d a eg e m e n o lm a sın ı ö n ley e c ek şek ild e d ü zen le m ek ve g e re ğ in d e Önüne set ç e k m e k ti. L en in , "ticaret Ö zgürlüğünün b ir d e re c e ­ ye k a d ar k a p italizm in g e lişm e si a n la m ın a g eld iğ in i" a ç ık ç a k ab u l etm iş, an cak "bu k a p italizm in d e v le tin d e n etim ve g ö z e tim i a ltın d a o laca ğ ım " e k ­ le m iş ti.'69 B u n u n la b irlik te ilk d ü z e n le m e g irişim le ri b a şa rısız o ld u . 21 163. A.g.e., No. 28, madde 156.

164. Bkz. s. 233-4.

165. Çetvertyi Vserossıiskii S "ezdProfes.sionalnik Soyuzov (1921), c. 1 (Plenumi). s. 1 1718. Bu deney ilkin 31 Mayıs 1921'de sona enen bir donem le sınırlandırılm ıştı, fakat bir para ekonom isinin yeniden tam olarak kurulm asına kadar yer yer devam etti.

166. Lenin, S ofineniya, c. XXVI, s. 392-3.

167. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 44, madde 223; NEP'in ilkeleri hakkında VTslK nın bu ay n n o lı bildirisi Lenin tarafından kaleme alınm ıştı {Soçineniya. c. XXVI, s. 364-81).

168. VKP(B) v Retolyuısiyak (1941), c. t. s. 397.

302 EKONOMİK DÜZEN M art 1921 tarihli ilk N E P k a ra rn a m e sin d e ticarete "ü rü n lerin y erel m ü b a ­ delesi çerçev esi için d e" izin v e rilm e k le n ey in a m a ç la n m ış o ld u ğ u açık d e ­ ğildi. A m a am aç ne o lu rsa o lsu n , ok y a y d a n fırlam ıştı. D ü z e n le m e ilkesini g eçerli k ılm a a m a c ıy la S o v n a rk o m 'u n tah ıl, h a y v a n y e m i ve p a ta te s tic a re ­ tin e ilişkin 28 M art 1921 tarih li k a ra rn a m e siy le b ir g irişim d e b u lu n u ld u .

A n cak bu k ararn am e u laşım la ilgili b ü tü n k ısıtlam aları o rta d a n k ald ırd ığ ı için a slın d a y erel en g ellerin k a ld ırılm ası g ib i b ir so n u ç y a ra ttı.170 Ö zel m ü ­ b ad ele ilkesi bir kez k abu l ed ild ik ten so n ra, bunu y erel p a z a rla rla y a d a a y ­ ni m ü b a d e le y le sınırlandırmaya k a lk ışm a n ın b a şa rısız lık la so n u ç la n m a sı k açın ılm azd ı. 24 M ay ıs 1921’d e y a y ım la n a n b ir k a rarn a m e b ü tü n v atan d a ş­ la ra ve k o o p e ra tifle re , ayni vergi ö d e n d ik te n so n ra , e ld e k a la n ta rım sa l ü rünleri "m ü b ad ele etm e, sa tın alm a v e s a tm a ” h ak k ı v e riy o rd u .171 A ğ u sto s 1921'de L en in bu k o n u d a y e n ilg iy e u ğ ra n ıld ığ ın ı a çık ç a k abul etti: N iy e tim iz b ü tü n ü lk e d e sa n ay i ü rü n le rin in , g e n e llik le so sy a list b ir ta rz d a ta n m ü rü n le riy le m ü b a d e le ed ilm e si ve bu m ü b a d e le s a y e sin d e s o s y a list ö rg ü tle n m e n in m ü m k iin b iric ik te m e li o la n b ü y ü k sa n ay iy i k u rm a k tı. S o n u ç n e o ld u ? S o n u ç , u y g u ­ la y a ra k siz le rin d e ço k iy i a n la d ığ ı ve tiim b a s ın d a n iz le y e b ild iğ i g ib i, ü riin m ü b a ­ d e le s in in d e n e tle n e m e z h a le g e lm e s id ir, y an i a lım sa tım a d ö n ü ş m e s id ir. K en d i y e ­ n ilg ile rin i k a b u l e tm e k te n k a ç ın a n in sa n la rın d u ru m u n a d ü şm e k iste m iy o rs a k , te h ­ lik e y i c e s a re tle k a rş ıla m a y a h a z ırsa k , b u n u a rtık itira f e tm e k z o ru n d a y ız . D e v le t k a ­ p ita liz m in d e n , alım sa tım la rın , p a ra d o la ş ım ın ın d e v le t ta ra fın d a n d ü z e n le n m e s in e g e ç e rk e n y e te rin c e g eri ç e k ilm e d iğ im iz i, b ira z d a h a g e ri ç e k ilm e m iz , g e riy e d o ğ ru b ir ad ım d a h a a tm a m ız g e re k tiğ in i itira f e tm e liy iz . Ü rü n m ü b a d e le s in d e n e lim iz e h iç b ir şe y g e ç m e d i; ö zel p iy a s a b iz d e n d a h a g ü çlü çık tı ve ü rü n m ü b a d e le si y e rin e a lım sa lım la , d ü p e d ü z tic a re tle u ğ ra şır o ld u k .

B u n a u y u m sa ğ la m a k iç in ç a b a g ö s te rin , a k s i h a ld e alım sa tım ın , p a ra d o la ş ım ı­ n ın a ğ ırlığ ı a ltın d a e z ilirsin iz .

L en in 'in bu u y a rıd a b u lu n d u ğ u M o s k o v a ili k o m ü n istleri k o n fe ra n sı, "bir p iy a sa n ın v arlığ ın d an h a re k e tle ve bu p azarın y a sa ların ı g ö z Ö nünde tu ta ­ rak o na eg em e n o lm a n ın v e p a z a r m e k a n iz m a sın ın d o ğ ru b ir d e ğ e rle n d iril­ m esi ü zerin e k u ru lm u ş, siste m li ve iyi d ü şü n ü lm ü ş e k o n o m ik te d b irle r sa ­ y esin d e ... p a z a rı d ü z e n le m e n in ve p a ra d o laşım ın ı d e n e tim a ltın a alm a n ın " 169 Lenin, S û ;ineniya. c. XXVI, s. 307.

170. Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 26, m adde 149.

171. A g.e., No. 40, m adde 212.

172. Lenin. Sogineniya. e. XXVII, s. 67-8; daha sonra Lenin NEP dönemi Sovyet devletini son hızla giden bir arabaya benzetti: "Arabada bir sürücü var, am a sanki araba onun istediği yönde gitmiyor" ( A j.« ., c. XXVII, s. 237).

NEP: İLK ADIMLAR 303 acil h ale g eld iğ in i b ild ire n b ir kararı k ab u l e tli.173 B u n d a n iki ay so n ra, d o ­ k u z u n cu T ılm R u sy a S o v y etleri K o n g re si'n d c L en in b ir k e z d a h a , "ticaretin e k o n o m in in m ih en k taşı o ld u ğ u "n u sö y le d i; y e n i e k o n o m i p o litik a sın ın ö zü ö ğ ren m ek ti — k â r sa ğ la m a işin d e, h iç b ir k o m ü n istin y a d a se n d ik a c ı­ n ın b e cerem ed iğ i ö lçü d e y ilzd e y ü z k â r e d e c e k k a d a r y ete n e k li o lan tü c c a r­ d an ö ğ re n m e k .,M K am en ev b ir k e z d a h a sa v u n d u bunu: A y n i v e rg ile r s a y e sin d e b ir p a z a r y a ra ta ra k ta h ıl tic a re tin e izin v e rm e k le sü re k li g e lişe n bir ç e v re y a ra ttık . P a z a r, v a ro la n şe k liy le k a la b ile c e k m a n tık i bir o lg u d e ğ il­ dir. P a z a r d u rm a d a n g e lişe n ve b o y u n a y e n i o lg u la r y a ra ta n b ir o lgudur.'75

"B ir iç p a z a r o lu şm asın ın " ve "parasal m ü b a d e le n in g e lişm e sin in ” e k o n o ­ m ik p an o ram an ın tipik ö ze llik le ri o ld u ğ u n u b e lirte n k o n g re k ararı, N E P d ö n e m in d e y aşan an serb est rek a b eti m an tığ a ay k ırı g elen b ir ta rz d a ö v ü ­ yo rd u : A rtık k o m ü n ist y ö n e tim le ö z e l y ö n e tim a ra sın d a k i m ü c a d e le e k o n o m ik a la n d a , p a z a rd a sü rm e k te d ir; k a m u la ş tır ta r a k işçi d e v le tin in e lin e g e ç m iş o la n sa n a y i, p a ­ zar şa rtla rın a v e o n u n la ilg ili rek ab et y ö n te m le rin e u y u m sa ğ la y a ra k , n ih ai ü s tü n lü ­ ğ ü k a z a n m a lıd ır .17,5

N E P d ö n e m in d e ticaretin k u ru m sa l ö rg ü tle n m e si üç y ö n lü y d ü . T ic a re t özel tü cca rlar, k o o p eratifler v e d ev le t o rg a n la rı tarafın d a n y ü rü tü lü y o rd u . B ırbiriy le e şit şa rtla rd a re k a b e t e ttik leri sö y len se d e , d o ğ al o larak ara la rın d a b ir yeterlik a y rım ı o lu şu y o rd u . Ö zel tü c c a r esas itib ariy le p e ra k e n d e tic a re tte u z m an laşırk en , zam a n la d e v le t trö stle rin in ve d iğ e r resm i k u ru lu şların te m ­ silcisi sıfatıy la to p ta n tic a re tte d e boy g ö sterd i. D e v let o rg an ları b a şlıc a ti­ cari fa aliy etlerin i to p ta n c ılığ a h a srettiler; b u n u n la b irlik te p era k e n d e satış y ap an d ev let m ağ azaları d a açıldı. K o o p e ra tifle r eski g e le n e k le rin i sü rd ü ­ rerek toptan ve p era k e n d e ticareti b ir a ra d a y ü rü ttü le r. Ö zel k işile rin p e ra k e n d e tic a re te teşv ik e d ilm esi b ir ö n cek i p o litik ay a ta ­ m am en ters d ü şü y o rd u . T e m m u z 1921’de y a y ım la n a n b ir k ararn am e, on a l­ tı y aşın d an y u k arı h erk esin d ü k k â n la rd a , m e y d a n la rd a , p a z a rla rd a y a d a ç a rşıla rd a d ev le tç e sağ lan a n h a m m a d d ele rd en im al ed ilm iş ü rü n ler d ışın d a her türlü ü rü n ü n ticaretin i y ap m a k a m a c ıy la ru h sa t alm asın ı m ü m k ü n k ılı­ 173 A.g.e., c XXVII. s 430'da alm nhnm ıştır. Kararda ileri sürüler para reformu içinbkz. s. 314.

174. Lenin, Soçineniya, c. XXVII, s. 135-6.

175. Devyatyi Vserosaiiskii S"eid Sovelav (1922), s. 60.

176. S'ezdi Sovelov RSFSR v Poslanovleniyak (1939), s. 222, 225-6.

304 EKONOMİK DÜZEN yo rd u : B u k ısıtlam an ın am ac ı, h e rh ald e k am u san ay isi ü rü n le rin i p a z a r d ı­ şın d a tu tm a k tı.177 B u ra d a da, y e n i b ir şey y a ra tm ak tan z iy a d e d a h a ö n c e v a­ ro lan ı y asa lla ştırıp y a y g ın la ştırm a k söz k o n u su y d u . E n ü n lü sü M o sk o ­ va'daki SuharevK a o la n p a z a rla rd a gizli y a d a yarı y asal b ir ö zel tic a re t z a ­ ten h e r z a m a n k e sin tisiz sü rm ü ştü . N E P 'in ilk yılı b o y u n c a ö zel ticareti, m alların ı a z çok ö rg ü tlü p a z a rla rd a , ç a rşıla rd a se rg ile y e n g ez ic i esn afın , se y y a r satıcın ın y ap tığ ı tic a re t sim g e liy o rd u ; an cak s e y y a r satıcı zaten N E P ’in y arattığ ı b ir tü c c a r tip i d eğ il, savaş k o m ü n izm in in "ç tıv a lc tsr'n ın m irasçısıy d ı ve eğ er resm i b ir k im lik k a z a n m a m ış o lsa y d ı o n d an a y ırt e d il­ m esi d e o la n ak sızd ı. B u n u n la b irlik te ö zel tic a re t hoş g ö rü lü p teşv ik e d ilin ­ ce, bu ilkel tü c c a r tip i v arlığ ın ı sü rd ü re m e y e c e k ti. D a h a g e lişk in v e d ah a etkili bir ticaret o rtam ı y a ra tm a y a y eterli se rm a y e ve y e te rli işletm e o lu ş­ tu k ça, bu ilkel ticaret şek ille ri o rta d a n k alk ac ak tı. 1922 y ılı o rta la n n d a bu yeni sü reç ço k tan ra y ın a o tu rm u ştu . V e se n k a ’dan tü rey en , tüm b ü y ü k k e n t­ lerd e şu b eler a ç a n G en e l D e v le t M a ğ azası (G U M ) k ısa z a m a n d a , sayıları g ittik çe artan p era k e n d e m a ğ az a ların en b ü y ü ğ ü o ld u . 1 9 2 2 ’de, 1917’d en beri ilk kez iki ünlü R u s fuarı y en id e n hayat b uldu: ilk b a h a rd a S ib iry a 'd a d ü z en le n en İrb it fu arı ve y a z so n u n d a d ü z en le n en N ijni N o v g o ro d fu a rı.,7S K ü çü k p era k e n d e tic a re tin ta m a m ın a y ak ın b ir kısm ı öze! ellerd e k aldı; d e v le t k u ru lu şla rı y aln ız c a d ah a b ü y ü k işle tm ele rd e Önemli b ir y e r e d in e ­ b ild ile r.179 177. Sobranie U-akonenii, 1921, No. 57, madde 356.

178. Fuarların yeniden açılışı hakkında bkz. Na Novik Putyak (1923), c. t. s. 272-80; açılış STO'nun karan üzerine gerçekleştirildi ve fuarlarda devle t ticareti egemendi. Nijni Novgorod fuarına katılan b m n e gi>Tt c\ıo 1917'detanin yveıût 75’me, 1913'! eVinın yujde 50'sİne ulaşı­ yordu [Slenografiçeskii Otçet Pyatogo Vserossiishıgo S 'ezd a Profestıonal'nik Soyuzov [1922], s. 160-2).

179. 1921 ve 1922'de verilen ticaret izin belgesi üzerine ayrıntılı bir araştırm a farklı ticaret şekillerinin göreceli önemi hakkında çok kesin olm ayan fakat ilginç bilgiler veriyor. 1921 yılı ticaret İ2m belgeleri Uç kategoriye ayrılıyor: gezici esnaf, açık pazarlar ve çarşılar, son olarak <Ja "kapalı yerler" yani dükkânlar için izin belgeleri. 1922'de üçüncü kategori söz konusu dük­ kânın boyutuna göre üç alt kategoriye ayrılıyordu, yani toplam beş kmegori vardı. İlk kategori gerçekte özel tüccarlardan, ikinci kategori özel tüccarlarla kooperatiflerden oluşuyordu. B i­ rinci kal egon ticaret daha Örgütlü hale geldiği için 1921 ’den itibaren geriledi; en çok izin bel­ gesi ikinci kategoriye verilmişti. İzin belgesi .sayısı bakım ından değil, ticaret hacmi bakım ın­ dan en önemli kategoriler ise üç ayn ticaret şeklinin birbiriyle rekabet etliği üçüncü, dördüncü ve beşinci kategorilerdi. Üç ildeki kemlerden gelen istatistiklere göre 1922 yılı için yapılm ış bir değerlendirm e tüm kategorilerdeki izin belgelerinin yüzde 84'ünün özel işletmelere, yüzde 15'inin kooperatiflere, yaklaşık yüzde l'inin ise devlet işletmelerine verildiğini gösteriyordu.

Ancak bu rakam lar izin belgeleri arasında fark gözetmemektedir. 1922 yılında M oskova’da izin belgelerinin yüzde 95,1'i özel işletmelere, yüzde 3,6'sı kooperatiflere ve yüzde 1.3'ü de

NEP: tLK ADIMLAR 305 N E P ö zel ticaretten ç o k k o o p era tifle ri k a y ırm a k için b a şla tılm ıştı, ç ü n ­ kü k o o p e ra tifle r B o lşe v ik o rto d o k slu ğ a , re k a b e tç i b ire y c ilik k a d a r se v im ­ siz g elm ey en k o lek tiflik ilk esi ü z e rin e k u ru lm u ştu h iç d e ğ ils e .18u L en in M a rt 1921'de o n u n cu p a rti k o n g re sin d e N E P 'i ö v e rk e n , k o o p e ra tifle rin k e ­ sin lik le N ark o m p ro d ’a ta b i o lm asın ı ısra rla b e lirte n b ir ö n cek i k o n g re k a ra ­ rın ın iptal ed ilm esin i ö n e rd i;161 ç ü n k ü ay n i v erg in in ta h silin d e n so n ra k ö y ­ lü lerd en tarım ü rün leri sağ la m a n ın y o lları tak as ve tic a re t o ld u ğ u n a g ö re, tü k etim k o o p eratifleri ön em li b ir rol o y n a y a c a k tı. 7 N isan 192! tarihli b ir k a rarn am e b u k o o p eratifle re iki yıl ö n c e y itird ik le ri şekli b a ğ ım sızlığ ın b ir k ısm ın ı geri v eriy o r, a n c a k N ark o m p ro d , "d e v le te karşı zo ru n lu g ö re v le ri­ ni" y e rin e g e tirm e d e onları y ö n etm e h a k k ın ı, V T sIK ise se ç ilm iş ü y elerle e şit h a k la ra sa h ip y önetici ü y e le ri a ta m a h ak k ın ı k o ru y o rd u .1*2 S o n ra k i ay, h ü k ü m etle k o o p eratifler a ra s ın d a b ir d izi a n la ş m a im zalan d ı. B u n la rd a n b i­ ri 17 M ay ıs 1922’de tü k e tim k o o p eratiH eriy le im za lan m ış o lan ve "genel sö zleşm e" d en ilen a n laşm a y d ı. B u a n la şm a y a g ö re, Ç e n tro so y u z bütün utk ed e tü k etim m alların ın to p ta n d a ğ ıtım ı için h ü k ü m etin te k tem silc isi o lu ­ y o rd u .,,i3 N E P ’in ilk a y la n n d a hâkim o la n an la y ışın bu d ü z e n le m e le rd e n k ay n ak la n d ığ ı a çık ç a g ö rü lü y o rd u . K ö y lü d en y iy e c e k iki y o ld an sa ğ la n a ­ c a k tı: ayni vergi ve ürün m ü b ad elesi. B u n la rd a n b irin cisi d o ğ ru d a n d o ğ ru ­ y a S o v y et m ak am ların c a , İkincisi ise N a rk o m p ro d 'u n te m silcileri sıfatıy la k o o p e ra tifle r tarafın d an g erç e k le ştirile c e k ti.

B u an lay ış b a şa rısız lığ a u ğ rad ı. B aşa rısız lığ ın ın ned en i k ısm en N a r­ k o m p ro d 'u n 1*4 m ü b ad eley e a y rılm a sı ö n g ö rü le n tü k etim m alların ı sa ğ la y a ­ b ile c e k d u ru m d a o lm ay ışıy d ı; ö y le ki k ısa b ir z am a n so n ra N a rk o m p ro d ’la devlet işletmelerine verilmişti; oysa devlet ışlel melerine dördüncü kategoride izin belgeleri­ nin yüzde 12,9'u. (sayıca daha az olan) beşinci kategoride ise yüzde 45.9'u verilmişti (ıVa Nuvik Putyak [19231, e. U - 179-85).

ISO. Lenin □ sırada şöyle yazıyordu "Rusya'nın şimdiki şartlarında kooperatiflere tanınan özgürlük ve haklar kapitalizm e tanınan Özgürlük ve haklar anlamına gelmektedir... Fakat 'ko­ o p eratif kapitalizm , Özel licari kapitalizmden ay n olarak Sovyet iktidarında bir tür devlet ka­ pitalizm idir ve böyle olduğu için şimdilik bizim açımızdan iyi ve yararlıdır — şüphesiz bir ö l­ çüye kadar" (Soçineniya, c. XX Vf, s. 336).

181. A.g.e., c. XXVI, s. 242-3; dokuzuncu parli kongresinin karan için bkz. s. 220-1.

182. Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 26, m adde 150.

183. Na Novik Putyak (1923), c. I, s. 143; Lenin, Soçineniya, c. XXVI, s. 401-2 {"arlanma" diye söz ediyor). Mayıs 1921 parti konferansında kooperatifler hakkındaki rapor Kinçuk tara­ fından kalem e alındı (bkz. s. 220-1); konferansın karan kooperatifleri "mal mübadelesini yö­ neten tem el aygıt” diye betim liyordu (VKP(B) v Rezoiyutsıyak [1941], c. [, s. 397).

184. NEP döneminde karne usulünün ve ayni Ödemelerin tedricen ortadan kalkm asıyla bitlikte Narkom prod sava? kom ünizmi dönemindeki itibarının ve önem inin bîr kısm ını yitirdi

306 EKONOMİK DÜZEN Ç e n tro so y u z b irb irlerin d e n y a k ın m a y a b aşla d ılar. A n c a k asıl o la ra k b u iş için gerekli son d e re c e iyi ö rg ü tle n m iş aygıtın y o k lu ğ u n d a n ö tü rii, b ü tü n bu han tal m al m ü b ad elesi sü re c i L e n in 'in d e y işiy le "d e n e tle n e m e z ” o lm u ş ve "alım satım a" d ö n ü şm ü ştü . N E P 'in h arek ete g eçird iğ i ve y a ra tıcıların ın z a p t ed e m e d iğ i g ü çler, d e v le t ta ra fın d a n d e n e tle n en b ir ay n i m ü b a d e le sis­ tem i p lan ın ı d u m u ra u ğ ra ta ra k , k o o p e ra tifle rin statü sü n ü n v e g ö rev lerin in y en id en d e ğ e rlen d irilm esin i z o ru n lu k ıld ı; S o v n a rk o m 'u n 2 6 E k im 1921 ta ­ rihli k a rarn am esi d e k o o p e ra tifle rin k itle le rin g ü v e n in i ne ö lç ü d e k azan m ış o ld u k ların ı g ö steren b u y e n id e n d e ğ e rle n d irm e y e ilişk in d i. K am u la ştırıl­ m ış y a d a y erel y ö n e tim e tabi k ılın m ış k o o p e ra tifle re a it b ü tü n m ü lk le r k en d ilerin e iad e ed ilecek ti {1919 y ılın a k a d ar u za n a n e sk i b ir a n la şm a zlık tı bu); k o o p e ra tifle r y ö n elim in h iç b ir m ü d a h a lesi o lm a k sız ın a lım satım h ak ­ kına k av u şm u ş o lu y o rd u ; trö stler, g la v k la rv e V e sen k a 'n ın se k siy o n la rı d a ­ hil S ovyet san ay i o rg a n la rın a m alların ı ö n c e lik le Ç e n tro so y u z 'a ya d a y e t­ kili yerel k o o p e ra tifle re te k lif etm e leri e m red ilm işti, an c a k bu ö n celik li m ü şteriler k abul etm ed ik le ri ta k d ird e fiy atları artırm ad an o n la r d a açık p i­ y asay a m al s u n a b ile c e k le rd i.185 A y n ı zam a n d a , p arti m erk e z k o m ite sin d e n tü m parti ü y elerin e verilen b ir ta lim a tta N E P çatısı a ltın d a k o o p e ra tifle re tan ın an yeni b ağ ım sız rol ü z e rin d e d u ru lu y o r ve "bu ö rg ü tle rd e d en etim i sağ lam ak a m a c ıy la ” k o m ü n istlerin etk in b ir rol o y n am a sı is te n iy o rd u .186 T e o rik açıd an , y ü rü rlü k te k i bu k a ra rn a m e tü k e tim k o o p e ra tifle rin in sta ­ tü sü n ü ve b ir sonraki d ö n e m b o y u n c a Ç e n tro so y u z 'la S o v y e t H ü k ü m eti a rasın d ak i ilişk ileri d ü zen le m e y i sü rd ü rd ü . U y g u la m a d a ise ta rtışm a la r ve şik â y e tle r d ev am e d iy o rd u . K am u la ştırılm ış m ü lk le rin k o o p e ra tifle re g eri verilm esi k o n u su n d a V esen k a ile g ö rü ş m e le r u z a d ık ç a u zadı; d e v le t o rg a n ­ ları ve trö stle r (ve N isan 1922’d e k u ru lm a y a b aşlay an te k e lle r) k o o p e ra tif­ leri a llay arak özel tü c c a rla ra satış y a p m a y ı y eğ le d iler. B u n u n la b irlik te e l­ dek i ra k am lar, 1922'nin ilk y a rıs ın d a k o o p e ra tifle rin m alların ın d ö rtte ü ç ü ­ nü trö stle r dah il d e v le t o rg a n la rın d a n a lm a y ı sü rd ü rd ü k lerin i d o ğ ru la r g ib i­ d ir .187 B azı b ö lü m lerin ve k u ru m la rın k en d i b aşla rın a b azı e n g e lle m e le re (Dveııudtsar)i S ‘ezd Russiiskoy K om m untsıif eskoy Partıi (B at'şeviknvf [1923], s. 334); tam a­ men onadan k a lk tı konusunda bkz. s. 310-1.

185. Sobranie Uzatumenii. 1921, No, 72, madde 576.

186. k v e s tiy a Çenıral'nogo Komitem Rossiiskoy Kommunisıiçeskoy Partıi (Bol'şevikov), No. 33. Ekim 1921, s. 33-4; sendikalar üzerinde parti denetim inin güçlendirilm esi girişiminin karşılığıydı bu (Bkz. s. 292-5).

187 Bu şikâyetlerden bazıları ve istatistikler, görünüşte kooperatiflerden yana bir kaynak olan Na Novik Putyak ( 1923), c. t, s. 144-6’da yer almaktadır.

NEP: İLK ADIM LAR 307 k a lk ışm a la rın a rağ m en parti o lsu n h ü k ü m e t o lsu n k o o p e ra tifle rd e n vazgeç e m iy o rd u . A ğ u sto s 1922'deki p a rti k o n fe ra n sın d a k o o p e ra tifle re karşı ta­ kın ılacak tu tu m h a k k ın d a u zun b ir k a ra r o n a y la n d ı. K a ra rd a z o ru n lu ü yelik ilk esin in "tü k etim k o o p e ratiflerin i sa d ec e ü rü n m ü b a d e lesin i ve d a ğ ıtım ın ı sa ğ la m a k la y ü k ü m lü tek n ik a y g ıtla r h alin e g e tirm e m e si" g e re k tiğ i b e lirtili­ yordu. Ö zel ticaretin d ev let ta ra fın d a n d e n e tle n e n sanayi ile k ö y lü a ra sın d a a racılık e tm esi b ir "çelişk iy d i"; k o o p e ra tifle rin g ö rev i "ö zel se rm a y e y i ti­ c aretin d ışın d a b ıra k m a k ve b u say ed e, köy e k o n o m isi ile so s y a lis t sanayi arasın d a sağ lam b ir bağ k u rm a k tı".ISB K o o p e ra tifle rin ro lü n e d a ir bu iy im ­ ser görüş g erçek leşm ed i. D e v le tle k o o p e ra tifle r arasın d a k i ilişki k o lay y ü ­ rü m ey en , istik ra rsız b ir ilişki o la ra k k ald ı. S o v y e t H ü k ü m eti y a d a b azı h ü ­ k ü m et o rg a n la rı, k o o p e ra tifle re k arşı o n la rla iç ten lik le ç a lışa m a y a c a k k a ­ d a r k ısk an ç v e g ü v en sizd ile r. K o o p e ra tifle r to p tan tic a re tte ö zel tü c c a rla rla rek ab et etm ek te zo rlan ıy o rla rd ı; trö stle r ve d e v le tin satış k u ru m la n lehine giriştikleri re k a b e t için d e aynı şey sö z k o n u su y d u . P era k e n d e tic a re tte ise, tü k e tic ile r ara sın d a uzun zam a n d a n b eri d e v a m eden g e len e k se l ünleri d u ­ ru m larım sü rd ü rm elerin i sağ lad ı. L e n in I9 2 3 ’ün b a şla rın d a y a z m ış olduğu en so n m a k a le le rin d e n b irin d e N E P d ö n e m in d e k o o p e ra tifle rin " o la ğ a n ü s­ tü ö n em in i" b elirtiy o rd u .'* 9 N isa n 1923’teki on ik in ci parti k o n g re s in d e ise K in çu k y ak la şık 25 0 0 0 tü k etim k o o p e ra tifin in ve 3 0 0 0 0 satış k o o p e ra tifi­ nin v arlığ ın d an söz e d iy o rd u .1*1 N E P 'in b a şla tılm a sı d e v le t o rg a n la rın d a b ir b o şlu k y ara ttı; ç ü n k ü iç tic a ­ re ti y ö n len d irm en in y a d a y ö n e tm e n in S o v y e t H ü k ü m e ti'n in g ö re v lerin d e n biri o ld u ğ u o z am a n a k a d ar k ab u l e d ilm e m işti. K ap italist ü lk e le rle ticaret ap ay rı b ir şey d i ve özel b ir k u ru lu ş tara fın d an y ö n e tiliy o rd u . T ic a re t ve S a ­ nayi H alk K o m iserliğ i b aşla n g ıç ta iç tic a re tle h iç u ğ ra şm a m ıştı; h a lk ın ia­ şesini d en etley en N a rk o m p ro d ve V e se n k a 'n ın o rg a n la rı tic a re t o rg an ları d eğ il, d a ğ ıtım o rg a n la rıy d ıla r. N E P b a şla d ığ ın d a , tic a re tin — e ğ e r v arsa— tam am en k o o p e ra tifle re ve ö zel k işilere b ıra k ılm a sı g e re k tiğ in i savunan g ö rü ş ça b u c a k terk ed ild i. V e se n k a İçinde m e rk e z i b ir ticaret se k siy o n u ku-

188. VKP(B) v Rezolyutsıyak (1941), c. 1, s, 460-3; kararın ikinci alınlıyı yaptığım ız ve bu cilde alınm ayan son bölüm ü D iret ti ı i VKP(B) v O blasıi Kozyaisrvennvy Poliıiki, der. M. Sav eliev (l9 2 8 ), s. 356-64'te yer almakladır.

189. Lenin, Soçinenıya, XXVII, s. 391.

190. Dvenadısatyi S e n t Rossiiskay Kom m unistiçeshıy Pıirtıi (B o l'jtviko v) (1923). s 328.

308 EKONOMİK DÜZEN n ıld u ; bu sek siy o n , G U M aracılığ ı ile p e ra k e n d e tic a re te m ü d a h a le e tm e ­ nin yanı sıra, il S o v n a rh o z la rı’n a b ağ lı to p ta n tic a re t k u ru lu şla rın ı (gostorgi y a d a k ısaca torgi) y ö n e tiy o rd u . N a rk o m p ro d ve d iğ e r k o m iserlik lerin b ir­ ç oğu da, k en d ilerin i ilg ile n d ire n m a lla rın ticaretin i y a p a c a k ticaretsek siy o n la n k u rd u la r.191 A n c a k daha ö n e m lile ri b a şlıc a işlen m iş ü rü n le rin ü re ti­ cileri o la n san ayi trö stle riy d i; b u n la r ticari ilk e le re u y a c a k şe k ild e e ğ itild ik ­ lerinden, k endi ü rü n le rin in satışın ı b azen k o o p e ra tifle r, b azen d e (26 E k im 1921 k a rarn am esi ile k o o p e ra tifle re v e rile n g ü v e n c e le re ra ğ m e n ) ö zel tü c ­ c a rla r aracılığ ı ile s a ğ la m a y ı d en ed iler. B a şla n g ıçla d e v le t lic a re t o rg a n la rı­ nın ya d a d e v let o rg a n la rın ın ih tiy a ç d u y u la n m alları p iy asad a n sa tın a lm a ­ ları ö n g ö rü lm e m işti. F a k a t h am m a d d ele rin ve m alların m e rk ez i sistem ta ­ rafın d an sa ğ la n m a sı zam a n la işle rliğ in i y itirin c e , b u k u ru lu şla rın b u n ları açık p iy asad an a lm a la rın a önce istisn ai o la ra k , d a h a so n ra ise 4 E k im 1921 k ararn am esi g e re ğ in c e izin verild i; fa k a t k e n d ilerin d en k o o p e ra tifle re ö n ­ ce lik tan ım aları is te n iy o rd u .1’2 N e v a r k i bu k u ru m lard a n h iç b iri n e g e le n e k ne d e te c rü b e a ç ıs ın d a n k arm aşık ticari sü re çle re a tıla c a k d o n a n ım a sah ip d eğ ild i. "M al m ü b a d e le si" ve ay n i ö d e m e p o litik a sın d a n v a z g e ç ilin c e ve "alım sa tım " cid d i o la ra k b aşla y ın c a p iy a sa n ın k u ralla rın ı ve İşleyişini ç o k iyi b ilen , g erek tiğ i a n d a alıcı ve satıcı b u lab ilen , fiy a tla r k o n u su n d a ta v s i­ y elerd e b u lu n an v e g e n e llik le hiç a tışk ın o lm a d ık la rı bu tic a re t a lem in d e k en d ilerin i rah atsız h isse d e n y ö n e tic ile r a d ın a a rac ılık y a p a c a k in sa n la ra acil b ir ih tiy aç d u y u ld u .

B u b o şlu k d a h a h ırslı, d a h a b aşarılı N e p a d a m la n ta ra fın d a n d o ld u ru ld u : İçle rin d e n b azıları d e v rim d e n b u y a n a y a şa d ık la rı y era ltı d ü n y a sın ı terk ed en itib arlı — y a d a sö z d e itib a rlı— iş a d a m la rıy d ı, d iğ e rleri ticaretin yeni ay ak o y u n la rın a h ız la u y u m sağ lam ış y en i tip lerd i. N e p a d a m la n n ın gücti, d e v letin ticari k u ru m la n ve sın a i trö stler İçin k e n d ile rin i g e rek li k ılm a k ta g ö sterd ik leri b a şa rıd a n k a y n ak la n ıy o rd u . Y a rı resm i b ir ra p o ra g ö re , "ç a ğ ­ d a ş ö zel to p tan tic a re tin a y ırt ed ic i ö z e lliğ i Özel se rm a y e n in d e v le t ticari k u ru lu la rın a g ü çlü b ir şek ild e g irm e si ve b u ik isin in b irb irle riy le k a y n a ş­ m alarıy d ı". N e p a d a m la n d e v le t k u ru m la n n ın tem silcileri o la ra k se y ah a t

191. Na N o rıkP u lya k (1923), c. t, s. 107-128, N E F in ilk aylan boyunca ticaret şubeleri kuran devlet kuruluşlarının listesini vermekledir; bunlar arasında Sağlık ve Eğilim Halk Kom isertikleri'yle Devlet Bankası davardır.

192. Sobranie Uzukonenii. 1921, No. 68, m adde 527; aynı zam anda, devlet organlarının siparişlerini yerine getirm eleri gerektiğinde özel m üteahhitlerle iş görm elerine de izin verildi (A . g . e No. 68, m adde 529).

NEP: İLK ADIMLAR 309 e d iy o r v e h e r y e ıd e ö zel k ab u l g ö rü y o rla rd ı; şü p h e siz , rü şv e tin h e r tü rlü sü ­ ne b aşv u ra c a k k a d a r b ü y ü k k â rla r sa ğ lıy o rla rd ı. B ir k ısm ı ö z e l tic areti s ü r­ d ü rm e k için k u lla n ılm a y a b aşla n a n k o o p e ra tifle ri ele g e ç iriy o rla rd ı. B ö y lec e "özel serm a y e d e v le t o rg an ların ı h e r y a n d a n sa rm a lıy o r, o n la rla b e slen i­ y o r ve o n ların za ra rın a varlık sü rd ü rü y o rd u " .193 A ra lık 1921'd e d o k u zu n c u T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g re si'n d e b ir k o n u şm a c ı n isp e te n z a ra rsız b ir o l­ g u y a, y e n id e n c a n la n ışı "café chantant’lsr, m e z e c ile r, p a sta c ıla r şe k lin d e ku tlay an sp ek ü latö rlerin , k a ra b o rsa c ıIa n n , fa iz c ile rin k ü çü k k a p ita liz m i­ ne" işa re t e d iy o rd u .194 Y eni d e v le t k a p ita liz m in in ö zel tem silcileri için, 1922-23 y ılla rın d a yab an cı ziy a re tç ile rin b ir h ay li eleştird ik leri lüks b ir M o sk o v a g ö rü n tü sü y aratan bu o lg u y d u .193 L e n in 'ın "ticaret y ap m a y ı ö ğ ­ renm ek" em rin i y e rin e g e tirm ek için ö d e n m e si g e re k e n b ir bedeldi bu.

1922 so n b a h a rın d a N E P ’in ilk aşam ası ta m a m la n d ığ ın d a , S o v y e t H ü k ü ­ m eti tarım ve iş y a sa la rıy la 1^ b irlik te y en i b ir y u rtta şlık yasas; d a ç ık a rm a ­ y a k a ra r verdi. L en in b u y en i y a sa y ı, "k esin b ir b iç im d e u y g u la d ığ ım ız ve h a k k ın d a h iç b ir tere d d ü te k a p ılm a m a m ız g e re k e n b u p o litik a n ın ” e te k e m i­ ğ e b ü rü n m esi, "m ü b ad e ley e d a y a lı m e v c u t e k o n o m ik sistem d e v a ta n d a şla­ rın m eşru y o llard an tatm in e d ilm e siy le N E P 'in istism a r e d ilm e si a rasın d a k i sın ın k o rum a" g irişim i d iy e ta n ım la d ı.197 Y asayı o n a y la n m a sı için V T sIK ' y a su n an ra p o rtö r, yasan ın a m a ç la rın ı "d e v le tin . Y en i E k o n o m i P o litik a ­ s ın ın g e rek tird iğ i tav izleri v e rd iğ in d e b ile k o ru d u ğ u bu fetih lerin , bu y ü c e ik tid a n n işçi ve k ö y lü d ev letin in e lin d e z e d e le n m e d e n k alm a sın ı ve aynı z a m a n d a özel g irişim e işçi ve k ö y lü d e v le tin in ç ık a rla rın ın elv e rd iğ i sın ır­ lar iç in d e g elişm e im kân ı tan ım asın ı g ü v e n c e a ltın a alm ak ," d iy e ta n ım lı­ y o rd u ,198 A ncak a rad an g e çe n z a m a n N E P 'in b a şla tılm a sın ı g erek tiren m ü t­ 193. Na Novik Putyak (1923), c. !, s. 185-8; yerel raporların yanı sıra, bu metinde Rabkrin tarafından yayımlanan ve bİ2im yararlanam adığımız N afa Trestirovannaya Prom iflen«o rfd ak i "bu soruna ilişkin çok zengin kaynaklar1'dan söz edilmektedir.

194. Devyaıyi Vseroasiiskii S"ezA Sovetov (1922), s. 93.

195. M oskova'yı iyi bilen ve güçlü bir belleği olan M enşevik Dan, Ocak 1922'de hapisten çıkarken yiyecek mallarının bollaştığını, am a bunların ancak yeni zenginlerin alabilecekleri bir fiyata satıldığını. ,’spekülaıörler,,in her yerde boy gösterdiğini, barin kelim esinin garson­ lar, faytoncular arasında yeniden kullanıldığını, T verskaya'ya hayal kadınlarının doluştuğunu belirtmişti (F. Dan, Dva Goda Skılaniı [Berlin, 1922), s, 252-5). Knısin Eylül 1922'de M osko­ va'dan karısına şöyle yazmıştı: 'M oskova'da her şey yolunda; bazı semtleri sanki savaştan ö n ­ ceki gibi" (Lyubov Krasın, Leonid Krasin: H is Life and Work (tarihsiz ( t929?)J, s. 202) 196. Bkz. s. 269-70,298-9.

197. Lenin. Soçineniya.c. XXVII, s. 319.

198. IV Sessiya Vserossiiskogo Çetural'nogo Ispolnıtelnogo fComirela IX So zn a , No. 3 (27 Ekim 1922), s. 7-8.

310 EKONOMİK DÜZEN h iş krizi u n u ttu rd u ğ u , y en i e k o n o m i p o litik a sın ın h o şa g itm e y e n b azı s o ­ n u ç la n a çık ç a g ö rü ld ü ğ ü için N E P 'te n y a k ın m a la r — ü st m a k a m la rd a n a d i­ ren d ile g e tirilm e k le b irlik te— g ittik ç e d a h a fa z la d u y u lu r o ld u . V T sIK ' d a N a rk o m fin ’in b ir sö zcü sü k ırsal k e sim d e "m erk ezin a d a m a k ıllı sa ğ a k ay d iğ ı’ ndan, ”sp e k ü la tö rle r"le "y a ğ m a c ıla n " k a y ırm a n ın a n la m sız olduğun* d an, ’’o n la ra karşı S o v y et y a sa la rın ın u y g u la n m a d ığ ın d a n ", te rsin e bu "spek ü latö rler"in "k e sin lik le N E P ta ra fın d a n k o ru n m ası isten en " tü c c a rlar o l­ duğ u n d an söz e d ild iğ in i ö fk e y le d ile g etird i. A y n ı d e le g e şö y le d e v a m e d i­ yordu: N E P 'in d u ru m u n u n sa lla n tıd a o ld u ğ u n a d a ir so n z a m a n la r d a M o s k o v a 'd a b ile d o la$ an d e d ik o d u la rd a b ir m ik ta r d o ğ ru lu k v ar, çıin k ü b u g ü n le rd e "d e v rim c i y asailık ”tan ç o k ç a sö z e ts e k d e, y a s a la ra h e r y e rd e sa y g ı g ö ste rild iğ in d e n sö z e d ile ­ m ez. w

D ah a ö n ce b e lirttiğ im iz g ib i, R S F S C iç ticareti y ö n e te b ile c e k y a d a düzen* ley eb ilecek h iç b ir resm i ay g ıt o lm a k sız ın N E P d ö n e m in i b aşlatm ıştı. N E P k endi felsefesi g e re ğ i d e v le t o rg a n la rım tic a re te k a tılm a y a teşv ik e d e rk e n , d evletin m ü d ah alesi o lm a k sızın a rz ve tale p y a sa s ın a g ö re tic a re t y ap ılm ası ü z erin d e ısrarla d u ru y o rd u ; d e m e k ki N E P , farklı se b e p le rd e n d o la y ı da o l­ sa, d en etley ici h erh an g i b ir k u ru m u n y a ra tılm a sın a sav aş k o m ü n iz m i k ad ar karşıydı. A slın d a tam bir resm i ta ra fsızlık im k â n sız d ı. T a k a sa d ay alı m al m ü b ad elesin i g erçek leştirm e k a m a c ıy la y ap ılan b e c e rik sizc e g irişim le r her yerde parasal işle m le re yol a çın c a, fiy atların d e n e tim a ltın a a lın m ası ih tiy a ­ cı k endini k a ç ın ılm a z o la ra k h issettird i. N ark o m fin , 5 A ğ u sto s 1921'den itibaren, d e v let o rg an ları y a d a d ev let işle tm ele ri ta ra fın d a n p iy a sa y a sü rü ­ len tüm m alların fiy atlarım sa p ta y a c a k b ir fiy at k o m ite si k u rd u .200 A n cak bu tam b ir fiy a sk o y la so n u çla n d ı v e fiy a tla r h e r y e rd e p iy a s a ş a rtla n n a g ö re d eğ işti.201 1921 so n b a h a rın d a n itib aren N a rk o m fin p aran ın y en id e n istik rar k azan m asın ı, d e n g e li b ir b ü tç e n in sa ğ la n m a sın ı am aç la d ı ve N E P ’in a ç ık p iy asa e k o n o m isin e her tü rlü m ü d a h a le y e karşı k o y d u .302 A slın d a, h içb ir d e v let dairesi bu ro lü ü stle n e b ile c e k d u ru m d a d e ğ ild i. V e se n k a ’m n m e rk e z ticaret se k siy o n u n u n "ticareti d ü z e n le y e c e k b ir y ö n e tim e " d ö n ü ştü rü lm esi 199 A.«.e., No. 5 (29 Ekim 1922),s. 3.

200. Sobram e Uzakonenii, 1921, No. 60, madde 406.

201. Bu başansızlığm hikâyesi F inansovaya P olitika zm P eriod s Dekabrya i 920 g . p<>Dekabr' 1921 g.. Otçeı k IX VserossiiskomııS"ezdu Sovetov (1921), s. 112-16'da anlatılmaktadır.

202 Narkomfin'in fiyatların düzenlenm esine karşı tüm üyle geleneksel mali ilkelere daya­ nsın itirazları N a Novik Putyak (1923), c. 1, s. 47'de yer almaktadır.

NEP: İLK ADIMLAR 311 için b ir g irişim d e buJu n u ld u .2(13F ak a t h ak lı o larak , ek o n o m in in san ay i s e k ­ tö rünü tem sil ettiğ i d ü şü n ü le n b ir o rg an ın ın işle v le rin in g e n işle tilm esin in ticari p o litik ay ı y ö n le n d ire n o rg a n la r ta ra fın d a n k ab u l e d ilm e şansı pek a z ­ dı. M a y ıs 1922'de S o v n ark o m , k e n d isin in y a d a S T O 'n ıın o n a y ın a su n u la ­ ca k k a rarn am e tasarıla rı h az ırlam ak la ve m e v c u t k a ra rn a m e le rin sın ırları için d e kendi b aşın a d ü z e n le m e le r y a p m a k la sın ırlı, S T O ’y a b ağ lı, b ir iç ti­ c a re t k o m isy o n u k u rd u .3IM B u k o m isy o n u n y etk ile rin i g e n iş ö lç ü d e k u lla n ­ m ası y a d a fiilen u y g u lam a sı b ü y ü k b ir ih tim a lle m ü m k ü n o lm a m ıştır. D ü ­ zen siz b ir ticaretin yol açtığı razbazarovaniye k rizin in u y a rısın a rağ m en iç tic a re tin g elişm esin e, e n a zın d a n 1923 so n b a h a rın a k a d a r hem en h em en sa ­ d ece re k a b e t y asası eg e m e n o ld u , tç ticaret k o m isy o n u n u n N a rk o m p ro d 'u n k alın tıla rıy la biri eşerek b ir T ic a re t H a lk K o m ise rliğ i k u rm ası a n c a k M ay ıs 1924’ten so n ra m ü m k ü n o lm u ş tu r.105

e) M aliye Y eni E k onom i P o litik ası m a li so n u çları h iç d ü şü n ü lm e k siz in b a şlatıld ı.

Y erel p a z a rla rd a m ü b a d e len in ta k a s şe k lin d e y a p ılm a sın a ilişk in ilk ta s a n , p a ra sız b ir ek o n o m iy e y ö n e lişle ve sü re k li p ara e n fla sy o n u ile b a ğ d aşıy o r gibi g ö rü n ü y o rd u . N ele r o la b ile ce ğ in i se z in ley e n , sık sık en fla sy o n u n e r ­ d em lerin i ö v en P re o b ra je n sk i'y d i sad ece. N E P ’ı o n ay la y a n o n u n c u parti k o n g resin d ek i k o n u şm a sı k esk in bir sa ğ d u y u ile in a n ılm a z b ir h ay al g ü c ü ­ nün k arışım ıy d ı. "P iy a sa d a sa d ec e gün b o y u d eğ il, h er sa a t başı d alg a la n a n b ir ru b le k u ru y la tic a re t y a p m a n ın im k â n sız o id u ğ u " k o n u su n d a k o n g rey i uyardı; a m a ö n e rd iğ i tek ç ö z ü m g ü m ü şe e n d e k sli y e n i b ir p a ra y d ı. N e ileri sürdüğü k anıtlar, ne d e "İçine g irilm ek te o lu n an y en i e k o n o m ik şa rtla ra u y ­ g u lan ac ak " m ali p o litik a n ın tü m e v re le rin i g ö zd en g e ç irm e k le y ü k ü m lü b ir k o m ite k u ru lm ası y o lu n d a k i m ak u l ö n e risi k o n g rey i e tk ile d i.2(16 T eo rid e n

203 c . I , s . 386-7.

204. Sobram e Uzakonenii, 1922, No. 34, madde 400.

205. N EP döneminde dış ticareı Sovyet ekonom isinde ilk kez önem kazanmaya başladı; Dış ticaretin canlanm asının bi r belirtisi olan İngiltere-Sovyet Rusya ticaret anlaşm ası, onuncu parti kongresinde Lenuı'in NEP'ı ilan etmesinin ertesi günü imzalandı. İmtiyazlar karşılığında yabancı serm aye çekme girişimi daha önce başlatılmış olm asına rağm en (bkz. s. 224-5), çoğu zaman NEP'in bir özelliği olarak belirtildi, am a bundan bu dönem boyunca hiçbir somut so­ nuç sağlanamadı. Dış ticaretin ve imtiyaz teklifinin o dönem de ancak d i; politika açısından önemi oldu. Bu konu 3. ciltte ele alınacaktır.

206. D esyaiyi S 'e z d Rossiiskoy Kommunistiçeskûy P a n ii (1921), s. 232-4.

312 EKONOMİK DÜZEN değ il, tec rü b ed en d e rs alın m ası g e re k iy o rd u ve h en ü z b u n u n v akti g e lm e ­ m işti. S an ay iy i fin an se e tm e k için g e le n e k se l b a n k a cılığ a y a d a d e v le t g i­ d e rle rin in ad am a k ıllı a z a ltılm a sı sa y e sin d e d e n g e li b ir b ü tç e sa ğ la y a c a k o lan g elen e k sel m ali p o litik a y a d ö n m e y i h iç k im se d ü şü n m e d i. B u so n u ç ­ lara, k ö y lü lerin tarım ü rün leri fazlasın ı ih tiy aç d u y d u k la rı ü rü n le rle m ü b a ­ d ele e tm e le rin e im k ân v eren ilk ted b ird e n h a re k e t e d ile re k , y a v a ş y a v a ş ve do lay lı y o llard an varıldı, N E P d ö n e m in d e m ali p o litik a n ın ro tası, te k b ir e k o n o m ik yapı içindeki p a rç a la r a ra s ın d a g erek li o lan k a rşılık lı ilişk iy i m ü ­ k em m el b ir şek ild e a çık lam a k ta d ır.

Y erel p azarlard a m ü b ad elen in tak as şe k lin d e y a p ılm a s ın a ilişk in ilk ta ­ sarı ü lk e ç a p ın d a b ir alım sa tım an la y ışın a d ö n ü şü n c e , p a ra p o litik a sı N E P 'in a y rılm az b ir parçası o ld u . K ap ita liz m e — h a tta "d ev let" k a p ita liz m ine— d ö n ü ş, p ara ek o n o m isin e d ö n ü şü k a ç ın ılm a z kıld ı. P a rti için d ek i ö n y a rg ıla r ilk a d ım ların y a v aş v e ih tiy a tla a tılm asın ı g e re k tire c e k k a d a r g ü çlü y d ü . 3 0 H aziran 1921'de, giriş b ö lü m ü n d e "e k o n o m ik m ü b a d e le le ri e n g elley e n k ısıtlam aları k a ld ırm a k , m e v d u a t ve tran sfe rle rin g e liştirilm e si s a y e sin d e sağ lık lı b ir p ara d o la şım ı sağ la m ak " a rz u su n u d ile g e tire n b ir S o v n ark o m k a rarn am esi, ö ze l k işile rin y a d a k u ru lu şla rın b u lu n d u ra b ile ­ cekleri m e b la ğ la r ü zerin e k o n u la n tüm k ısıtla m a la rı k ald ırd ı, N a rk o m fin ’in y a d a k o o p eratiflerin ta s a rru f b a n k a la rın d a k i m e v d u a tın a a rtık el k o n u la m a ­ y acaktı ve istendiği tak d ird e m ev d u at sa h ib in e ö d e n e b ile c e k ti; m e v d u at sa ­ hibi ve adli m a k a m la r d ışın d a , hiç k im se y e bu m e v d u a tla ilg ili bilgi v eril­ m e y e c e k ti.207 S o v y et R u s y a ’yı g e len e k se l m a liy e c iliğ e g ö tü re c ek uzun y o l­ d aki ilk adım ı o lu ştu ran bu d ü z e n le m e h alk ın g ö z ü n d e p a ra y a itib ar k a z a n ­ d ırm ay ı am aç lıy o rd u . N e v a r ki bu d ü z e n le m e , P re o b raje n sk i'n in k o n g re d e b ecerik sizce o rta y a attığı so ru n u , g ü v en sa ğ la y ab ile c ek ve m ü b a d e le n in en tem el işlev lerin i y erin e g e tire b ile c e k istik rarlı bir p a ra y a ra tılm a sı so ru n u n u ö n p lan a çık ard ı. M atb aa m ak in aları sın ırsız m ik tard a ru b le b a sm a y a d e ­ vam ettiğ i sü rece istik rarlı p a ra e lb e tte ki m ü m k ü n d e ğ ild i; h ü k ü m e t iki y a ­ k asını b ir aray a g etirecek b ir b a şk a ç a re b u lm ad ık ç a p a ra b a sım ın ı d u rd u r­ m ak im k ân sızd ı. D ev let sa n a y in in fin an sm an ın ı ve işçi ü cre tle rin i içeren m u azz am yükten k u rtu lm a d ık ça , d e v le t g id erlerin i m u h tem e l k ay n a k la rın sın ırları içinde tu tm ak m ü m k ü n d eğ ild i. İstik rarlı b ir p a ra b irim in e d u y u la n ih tiy aç, ka m u la ştırılm ış sa n a y in in kozraşet ilk elerin e g ö re fa a liy et g ö s te rd i­ ğ i b ir ek o n o m id e çok d a h a a cild i. D o k u m a fab rik aları trö stü n ü n k u ru lm ası207. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 52, madde 301.

NEP: İLK ADIMLAR 313 m ö n g ö ren 8 A ğ u sto s 1921 k a ra rn a m e si a k tifin "1 9 1 3 -1 4 fiy a tla rı” ü z e rin ­ den h esab a k atılm asın ı e m re d iy o rd u .20®B irk a ç g ü n so n ra b ü y ü k san ay in in g elişm esin e ilişkin b ir k a ra rn am e , "sto k la rın ve h a m m a d d e lerin , y a k laşık o la ra k B atı A v ru p a p iy a sa sı (ö z e llik le L o n d ra p iy a sa sı) fiy atları o rta la m a sı­ n a g ö re d e ğ e rle n d irilm e sin i” ö n g ö rü y o rd u .3(W F a k a t bu şaşırtıcı ö n lem ler, so ru n a iy ice d ü şü n ü lm ü ş ç ö z ü m le rd e n z iy a d e te h lik e işaretleriy d i.

N E P 'te n m a li so n u çla r ç ık a rm a k la istek siz g ö rü n e n ö n d erler, 1921 y a z ın ­ d a ü st ü ste y ığ ılan bütün bu so ru n la rla k arşı k a rşıy a g e ld iler; acil d u ru m la ra y a n ıt verm ek için atılan a d ım la r h iç b ir tu tarlı p la n a d a y a n m a y a n k ısm i ç a re ­ lerden ibaretti. B ü tçe so ru n u n u h e r iki ta r a f d a ay n ı z am a n d a ele aldı. S av aş k o m ü n izm i d ö n em in d e b ü tçe k a v ra m ın a b ile sırt ç e v rilm işti. B ü tç e ta s a rıla ­ rı 1919'un ve 1920’nin ik in ci y a rısı için h a z ırla n m ış a m a h iç b ir zam a n re s­ m en o n ay lan m am ıştı. S an ay i b ila n ç o la rın ın d e v le t b ü tçe sin e d a h il e d ilm esi d e v le t g elir ve g id erleri a n la y ışın a son verm işti; n ak d i v erg ilerin tü m ü n ü k ald ıran 3 Ş u b at 1921 k a ra rn a m e ta s a rıs ı,210 y ü rü rlü ğ e g ird iğ i ta k d ird e d o ­ ğal ek o n o m iy e d o ğ ru e v rim in m a n tık i b ir p a rç a sın ı o lu ştu ra c a k tı. Ş im d i N E P d ö n e m in d e bütün b u n la r tersin e d ö n m ü ştü . T e m m u z ve A ğ u sto s 1920' d e işletm elerin k iralan m ası b a şla d ığ ın d a ve d ev le tin e lin d e k alan işle tm e le r k o z m ş e t't g eçm e em rini a ld ık la rın d a sa n a y in in d e v le t b ü tç esin d e n d e s te k ­ len m esi son buldu. T e m m u z 1922’de, ç a lıştırılan işçi say ısın a g ö re d eğ işen ru h satn am e ü cretin i ve se rm a y e te d a v ü lü n ü k a p sa y a n bir san ay i v ergisi g e ­ tirild i.2,1 B irk aç h afta so n ra S o v n a rk o m 'u n b ir k ara rn am e si, d ev let ya d a d e v Set o rg an ları tarafınd an sa ğ la n a n b ü tü n m al ve h izm etlerin p e şin p a ra y la ö d en m esin i kesin h ü k m e b a ğ lıy o rd u .213 21 A ğ u sto s I9 2 1 'd e S o v n a rk o m , d e v le t bütçesi h azırlan m a sın ı y e n id en z o ru n lu lu k h alin e g etird i. S o v n a r­ kom 1919'un ikinci y a rısın a ilişkin a n la m sız sa y ılar içeren b ü tç e le rle (g e lir 208. Novaya Ekımomiçeskoya Politika v Promişlennosli: Sbıırnik D ekreıtn ( 19 2 1), s. 94.

209. Sobranie Uzakonenii, 19 2 1, No. 63, madde 462.

210. Bkz s. 238.

211. Sobranie Uzakonenii, 1921 , No. 56, m adde 354.

212. A.g.e., No. 59. m adde, 394. 9 Tem muz'daki bîr kararnam e yeni dem iryolu tarifesini saplıyordu. Kararnamenin birinci maddesi ulaştırm anın peşin parayla ödenmesini zorunlu k ı­ lıyordu; devlet işletm eleriyle kooperatifler için istisnalar hâlâ geçerliydi (a.g.e., No. 54, m ad­ de 327); yeni tarifenin uygulanm asıyla ulaştırm a ücrelleri 20 000 kat artırılarak, savaş önccsi rublesiyle sava$ öncesi ücretlerin yaklaşık yüzde 40'ına yükseltiliyordu t e t Vlastı S<nem v [ 1922], s 401). Ağustos 1921'de posta-lelgraf hizmetleri için yeni bir tarife yayımlandı (Sobranie Uzaktmenii, 1921, No. 56, m adde 351). 15 Eylül 1921'<Jen itibaren, kanalizasyon­ dan baca tem izle meye varıncaya kadar bütün kam u hizmetleri için peşin para zorunlu hale ge­ tirildi (a.g.e., No. 62, m adde 445); kiralarla ilgili 27 Ocak 1921 kararnamesi (bkz. s. 238) y ü ­ rürlükten kaldın İdi.

314 EKONOMİK DÜZEN 2 8 m ily ar ru b le, g id e r 164 m ily a r ru b ie ) I9 2 0 ’y e ilişk in b ü tçe le ri (g e lir 159 m ilyon n ıb le , g id er 1 2 ) 5 m ily a r ru b ie) u su len o n a y la d ı. S o n ra , d e v le td a ire lerin d en 1921 y ılı ta h m in lerin i E k im 'd e n ö n c e , 1922 ta h m in le rin i M art'tan ö n ce ve 1923 yılı tah m in le rin i 31 A ra lık 1922'den ö n c e h az ırlam ala rın ı is te ­ d i.2” S o n rak i g ü n , y erel y e tk ilile rin m a li ö z e rk liğ e k av u ştu ru lm ası y ö n ü n d e bir adım attı: M erk ez b ü tçen in y ü k ü n ü h a fifle te c e k b ir b a şk a d ü zen le m e y d i bu. B u d ü z e n le m e , il y ü rü tm e k o m ite le rin in m a li g e re k sin im le rin i k a rş ıla ­ m ak için san ay i v e rg isin d e n b elirli b ir o ra n ın o ra y a a k tarılm asın ı sa ğ lıy o r­ d u .214 B ö y le c e E k im 1921 b a şın d a V T sIK , N E P 'in b a şla n g ıcın d a n beri m a li­ ye p o litik asın ı ilk kez sistem li b ir şe k ild e g ö zd en g e ç ird iğ in d e , te m e l ç a lış­ m aların b irço ğ u y ap ılm ıştı. 10 E k im tarihli b ir k a ra rd a V T sIK , N a rk o m fin 'i, "devlet g elirlerin i artırm ak ", "d ö v iz h a rca m ala rın ı k ısıtla m a k ve id areli k u l­ la n m a k ”, ’’m illi ek o n o m iy i iy ile ştirm e k için g erek li b a n k a işlem lerin i g e liş­ tirecek " d ü z e n le m e le ri y a p m a k la g ö re v le n d iriy o r ve "d ev let b ü tçe leriy le y e re l b ü tç e le rin b irleştirilm e si u y g u la m a sın ın fesh e d ilm e sin e " k a ra r v e ri­ yo rd u . B u n la r a slın d a d a h a ö n c e ilk ese l o larak alın m a la rı iste n e n k a ra rla rd ı; g erek en sa d e c e y ü rü rlü ğ e k o n m a larıy d ı, bu d a k ap sam lı b ir g ere k sin m e y d i.

A m a k a ra r N a rk o m fin ’e yeni ve h ayali ö n e m d e b ir ta lim a t d a içeriy o rd u : "B an k n o t so ru n u n u ç ö z ü m le m e k " .2' 5 T ü m m a liy e refo rm u y ap ısın ı ta ç la n ­ d ıracak o lan d ü z e n le m e y e g id en yol işa re t ed ilm iş a m a h en ü z ö z e llik le a ğ ır­ lık v erilm em işti: İstik rarlı b ir p a ran ın y a ra h lm a sıy d ı bu yol.

B u n u n la b irlik te , E k im 1921 m ali re fo rm la rın ın en e tk ile y ic i o la n ı b aş­ lan g ıç d ü rtü sü n ü b ir b aşk a k a y n ak ta n aldı. D e v le t k re d ile rin in k esilm esi san ay iy i z o r b ir d u ru m d a b ıra k m ış, h e r z am a n k i d ö n e r serm a y e k ay n a ğ ın ı k u ru tm u ştu . B a şla n g ıç ta S o v y e t san a y isi M illi B a n k a 'd a n kredi alıy o rd u .

Son rad an ticari kred in in yerin i d e v le t b ü tç e sin d en a v a n sla r ald ı; M illi B an ka'nın varlığı a slın d a O c a k 1920'de so n a erm işti. N E P b a şla tıld ığ ın d a, S o v ­ y et R u sy a 'd a kredi k o o p e ra tifle rin d e n arta k alan ları resm en a z ço k d e ste k ­ lem ey e d ev am ed en N a rk o m fin 'in k o o p e ra tif se k siy o n u n d a n b a şk a b ir k re­ di k u ru m u y o k tu . A rtık y e n id e n tic a re te d ö n ü ld ü ğ ü ve sa n a y i d e v le t h a z i­ n esin ce d e ste k le n m e y e c e ğ i İçin b ir kredi k u ru m u y a ra tm a k g e rek iy o rd u .

12 E k im 1921'd e, m aliy e k o n u su n d a k i g en el k a ra rın so n u c u o la ra k V T sIK bir d e v let b a n k ası k u ru lm a sın a ilişk in S o v n a rk o m k a rar tasa rısın ı o n ay lad ı ve so n rak i gün bu b a n k a n ın tü z ü ğ ü n ü resm en k a b u l etti. B u b a n k a "sanayi2 J3. Sbornik D ekrelov i Rasporyajenii po Finansam, c. tV, ( 19 2 1). s. 12Ü-!

214. Sobranie Vzakonenii. 1921, No. 62, madde 446.

215. Sbornik D ekreluv i Rasporyajenii p o Finansam, c. IV, ( 19 2 1), s. 121-2.

NEP: İLK ADIMLAR 315 nin, ta rım ın ve m al m ü b a d e le sin in g e lişm e sin i k red i ve d iğ e r b a n k a işle m ­ leri y o lu y la g erçek leştirm e y i" a m a ç lıy o rd u ve kozraşet ilk ele rin e u y g u n h a re k e t ed ecek ti. 2 0 0 0 m ily a r ru b le lik b aşla n g ıç serm a y e si d e v le t ta ra fın ­ dan sağ lan m ış, y ö n e tim k u ru lu n u N ark o m fin a tam ıştı; b aşk an ın atan m ası ise S o v n a rk o tn tarafın d an o n a y la n a c a k tı.216R S F S C 'n in y eni D e v le t B a n k a ­ sı (G o sb artk )21716 K a sım 1921'd e açıld ı. B a şla n g ıç h iç d e c e sa re t v erici d e ­ ğildi. K ay n ak ları ku ru lu ş se rm a y e sin d en ib a re t o ld u ğ u için sın ırlıy d ı ve fa ­ iz o ra n la n ço k y ü k sek ti; faizin yanı s ıra b a n k a v erd iğ i k re d ile rd e n d e v le t k u ru m la n için y ü z d e 8, k o o p e ra tifle r için y ü z d e 10 v e ö zel şirk e tle r için y ü z d e 12 ü zerin d en h e sap lan m ış b ir "sig o rta y ü z d e si" u y g u la y a ra k p aran ın d e ğ er k a y b ın a karşı k en d in i g ü v e n c e a ltın a a lıy o rd u .J1* B an k a n ın sa ğ lad ığ ı y ard ım ın b ü y ü k ö lç e k li san ay in in se rm a y e ih tiy a çla rın ı k a rşıla y a c a k 2'9 y a d a g e le c e k k ış p atlak v e re ce k o la n razbazarovaniye k riz in i a tla ta c a k k a d ar hızlı ve cö m ert o lm a y ışın a şa şm am ak g erek ir. H ız la d e ğ e r k ay b ed en b ir p a ­ ray la iş g ö rm e k b ankay ı g ü ç d u ru m d a b ırak ıy o r, se rm a y e sin in sa tın alm a gücünti g ittik çe a zaltıy o r ve tü m k red i p o litik a sın ı e n g e lliy o rd u . N asıl ki b ü tçe d u ru m u d ü z e lm e d ik ç e p ara n ın istik ra ra k a v u şm ası m ü m k ü n d eğ ilse, p a ra is tik ra ra k a v u şm a d ık ç a g e re k li kredi siste m i d e işlerlik k azan am azd ı.

E k im 192 l'd e ö n g ö rü len ve D e v le t B a n k a sı'n ın k u ru lm asıy la d o ru k n o k ta ­ sın a ulaşan m ali refo rm la rın tü m ü tek b ir p o litik an ın b irb irin e b ağlı p a rç a ­ larıydı.

S o n u ç ta A ğ u sto s 1 9 2 l'd e , İstik rarlı b ir p a ra n ın ve d e n g e li b ir b ü tçen in h e r m a li refo rm u n tem el u n su rları o ld u ğ u ve b iz z a t N E P 'in tem el şartların ı m e y d a n a g etird iğ i a ç ık b ir b iç im d e o rta y a ç ık tı. N E P 'in ard ın d an , 1921 y a ­ zında a rtık m ü zm in leşm iş o la n fiy at y ü k se lm e le rin d e geçici b ir d u ra k sa m a o rta y a ç ık tı; T e m m u z 1 921'den itib a ren fiy a tla r E kim D e v rim i'n d e n b eri ilk k e z d o la şım d a k i p a ra h a c m in in artış o ra n ın d a n d a h a d ü şü k b ir o ra n d a y ü k seld i v e p a ra b a sım ın d a b ir y a v a şla m a o ld u .2W P a ra p o litik a sın d a d a n ış­ 216. Sobranie Uznkonenii, , No. 72, madde 593. 594; sayı 75, madde 615.

217. Adı iki yıl sonra "SSCB Devlet B ankası'na dönüjtüriildii (Stıbrtm ti Uzakonenii.

1923, No. 81, madde 786).

218. Na Novik Putyak (1923), c. 11, s. 192.

219. 1 Ocak 1922'de Gosbank'ın sanayiye verdiği avanslar (1922 rublesi üzerinden) top­ lam 10 m ilyonu buluyordu. Bu m iktar savaş öncesinin 400 000 rublesine eşini. Mal karşılığı kred ilerd e 10 milyon rubleye yükseliyordu. Poliçeler üzerinden ıskonto ancak M ayıs 1922'de başladı (A.g.e., c. H, s 201-5). Sonradan avanslar ve krediler yavaş yavaş arttı, ama ancak 1922 sonbaharında önemli bir boyuta ulaşabildi.

316 EKONOMİK DÜZEN m an lık y ap acak b ir ko m isy o n atandı. 3 K asım 1 9 2 l'd e , so n rak i y ıl y en i b ir p a ra çık a rılm a sın a k arar v erild i. Y en i ru b le 10 0 0 0 esk i ru b le y e e şd e ğ e r o la c a k tı; yeni b a n k n o tla ra a rtık "ö d e m e b o n o su " y e rin e "k âğ ıt p a ra " d e n i­ y o rd u — şü p h esiz "p a ra ” k e lim e sin e itib a r ve say g ın lık k a z a n d ırm a k am a­ cıy la d e v rim öncesi a lışk a n lığ ın a b ir d ö n ü ştü b u .2-11 5 K asım 1 9 2 l'd e S ovnark o m 1922 b ü tçesin e ilişk in iki ö n e m li k a rar ald ı. B u b ü tç e d o k u z a y lık bir süreyi k ap say acak , b ö y lec e g e le c e k b ü tç e yılı 1 E k im ’de b aşlay a c a k tı; b ü tçen in h azırlan m asın d a sav aş ö n cesi ru b lesi e sa s a lın a c a k tı.222 A ynı ta ­ rihle N a rk o m fın ’den gelen b ir ta lim a t ca ri ru b len in d e ğ iş tirilm e o ran ın ı s a ­ vaş ö n cesin in b ir ru b lesin e k arşılık 6 0 0 0 0 S o v y et ru b lesi o la ra k sa p tıy o r­ d u .233 S o n rad an , bu o ran fiy at y ü k selm e lerin i g ö z ö n ü n d e tu tm a k için a y ­ dan ay a d eğ iştirilerek M a rt 1 9 2 2 ’de 2 0 0 0 0 0 ru b le y e u la ştı.324 A slın d a , fiyat en d ek sin e g ö re ay arlan m ış ve b azen "m eta ru b le" d en ilen b ir p aray d ı bu.

F ak at cari fiyat d ü zey i ite 1913 y ılı fiy a t d ü z ey i a ra sın d ak i d a lg a la n a n o ra ­ nı sü rek li b ir ö lç ü t o la ra k k u llan m a n ın m a h z u rla rın ı ve sa ç m a lığ ın ı ik tisa t­ ç ıla r h em en g ö sterd iler; b u so ru n ç e v re sin d e g e lişe n ta rtışm a b o y u n ca, "m eta ru b le ” "altın ruble" leh in e y a v aş y av aş terk e d ild i. 14 K a sım 1921 ta ­ rihli b ir k a rarn am e k irala n m ış işle tm ele r için ö d e n e n k ira la rın altın ru b le e sasın a g ö re h e sa p la n m a sın ı ö n g ö rü y o rd u .225 E k o n o m i p o litik a sın ın e v ri­ m inde bu aşa m a y a ilişkin ilg in ç b ir belge, L en in 'in E kim D e v rim i'n in y ıl­ d ö n ü m ü n ed en iy le Pravda'd a çık a n m ak a le siy d i. D e v rim in bu d ö rd ü n c ü y ıld ö n ü m ü n d e m ak alen in b e k le n m e d ik b ir b aşlığ ı vard ı; "Altının Şim diki ve Sosyalizm in Kesin Zaferinden Sonraki Ö nem ine D a ir”. M a k a le , ö z e llik ­ le altın so ru n u n d an z iy ad e g e n e llik le N E P 'e h a sre d ilm işti v e L en in 'in ünlü kehanetini içeriyordu; "B ü tü n d ü n y a d a z a fe re u la ştığ ım ız d a , d ü n y a n ın en büyük k en tlerin d en b a zıla rın ın c a d d e le rin d e um u m i tu v a letleri so m altın ­ dan in şa e d e c e ğ iz ”; a m a m ak ale aslo la ra k R S F S C 'n in o g ü n k ü şartla rın d a 220- Za Pyat' L e t(l9 2 2 ) ,s . 331.

2 2 1. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 77. m adde 643. Paradan söz ederken kullanılan ra­ kamları aşağıya çekerek yaratılm ası umulan psikolojik sonuç gerçekleşm emiş olm alı, çıinku eski rakam lar halk arasında kullanılm aya devam etmiştir. Bundan bîr yıl sonra yayım lanan bir kararnam e ile (Sobranie Uzafconfnii. i 922, No. 66, madde 867), 1923’te basılan bir nıblenin 1922 yılı basımı olan 100 rubleye, ya da önce ki yıllarda basıl an I 000 000 rubleye eşdeğer o l­ duğu belirtilmiştir.

222. Sbornik D ekretm i Rasporyajenii po Finansam, c. IV (1921), s. 126.

2 2 3 .4 ^ .e „ c IV ,s. 127.

224. Novoe Zakonodatel'stvn v Obtasıi S e t’s kogo K oz\aistva: Sbornik D ekretov (1923), s 273-7.

225. S b o m ik D ekretov i Rasporyajenii p o Finansam, c. IV (1921), 136.

NEP: İLK ADIM LAR 317 e n ö n em li şey in "altını idareli k u lla n m a ’’ ve "ticareti iy i ö ğ re n m e " z o ru n lu ­ lu ğ u o ld u ğ u n u n ü zerin d e d u ru y o r d u .226 E k im v e K a sım 192 l'd e m âliy e y e ilişk in k a ra rla r m ali p o litik an ın S o v ­ y e t lid erlerin in uğraşları a ra sın d a b aşta g e ld iğ in i ve N a rk o m fin 'le G osb an k 'ın b ir sü re için N E P 'in en h a ssa s k o m u ta m e rk e z le rin e d ö n ü ştü rü ld ü ­ ğ ü n ü g ö s te riy o rd r S av aş k o m ü n izm i d ö n e m in d e k i tu tu m ların tu h a f b ir b i­ ç im d e tersin e d ö n m esiy d i bu; o d ö n e m d e m ali işlerin ek o n o m i p o litik a sı­ nın b ir aracı o lm a k ta n ö te y e g eçe m e y ec e ğ i y ü k se k sesle d ile g e tiriliy o r ve N ark o m fin sö zcü sü ad eta ö z ü r d ile y e re k b u n u n b ir an ö n ce so n b u lm asın ı b ek liy o rd u . B u değ işik liğ i b ir d izi y e n i a ta m a sim g ele d i. V ak tiy le Sol m u ­ h alefet üyesi o lan v e M a rt 1919'dan b eri a rtık ağ ır b ir iş say ılm ay an M a liy e H alk K o m iseri g ö rev iy le p arti m erk e z k o m ite si se k re te rliğ in i b ir ara d a y ü ­ rü ten K reştin ski. M art 1921 o n u n c u p a rti k o n g re sin d e b aşarılı o la m a d ığ ı g ere k ç e siy le ik in ci g ö re v in d e n u z a k la ştırıld ı.327 K ısa b ir sü re so n ra g ö re v li o la ra k A lm a n y a 'y a g ö n d erild i, o ra d a S o v y et elçisi o ld u v e o n u n y erin e N ark o m fin 'in b a şk an lığ ın a S o k o ln ik o v g etirild i. Ü n lü kilitli tre n le P etro g rad 'a L e n in 'le b irlik te d ö n m ü ş o lan , p a rtin in k ıd em li ü y elerin d en S o k o ln i­ k o v , m ali p o litik a k o n u su n d ak i ilk ta rtışm a la rd a y e tk in v e etk ili b ir rol o y ­ n ay an tecrü b eli b ir işa d a m ıy d ı.“ 8 K en d in i N E P 'in m ali so ru n la rın a , ö z e l­ likle d e istik rarlı b ir p a ra y a ra tılm a sı so ru n u n a ad ad ı ve b irk aç y ıl b o y u n c a N ark o m fîn 'i S o v y et p o litik a sın d a tu tu cu y a d a sa ğ eğ ilim le rin k ilit n o k tası h alin e g etird i. B ir ban k erin o ğ lu o ld u ğ u sö y le n e n v e o z a m a n a k a d a r p ek ta n ın m ay an b ir p arti ü y esi o lan S h e in m a n , G o sb an k 'ın b aşın a g etirild i.

1922'nin b aşla rın d a İse ç p k d a h a sa n sasy o n el b ir ad ım atıld ı: W itte k a b in e ­ sin d e b a k a n lık y ap a n v e 1905'ten s o n ra K a d e t p artisi üyesi o lan eski b ir m aliy eci ve san ay ici o lan K ü tler, G o sb a n k y ö n e tim k u ru lu n a a tan d ı. B u ta ­ rih ten 1924'teki ö lü m ü n e k a d a r K ü tle r, G o sb a n k 'ın — b elk i d e N a rk o m ­ fin 'in — p erd e ark asın d a k i n ü fu zlu b ir kişi o ld u v e p aran ın istik ra ra k a v u ş­ tu ru lm a sın d a ö n e m li b ir rol o y n a d ı . m G o sb an k 'ın k u ru lm a sı, m illi e k o n o m in in m e rk ez i d ü z e n le y ic isi o la ra k 226. Lenin, Soçineniya.c. X X V II,s 79-85.

227. Bkz. Bolşevik Devrimi, c. 1, s. 191. I918'de Maliye Halk K om iserliğine atan ışı ve m aliye konusundaki sözleri hakkında bkz. s. 226,243-4.

228. Birinci Tüm Rusya M illi Ekonomi Konseyleri K ongresindeki konuşması s. 149'da yer almaktadır.

229. N E P in en parlak döneminde devrim öncesi rejimin uzm anlarıyla işbirliği yapmayı gizlem e gereği duyulm uyordu artık: V. N. Ipatieff, The Life o f a Chemist (Stanford, 1946), s.

402, 1922 sonbaharında Sheinman’la Kuller'ın, 'D evlet Bankası'nın birinci yıldönüm ünü ve

318 EKONOMİK DÜZEN bir d e v let b an k ası a ra c ılığ ıy la d erh al ve ö n c e lik le istik rarlı b ir p a ra y a ra tıl­ m asını am a ç la y a n ve u zu n v a d e d e "g elen ek sel" k a p ita list m âliy en in tem el ilkelerini y en id e n g eçerli k ılm a y a y ö n e lik b ir k a m p a n y a n ın b aşlan g ıç n o k ­ tası oldu. 20 K asım 1 9 2 l ’de, p a ra so ru n u y la ilgili k o m isy o n u n rap o ru n u in ­ cele m ek ü zere G o sb a n k 'ta b ir k o n feran s d ü z e n le n d i ve b u n d an altı ay ö n ce o lsa büyük san sasy o n y a ra tac a k b ir d iz i te z k ab u l ed ild i. R a p o rd a se rb e st p iy asalar, iç ticareti hızla g e liştirm e k a m a c ıy la a ğ ır sa n a y id e n z iy a d e h a fif san ay in in d e ste k le n m e si, d ış tic a re t tek e lin d e d e ğ işik lik y a p ılm a sı, d ış ü l­ kelerd en kredi sağ lan m ası a m a c ıy la y e n i g irişim le rd e b u lu n u lm a sı ve d ah a so n ra altın p a ra esasın a d ö n ü lm e si ö n e riliy o rd u .231’ M a liy e cilerin g ö rü şle ­ riydi b u n lar ve N a rk o m fın ’in d e ste ğ in i sa ğ la m ış o lm a la rın a ra ğ m e n , p a rti­ nin tüm ü tarafın d an k ab u l e d ile m e y e c e k k a d a r ileri g itm işle rd i. A n cak A ralık 1921 p arti k o n fera n sı, M k âğ ıi p a ra b asım ın ı sın ırlan d ırm a y ı a m aç la ­ yan tu tarlı b ir planın g e rç e k le ştirilm e sin e y ö n e lik b ir ilk ad ım o lan m etal (altın ) esa sın a dayalı p a ra d o la şım ın a d ö n ü şü n S o v y e t ik tid arın ın m ali k o ­ n u lard a tem el ilkesi olm ası g e re k tiğ in i" ilan etti.23J B u p ro g ra m K am enev ’in "ek o n o m ik b ir p la n y a p m a n ın y a d a b ir d e v le t b ü tçe si h azırla m an ın p a ra renkli k âğıt p arçala rın d a n ' ib aret k ald ık ça m ü m k ü n o la m a y ac a ğ ım " b elirttiğ i d o k u z u n c u T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g re s in d e d e te k ra rla n d ı.231 M a rt 1922'de to p lan an on b irin c i p arti k o n g re sin d e S o k o ln İk o v p arti k o n g ­ resin in m a liy e k o n u su n u ilk k e z e le ald ığ ın ı ö z e llik le b e lirte re k y en i m ali p o litik an ın ay rın tılı b ir sav u n m a sın ı y a p tı.233 L en in k o n g re d e k i tek k o n u ş­ m asının ep ey tu tarsız, am a d ik k a te d e ğ e r b ir b ö lü m ü n ü y a k la şm a k ta olan "m ali k rize" ve bunun san a y iy e y a n sıy a n so n u ç la rın a ay ırd ı: Eğer kriz çok şiddetli ve çok vahim ise, birçok şeyi bir kez daha gözden geçir­ memiz ve tüm gücümüzü tek bir nokta üzerinde toplamamız gerekecektir. Eğer kriz islHuarlı bir paranın yaratıl masını kutlamak" için, konservatuarda düzenlenen genel bir top­ lantıda nasıl konuştuklarını anlatmakladır. Ö te yandan, Narkomfin içinde siiren nüfuz arayış­ ları, onu. politikasına karşı çıkan sanayi çevrelerinin hücumları kad ısın d a hedef haline getir­ di. Berlin'de yayım lanan ve çoğu zaman güvenilir kaynaklara dayanan M enşevik gazete Snlsı alistiçeskii Vestnik. No. 2, 17 Ocak 1923, s. I6'ya göre, Aralık 1922 onuncu Tiim Rusya Sov­ yetleri Kongresi nde Larin. Sokolnikov’un "eski Çar bakanlan, Kütler, vb. tarafından kullanıl­ dığını" dile getirm iştir, ama Larin’in bu sözü resmi tutanakta yer alm amaktadır.

230. Ftıumsovaya Politika za Periad s Dekabrya 1920 g. po D ekabr' 1921 % Otçel k IX Vsem ssiiskom u S “ezdu Sovetov (1921), s. 35-43.

231. VKP(B) v R n o iy u tu y a i, (1 9 4 1). c. I, s. 407.

232. S ’ezdi Sovetov RSFSR v Postanovleniyak (1939), s. 222; D evyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1922), s. 53.

233. O dınnadısaryiS"eıdRK P(B), ( 1936), s. 312.

NEP: İLK ADIMLAR 319 vahim değilse yaradı bile olabilir: Komünistleri her tur devlet tröstünden azat ede­ cektir. Ama unutmamamız gereken bir şey var. Mali bir kriz kurum lan ve işletme­ leri sarsar ve içlerinde en zayıf olanları daha ilk ağızda çökertir. Ama her şeyden sa­ dece uzmanları sorumlu tutmaya kalkışmamalı, sorumlu görevlerdeki komünistle­ rin kusursuz oldukları, ön safta mücadele verdikleri ve her zaman çok iyi çalıştıkla­ rı iddiasında bulunmamalıyız, Böylece, mali kriz çok vahim değilse bundan yarar­ lanabiliriz. bir tasfiye hareketi23'1 mümkün olur, me.kezi denetleme komisyonları ya da merkezi soruşturma komisyonları gibi davranmadan, gerekli olduğu takdirde ekonomik kıırumlarda sorumluluğu olan komünistleri tam anlamıyla tasfiye edebi­ liriz .^ 5 Ş ü p h esiz, bu ö v g ü d e m a li k riz in y ararlı etk ile ri g elen e k sel k a p ita list m â li­ y e n in terim leriy le ve b ile b ile ab a rtılm ıştı; ay n ı şe k ild e k o m ü n istle re karşı u zm an ların sa v u n u lm a sın d a d a b ir a b a rtm a vardı. A n c a k L en in 'in "geri ç e ­ k ilm e n in " son b u ld u ğ u n u ilan ettiğ i k o n u şm a sın d a y e r alan bu p asaj, m ali so ru n u n o sırad a p arti tara fın d an n asıl alg ıla n d ığ ın ın işaretiy d i. K ongre, tartışm ay ı m aliy e p o litik a sın a ilişk in o la ra k "d ev let e k o n o m isin in d o ğ al p a y ın ın azaltılm ası b e d elin e k a rşılık para n ın d o la şım ala n ın ın g e n işle tilm e ­ sini" ö n g ö ren , "bütçe açığı ile m ü c a d e le e d ilm esin i" h a tırla ta n v e "ek o n o ­ m i ve m alîy e p o litik asın ın altın e sa sın a d ay alı istik rarlı p a ra y a g ü v e n d u y a ­ ra k y ö n eld iğ in i ifad e e tm en in " z o ru n lu o ld u ğ u n u ila n e d en u zun b ir k a ra rla k a p a tıy o rd u .2-1* 1922 y a z ın d a b u p o litik a n ın y a v aş y a v a ş o lg u n laştığ ı g ö rü ld ü . A ralık 1 9 2 l'd e o n a y lan m ış ve sa v a ş ö n c e sin in ru b le le ri esas a lın a ra k h e sa p la n m ış 1922'nin ilk d o k u z a y ın a ilişk in b ü tç e ta h m in le ri, ö n g ö rü lm ü ş g id erlerin y ü z d e kırk ın ı aşm ay an b ir açık g ö ste riy o rd u ; 1920 ve 1921'in so ru n lu b ü t­ ç e sin e tek ab ü l ed en y ü z d e le r sıra sıy la 86 ve 8 4 'tü .257 D e v le t k u ru lu la rın d a ­ ki p erso n el sayısını az a lta ra k ve m ü m k ü n o ld u ğ u k ad ar çok sa y ıd a san ay i işletm esin i ve işçiyi b ü tç e d ışın d a b ıra k a ra k , g id e rle rd e kısın tı y a p m a k için b ü y ü k bir ç ab a h a rcan m ıştı. P arasal b ir ek o n o m iy e d ö n ü ş m an tık i o la ra k ay n i v erg id en nakdi v e rg iy e g e ç ilm e sin i z o ru n lu k ılıy o rd u . A n cak b u d e ğ i­ şik lik ilkel b ir k ö y ek o n o m isin d e ç o k y a v a ş g e rç e k le şiy o rd u , tik ad ım M art 234. Bk 2 Bolşevik Devrimi, c. I, s. 192-4, Rusça'da ''ayıklama" ya da "tem izlem e1' anlam ı­ na gelen fijfi.ii ya da çistit kelim esi genellikle "tasfiye hareketi" diye çevrilince daha sert bir ifade kazanmaktadır; kelime tiim komünistlerin aaledileceği anlam ında değil, hepsinin du­ rum larının dikkatle inceleneceği ve yetersizliği görülenlerin tasfiye edileceği anlamında kul­ la mimi şur.

235. Lenin, Soçineniva, c. XXVII, s. 257.

236. VKP<8) v Reıotyulsiyak (1941), c. I, s. 425-8.

237. Na Novik Putyak (1923), c. II, s. 2.

320 EKONOMİK DÜZEN 1922'de atıld ı: Z o ralım y e rin e b ir y ıl ö n c e ik a m e ed ilm iş b ir d izi ay n i vergi, b elirli o ra n d a ça v d arla h e sa p la n a n tek b ir v erg iy e in d irg e n d i.23" F a k a t tarım ü rü n leri ü zerin d en ay n i v e rg ile n d irm e b ü tü n 1922 y ıh b o y u n c a y ü rü rlü k te k aldı: A ynı y ılın so n u n d a to p lam g elirin tiçte birin d en fazlası h âlâ bu y o l­ d a n tah sil e d ilm işti.239 A y n ı z a m a n d a şarap , alk o llü iç k ile r, tü tü n , b ira, k ib ­ rit, bal ve m aden su y u v e rg isi gibi y en i n ak d i vergi k a y n a k la n y aratıld ı; b ü ­ tün bu v e rg ile r A ğ u sto s 1921 ile Ş u b at 1922 a ra sın d a y ü rü rlü ğ e k o n d u .

O cak 1922'de, b ü tçen in sav aş ö n c e sin in ru b lesi ü z erin d e n h e sap lan m ası k ararı tüm v erg ilerin sav a ş ö n cesi ru b le si ü zerin d en h e sa p la n m a sın ı ve cari k a m b iy o k u ru y la ö d en m e sin i ö n g ö re n b ir k ara rn a m e y le ta m a m la n d ı.2,M’Ş u ­ bat 1922 'de, aslın d a k ıtlık k u rb an ların a m ali y ard ım ı a m aç la y a n k e lle v e rg i­ si ("v atan d aş b aşın a" v erg i) k o n u ld u .241 1922 so n b a h a rın d a d a h a d a ö n em li b ir deney y aşan m ıştı: "S erb est" m e sle k erb a b ıy la (d o k to rla r, a v u k a tla r, y a ­ zarlar, v d .) N e p a d a m la n ’n ın v e d e v le t k u n ım la n n d a y a d a san ay i trö stle rin ­ de çalışan — S o k o ln ik o v 'u n , "trö st k u ru lu şlarım ız ın ü st tab a k a sın ı o lu ş tu ­ ran k ent b u rju v azisi u n su rla rı, k en t b u rju v a la rı, te k n isy e n le r e n te lije n siy a sı" d e d iğ i— y ü k sek ü cretli g ö re v lilerin k a z a n ç ların d a n g e lir v erg isi a lın ­ m a y a b aşlan d ı.242 B ü tü n b u d ü z e n le m e le r sa y e sin d e n ak d i g elird e n sa ğ la ­ nan h asılat, b ü tçed e ilk k e z ö n e m li b ir b ölüm o lu ştu rd u . 1922 y ılın ın ilk d o ­ kuz ay ın d a tüm d e v let g e lirlerin in sad ec e y ü zd e 10 u n ak d i v e rg id en , y ü zd e 60'ı ise k âğıt p a ra em isy o n u n d a n e ld e ed ilm işti. O y sa n ak d i v erg id en s a ğ la ­ n an h asılatın O cak ve E y lü l’d e y ü z d e 1,8'den y ü zd e 14'e y ü k seld iğ in i, b u n a k a rşılık k âğıt p a ra e m isy o n u n d a n sa ğ la n a n h asılatın y ü z d e 9 0 'd a n y ü zd e 5 6 ’y a d ü ştü ğ ü n ü g ö steren ay lık ra k a m la r d a h a c esaret v e ric iy d i.34-’ 1922'nin son üç a y ın d a S o k o ln ik o v g elirin ü çte b irin in n ak d i v e rg id e n , ü ç te b irin d en d a h a azının k âğ ıt p a ra em isy o n u n d a n , geri kalanın d a ay n i v erg id en sa ğ la n ­ dığın ı ilan e d e b ild i.i44 J 9 2 2 y a z ın d a g e le n e k se l k am u m â liy e sin e y en id e n d ö n ü ş İçin b a şk a b ir d e n e m e d a h a y ap ıld ı. S o v y e t H ü k ü m e ti to p la m 10 m ily o n p u d ç a v d a r d e ğ e ­ rin d ek i ilk d e v let istikrazı tah v ille rin i p iy a s a y a çık ard ı. D e ğ e ri 100 p u d o lan ta h v ille r fa iz g e tirm e y e c e k , fa k a t 9 5 p u d o la rak işle m g ö re c e k v e 1 A ra lık

238. Sobranie Uzakonenii. 1922, No. 22, madde 233.

239. Deryatyi Vscrussıiskıi 5"ezd S m e ıo v (1923), s. 138.

240. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 6, m adde 75.

2 4 1. A.g.e-, No. (6, m adde 167.

242. A.g.e., No. 76, madde 940; Des)<ır\ı Vserossiiskii S"ezd Sovelov (J9 2 3 ),s. 138-9.

243. Na Novik Puıyak (1923), c. ll.s . 134-5.

244. Desyaryi Vtenrssiiskii S 'e z d Sovetov (1923), s. 138.

NEP: İLK ADIM LAR 321 1922 ve 31 O c a k 1923 a ra s ın d a itfa e d ile ce k ti. Ö d e m e ve geri ö d e m e ç a v ­ d arın p iy asa fiy a tı ü zerin d e n n ak d i o la ra k y a p ılac a k , is tik raz , d e v le t h â z in e ­ sin e y a tırılacak 10 m ily o n ru b le d e ğ e rin d e altın m e v d u a tı ile g aran ti e d ile ­ c e k ti.245 İstik razın o n ay la n d ığ ı V T sIK o tu ru m u , d e v le t istik ra z ın a d u y u lan g ü v e n sizliğ in v e S o v y et H ü k ü m e ti'n in b u n u b a şa rıy la u y g u la y a b ile c e ğ in e karşı d u y u lan şü p h elerin ne k a d a r k ö k lü o ld u ğ u n u g ö ste rm e k te d ir: S o k o ln ikov g eçm işte işlen m iş h a ta ların d e v le t istik razı tah v ili ç ık a rm a o lan a ğ ın ı o rtad an k ald ırm ad ığ ın ı isp atlam a k için F ran sız D e v rim i ö rn e ğ in i ileri sürd ü .!‘,t' E k im 1922'de, arze d ilen m ik ta rın y ü zd e 8 5 ’i satın a lın m ış o ld u ğ u n ­ d an , S o k o ln ik o v istik ra z ın b a şarılı o ld u ğ u n u ilan e d e b ild i.24-' N e v a r ki, esas ilgi ayni v erg in in ta h v ille rle b a şa b aş ö d e n m e si o lan a ğ ın d a n k a y n a k la n ı­ y o rd u . B u n u y ü zd e 6 faizli 100 m ily o n altın ru b le d e ğ e rin d e b ir istik razın çık arılm ası izledi: İstik ra zın am acı p aran ın istik ra rın a z em in h a z ırla m a k ­ tı.24S B u istik raz, b ü y ü k ih tim a lle d e v le t k u ru m la n ve d e v le t sa n a y i trö stleri tarafın d an ta a h h ü t ed ilm işti. F a k a t istik razın am a c ı N E P d ö n e m in d e b irik ­ m iş ö zel se rv e tin b ir kısm ın ı d a ç e k m e k ti; satın a lın m a ları için b ü y ü k ö lç ü ­ d e a h lak i b a sk ıd a b u lu n u lm u ştu .249 2 6 A ralık 1922'de S o v n a rk o m 'u n o n a ­ y ıy la ta s a rru f san d ık la rın ın k u ru lm ası, k am u sal b o rç la n m a y a d ö n ü şü n ve Özel tasarru fları te şv ik e tm e n in işa re tiy d i.250 tik iki ta s a rru f b a n k a sı M o sk o ­ va ve P e tro g ra d 'd a Ş u b a t 1 923'te açıld ı. M e v d u a t a ltın ru b le o la ra k h e sa p ­ lanm ıştı ve cari kurdan g e ri ö d e n e c e k ti. T a s a rru f b a n k a la rı, şü p h e siz ilk b aşlard a biT y a tm m şekli o lm a k ta n z iy a d e p ara n ın d eğ e r k a y b ın a k arşı b ir garan ti y ö n tem i o la ra k k u lla n ıld ı, fa k a t b ir a lışk a n lığ ın ve g e le n e ğ in y a ra ­ tılm a sın d a etk ili o ld u . E k im 1923'te 6 0 0 0 0 m e v d u a t sah ib in i k a p say a n 3 0 0 ban k a b u lu n d u ğ u v e bu say ın ın altı ay so n ra on k atın d a n faz la arttığı sö y le ­

243. Sobranie Uzakonenii, 1 9 2 2 . No. 36, madde 430.

246. III S en iya Vserossünkufta Çenırat’n ogo fspotnitel'nogıt Komiteta IX Soziva, No. 7 (21 Mayıs I9 2 2 ),s. 16-17.

247. IV Sessîva Vserossüsluıgo ÇentraVnogo hpolnitei'nogo Komiteta IX Soıiva, No. 4 (28 Ekim 1922), s. 26.

248. S o b ra n ie U zakonenii. 1922, No. 67, m adde 887; G. Y. Sokolnikov. G n m d a rs tv e n n y i Kapitalizm i Novaya Fınansavaya Politika (1922), s. 31-4.

249. Aralık 1922 onuncu Tüm Rusya Sovyelleri Kongresi’nde Sokolnikov, "istikrazı d e s­ tekleme im kîm na sahip bir insan desteğini esirgerse, biz bunu aslında Sovyet Kükiimeti'ne yardım ı reddediyor şeklinde yorumlayabiliriz, böyle yorum layacağı! da,“ diyordu (Desyatyi V serossiiskiıS"ezdSovetov (1923).s. 140).

250. A. Z. Amold. Banks. Credit and Money in Soviet Russia (New York, 1937). s. 324; eski tasarruf bankaları lû Nisan 1919'da Milli B ankanın yönetim ine geçm işti (Bkz. s. 234, nol 348).

322 EKONOMİK DUZEN n iy o rd u .251 Ş u b at 1923'te m illi p iy a n g o u y g u la m a sın ın ilan e d ilm e si g e ç m i­ şin m ali y ö n tem lerin e d ö n ü ş y o lu n d a a tılm ış b ir b a şk a a d ım d ı.252 B ir D ev let B an k ası’nın y e n id en k u ru lm a sın ı, d o ğ a l o larak tum b a n k a c ı­ lık sistem in in y en id en k u ru lm a sı g irişim i izled i. N asıl ki b ir d e v le t b a n k a sı­ nın k u ru lm a sı için ilk g irişim san ay iy e d e v le t h â z in e sin d e n d o ğ ru d a n y a r­ d ım k esild ik ten so n ra kredi k ay n ağ ı sa ğ la m a ih tiy a c ın d a n d o ğ d u y sa , siste­ m in g en işletilm esi için ilk ö n em li g ir iş im d e tıp k ı b u n u n g ib i 1 922'nin b aş­ ların d a san ay in in sözcüsü o larak V esen k a'd an g eld i ve h em G o sp lan hem de y eni san ay i trö stleri tara fın d an d e stek ten d i. S an a y iy e k ıs a vad eli ticari kredi ve üç yıl süreli istik ra z sa ğ la m a y a y etk ili b ir Sanayi B an k a sı (P ro m b an k ) tasarısı 1 E ylül 1922’d e S T O tara fın d a n o n ay lan d ı. B u b an k an ın se r­ m ay esi, V e se n k a ve ilgili h alk k o m ise rlik le ri d ah il d e v le t k u ru m la n ve d e v le t sanayi işletm eleri tara fın d an ta a h h ü t e d ilm işti.253 İlk p ro jen in am acı, hiç şü p h esiz san ay iy i D evlet B a n k a sı’nın v e say e tin d e n ve m a liy e y e tk ilile ­ rinin san ay iy e karşı k ısıtlay ıcı p o litik a sın d a n k u rta rm a k tı. F a k a t P ro m b an k h içb ir zam an D ev let B a n k a s ı’nın ve N a rk o m fın ’in v e sa y e tin d e n k u rtu la c a k k ad ar güçlü olm adı ve sım sık ı k en e tle n m iş b ir b a n k acılık siste m in in bir parçası h aline geldi. Ş ubat-1 9 2 2 'd e k o o p e ra tifle r, O cak 1923’te T ü m R u sy a K o o p e ra tif B a n k ası’na (V se k o b a n k ) d ö n ü şe n 254 b ir T ü k etim K o o p eratifi B an k ası (P o k o b an k ) k u rm u şla rd ı. 1922 yılı b o y u n c a yerel sa n a y ile rle yerel y ö n e tim p ro jelerin i fin an se etm ek için b e le d iy e b a n k a la rın ın 255 ve N E P d ö ­ n em in d e k üçük tü cca rların ih tiy açların ı k a rşıla m a k a m a c ıy la k arşılık lı (o r­ tak ) kredi k u ru m ların ın d a k u ru ld u k la rı g ö rü ld ü .35* Y eni g elen e k sel m âliy en in tap ın a ğ ı G o sb a n k 'ın n ü fu z u n u n hız la a rtm a ­ sı, N E P ’in m ali alan d a sa ğ la m a k ta o ld u ğ u g e lişm e le rin sim g esiy d i. N ark o m fın 'in cari rubleyi sav aş ö n c e sin in ru b le sin e d ö n ü ştü rm e d e esas aldığı fiy at en d ek si m aliy ecilerin e le ştirile rin e u zun su re d a y a n a m a d ı. M a rt 1922’ d e bu sistem k ald ırıld ı ve so n rak i ay, G o sb a n k tara fın d an sa tın alm a fiyatı

2 5 1 .4 . £.<■.. s. 325-6.

252. Sobranie Uzakonenii. 1922, No. 67, madde 871; No. 81, madde 1029.

253 A Z Arnold, Banks, Crediı and M oney in Soviel Russin (New York. 1937). s. 287-8.

Prorabank'ın ilk direktörü, Uzak Doğu Cum huriyeti’nin sabık barbakanı Krasnoşçekov'du (bkz. Bolşevik Devrimi, e. 1, s. 32-4-5), 1924’te görevini kötüye kullanm aktan ve banka fonları­ nı zimmetine geçirmekten hapse mahkûm edildi (V. N. Ipatieff, The Life of a Chemist {Stunforcl, 1946), 402-3).

254. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 16, madde 163; A. Z. Arnold, Banks, Credit and M o­ ney in Soviel Russin (New York, 1937), s. 296-7, 25S A.g.e., s. 307-8.

256. A.g.e., s. 318-19.

NEP İLK ADIMLAR 323 üzerin e k u ru lm u ş a ltın ru b le sistem i ik am e e d ild i. D ö n ü ştü rm e o ram h er ay a rtık N ark o m fin tarafın d a n d eğ il, G o sb a n k tara fın d a n ilan ed iliy o rd u : B u n ­ dan b öyle İtim d ev let g e lir ve g id erleri sa v a ş ö n cesi ru b ley e g ö re d eğ il, al­ tın ru b ley e g ö re h e sa p la n a c a k tı.257 P a ra y a tem el o lan altının ve o n u k o ru ­ yan G o sb an k 'ın itibarı a rtırıld ı. P a ra re fo rm u n a g id en y o ld a b ir ad ım d ah a atılm ıştı. 1921 y azın d a e n fla sy o n ist g id işte k ıs a b ir y av a şlam a d an sonra, e k o n o m ik d en g esizliğ in h â lâ d iz g in le n e m e m iş g ü çleri b ir k ez d a h a a ğ ır bastı ve k âğ ıt p ara e m isy o n u oran ın ı a z a itm a g irişim le ri çare siz terk edildi.

I E ylül 1 9 2 l'd e ted av ü ld ek i to p la n ı k âğ ıt ru b le 3 5 0 0 m ily ar ik en , O cak 1922'de 17 5 0 0 m ily ar (1921 y ılı ru b le sin e g ö re), 1 M ay ıs 1922'de 130 0 0 0 m ilyar, 1922 yılı so n u n d a ise y a k la ş ık 2 m ily o n m ily a r ru b ley e yük seld i.

A ltın karşılığ ı b u iu n an ve b ir d e v ie t b an k ası tarafın d an d e n etlen e n , A v ru p a m o d elin e g ö re b ir k âğ ıt p ara e m isy o n u zo ru n lu lu ğ u kend in i k a ç ın ılm a z b ir şek ild e h issettiriy o rd u . S on rad an k u şk u lu ve sın ırlı b ir g eçerliliğ i o ld u ğ u o rtay a çıkan b ir id d ia y a g ö re, d ış ticaret g eliştirilm ek isten iy o rsa istik rarlı b ir p a ra birim i zo ru n lu y d u .25’ 25 T e m m u z 1922'de S o v n a rk o m G o sb an k 'a ç e rv o n et d en ilen yeni p ara b irim in e day alı k âğ ıt p a ra ç ık a rm a sı için yetki verdi. B ir ç e rv o n et on altın ru b le d e ğ e rin d e y d i; k âğıt p a ra e m isy o n u y üzde 25 değerli m ad en le ve y ü z d e 75 k ısa vad eli tah v il ve d iğ e r likit v arlık la te ­ m inat altına a lın m ıştı.560 11 E k im 1922 tarihli b ir b a şk a k ararn a m e d e yer alan d a h a ay rıntılı h ü k t i m l e r d e n s o n r a ilk ç e rv o n e tle r K asım so n u n a d o ğ ­ ru d o laşım a çıkarıldı. Y ılla rc a sü ren bir m ali anarşi ve n akit p a ra k arg a şa ­ sından sonra istikrarın c a z ib e sin e k a p ılm a m a k im k â n sız g ö rü n ü y o rd u . M u ­ h alefet ço k g üçlü d e ğ ild i; V T sIK 'd a N a rk o m fın 'in sö z c ü sü m u h ale fe ti "so ­ lun ço cu k lu k hastalığ ın ın " y en i bir u zan tısı o lm a k la su ç lad ı.262 İlk k âğ ıt p a­ ra em isy o n u ço k sınırlı o ld u v e yeni ç e rv o n e tle r u zun b ir sü re d o la şım aracı o larak , fakat d ah a z iy ad e y e d e k ak çe y a d a h e sa p b irim i o la ra k iş gö rd ü . O n 257. Snbranie Uzakonenii, 1922, No. 26, madde 310; No. 31, m adde 377. Ağustos 1922'de bir başka değişiklik yapıldı. Dönüştürm e oranı Narkomfin ve Gosbank’ın temsil edildiği bir komisyon tarafından, istikrarlı yabancı dövizlere ilişkin değişim kuru esas alınarak saptandı (/t.#.?.. No. 55. madde 692). 1922-23 bütçesi savaş öncesi rubleye göredeğil, altın rubleye gö­ re hazırlandı.

258. A Z. Arnold, Bankx. Credit anıt M m e y in S itt e l Russin (New York, 1937), s. 128-9.

259. O. Y. Sokolnikov, Gosudarslvennyi Kapitalizm i N m o y a F inanu/vaya Politika (1922), s. 6.

260 Sobranie Ur.ukotıenıı. 1922, No. 46, madde 578.

261. A.g.e.. No. 64, madde 827.

262. IV Sessiya Vseroxsüskago Çentral'nogo ispoimteVnaga Kumitetu IX Soziva, No. 5 (29 Ekim 1922), s. 2.

324 EKONOMİK DÜZEN beş ay b o y u n ca, istik rarlı fak a t sın ırlı m ik ta rd a ç e rv o n e t d o la şım d a sınırsıa ve b o y u n a d e ğ e r y itiren ru b le y le yan y a n a y er aldı. Ö n em li işle m le r g it g i­ de ç e rv o n e tle ifade e d ilir o ld u ; fak at p e şin ö d e m e le r c ari k u r ü ze rin d en ru b ­ leyle y a p ılm a y a d ev am etti.

B ö y le c e , 1922 so n u n d a m a liy e ve e k o n o m i p o litik a sın d a k ısa vad eli ve aldatıcı belirli b ir d e n g e sa ğ la n m ış o ld u . N E P 'in k a z an d ırd ığ ı iv m e ve 1922 h aşatın ın v erim liliğ i, h en ü z ç o k u zak ta n d a o lsa g e le c e k te d e n g eli bir d e v ­ let b ü tçesin i ve can çek işe n b ir p a ra n ın ca n la n m a sın ı o lm asa b ile ikam esini g ö rü lü r h ale g etirm işti. F a k a t d e v rim in ilk y ılla rın d a k i tu tk u lard an ta m a ­ m en farklı o lan bu tu tk u ların p eşin d e n an ca k e k o n o m in in d iğ e r se k tö rle rin ­ de şiddetli sarsın tıla r y a ra tm a p a h a sın a g id ile b ilird i. B u n ların tam a n la m ıy ­ la g e rçek leşm esi için, ö n c e 1923 k riz in d e n k u rtu lm ak g erek iy o rd u .

BÖ LÜ M 20

PLANLAMANIN KÖKENLERİ

A k ıld ışı, p lan sız k a p ita list ek o n o m in in k a rş ısın a g e le c e ğ in so s y a lis t d ü z e ­ ninin p lan lı, akılcı ek o n o m isin i k o y an M a rk sis t ç ö zü m le m e b iç im i, k a p ita ­ lizm den so sy a liz m e g e ç iş sü reci h ak k ın d a h em en h em en h iç b ir şey sö y le ­ m iy o rd u , S ad ece E n g els, ö m rü n ü n son y ılla rın d a A lm an S o sy al D em o k rat P a rtisi'n in E rfu rt p ro g ra m ın d a geçen "özel k a p ita list ü retim in k endi ö z ü n d e p la n la m a n ın o lm ad ığ ın a" ilişkin b ir p a sa ja atıfla, h isseli şirk etlerin ö zel ü retim e çoktan son verd ik leri ve "h isseli şirk e tle rd en tü m san ay i d alların ı tek elleştiren ve k endi v esay eti a ltın a alan trö stle re g e ç ild iğ in d e y a ln ız c a özel üretim in d eğ il, bu planlam a eksikliğinin de so n a e re c e ğ i" 1 k e h an etin d e bu lu n u y o rd u . D e m e k k i, p la n la m a n ın g e lişm esi k a p ita liz m in ve k ap italist üretim birim in in d u rm a d a n a rtan h a cm in in ö z ü n d e vard ı. I9 0 9 'd a y a y ım ­ lanm ış D as Finanzkapital adlı k ita b ın d a H ilfe rd in g , y irm in ci y ü zy ılın ilk y ılların d a b aşlıca k a p ita list ü lk e lerd e sa n ay i serm a y e sin in ö n e m li b ir k ıs­ m ının b ü y ü k b an k ala rın e lin e g eçtiğ in i ve m ali serm ay e şe k lin d e d a h a d a y o ğ u n laşm ış o ld u ğ u n u g ö ste rm e k le bu tah lili d a h a ileri g ö tü rü y o rd u . Bu ise, b an k a sistem in in san ay iy i y ö n e ten v e ö rg ü tle y e n k ald ıraç o ld u ğ u n a İlişkin g e len e k sel so sy a list g ö rü şü d ik k ate d e ğ e r b ir b içim d e d o ğ ru lu y o rd u ve M ark sist tah lile g ö re , so sy a iist d e v rim in e tk isiy le k ap italizm in kendi m a h v ın a g id en y o ld a b ir ad ım d a h a a tttğ ın ı d o ğ ru la r g ib iy d i. L en in 'in E m ­ peryalizm : K apitalizm in En Yüksek A şam ası b aşlık lı kitabı bu m etnin d ah a da g eliştirilm iş şe k liy d i.2 1914 savaşı b ü tü n bu sü re çlerin y e şe rd iğ i b ir a la n o ld u . S av aş, sav aşan başlıca ü lkelerin k a p ita list e k o n o m ile rin i y o ğ u n b ir b irik im e ve m e rk e z i­ leşm iş b ir p la n la m a y a z o rla y ara k , M a rk sİstle r'e g ö re ö z e l k ap italizm in p ar1. Marx ve Engels, Soçineniya, c. XVI, Kısım II, s. 105-6; Marx "kapitalist hisse senetli şirketlerin", “kapitalist üretim tarzından sosyal üretim tarzına geçiş bif imleri" olarak işçi sa­ nayi kooperatifleriyle yan yana bulunduğunu belirtiyor ( Das Kapital, c. III, Kısım XXVII) 2. Lenin'in bankaların rolünü vurgulaması ve Saint-Simon'dan aktardığı pasaj hakkında bkz. s. 126.

326 EKONOMİK DÜZEN çala n m asm ı h ız la n d ıra c a k ve p la n lı b ir e k o n o m iy e y o l açacak tı. B u g e liş ­ m eler A lm a n y a 'd a daha faz la g ö z e ç a rp ıy o rd u ; nedeni ise A lm an y a'n ın ek o n o m ik g e rg in lik le rin en şid d e tlisin e m a ru z k a lm ış o lm a sı d eğ il (bu b a ­ kım d an A v u stu ry a -M a c a rista n ve R u sy a d a aynı d u ru m d a y d ı), A lm a n la rın sav aştan ö n ce d e bu y ö n d e ç o k d ah a ileri g itm iş o lm alarıy d ı. S to c k h o lm 'd a y aşay an o d ö n e m in ünlü M e n ş e v ik le r’in d en L a rin , P e tro g ra d ’d a y a y ım la ­ nan Vesinik E vropi d erg isi için A lm a n y a 'n ın sav aş ek o n o m isi h a k k ın d a 1915 yılı b o y u n ca b ir dizi ilg in ç m a k a le y azd ı. N isa n 1915'te y ay ım la n an ilk m ak ale şö y le son b u lu y o rd u : Ç ağdaş A lm anya tüm dünyaya, belirli b ir plana göre tek b ir m akina gibi çalışan m erkezileşm iş m illi ekonom inin örneğini verdi. Ç ağdaş A lm anya'da m akinanın k u ­ m anda kollarım ellerinde tutanlar Siem ens, Börsig, G w inner, B Icichröder, ülkenin en büyük bankalarının ve sanayi serm ayesinin en büyük birikim lerinin tem silcile­ riydi. K um anda kolunu elinde tutan m akinayı kendi anlayışına göre işletir; am a m o­ dem m edeniyetin çerçevesi içinde böylesine birleşik b ir m akinayı inşa edebilen b ü ­ yük bi: ülkenin pralik hayatında bu tecrübe, uyandırdığı teorik ilgi ve sosyal bilim ­ sel anlam açısından önem lidir.

V e dört ay so n ra, H elfferic h 'in M a liy e B a k a n ı o lm a sın d a n sonra, L arin d u ­ ru m u y ine ö zetliy o rd u : A lm an ekonom isi, büyük serm ayenin devletin biiyük bankalarla işbirliği saye­ sinde gerçekleşen planlı ve Örgütlü egem enliğine doğnı yol alm aktadır.5

B a şk a k ay n ak la rd an y a rarla n m ış o lsa d a , L en in şü p h e siz L arin ’in m a k a le ­ lerin i o k u m u ştu ve Ş u b at D e v rim i'n d e n so n ra R u sy a 'y a d ö n d ü ğ ü n d e d ev let d e n etim in d ek i sava$ d ö n e m i A lm a n e k o n o m isi o n u n ek o n o m i k o n u su n d a­ ki d ü şü n cesin i g id e re k etk ilem işti. L e n in ’in "tek elci d ev let k ap italizm i" ya d a sad ece "d ev let k ap italizm i" d iy e ad la n d ırd ığ ı e k o n o m i siste m iy d i bu A lm a n c a ’d aki k arşılığ ı P lanw irtschafi, F ra n sız c a sı une économ ie d irig ée , İn g ilizcesi planning'di. Ş ö y le y a z ıy o rd u L enin: Z orunlu tröstleşm e, yani devlet d enetim indeki k uruluşlarla zorunlu birleşm e, iş­ te kapitalizm in hazırlam ış olduğu şey, İşle Ju n ker devletin A lm anya'da gerçekleş­ tirdiği şey, işte R usya’da S o v y etler’in ve proletarya diktatörlüğünün yararına ger­ çekleştirilecek olan, işte bizim evrensel, m o d em ve bürokrasiden arınm ış "devlet aygıtı”m ızın gerçekleştireceği şey budur.J 3. Vestnik Evropi, Nisan 1915, s. 303; Ağustos 1915, s. 300; Larin’in makaleleri Mosko­ va'da 192&'de (ilk Beş Yıllık Plan'ın yapıldığı yıl) Gosudarsnentıyı Kapitalizm Voennogo Vremeni v Germanıi adıyla yayımlandı.

4. Lenin, Soçinenıya, c. XXt. s. 261-262.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 327 L enin bun un so sy alizm o lm a d ığ ın ı ö z e llik le b elirtiy o rd u : "A lm an P leh an o v 'ların (S ch eid em an n 'ın , L en tsch 'in , v b .) sav aş so sy alizm i d e d iğ i şe y , a s­ lın d a tek elci d e v le t k a p ita liz m id ir." A n c ak k ap ita liz m in b u n ih a i a şa m a sın ­ d a sav aşın b ask ısıy la bu n o k la y a g elin m iş o lm a sı so sy alist d e v rim in y a k ­ la şm a k ta o ld u ğ u n u d a g ö ste riy o rd u : T arihin diyalektiği öyledir ki, savaş tekelci serm ayenin tekelci devlet kapitaliz­ m ine dönüşm esini son derece hızlandırm akla insanlığı bu sayede sosyalizm in e şiğ i­ ne getirm iştir.

E m peryalist savaş sosyalist devrim in arifesidir. Ancak proletaryanın a yaklan­ m asına yol açan şey, taşıdığı tüm d ehşetle savaş d eğildir sadece — ekonom ik b a ­ kım dan olgunlaşm am ışsa, hiçbir ayaklanm a sosyalizm le sonuçlanm az. T ekelci devlet kapitalizm i sosyalizm y olunda en kapsam lı m addi hazırlık ve sosyalizm e g<?çiş y o lu olduğu için, tarih m erdiveninde sosyalizm basam ağıyla onun arasında b a ş­ ka h içb ir ara basam ak y o ktu r a rtık.5

D ev let k ap italizm i kisv e sin e b ü rü n en p lan la m a , b ö y lece k ap ita liz m d e n so sy alizm e g eçişte baş y eri işg al e tm e k ted ir. S o re l’in ay k ırı g e le b ile c e k b ir şek ild e b elirttiğ i g ib i, "sosyalizm in sa n a y in in ö rg ü tle n m e sin i k en d in e d e rt etm e sin e g erek yok artık , ç ü n k ü b u n u k ap ita liz m ü stle n m iştir" /’ K a p ita liz ­ m in k en d isi, an arşik e ğ ilim le rin e p a n z e h ir o la c a k b ir p la n la m a ö ğ esi g e liş ­ tirm ek ted ir. K ap italizm in g elişm esin in son aşam ası, so sy a liz m in y a ra tılışı­ nın d a ilk aşam ası o lm a k ta d ır. T a rih i a ç ıd a n F ried rich L ist p la n la m a te o ri­ sinin b abası o larak M a rx 'd an ö n c e g e ld i; B irin ci D ü n y a S av aşı A lm a n y a sı’n d a ilk m od ern planlı e k o n o m iy i ö rg ü tle y e n R ath en au , S o v y et R u sy a 'd a p la n la m a so ru n u n a y ak laşım ı bilin çli o la ra k A lm a n y a m o d elin d en k a y n a k ­ lan an L e n in ’in ö n cü sü y d ü . A m a M e n şe v ik b ir y a z a r 1917 so n b a h a rın d a p lan lam an ın R u sy a 'y a u y g u la n m a sın ı ö n e rd iğ in d e ve b u n u n "ay g ıtın d e ğ iş ­ tirilm esin i d eğ il, sad ec e y e n ile n m e sin i g e rek tird iğ in i" öne sü rd ü ğ ü n d e, L e ­ nin "p lan " an lay ışın ı sa v u n m a k la b irlik te (k elim e, o sıra d a tırn ak için d e g ö ste rile c e k kadar y en iy d i), k a p ita list d ü ze n i sav u n m an ın so n hattı olan p la n la m a ile so sy alizm e g e çiş aracı o la c a k p la n la m a arasın d a k i farkı şö y le açıkladı: Proletarya zafere ulaşınca yapacağı şey şudur: İktisatçılara, m ühendislere, tarım uzm anlarına, işçi örgütleri denetim inde ve o n lar tarafından incelenecek b ir plan hazırlatacaktır ve işçi örgütleri m erkezileşm e sayesinde işgücünden tasarru f sağlam a­ nın yollarım araştıracaktır... B iz m erkeziyetçilikten ve ”plan"dan yanayız, am a pro5 .A .ş .e ..c .X X I,s. 186-187.

6.

G. Sorel, Rejlections on Violence (İngilizce çeviri, 1916), s. 35.

328 EKONOMİK DÜZEN leter devlete özg ü , yoksulların, söm ürülen işçilerin yararına, söm iirüctllere karşı, proleter üretim ve dağıtım kurallarına özgü b ir m erkeziyetçilikten ve pîandan y a n a ­ y ız.7

B u s ö z le r d e v rim d e n b irk aç ay so n ra L en in 'in so sy a liz m in a rtık g e rç e k le ş­ tiği — m ad d i, e k o n o m ik y a n sın ın A lm a n y a 'd a te k e lci d e v le t k ap ita liz m i şek lin d e, siyasi y arısın ın ise R u sy a 'd a p ro le ta ry a d ik ta tö rlü ğ ü şe k lin d e g e r­ ç e k le şm iş o ld u ğ u — y o lu n d ak i sö z lerin in h a b e rc isiy d i.8 B o lşe v ik d e v rim in tem el ik ilem i — so sy alist b ir to p lu m u ek o n o m ik b a­ k ım d an geri b ir Ülkede k u rm a g irişim i— p la n la m a so ru n u n u iki farklı şe ­ k ild e e tk iliy o rd u . R u sy a'n ın y o k su llu ğ u , serm ay e k ay n ak la rın ın c ılızlığ ı, san ay isin in d ü şü k v erim liliğ i, b a şlan g ıçtan itib a ren , ö zel k a p ita liz m in a ley ­ h ine d e v let k a p italizm in in g elişm e sin i teşv ik e tm işti. R u sy a 'd a san a y i, d e v ­ letin a m a ç la rın a h izm et etm ek ve d e v le t ik tid arın ı g ü ç len d irm ek a m ac ıy la g e n iş ö lç ü d e h ü k ü m e tin g irişim le riy le k u ru lm u ştu ; d e v le te , h e m m ü şteri o lm ası sıfatıy la d o ğ ru d an , hem d e b ü y ü k b a n k a la r ü zerin d en d o lay lı o larak b ağ ım lı k alan san ay i kam u sal ve yarı ask e ri n ite liğ in i h içb ir zam a n ta m a ­ m ıy la yitirm ed i. B atı ü lk ele rin d e p la n la m a y a k arşı m u azz am b ir g ü ç o lu ş­ tu ran özel g irişim in sağ lam ış o ld u ğ u ç ık a rla r R u sy a 'd a h em en h em en y o k g ib iy d i ve b ü y ü k san ay ilerd e e g e m e n oian b ü y ü k y o ğ u n la şm a, d ev le tin m ü d ah alesin i tek n ik b ak ım d a n k o la y la ştırıy o rd u . B irin c i D ü n y a S av aşı b o ­ y u n ca, p la n la m a R u sy a ’d a b ü y ü k b ir ile rle m e k a y d etm e d iy se ,9 b u n u n n e d e ­ ni R u sy a ’nın m erk ezi b ir y ö n e tim için o lg u n la şm a m ış o lm a sın d a n ziy ade, ü lk ed ek i k am u h izm etlerin in y ete rsiz liğ i ve a ç ık ç a g ö rü le b ile n s a v ru k lu ­ ğ uydu. Ö te y an d a n , R u sy a ’da g en iş ö lç ü d e g e lişm iş ö zel k ap ita list g irişim lerin o lm a y ışı p la n lam ay ı bir d e re c e y e k a d a r k o la y la ştırm a k la b irlik te , S o v y et p lan lam acı la n geri ad ım atm ak z o ru n d a b ırak ıy o rd u . P la n la m a c ıla r büyük m addi sık ın tıla r iç in d e çalışm a k d u ru m u n d a k alıy o rla rd ı, b ö y lece p la n la m a k av ram ı aşırı kıtlığı ve y o k su n lu ğ u ç ağ rıştırıy o rd u . D e n e y im li p e rso n e l ve ö rg ü tlen m e k a y n a k la n etkili b ir p la n la m a n ın ih tiy aç la rın ın ç o k altın d ay d ı. Ü stelik ilk y ılla rd a rejim i b o y k o t e ttik le ri ve re jim tarafın d an b o y k o t ed il7. Lenin. Soçineniyti, c. XXI, s. 268-270. Lenin'in planlamaya ilişkin ilk tartışması "işçi denetimi" lehinde yürüttüğü mücadeleye sıkı sıkıya bağlıydı (bkz. s. 64-6).

8. A.g.e., c. XXII, s. 5)7, öte yandan Lenin Mart 1917'de Almanya'daki sistemi "dahiyane öıgüllenmiş bir açhk" diye tasvir ediyordu.

9 Başlıca sanayilerin sava} komiteleri ile Geçici Hükümet tarafından kunjlan Ekonomik Konsey ve Yüksek Ekonomi Komitesi planlama için çok ciddi katkılar olmamakla birlikte, sonradan Sovyet organlarının kurulacağı bir temel sağladılar.

PLANLAM ANIN KÖKENLERİ 329 d ik le ri için e k o n o m i ve tek n ik a la n la rd a ç a lışa n zate n sın ırlı sa y ıd a k i R u s b u rju v a u zm a n la r d a d ışla n m ış d u ru m d a y d ıla r. C id d i b ir p la n la m a an cak 1920 ve 1921 y ılla rın d a , vasıflı k işile rle sa ğ la n a n u z la şm a d an so n ra m ü m ­ k ü n o ld u . E n ö n em lisi de, R u sy a e k o n o m isin in g eri k alm ışlığ ı k en d in i p la n la m a y a k arşı d iğ e r h e r şey d en fa z la d ire n e n ilk el b ir ta rım d a o rta y a k o ­ y u y o rd u . B u yüzden R u sy a 'd a p la n la m a k a ç ın ılm a z o la ra k sa n ay in in g e liş­ m esi ü zerin d en ek o n o m id e y eni b ir d e n g e sa ğ la m a g irişim iy le b a şla d ı ve k en tle köy ara sın d a y ü z y ılla rd ır sü ren m ü c a d e le n in b ir p a rça sı o ld u . 1923 ilk b ah arın d a y ay ım lan m ış son m a k a le sin in so n u n a d o ğ ru L en in , "m ecazi o la ra k sö y lem ek g e re k irse , b ir atta n b ir b a şk a a ta yani k ö y lü n ü n , mujik'in sısk a atın d an a ğ ır sanay i atın a g e ç m e n in " g e re ğ in e işaret e d iy o rd u 10 ve b u ­ na "çalışm am ızın , p o litik a m ız ın , ta k tik le rim iz in , stra te jim iz in g en el p lan ı" d iy o rd u . R u sy a'n ın şa rtla rın d an Ötürü b a şla n g ıç tan itib aren ve g e le c e k y ıl­ la r b o y u n c a S ovyet p la n la m a sın ın ana tem ası bu o ld u .

S o sy alist ek o n o m iy e ilişkin M a rk sist g ö rü şü n k en d i ö zü n d e k i p la n la m a ilkesi E kim D ev rim i arife sin d e L e n in ta ra fın d a n ih tiy a tla o n ay la n d ı. B u il­ k elerin so m u t u y g u lam asın a ilişk in ilk d en e y se l g irişim , B re st-L ito v sk a n t­ laşm asın ın ertesi günü o ld u . O sıra d a e k o n o m ik k alk ın m a y o lu sanki a ç ıl­ m ış gibi g ö rü n ü y o rd u . İşte o a n d a L en in bu g ö rev in b ü y ü k lü ğ ü n ü ve y e n ili­ ğ in i k av ram ay a başladı: Sosyalizm in ne olduğunu biliyoruz, am a m ilyonlarca insanı ilgilendiren bir Ör­ gütlenm e nasıl gerçekleştirilir, m allar nasıl örgütlenir ve dağıtılır, bunu bilm iyoruz.

Eski B olşevik ö nderler bize bunu öğretm ediler. B olşevik el kitaplarında buna dair henüz hiçbir şey yazılm adı, M enşevik el kitaplarında da hiçbir şey yazılı değil bu k o n u d a ."

B irk aç h a fta so n ra d ah a u zun b ir a ç ık la m a g etiriy o rd u : T um bildiğim iz, kapitalist toplum un bu gidişatı ö nceden gören e n yetenekli u z ­ m anlarının, en güçtü beyinlerinin bize açıkladıkları tek şey, tarihsel bir zorunluluk olarak belirli bir genel çizgideki bir değişim in gerçekleşeceğiydi; üretim araçları­ nın tarihçe m ahkûm edilm iş olan özel m ülkiyeti son bulacak, söm ürenler m ülksüzleştirilecekti. Bilim sel b ir kesinlikle saptanm ıştı bütün bunlar. Bunu biz sosyalizm bayrağım yükselttiğim iz, sosyalist olduğum uzu ilan ettiğim iz, sosyalist partiler kurduğum uz, sosyalist yeniden örgütlenm eye girişm ek için iktidarı ele g eçird iğ i­ m iz zam an biliyorduk. A m a bilem ediğim iz şey, bu dönüşüm ün alacağı biçim ler ve bu som ut yeniden örgütlenm enin gelişm e hızıdır. A ncak kolektif tecrübe, m ily o n ­ larca insanın tecrübesi bu alanda bize kesin bilg iler v e reb ilir.12

10. Lenin, Soçintniya, c. XXVII, s. 417.

II. A g.e-, c. XXII. s. 484.

330 EKONOMİK DÜZEN L enin, B ilim le r A k a d e m is i’n in ü lk e n in d o ğ al k ay n ak la rın ı ara ştırm ış o ld u ­ ğ u n u ö ğ re n in c e ,'1 "san ay in in y e n id e n ö rg ü tle n m e sin i v e R u sy a e k o n o m isi­ nin y en id en c a n la n d ın İm asını sa ğ lay a c ak " ve san ay in in co ğ rafi d a ğ ılım ın ı, ü retim in b irk aç büyiik işletm e d e y o ğ u n la şm a sın ı, u laştırm an ın ve ta rım ın ele k triğ e k a v u ştu ru lm asın ı iç ere c e k b ir p lan h a z ırla m a k için u zm an lard an o lu şan b ir ko m isy o n k u ru lm a sın ı Ö nerdi.1“* L e n in h em en h em en ay n ı d ö ­ n em d e "ü retim in ö rg ü tle n m e si ve o n m ily o n la rc a in san ın y aşam ası için g e ­ rekli m alların planlı d ağ ıtım ın ı sağ la y a c a k y e n i ö rg ü tsel ilişk ileri içeren, so n d e rece k arm aşık ve d a k ik b ir u la şım ağ ın ın g e rç e k leşm e sin e ilişk in p o ­ z itif n itelik te y a d a y aratıc ı b ir g ö re v " d e ta s a rlıy o rd u .15 Y eni k u ru lm u ş o lan V e se n k a "p lan lam a" so ru n ların ı ele a lm ak için d e ­ neysel b ir girişim d e b u lu n m u ştu bu sırad a; a slın d a hen ü z p la n la m a k elim esi k u llan ılm ıy o r, "b ay ın d ırlık işleri" d en iy o rd u . M a rt 1 9 18'de b ir to p lan tıd a L arin , çok acil o larak ya p ılm a sı g e re k e n üç "b ay ın d ırlık işi"n in listesin i sun d u : K u zn etsk k ö m ü r m a d e n le rin in g eliştirilm e si, P e tro g ra d sa n a y isin in elek triğ e k av u ştu ru lm ası ve T ü rk ista n 'd a p am u k üretim i için to p ra k la rın s u ­ la n m a s ı.16 A şağı y uk arı aynı z a m a n d a V e se n k a'n ın b a y ın d ırlık işle riy le g ö ­ rev len d ird iğ i kurutun b aşk an ı P a v lo v iç , M ay ıs 1918'de b irin ci T üm R u sy a M illi E konom i K onseyleri k o n g re sin e a y rın tılı b ir ra p o r su n d u . A m a ç doğai k ay n ak ların tam am ın ın k u lla n ılm a sın d a n b aşk a b ir şey d eğ ild i. K o m ite d e ­ m iry o lları, k a n allar ve y o llar, ele k trik s a n tra lla n , tah ıl silo la rı, h a v u z la r ve so ğ u k hava d e p o la n , su g ü cü n ü n d ü z en le n m e si v e k u lla n ılm a sı, to p ra k la n n su lan m ası, tarım a elv erişli h ale g e tirilm e si için p ro je le r h az ırlan m a sın ı ö n erd i. P av lo v iç k o m iten in y e tk ileri ve işley işi h ak k ın d a ay rın tılı bilg i v e r­ m ek üzere h azırlık lıy d ı: B ayındırlık işleri kom itesi, kuruluşu sırasında her şeyden önce iki görevi am aç edinm işli: birincisi, tiim R usya için g enel bir yapı işleri planı hazırlam ak, İk in cisi d e ülke çapında tüm yapı işlerini lek b ir bölüm de birleştirm ek.

Y apım la ilgili görevler kom iserliklerin elinden alınm alı, genel görüşler ve he12. A.g.e.. c. XXIII, s, 40.

13. Mayıs 19 J 5“de İmparatorluk Bilimler Akademisi, Rusya'nın Doğal Üreliın Kaynakla­ rının Inceîenmesi Komisyon u nu kurdu. Bu kom isyon devrimden sonra da varlığını sürdürdü ve 1918 den itibaren Sovyet HÜkUmeti'nden yardım aldı [Obzur N auçnoy Deyaıel'nosıi Komi.csii pt) h.uçeniyu Este.uw nnik Proiıvodiıel'nik Sil Rossii, der. G. P. Blok [ 1920], s. 6: bu ki­ tapçık komisyonun bilim sel yayınlarının uzun bit listesini içeriyor, kom isyonun çalışmalannın daha sonra ele alındığı bir kaynak da Raboü Akademii Nauk v O biatn Issledovaniya Pririfdrtik Bogalsv Rossii [ 1922]'dir).

14. Lenin, Saçineniya,c. XXII. s .434.

15. /t.g.e.,c.X X Il,s. 451.

16. Byulteımi Visşego Soveta Narodnogo Kozyaistva, No. 1, Nisan 19 18, s. 27.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 33! d e f le r d o ğ ru ltu s u n d a h a re k e t e d e c e k , ü lk e n in iç ve d ış p o litik a sın ın g e re k le rin i g ö z ö n ü n d e tu la c a k ö z e l b ir k u ru m a d e v re d ilm e lid ir.

K o n g ren in bu rap o rla iigili ta rtışm a n ın e rte len m e sin i o n a y la m a sı ve g ö rü ­ nüşte, bu konu h a k k ın d a h iç b ir k arar a lm a m a sı, b elki de d e le g e le rin ç o ğ u n ­ lu ğ u n u n konu ü z erin d e p e k d ü şü n m e d iğ in in k a n ıtıy d ı.17 E ylül 1918'de V esen k a "y ö n elim in ö rg ü tle n m e sin d e n ü retim in ö rg ü tle n m e sin e g eçild iğ in i" b ildirdi ve tü m glavk ve m erk e zle re "g elecek ç a lışm a yılı için b ir ü retim p ro g ra m ı h azırlam aların ı" e m r e t t i . A y n ı a y , ele k tro te k n ik y a p ım la ilgili ve b ay ın d ırlık işleri k o m ite sin e tabi ö zel b ir se k siy o n ku rd u V e se n k a .w A m a iç sav aşın g e rç e k lik le ri d ah a teh lik eli b o y u tla ra u laştık ça bu m u a z ­ zam p ro je le r d o sy alard a k ald ı. B a y ın d ırlık işleri k o m itesi a rk a p la n a ç e k il­ di.-" A ralık 1918 ikinci T ü m R u sy a M illi E k o n o m i K on sey leri k o n g resin d e V e se n k a ’nın "ekonom in in g en e l so ru n la rın ı" ihm al e ttiğ in d e n , v aktini ve d ik k atin i ö z ellik le "g ü n lü k işlere" h asre ttiğ in d e n y ak ın an L arin 'in sö zleri ise h ayli g erç e k d ışıy d ı.21 K o n g re "1 9 1 9 yılı için tek b ir e k o n o m ik p lan y a­ p ılm asın ın " m üm k ü n o ld u ğ u n d a n h â lâ u m u tla sö z e d iy o r d u .- M a rt 1919 sek izin ci parti k o n g re sin d e k abul e d ilen g ö zd en g e ç irilm iş parti p ro g ram ı "ülk ed ek i tüm ek o n o m ik fa a liy e tle r ara sın d a , g en el bir p la n a g ö re k u ru la ­ c ak az a m i bir birlik" ö n g ö r ü y o r d u .A n c a k b u o sırad a, y a ln ız c a b ir öz le m o larak kaldı. V e s e n k a b u g ö re v d en zım n en v azg eçtiğ i için, e k o n o m i p o liti­ k asın ın kap sad ığ ı tüm a la n la r tek b ir o rg a n tarafın d an d e n e tle n m iy o rd u a r ­ tık . P lan lam a k o n u su n d a b ü tü n y ap ılan , k a m u la ştırılm ış sa n a y ileri Ö rgütle­ m ek için ilkel g irişim le rd e n ib aretti sad ece. E k o n o m ik faa liy e t iç sa v a şta K ızıl O rd u 'n u n iaşesin in sa ğ la n m ası gibi ç o k y o ru cu ve bazen n ered ey se u m ut k ırıcı g ü n ü b irlik b ir g ö re v h a lin e g elm işti.

17. Trudi l Vseıvssiiskogo S"ezda Srnetov Naradtuıgo Kozvatsnn (1918), s. 180-1, 202; 25 sayfalık kongre tutanaklarım içeren bu rapor (tı.g.e , s. 176-202) planlamanın kâğıt üzerin­ de kaldığının dikkat çekici bir örneğidir.

18. Narodnoe Kazyaistv», No. 10,1918, s. 42.

19. Sbornik Dekıetov i Posıumnlenii po Nurodnomu Kozyaistvu, c, II (1920), s 45-6; aşa­ ğı yukarı aynı zam anda Sovnarkonı Krasin'in önerisi üzerine bîr “merkezi elcktnk konseyi" kurdu (Trudi 8 Elekirateknifeskvgo S 'ndti [canhsiz (1921 ?)], c. I, 128-9). O sırada kurulan sayısız örgütün pek a 2i yürürlükle kaldı.

20 A. Ransome, Six Weeks in R u a m in ! 9 I 9 ( 1919), s. 65-72'de "savaşın herşeyi berbat ettiğinden" ve ‘bu kom itenin Rusya'yı hem kendine hem de dünyanın geri kalan ülkelerine d a ­ ha yararlı kılacak banşçıt görevleri yerine gelirmesi gerektiğinden" yakınan Pavlovıç'e Şubat 1919’da yaptığı ziyareti anlatmakladır.

21 Trudi II Vserostiiskûgo S ' ezda Smetov Nurodnago Knzyaisrva (tarihsiz), s 19 22. A.g.e., s. 319.

23. VKP(B>v Rezolyulsiyak (I9 4 İ), c. I.s.2 9 0 .

332 e k o n o m i k d ü z e n

A n c a k 1920'nin b a şla rın d a K o lç ak v e D e n ik in 'in b irtik leri y e n ilg iy e u ğ ­ ra tıld ığ ın d a ve sav aşın so n u g e lm iş g ib i o ld u ğ u n d a, ek o n o m in in y e n id e n y a p ıla n d ırılm a sı g ü n d e m e g eld i. O z am a n iki fa rk lı p la n la m a a n lay ışı o rta ­ ya ç ık m a y a b a şla d ı; p la n la m a p arale l ve ço ğ u ra m a n rak ip iki çizgi b o y u n ­ c a y a v a ş y av aş g elişti. B irin c i g ö rü şe g ö re p la n g e n e l h atları b elirle n m iş u zu n vadeli bir ek o n o m i p o litik a sıy d ı; p la n la m a n ın esası g en el ek o n o m i p o litik a sın ın (" p la n ") sa p tan m a sın d an v e e k o n o m i p o litik a sın ı g ü n ü g ü n ü ­ n e g e rç e k le ştirm e k le y ü k ü m lü k o m ise rlik le rin y ö n etim in d en so ru m lu m e r­ kezi b ir o rg an d ı. İkinci an la y ışa g ö re ise p lan , g e n e llik le ü re tim in a rtırılm a ­ sın ı, m illi e k o n o m in in b ü tü n ü y le y en id e n k u ru lm a sın ı a m aç lay an , a m a ay ­ nı z a m a n d a b e lirli işlerin y e rin e g etirilm esi için şu k ad a r sü red e şu k a d ar m al ü retilm esin e ilişkin ö zg ü l ve ay rın tılı talim a tla rı d a içeren b ir p ro je y a d a b ir dizi p ro je y d i. B irin c i a n la y ış g en el b ir y a k la şım , İkincisi ise ö z g ü l b ir y a k laşım d ı; ne var ki bu iki an la y ış d a, an c ak d a h a so n ra k en d in i k ab u l e tti­ re c e k o la n p lan an lay ışın ın , yani tü m m illi e k o n o m iy i k a p say a n , a y n n tıla n d irilm iş b ir bü tçe k av ram ın ın u z ağ ın d a k a lıy o rd u .

B irin ci p la n la m a an lay ışı, tem el b ir ö n c e lik o la ra k e k o n o m id e y etk i sa ­ hibi m erk ezi b ir o to rite k u ru lm a sın ı k a ç ın ılm a z k ılıy o rd u . İç sav a ş te c rü b e ­ si m e v c u t e k o n o m ik ö rg ü tle re o to ritesin i k ab u l e ttire c e k v e e k o n o m i p o liti­ kasını lek b ir se ferb erlik p lan ın ın ış ığ ın d a y ö n e te c e k k ad a r g ü çlü m erk ezi b ir b ö lü m e g e rç e k bir ih tiy aç d u y u ld u ğ u n u g ö ste rm işti. 1918 so n b a h a rın d a ek o n o m i alan ın d ak i baş y eri, il S o v n a rh o z la n 'n a ve y erel S o v n a rh o z la r'a bağlı a lt se k siy o n la rıy la b irlik te , V e se n k a 'm n sa v a ş sö zleşm e leri se k siy o n u ve K ızıl O rd u 'n u n iaşesin d en so ru m lu , K rasin b a şk a n lığ ın d a k i o lağ a n ü stü k o m isy o n a lıy o rd u .2* A n cak bu b a ğ ım lı k u ru lu şla rın son d e re c e ö n e m li b ir y ö n etim ve d en elim g ö rev in i y erin e g e tire m e y e c e k le ri şü p h esizd i. 3 0 K a ­ sım 1918'de, V T sIK so n rad an ç o k Önem li o ld u ğ u an laşılan b ir k a ra r alarak "ülke k a y n ak la rın ın ve im k ân la rın ın sa v u n m a am a c ıy la se fe rb e r ed ilm esi"

24 Savaş sözleşmeleri seksiyonu ve olağanüstü komisyon hakkında bkz s. 211 Vesenka' mn ilkel bir planlamayı uygulamak için görevlendirdiği organ "kullanım komisyonu’ydu (bkz. s. 212). Bu komisyonun faaliyetim Milyutin 1920'de şöyle anlatıyordu: ’ Kullanım ko­ misyonu tarafından bir dağıtım planı hazırlanır ve onaylanmak üzere Vesenka prezidyumuna sunulur; böylece merkezi depolardan gerekli hammaddeleri alıp bunlatı fabrikalara ve atölye­ lere dağılan yetkili üretim seksiyonları tarafından planın uygulanması başlar ' (htoriya Ekonamiçcsktıgo Raıviıiya SSSR [ikinci basım. 1920], s. 197). Komisyonun 1918'de 1 9 .1919’de 44 ve I920'de 55 ürüne ilişkin "planları” onayladığı anlaşılıyor (Bol'faya Sovetskoya Entsikiopediya, c. XXIII {1938], s. 619, "Komissiya Ispol'zovaniya'' maddesi) Mart 192l'de bu ko­ misyon Vesenka'dan STOya devredildi. Aralık 1921'de ise ilga edildi (bkz. s. 341).

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 333 için tam y etk ili b ir İşçi v e KÖylil S a v u n m a K o n se y i ku rd u . K o n sey b aşk an ı L en in 'd ı, ü y eleri ara sın d a S a v aş H a lk K o m iseri ve ask eri d e v rim k o n sey i b aşk an ı T ro ç k i, O la ğ a n ü stü İa şe K o n se y i b aşk a n ı K ra sin ve V T sIK te m sil­ cisi S talin v ard ı.25 B ö y le c e , h ız la k u ru lm u ş o la n bu y eni k o n se y ask e ri k o ­ n u lar hariç h e r k o n u d a e n üst o to rite o ld u . İç sav aş d ev a m ettiğ i sü re ce g e ­ çici, acil b ir ih tiy aca bağlı o la n b ir k u ru lu ş sta tü sü n e b ü rü n d ü , V ese n k a 'n ın y e tk ilerin e a ç ık ç a te c a v ü z e tm ed i ve g ü n ü b irlik işle r d ışın d a p la n la m a y la ilg ilen m ed i. B u d u ru m 1919 yılı b o y u n c a d e v a m etti. O c a k 1920 ü çü n cü T üm R u sy a M illi E k o n o m i K o n sey leri k o n g resi "tek b ir e k o n o m ik p la n ” ve "cu m h u riy etin m ad d i k a y n a k la rın a b ağlı o la ra k b ü tü n san ay i k o lların ı k a p ­ say an üretim p ro g ra m la rın ın e şg ü d ü m ü " le h in d e a lışıla g e lm iş b ir kararı k a­ bul etti ve hatta V esen k a y ö n etim i için d e "d aim i n itelik li m erk ezi b ir ü re ­ tim k o m isy o n u " k u rm a y a d a k arar v e rd i.36 A n c a k iç sav aş 1920 ilk b a h a rın ­ d a so n a e re r g ib i o ld u ğ u n d a , p la n la m a so ru n u V ese n k a ile İşçi ve K ö y lü S av u n m a K o n sey i ara sın d a açık b ir re k ab et şe k lin d e ilk k e z kesin b ir b i­ çim d e o rta y a çıktı.

T ro ç k i’nin ilk kez p la n la m a n ın sa v u n u c u su o la ra k g ö rü n m esi M art 1920 d o k u zu n cu p arti k o n k re sin d e d ir. O sırad a iç sav a ş so n u n d a te rh is ed ilm iş işg ü cü n ü n san ay id e ç a lıştırılm a sıy la ç o k m eşg u l o ld u ğ u n d a n , k o n g rey e "E k o n o m ik K u ru lu şu n G ü n cel G ö rev le ri Ü z e rin e ” b ir rap o r su n m a k la g ö ­ re v len d irilm işti. T ro ç k î’n in k o n g re y e su n d u ğ u ilk k a ra r ta sla ğ ın d a y e r a l­ m ayan, a m a b u taslak tartışıld ığ ı sıra d a m erk e z k o m ite tarafın d a n e k len e n ve "g e lecek lek i tarih i d ö n e m İçin g e ç e rli tek bir ekonom ik p la n "ın h a z ırla n ­ m asın ı ö n g ö re n b ir b ö lü m iç eriy o rd u .57 T asarı, b ir p la n d a y e r alm ası g e re ­ ken "b irb irin e b ağlı tu tarlı b ir dizi g ö re v " iç e rm e siy le ö n cek i b e lirsiz ö z ­ lem lerd en fark lıy d ı. T ro çk i bu rap o ru n d a , iş g ü c ü seferb erliğ in in "işg ü c ü ­ nü, ü lk en in tam am ın ı ve e k o n o m in in b ü tü n k o lla rın ı k a p say an tek b ir e k o ­ n o m ik p la n a g ö re y erli y e rin d e k u lla n ac a k b ir a y g ıta sah ip o lu n d u ğ u ta k ­ d ird e b ir an lam k azan ac a ğ ım ", p la n ın tem el a m a c ın ın k ısa v ad eli y a ra r sa ğ ­ lam ak d eğ il, "ü retim a ra çla rın ın üretim i için g e re k li şartları" h a z ırlam a k o l­ m ası g e re k tiğ in i d e b e lirtiy o r ve şö y le d e v a m ed iy o rd u : 25. Svbıanie Uzoknnenii. 1917-191 İt, No. 91-2, madde 924.

26. Rezolyuttii İreı'ego VserossUikogo S"ezda Söverm Narodnogo Kozsaisıva (1920), s.

42-4.

27. Troçki'nin kendisi tarafından kaleme alınmış ilk taslak Devyatyi S"ezd RKP(B) (1934), s. 511-12’de yer almakladır. Troçki bu taslakta planlamadan söz edilmemesinin “ciddi ve önemli bir ihmal1' olduğunu kongrede kabul etti (A.g.e , s. 102). Eklemenin merkez komitesi­ nin hangi Üyesi tarafından yapılmış olduğu ise kayda geçmemiş görünüyor

334 EKONOMİK DÜZEN Şim diye kadar rekabet y a s a la rın ın tem e! m ekanizm ası yerine koyabileceğim iz, tek bir ekonom ik plana sahip olm adık. V esenka'nın güçlükleri böyle bir p la n ın o l­ m ayışından kaynaklanm aktadır. A slında belirli b ir plan vardır. E konom ik z o ru n lu ­ luklara göre m erkezde hazırlanan bu planın pratikte ancak yüzde 5 ile 10 u gerekti­ ği gibi uygulanm aktadır.-*

T ro çk i'n in ask eri so ru m lu lu k la rı o n u n İşçi ve K ö y lü S a v u n m a K o n sey i'y le sıkı b ir işb irliğ i k u rm a sın a y o l açm ıştı ve R ik o v la M ily u tin h ak lı o la ra k bu yeni ve rad ik al ö n erilerd e V e se n k a 'n ın a m a ç la rın a y ö n elik b ir te h d it g ö r­ m üşlerdi. R ik o v , T ro çk i'n in " p l a n ın ı "h ay attan k o p u k , so y u t b ir d e rle m e" d iy e eleştirerek , "eğ er tüm sa n a y im iz i d o n a tm a k için m a k ın a la r ü re te c e k ­ sek, bunun için o n larca yıl g e re k ec e k tir" d e m işti. A n ca k L en in , R ik o v 'a şid d etle karşı çık arak , "V esenka’n ın e k o n o m i k o m ise rlik le rin d e n ay rı b ir b lo k h alin d e ö rg ü tle n m e y e k a lk ışm a sın ın , p a rti m e rk e z k o m ite sin d e o lu m ­ suz b ir etki y a ra ttığ ın ı"29 sö y led i. K o n g ren in k ararı, p arti k o n g re sin c e o n a y lan m ış e k o n o m ik p lan ın g e rç e k le ştirilm e sin d e h e p b irlik te h a re k e t ed ilm esi için, m erk ez k o m ite y i, ek o n o m iy le d o ğ ru d a n ilgili d iğ e r k o m ise r­ lik lerle V esen k a ara sın d a en k ısa z a m a n d a ö rg ü tsel b ir bağ k u rm a k la g ö ­ rev len d iriy o rd u .* ’ K a ıa r, V e se n k a'y ı kesin b ir b iç im d e "d iğ er k o m ise rlik ­ le rle ” b ir tu tm a k la ve "ö rg ü tsel bağ "ın b aşk a y e rd e ara n m asın ı zım n en b e­ lirtm ek le, o n u n am aç ların a son v erm iş o lu y o rd u . K o n g red e n h e m e n so n ra işçi ve K öytü S av u n m a K o n sey i yeni b ir c a n lılık k azan d ı. İşg ü cü n ü n se fe r­ b e r ed ilm esi ve y en id en d a ğ ıtım ı o an ın tem el e k o n o m ik so ru n u o ld u ğ u için, adı Ç a lışm a ve S a v u n m a K o n sey i'n e ç e v rild i (S ovİet T m d a i O b o ro n i ya d a S T O );31 S T O bu yeni k im lik le e k o n o m ik a la n d a y a v a ş y a v aş ü st m e r­ kez o rg an , ek o n o m i p o litik a sın d a h a k e m ve g e le c e ğ in p la n la m a k u ru lu h a ­ line geld i. A m a 1920 y a z ın d a sav aşın te k ra r b aşlam ası "tek ek o n o m ik p la­ nı" ra fa k ald ırd ı ve y etki so ru n u n u erte le d i.

28. Devyuryi S " e R K P ( B ) (1943), s. 103. Troçki'nin iiç yı] sonraki b a n görüşleri onun planlam aya başlangıçtaki yaklaşımı hakkında ilginç ipuçları verm ektedir "Planlı ekonom inin tem el dayanakları nelerdir'’ Önce, ordudur: ordunun yaşayışına hiçbir zaman pazar ekonomisi tem el teşkil elmez. Ordu planlı bir ekonom idir. İkincisi, ulaştırmadır; bizim (demiryolu) ulaşı­ mımız devlete aittir; üçüncüsu ordu, ulaştırm a ya da devlet sanayisinin diğer kollan için üre­ tim yapan ağır sanayidir" (Dvmadısaıyi S"eıd Rossiiskt/y Kommuaisıiçeskay Parıii (flo/>-?vı*pv)[]923],s. 306-7).

29. Devyatyı S"eıdRKP(B) (1934), s. 139; Lenin, Soçineniya, c. XXV, s. 120.

30. VKP(B) v Reztılyuftiyak (1941), e. I, s, 337.

31. Bu değişikliği yürürlüğe koyan kararname Aralık 1920 sekizinci Tüm Rusya Sovyetle* ri Kongresi nin kararında yer alm aktadır (S"ezdi Sovelov RSFSR » Posıaıtovleniyak [1939], s.

181, Lenin, Soçineniya, c. XXVI, s. 619-20, not 23’e d e bakınız.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 335 B u ara d a ö zgül so ru n la rın ele alın m asın ı ö n g ö re n d iğ e r p la n la m a a n la y ı­ şı g e çerlilik k azan m ay a b a şlad ı ve S o v y e l p la n la m a ta rih in d e seçk in b ir rol o y n ay acak o la n b ir b aşk a o rg an y aratıld ı. N isan 191&'de L en in , u la ş tırm a ­ nın ve ta rım ın ele k trik le n d irilm e sin in R u sy a e k o n o m isi için u zun vad eli b ir p lan ın tem el ö ğ eleri o ld u ğ u n a d e ğ in m iş ti.35 Ş u b a t 1920'de p la n la m a b ir kez d ah a p ratik bir sorun h a lin e g eld iğ in d e, L e n in V T sIK 'd ak i k o n u şm asın d a, "köylerin elek triğ e k a v u ştu ru lm a sı so ru n u ü z e rin d e d u ra ra k , b ö y le c e k ö y ­ lerin k e n tlere b a ğ la n a c a ğ ın ı’’ b e lirtti.33 O tu ru m so n u n d a V T sIK , " d a h a d ü ­ zenli p la n la n m ış b ir e k o n o m ik k a lk ın m a için ve m illi e k o n o m in in tü m ü n e y ö n elik b ir d e v le t p la n ın ın b ilim se l b ir şe k ild e h a z ırla n ıp a k sa tılm a d a n u y ­ g u lan m ası için g erekli ted b irle ri alm a n ın k a ç ın ılm a z o ld u ğ u n a ” k a ra r v er­ di. S an ay in in , tarım ın ve u laştırm an ın e le k triğ e k a v u ştu ru lm a sın ın "büyük ö n em in i" g ö z ö n ü n d e tu ta ra k , V e se n k a ’yı "ele k trik sa n tra lla rı ağ ı" k u ru l­ m a sın a ilişk in bir p ro je h a z ırla m a k v e R u sy a'n ın e le k trik le d o n a tılm ası için b ir k o m isy o n (G o elro ) o lu ş tu rm a k la g ö re v le n d ird i.34 Y ü zd en fazla üyesi bulıınan k o m isy o n d a b irç o k burjuva u zm an vardı ve b aşk am e sk i B o lşev ik K rjijan o v sk i'y d i,35 P ro je, kişisel o larak L en in 'i g id e re k d a h a fazla h e y e c a n ­ lan d ırm ay a b aşlad ı. K o m isy o n u n ç a lışm a la rı h a k k ın d a p ro p a g a n d a y a p ın a ­ sı İçin K rjija n o v sk i’y e b a sk ıd a b u lu n d u .36 L en in 'in R ik o v 'u p a y la d ığ ı, V esen k a’nın sa v ların ı h iç e say d ığ ı d o k u z u n cu p arti k o n g resi p la n la m a y a Öz­ gül ya k laşım ı a çık ç a te şv ik etti; ç ü n k ü k o n g re "g e le c e k tek i tarih i d ö n em için tek bir ekonom ik p la n ” u y g u la m a sın ı ö n e rirk e n , p lan ın , "b irb irin i k a r­ şılıklı etk iley en b ir dizi tutarlı tem el g ö re v e ay rıştığ ım " d a e k liy o rd u . Bu g ö rev ler ara sın d a u laştırm an ın ve m a k in a ü retim in in g e liştirilm e si b aşta geliy o rd u . T ü m p lan ın d a y a n d ığ ı te k n ik (em el "san ay in in , u la ştırm a n ın ve tarım ın ele k trik le n d irilm e sin !” içeren ve "m illi e k o n o m in in e le k triğ e k a ­ v u ştu ru lm asın a ilişk in b ir p lan h a z ırla n m a sıy d ı".37 L en in 'e g ö re, e le k trik ­ len d irm e so n d e rece ö n e m li o la n tarım so ru n u n a h âlâ sıkı sık ıy a b ağ lıy d ı.

1920 y azın d a K o m in te rn 'in ikin ci kon g resi için k alem e a ld ığ ı ve k o n g re ta­ 32. Bkz. s. 330.

33. Lenin, Sr>çineni\a, c. XX V, s. 22 (Bu konuşmadan geriye sadece bir gıızete haberi k al -

mıştır).

34 Izvestıya, 8 Şubat (920: VTslK'mn bu oturumuna ilişkin hiçbir tutanağın yayımlanma­ dığı ve kararın yasalar ve kararnamelere ait resmi koleksiyonda yer almadığı anlaşılıyor.

35. Lenin, Soçinemya, c. XXVI, s, 620, not 24. Krjijanovski, Lenin'in teşvikiyle 30 Ocak I920'de Pravda'da Sanayinin Elektriklendiril/nesi Görevlen hakkında bir makale yayımladı (A.g e .c XXIX, s. 432-3).

36. A g .f ., c. XXIX, s. 434-5.

37. VKP(B) v Rezotyuisiyıık (1941), c. I, s 329.

336 EKONOMİK DÜZEN rafın d an k ab u l e d ilen ta ıım so ru n u n a ilişk in te z le rd e L e n in , "san ay in in ta ­ m am ın ın g e n iş ö lçek li ü re tim ilk e sin e ve e n m o d ern te k n iğ e (y an i e k o n o ­ m in in tam am en e le k triğ e k a v u ştu ru lm a sın a ) d ay alı o la ra k y e n id e n ö rg ü t­ le n m e sin in ” acil h a le g e ld iğ in i ila n e d iy o rd u : K e n tle r için "g eri k a lm ış ve te c rit e d ilm iş kırsal k esim e" y a rd ım e tm e n in v e k ö y le rd e işg ü c ü n ü n v erim ­ liliğini a rtırm a n ın tek çaresi b u y d u .3’ T ü m R u sy a K o m ü n ist G e n ç lik k o n g ­ resin d e L en in sa n ay in in ve ta rım ın y e n id e n in şa sın ın m o d ern b ilim d e "son söz" o lan elek triğ e b ağlı o ld u ğ u n u sö y le d i.39 1 9 I9 ’d a so sy a list b ir A lm an p ro fesö r, tü m A lm an e k o n o m isin in ü ç d ö rt y ıld a e le k triğ e k a v u ştu ru la b ile ­ ceğ in i sö y led iğ i b ir e se r y ay ım la m ıştı. K ita p h e m en R u sç a 'y a çev rild i;40 L en in K asım 1920’d e M o sk o v a 'd a b ir p a rti k o n fe ra n sın d a R u sy a ’y ı e le k t­ rik len d irm e p la n ın ın on y ıla k a lm a d a n g e rç e k le şe b ile c e ğ in i sö y le rk en h e­ sab ın ı bu k ita b a g ö re y a p ıy o rd u . L en in şu ü n lü sö z ü n ü b u v esiley le sö y le ­ m işti: "K o m ü n izm , S o v y el ik tid arı a n ı tüm ü lk e n in e le k trik le n d irilm e sid ir .’’JI Y arısı R u sy a ’d a, y a rısı A lm a n y a 'd a g e rç e k le şm iş o lan so sy alizm e ilişk in b a şk a b ir ö z d ey işin y en i b ir y o ru m u y d u bu; e le k trik le n d irm e R u s­ y a ’ya so sy a liz m e g e ç iş iç in g erek li şartları sa ğ la y a c a k tı.42 1920 yılı, L e n in ’in e le k trik le n d irm e y e ilişk in p la n ın d a n d a h a a z k a p sa m ­ lı, am a d a h a k ısa sü re d e so n u ç a lın a b ile c e k b ir b aşk a ö zg ü l "p lan a" tanık oldu. D o k u z u n c u parti k o n g re sin in k ararı, p la n ın tem el g ö re v le rin d en biri o la ra k u la ştırm an ın g e liştirilm e sin i sa p lıy o rd u .43 P arti k o n g re sin in h em en ard ın d an b ir u laştırm a k o m isy o n u k u ru ld u . U la ştırm a H a lk K o m ise rliğ i’nin (N ark o m p u t) ve d e m iry o lla rı y a p ım ın d a n ve b ak ım o n a rım a tö ly e le rin d e n so ru m lu V e se n k a ’nın tem silc ile rin d e n o lu şan k o m isy o n u n b aşk an ı T ro ç k i’ ydi. 2 0 M a y ıs 1 920'de bu k o m isy o n ü n lü ’’1042 n o .lu e m irn a m e y i" y a y ım ­ ladı. 1924 so n u n a k a d ar n o rm al şa rtla ra k a v u ştu ru lm a sı ö n g ö rü le n lo k o m o ­ ti f p a rk ın ın k u ru lm a sın a ilişk in ay rın tılı b ir p lan d ı bu e m ir. P o lo n y a sa v a ş ı­ nın d ay attığ ı zo ru n lu lu k la r ve "ö n c ü " em e k ö rg ü tü n ü n k azan d ırd ığ ı h ız sa ­ 38. Lenin, Soçineniya, e. XXV, s. 276; Kommumstiçeskii Inlematsional v Dokumentak (1933), s. 137-8.

39 Lenin, Soçinemya, c. XXV, s. 389.

40 K. Ballod. Der Zukunfistaat ilk olarak 19Û6’da yayımlandı, elektriklendirme programı­ nı içeren gözden geçirilmiş baskısı 1919'da, Rusça çevirisi de 1920’de yayımlandı. Lenin bu kitaptan ilk olarak Şubat )921’<te söz etti (5o(ww>'<ı. c. XXVI, s. 171); ancak Ballodun iiç dört yılda gerçekleşir dediği ve Almanya için yaptığı değerlendirmeyi bu konuşmada Rusya için on yıl diye belirttiğine göre, Lenin bu kitabı şüphesiz Kasım 1920’deki konuşmasından önce okumuştu {/l.g.f., c. XXVI. s. 462).

4 1. A f.e , c. XXV. s 491.

42. A.g.e.,c. XXVI,s. 338.

4 3 .0 dönemdeki ulaştım » krizi için bkz. s. 179-80,203-4.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 337 y e sin d e ç a lışm a la r ö y le s in e ilerled i ki A ra lık 1920 sek iz in c i T ü m R u sy a S ovyetleri K o n g re si'n e su n d u ğ u rap o rd a (o sıra d a lo k o m o tif p la n ın a v ag o n y a p ım ıy la ilgili b ir p lan d a ek le n m işti) T ro ç k i, ö n g ö rü le n b e ş y ıllık p lan ın üç b u ç u k y ıld a ta m a m la n a c ağ ın ı ilan e d e b ild i,44 B u b aşarı p la n la m a y a k a ­ m u o y u n d a b ir a n d a b ü y ü k b ir itib ar k a zan d ırd ı. L e n in 'le T ro ç k i'n in bu h a ­ rek ete ö n c ü lü k e ttik leri h e r y e rd e tak litç ile ri boy g ö ste riy o rd u . M ily u tin ’in b e lirttiğ i gib i ’’g en el e k o n o m ik p lan lar" d ö n em iy d i bu: E lektriklendirm eye, yeni inşaya, akaryakıt üretim inin artırılm asına ya da ham ­ m addelere, yeni çalışm a norm larının saptanm asına ilişkin sorunlar en ciddi, en önem li sorunlar olarak görünüyordu ve Sovyet R usya'nın en yetkin güçleri bu so ­ runların üstesinden g elm eye koyulm uşlardı.45

İh tiy atlı d av ran an R ik o v 46 b ile, şü p h e siz V e se n k a 'y a d a y a n a ra k son d ere ce iy im s e r d e ğ e rlen d irm e le rd e b u lu n d u . B u d e ğ e rle n d irm e le re g ö re k e re ste ü retim i 192 1'd e 10 m ily o n sajen k ü p ten 19 m ily o n sajen küpe, m ad en k ö ­ m ü rü üretim i 431 m ily o n p u d d an 718 m ily o n p u d a , ze y tin y a ğ ı 71 m ily o n p u d d a n 298 m ily o n p u d a, ş e k e r y ed i b u çu k m ily o n p u d d a n 25 m ily o n p u ­ d a, pam u k lu ku m aş 135 m ily o n arşın d an 7 8 0 m ily o n arşın a... y ü k se lec e k ti.

B u listed e e n m ü tev azı y e ri, 180 m ily o n k ilo v a tta n 2 4 4 m ily o n k ilo v a ta y ü k se le c e ğ i ö n g ö rü len e le k trik e n e rjisi üretim i a lıy o rd u . K rjijan o v sk i p la ­ nına d u y u lan k ısk an çlık , V ese n k a'd a k i ista tistik ç ile rin d e ğ e rle n d irm e le rin i e tk ile m iş o lm a lıy d ı.47 Ö y le a n laşılıy o r ki, se k iz in c i T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g resi — iç s a v a ­ şın s o n u y la N E P 'in b aşlan g ıcı ara sın d a g erç e k le şe n en ö n e m li k o n g re —■ 44. 1042 no.lu emirname Troçki, Soçineniya, c. XV, s. 345-7'de yer alıyor. Troçki'nin kongredeki konuşması ( Vos'moi Vıerossinkii S"ezd Sovetov [1921J. s. 174-5), o dönemin di­ ğer belgeleriyle birlikle Troçki, Suçineniyu, c. XV, s. 348-485'te yeniden basılmıştır. Lenin kongredeki konulmasında emirnamenin uygulanmasını da yorumladı CStfçıflemya. c. XXVI. s. 42,47).

45. V. P. Milyutitı, tetoriya Ekonomiçeskogo RazvİılyaSSSR (ikinci Basım, 1929), s. 192.

46. Bütün bu dönem boyunca Sağ a kayan Rikov, kelimenin en geni; anlamıyla planlama­ nın en kararlı hasım!arından biriydi. Sekizinci Tüm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde “ekonomik hayatımızın her yanını kapsayabilecek bir üretim planı sağlayabilmek için yıllarca bekleme­ miz gerekliği* inancında olduğunu söyledi ve ''bir üretim planının bir yazarın kaleme sanlıp akhndakileri ak kâğıda dökmesiyle yaratılacağına inananlarla" alay elti (Vos'moi Vserossiiskiî S"ezd Sovetov (1921J, s. 101-2). 1924'te on üçüncü Parti Konferansı'nda şu anısını dile getirdi: 'Savaş komünizmi döneminde Vesenka'dayken işler öylesine düzenlenmişti ki telefonu açı­ yordunuz ve üç saat sonra, size etrafı kırmızı, mavi dairelerle, karelerle süslenmiş bir plan veri­ liyordu" (Trinadtsattıya Konferenısiya Rossiisko\ Kommunistiçeskcry P anii 1/Bol'fevikov) [1924].s. 18).

47. Vos'moi Vserossiiskii S"ezd Soveıov (1921), s. 110-1.

338 EKONOMİK DÜZEN A ralık 1920'de to p lan d ığ ın d a , p la n la m a h e rk e sin d ilin d e y d i, a m a p la n la m a kelim esi fark lı ve b ir b ak ım a k a rşıt g ö rü şle ri içeriy o rd u . K o n g re h er iki ta ­ rafa d a o n ay verm e eğ ilim in d e y d i. E le k trik le n d irm ey e ö n celik ta n ıy a ra k e k o n o m ik ilk e le r açısın d an ö n e m li b ir ad ım o la ra k n iteledi ve ilgili k u ru ­ lu şlara "bu p lan ın h azırla n m a sın ın m ü m k ü n o lan en k ıs a za m a n d a g e rç e k ­ leştirilm esin i" em retti. K o n g re T ro ç k i’nin rap o ru n u o n ay lad ı ve "u la ştırm a ­ nın işletilm esi için tek bir p la n h az ırla n m a sın a b ü y ü k ö n em v e rd iğ in i" b il­ dirdi. S T O 'n u n tü zü ğ ü n ü v e g ö rev lerin i o n ay lad ı ve onu b a şlıc a H a lk K o ­ m iserlerim d en , b ir sen d ik a la r tem silc isin d e n ve d a n ışm an o larak ista tistik G en el M ü d ü rlü ğ ü b aşk an tn d a n m e y d a n a g ete n v e S ovnaT kom ’a b a ğ lı o lan b ir k o m isy o n h aline g etird i. S T O , d iğ e r g ö re v le rin in yanı sıra şu y ü k ü m lü ­ lü k lerle d o n atılm ıştı; "R S F S C ’nin tek e k o n o m ik p lan ın ı sap tar, H a lk K om ise rlik le ri’nin ek o n o m ik n itelik li ç alışm a la rın ı p lan ç e rçev esi için d e y ö ­ n etir, p la n ın g e rç e k leşm esin e n ezaret e d e r ve g e re k tiğ in d e d e ğ işik lik le re k a ra r v erir."4" R S F S C b ö y lece ilk k e z g ö rev leri a ç ık ç a b elirle n m iş g e n e l b ir p la n la m a ö rg ü tü n e kavuşm u ştu .

L e n in k en d in i ele k trik le n d irm e p la n ın a ö y le sin e ad am ıştı ki g en el p la n a karşı hayli k ay ıtsız k alm ıştı. K o n g red e "k o m ü n iz m S o v y et ik tid arı artı ele k trik le n d irm e d ir" ö zd ey işin i te k ra rla d ığ ı g ib i b u n a b ir y e n isin i d e e k le ­ di: "E lek trik len d irm e p lan ı b izim ik in ci parti p ro g ram ım ı z d ır.”4!) Ö te y a n ­ dan , G u sev adında, tan ın m ış, eski b ir B o lşe v ik 'in , "ara ların d a T ro ç k i'y le R ik o v ’un d a b u lu n d u ğ u Önde g e le n p arti ü y ele rin d en o lu şa c a k Ç a lışm a ve S av u n m a K o n sey i k u ru lm a sın a ilişk in uzun v ad eli bir p la n ” ö n eren k ita p ç ı­ ğ ın ı k ıy a s ıy a e le ş tird i.5“ L en in S T O 'n u n S o v n a rk o m 'a bağlı b ir k o m isy o n a d ö n ü ştü rü lm esi k o n u su n d a ısrar e tm e k le o n u d iz g in le y e c e ğ in i v arsay m ış g ib i g ö rü n m e k le b irlikte, a slın d a S o v n a rk o m 'u n b aşk an ı sıfa tıy la S T O 'y a da b aşk an lık e tm e si ve T ro çk i'y le R ik o v d ahil d iğ e r b a şlıc a H alk K o m iserle ri’nin o n u n ü y esi o lm ala rı, S T O 'y u ta rtışm a s ız en tep e d e k i e k o n o m ik o r­ g an h alin e g etiriy o rd u . B ö y le b ir o rg a n ın v arlığı V ese n k a’n ın su n d u ğ u n d a n çok d ah a g en iş genel p la n la m a İm k ân ları su n u y o rd u . B u n u n la b irlik te L e ­ nin g ü v e n siz lik d u y u y o rd u . Pravdcı'nın 22 Ş u b a t 1921 tarihli sa y ısın d a y a ­ y ım la n a n "T ek B ir E k o n o m ik P lan H a k k ın d a" b aşlık lı a lışılm a d ık b ir sa­ b ırsız lık taşıy an m ak alesin d e K ritsm a n , M ily u tin ve L arin 'e, ’’b ir y ığ ın ge­ v e z e lik ” ve "... kâh edebi k â h b ü ro k ra tç a , b o ğ u cu b ir u k alalık " d iy e n ite le ­

48. S 't idi Sovetov RSFSR v Postanoviemyak ( 1939), s. 181-2.

49 Lenin, So^ineniya, c. XXVI, s. 45 6.

50.A .g.e. , c. XXVI, s, 43-4.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 339 diği m ak alelerin d en ötü rü şid d etle h ü c u m etti. G o e lro ’nun e le k trik le n d irm e p lan ı "tek e k o n o m ik p la n k o n u su n d a en cid d i ç a lış m a 'y d ı ve G o e lro p lanı d ışın d a p la n la m a k o m isy o n u n a ilişkin h e r tü rlü g ö rü ş "c a h ilc e b ir k en d in i b eğ en m işlik ti y aln ız c a ".51 B u n u n la b irlik te , bu z eh ir z e m b e re k m ak a ley e rağ m en L en in S o v n ark o m ’d a b ir tü r y e n ilg iy e u ğ ra m ış oldu: M ak a le n in y a­ y ım lan d ığ ı g ü n , S T O 'y a b ağlı b ir "d e v le t genel p la n la m a k o m isy o n u " k u ­ ru İm asına k arar v e rild i.52 B ir tav iz o lm a k ü zere L e n in p arti m e rk e z k o m ite ­ sini K rjija n o v sk i’nin k o m isy o n b a şk a n lığ ın a a ta n m a sın a ik n a e tti; b ö y lece G o e lro 'n u n işle rliğ in e b ir sü rek lilik sa ğ la m ış o lu y o rd u . G o elro y e n i k u ru lu ­ şun alt k o m isy o n u o la ra k ça lışm ay a d e v a m e d e c ek ti. A n c a k L en in a rz u la ­ d ığ ı p ratik ve kesin p lan la m a n ın b aşlıc a d ü şm an ı o la ra k k ab u l ettiği L arin 'e en g e l o lam ad ı ve K ıjija n o v sk i’y e o n u e tk isiz b ıra k m an ın ç a re le ri h a k k ın d a kay g ılı b ir m ek tu p y a z d ı.53 H alk a ra sın d a G o sp la n d en ilen "d ev let genel p la n la m a k o m isy o n u " b u h ay li e lv e rişs iz şa rtla rd a kuru ld u .

O nuncu parti k o n g re sin in ve N E P u y g u la m a sın ın yol açtığ ı b ü y ü k ç e k iş­ m e le r y ü zü n d en p la n la m a k o n u su n d a k i ta rtışm a tav sad ı. G o sp la n N isan 1 9 2 l'd e ça lışm a y a b aşlad ı. O tu z d ö rt g ö rev lid en o lu şan k o m isy o n ü y e le ri­ n in b ü y ü k b ir kısm ı "özel ç a lışm a la rın d a n ö tü rü ü n len m iş bilgili te k n isy e n ­ ler ve p ro fesö rlerd i"; b u n la rın sad ece y ed isi parti ü y esiy d i. G o sp lan için çalışan u z m a n la r 1 m ily o n ru b le aylık, im tiy azlı y iy e c e k k arn e le ri, k e n d ile ­ ri ve aileleri için g iy sile r alıy o rlar, b u n u n y an ı sıra V T sIK ü y eleri gibi o to ­ b ü slerd e ve tren lerd e ö n c e lik sahibi o lu y o rla r, p a ra s ız se y a h a t e d e b iliy o r­ la rd ı.54 P la n la m a k o m isy o n la rı V e se n k a 'y a ve b a şk a e k o n o m i k o m ise rlik le ­ rin e b a ğ lıy d ıla r, ö y le ki G o sp lan bu k o m isy o n la r a ra c ılığ ıy la özel so ru n lar üzerin d e çalışa b iliy o rd u .55 L en in y atışm ıştı. G en el p lan h a k k ın d a ah k âm kesen "her şeyi b ilir k o m ü n istleri" e le k trik le n d irm e p la n ıy la ilg ilen m ey e 51. A/?.«., c. XVI, s. 168, 173; bîr ay sonra Goelro planım ilk kez okumuş otan Slalin, Lenin'e Troçki ve Rikov'u elettiren bir mektup yazdı; mektup şöyle son buluyordu. "Bir ve yal­ nızca bir'tek ekonomik plan’ var: o d a 'elektriklendirme planı'dır ve diğer bütün planlar boş ve zararlı gevezeliklerden başka bir şey değildir" (Slalm, Soçinemya, c V. s. 50-51).

57 . Subranie Uîakonenü, 1921. No 17, madde 106. V. P. Milyulm'e göre (tanrıya Ekonomıçeskngo Razviıiya SSSR (ikinci basım, 1929), s. 303) Lenin, Milyutin ve Larin bu kararın alındığı Sovnarkom toplantısında raporlar sundular.

53. Lenin. Soçineniyu, c. XXIX, s. 445-6.

54. V. N. Ipatieff, The Life a f a CAmrîi(Stanford, 1946), s. 308. Ipaıieff, Gosplan'a Mayıs 192 l ’de atandı.

55. Trudi IV Vserossiiskogo S“ezda Smetov Narodnogo Kozyaistca (1921), s. 83-4. Bıı planlama komisyonlarının kurulduğunu bildiren kararname Sobratue Uzakunenii, 1921, No. 38, madde 203'ıedir.

340 EKONOMİK DÜZEN m ecb u r ettiği g ib i, G o e lro 'd a k i g ö re v lile ri d e g ere k irse ’’g ü n c e l ek o n o m ik p la n la m a so ru n la rıy la " ilg ile n m ele ri için zo rla m a y a h a z ır o ld u ğ u n u K rjija n o v sk i’y e b ild ird i.54 M ay ts I9 2 1 'd e ç a lışm a la rın a y rın tıla rı h a k k ın d a K rjija n o v s k i'y e y en id en y azıy o r ve "b ü ro k ra tik ü to p y a la ra " k arşı h â lâ h o m u r­ tu lar y ü k selm esin e rağ m en , G o sp la n ’ın hiç d e ğ ilse h asat k o n u su n d a g e le ­ c e k d ö n em için b ir ya d a iki yıl g e ç e rli g e n e l b ir d e v le t e k o n o m i p la n ın ın tem ellerin i atab ileceğ in i u m d u ğ u n u d ile g e tiriy o rd u .” Y in e d e bu d ö n e m d e p la n la m a n ın en etk ili sav u n u c u su T ro ç k i’ydi. 7 A ğ u sto s 1921’d e N E P ilk kez san ay iy e u y g u lan d ığ ın d a , T ro çk i p a rti m e rk e z k o m ite sin e yeni p o liti­ k a n ın "çelişkili zik za k ların ı" p ro te sto e d e n v e "ek o n o m i a la n ın d a m erk ezi b ir o to rite" ile g e n iş ö lçe k li san ay i tem eli ü zerin d e y e n id en ö rg ü tle n m iş ö z e rk b ir G o sp lan k u ru lm asın ı talep e d e n b ir m u h tıra v e rd i.5* İki g ü n so n ra ­ ki so n u ç G o sp la n 'a resm en b ir ö z e rk lik ta n ım a m a k la b irlik te , o n u n "sad ece tü m R u sy a'y ı k ap say an lek b ir e k o n o m ik p lan sap tam asın ı d eğ il, ay n ı z a ­ m an d a k o m iserlik ler d ah il e k o n o m i b ö lü m le rin in p la n la n a ra s ın d a u y u m sağ lam asın ı ve p lan ın h em g en e l o la ra k , h em d e a y rın tıla rı b a k ım ın d a n g e r­ ç e k le ştirilm e sin d e d en etle y ic i b ir ro l o y n a m a sın ı" ö n g ö re n b ir k a ra rn a m e y a y ım la n d ı.^ B u aTada G o e lro , işle v le ri b a k ım ın d an G o sp la n ’a bağlı b ir b ö lü m h alin e geldi. E k im 1921'd e I 0 0 0 d eleg en in k a tıld ığ ı T ü m R u sy a E lek fro -T ek n ik K o n g resi M o sk o v a ’d a to p la n d ı6*’ ve G oeLro'nun ça lışm a la ­ rın ı o n a y la d ı.61 îk i ay so n ra L e n in , d o k u z u n c u T ü m R u sy a S o v y etleri K o n g resi'n e g eçen iki y ıl b o y u n c a 12 0 0 0 k ilo v aflık 223 e le k trik sa n tra lı­ nın işletm ey e açıld ığ ın ı v e b iri M o s k o v a b an liy ö sü n d e , d iğ e ri P e tro g ra d y ak ın ın d a o lm ak üzere y eni iki b ü y ü k sa n tra lın 1922 b a şın d a açıla c a ğ ın ı b ild ird i.62 56. Lenin. Soçmeniya, c. XXVI, s. 296.

57. A.#.?., e. XXVI, s. 359,466.

58.7 Ağustos 1921 muhtırası Troçki arş iv te rindedir.

59. Sifbraııie Uzakonenii, 1921, No. 59, madde 403.

60. "Rusya'nın elekrıiklendirifmeşinin gerçekleştirilmesine ilişkin teknik ve ekonomik so­ runlar hakkında genel bir tartışma" için kongre düzenlenmesi koron daha Şubat 1921'de alın­ mıştı (Sobranie Uzukonenii, 1921. No. 10, madde 66). 1913 kongresiyle şekli birbağıntı kur­ mak için buna resmen “sekizinci Tüm Rusya Elektro-Teknik Kongresi“ denildi; Lenin'in me­ sajı kongrede okundu (Lenin, Soçineniya. c. XXVII, s. 21). Çalışmalarla ilgili tutanak (Trudi S Vserosıtiskogo Elektmtekniçeskogt/ S'ezda) Gosplan tarafından (tarihsiz) iki cilt halinde yayımlandı.

61. Bu karar, yakında bilimin iki şeyi, televizyonu ve atom enerjisini gerçekleştireceğini bildiren Krijiyanovski tarafından dokuzuncu Tüm Rusya Sovyetleri Kongresi ne sunuldu (Devyatyi Vserossiiskii S'ezdSovetov [ 1922), s. 219).

62. Lenin. Soçinemya, c. XXVII, s. 134.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 341 B u b aşarıla ra rağ m en N E P 'in m a n tık i so n u c u p la n la m a n ın a rk a p la n a atılm ası oldu. A ralık 1921 d o k u z u n c u T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g resi g e ­ lişm eleri o n a y la m a sın a , e le k trik le n d irm e işini ü z e rin e a lm a sın a ve S m ilg a'n ın so ru m lu lu ğ u n d ak i b ir "akaryakıt p lanı "m ta rtışm a sın a k a rşın ,63 "tek b ir ek o n o m ik p fan "d an h iç sö z e tm e d i;64 M a rt a y ın d a y a p ıla n o n birin ci p arti k o n g resin d e de b u konu e s g e çild i. A n cak b u k o n g re d e L en in , N E P 'le b aşlay an "geri ç e k ilm e n in ” so n a e rd iğ in i b ild ird i. S o v y e t p la n la m a sın ın sa ­ n ay in in m illi ek o n o m i için d ek i ro lü n ü artırm ay ı am aç e d in ec e ğ i k esin d i; bu an lam d a S o v y et p lan la m ası, k ö y lü lü ğ ü n ü stü n lü ğ ü n e karşı sanayi p ro le ­ tary asın ın , k ü çü k se rm a y e y e k arşı so sy a liz m in g iriştiğ i m ü c a d e le d e b ir ara ç tı.45 N E P k a p italizm e g eri d ö n ü şe işa re t ettiğ i ve k ö y lü lü ğ e b ir ta v iz o l­ d u ğ u için, bu g e rile m e y e h e r tü rlü tep k i ya d a a şırıy a k açtığ ı k o n u su n d a b eslen en in a n ç belki d e p la n la m a n ın önem i ü z e rin d e y en id e n d u ru lm a sın a yol açacak tı. B u y eni a n tite z san ay i k rizin in g e lişm e siy le b irlik te 1922'de o rta y a ç ık m ay a başladı. S o v y e t b ü ro k ra sisi a ç ısın d a n bu an tite z san a y in in b a ş sav u n u cu su G o sp la n 'la , N E P 'in m an tık i so n u ç la rın a v a ran a d e k sü rd ü ­ rü lm esin i am aç lay an en n ü fu z lu k u ru lu şlard a n o la n N a rk o m fın arasın d a k i k ıy a sıy a re k a b e tte ifad esin i b u ld u . İk in ci d erec e d e k i lid e rle r ara sın d a , sa ­ vaş k o m ü n izm in in e n a teşli d e ste k le y ic ile rin d e n o la n P reo b ra jen sk i, L arin ve K ritsm an N E P d ö n e m in d e "p lan lı e k o n o m in in za y ıfla tılm a sın a ” karşı seslerin i y ü k seltiy o rlard ı artık . M a rt 1922'den itib aren L arin san ay i k riz i­ nin bu fak tö rd en iteri g e ld iğ in i sö y lü y o rd u .66 P arti y ö n etic ile ri kesin b ir tu ­ tum alm ak tan k açın ıy o rlard ı. T ro çk i ise g en el b ir p la n ın ve san ay iy i g e liş ­ tirm en in hayati b ir ihtiy aç o ld u ğ u k o n u su n d a b ü tü n g ü c ü y le a y a k d ire m e k ­ te d ev am ed iy o rd u . G o sp la n ’ı g ü ç le n d irm e k a m p a n y a sı 1922 yılı b o y u n c a 63. S' ezdi Sovetov RSFSft v Postantıvleniyak (1929), s. 236-9. Akaryakıt planı için bkz.

Lenin, Soçinemya, c. XXVII, s. 132-3.

64. O sırada Lenin "yeni ekonomi politikasının, devletin tek ekonomi planını değiştirme­ diğini. ama bunu gerçekleştirme tarzını değişi irdiğini" yazdı (Soçinemya, c. XXIX, s. 463).

65. Buharin I920'de şöyle yazmıştı: "Kentlerde ekonomi modeli için girişilen temel müca­ dele proletaryanın zaferiyle sonuçlanmaktadır. Kırsal kesimde ise büyük kapitalizm söz ko­ nusu edildiğinde yine zafer gerçekleşmektedir. Ama aynı zamanda mücadele tekrar başla­ maktadır, sosyalleşmiş emeği temsil eden proletarya için devlet planlaması ile, küçük mülki­ yeti ve pazar öğelerini temsil eden köylülüğün piyasada yol açtığı anarşi ve spekülatif kural tanımazlık arasındaki mücadeledir bu. Ancak bu, basit bir pazar ekonomisi olarak kapitalist ekonominin embriyonundan başka bir şey olmadığı içindir ki. yukarda tanımladığımız eğilim­ ler arasındaki mücadele aslında komünizm ile kapitalizm arasındaki mücadelenin devamıdır' (N. Buharin. Ekonomika Perekodnogo Pertoda (1920), s. 86).

66. Odinnadtsafyi S"ezd RKP(B) (1936), s, 118; bu üç kişinin protestolarının nedeni kulla­ nım komisyonunun ilga edilmesiydi (Bkz. s. 332, not 24).

342 EKONOMİK DÜZEN a ra lık sız sü rd ü rü ld ü ve 8 H a z ira n 'd a y a y ım la n a n yeni b ir k a ra rn a m e y le g ö ­ rev leri ve y etk ileri y e n id e n ta n ım la n d ı. G o sp la n ’ın g ö re v le ri a ra sın d a uzun v ad eli b ir p la n la (perspekıivnyi p la n ) acil b ir ü re tim p la n ın ın ( eksploatsionnyi p la n ) h azırlan m ası y er a lıy o rd u ve ilgili k o m ise rlik ler ta ra fın d a n S o v n ark o m ya d a S T O ’y a s u n u la c a k ö n e m li e k o n o m ik ve m a li k a ra rn a m e ­ lerin h a z ırla n m a sın d a G o sp la n ’a d am § ılac a k tı.M A n c a k G o sp la n 'ın y e tk ile ­ rin in b ü y ü k ö lç ü d e a rtırılm ası y o lu n d a k i h e r g irişim e L e n in h em M a y ıs 1922'de sağ lığ ın d ak i ilk b o z u lm a d a n önce, hem d e so n b a h a rd a iy ileştik ten so n ra g e n e llik le karşı ç ık tı, a m a P o litb ü ro ’da k en d isin i d e ste k le y e n o lm ad ı.

S o n b a h a rd a T ro ç k i ik i ö zg ü l ö n e riy le h ü c u m a g eçti: G o sp lan y a sa m a g ü ­ cü y le d o n a tılm a lı ve S o v n a rk o m 'u n b aşk an y a rd ım c ısı G o sp la n ’ın b aşk an ı olm alıy d ı. 27 A ralık J9 2 2 'd e L en in , h a sta y a ta ğ ın d a P o litb ü ro 'y a b ir m u h tı­ ra d ik te e ttird i; bu m u h tıra d a b irin c i ö n e riy e k a tıld ığ ın ı, an ca k İkincisini o n a y la m a d ığ ın ı b ild iriy o rd u . T ro ç k i'n in g en el g ö rü şü n ü , g en el b ir p la n la ­ m an ın z o ru n lu o ld u ğ u n u k abul e d iy o rd u ; a m a G o sp la n b a şk a n ın m "b ilg ili b ir tek n isy en " olm ası g e re k liğ i d ü şü n ce sin i k o ru y o r ve K rjija n o v sk i'n in G o sp lan 'ın b aşkanı, P iy a ta k o v 'u n d a b aşk an y a rd ım c ısı o lm asın ı sa v u n u ­ y o rd u .6* N e v a r ki L en in 'in sah n e d e n ç e k ilm e sin d e n so n ra T ro ç k i parti üst düzey y ö n eticileri a ra sın d a y a p a y a ln ız kaldı. L e n in 'in m u h tıra sın ın y a y ım ­ lan m ası taleb i P o litb ü ro ta ra fın d a n red d ed ild i ve G o sp la n re fo rm u b ir k ez d a h a rafa k a ld ırıld ı.69 N isan 1923 o n ikinci p arti k o n g re sin c e k ab u l e d ile n san ay i h ak k ın d ak i k arard a p la n la m a y a ay rılm ış b ö lü m m e v c u t d u ru m u ö zetliy o rd u ; e k o n o m i p o litik asın ın tem el so ru n la rı k o n u su n d a ra k ip lid e rle r a ra sın d a te d irg in e d i­ 67. Sobrrmie Uzakonenii, 1922, No. 40, madde 468.

68. Lenin'in hastalığı boyunca Sovoaıkom un diğer başkan yardımcılarım atama tasarısına (o ?,amana kadar sadece Rikov başkan yardımcısıydı) ilişkin bir tartışmanın da eklendiği bu uyuşmazlığın ana Katlan (birçok eksikliklerle de otsa) Troçki arşivinden izlenebilir. Tartışma özellikle Aralık 1922'de alevlendi. Lemn'in Troçki'nin görüşlerinin bir kısmına katıldığını bil­ diren 27 Aralık 1922 tarihli muhtırası, Troçki’nin 22 Ekim 1923’te Politbüro üyelerine yolladı­ ğı mektupla alıntılanmıştır. Troçki'nin bu mektubundan uzun alınlılar Sotsialistiçeskii Verlnik (Berlin), No. 11 (81), 28 Mayıs 1924, s. 1 l'de yayımlandı. Daha önce Sovnarkom başkan yar­ dımcılığını reddeden Troçki'ye bir ara Gosplan başkanlığının önerildiği anlaşılıyor: nedeni ol­ sun ya da olmasın, h asımları Troçki'nin bu tulkulu girişimlerinden açıkça şüpheleniyorlardı.

Açık ki Lenin'in, Troçki'nin beğenmediği Krjîjanovski ye duyduğu bağlılık önemli bir faktör olmuştu bu durumun onaya çıkmasında.

69. Lenin'in muhtırasının yayımlanmamasına ilişkin Politbüro kararı Troçki arşivindedir.

Troçki'nin Gosplan tartışmasıyla ilgili son girişiminin lüm merkez komite üyelerine yolladığı 25 OcaJc 1923 tarihli mektup olduğu anlaşılıyor; Şubat 1923'de tamamen sanayinin finansma­ nı sorunuyla (bkz s 286-7) ilgilenmeye başladı.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 343 ci b ir m ü tarek en in izleri bu b ö lü m d e a ç ık ç a g ö rü lü y o rd u .7“ T ro çk i'n in o lu m lu tu tu m u n u y a n sıtır g ib i g ö rü n e n h e r c ü m le P o litb ü ro ’d ak i y o ld a şları tarafın d an ih tiy a tla ve şü p h e y le k a rşıla n m ıştı. A m aç "tüm sanayi k o lların ın k en di araların d ak i ilişk ileri ve sa n a y in in tü m ü ile tarım arasın d ak i k a rş ılık ­ lı ilişkileri k ap sa y a n g erçek b ir so sy a list ek o n o m ik p lan "d ı ve bu plan a n ­ c ak "uzun bir h azırlık g e re k tire n e k o n o m ik te c rü b e so n u n d a" g e rç e k le şe b ilirdi; ö y le ki bu acil p ro g ram "g en el d irek tifle ri içeren v e g e n iş ö lç ü d e h a ­ zırlay ıcı n itelik te” b ir p ro g ra m d ı. T ro ç k i'n in G o sp la n 'a ilişk in g ö rü şle ri, k a ­ rarın an cak onun tarafın d a n y a z ılm ış o la b ile c e k b ir p a ra g rafın d a d ile g e ti­ rilm işti: A çıkça görülm ektedir ki ekonom inin b ir bütün olarak planlanm ası sadece sana­ yi içinde, yani onu denetleyen idari organın, V esenka’nın tecrit edilm iş çabalarıyla gerçekleştirilem ez; bunu ancak sanayi örgülünün üstünde yer alan ve onun m aliye ile, ulaştırm ayla bağlantısını sağiayatı ayrı b ir planlam a organı gerçekleştirebilir.

B öyle bir organ vardır, bu da konum u bakım ından G osplan dır.

A n cak bunun so n u cu G o sp la n 'a "ö zel b ir id ari y e tk i" v erm ey i re d d e t­ m e k oldu. Y etki ku llan ılm ası g e re k tiğ in d e G o sp la n g e n e k o m ise rlik ler, S T O y a d a S o v n ark o m a ra c ılığ ıy la h a re k e t e d e c e k ti.11 T ro ç k i'n in d ü şle d iğ i b a ğ ım sız ve g üçlü b ir p la n la m a o rg an ı g e rç e k le şm iy o rd u hen ü z.

B u uzlaşm a k a rarın d a n d a h a an la m lı o lan şey , Z in o v y e v 'le T ro ç k i’nin k o n g re d e k endi tu tu m la rım b ir k ez d a h a d ile g e tirm e le riy d i. İkisi d e tu tu m ­ larını k o n g re ç a lışm ala rın d a n ayrı o la ra k v e farklı za m a n la rd a a ç ık la d ıla r; b ö y lece şid d etli b ir ta rtışm a u sta lık la sa v u ştu ru lm u ş o ld u . L en in 'in p la n la ­ m a k o n u su n d ak i tu tu m u n d a son iki yıl b o y u n c a m e y d a n a gelen ö n e m li d e ­ ğ işik liğ i ve y a y ım lan m am ış A ralık 1922 tarihli m u h tırasın d a d ile g etird iğ i gö rü şleri kasten b ilm ez lik te n g elen Z in o v y e v , m erk ez k o m ite ç a lışm a la rı­ n a İlişkin ilk ra p o ru n d a L e n in ’in K ritsm an , M ily u tin ve L arin ’in p la n la m a ­ ya ilişkin fan tezilerin e h ü c u m e ttiğ i, e le k trik le n d irm e p lanını p la n la m a y a b iricik katkı ve G o elro 'y u etk ili b iricik p la n la m a o rg a n ı d iy e ilan e ttiğ i Ş u ­ b at 1921 tarih li "T ek B ir E k o n o m ik P lan Ü zerin e" b aşlık lı m ak a le sin e d e ­ ğindi. Z in o v y ev 'in b u n d an n ey i am a ç lad ığ ı açık ça g ö rü lü y o rd u ; k tsm i 70. Troçki, "ekonomik sorunlar konusunda merkez kom ite üyelerinin bUylik bir kısm ı ile ciddi bir anlaşmazlık" içinde olduğunu kongreden önce Sıalin'e bildirdiğini anlatır. {Stalin, New York [19461, s. 366). Kongrede açıkça ortaya konm ayan bu (ür görüş ayrılıkları bu kitap­ la daha sonra ele alınacaktır. Troçki'nin planlama konusundaki görüşleri bu ayrılıkları bir de­ receye kadar yansıtmaktadır.

71. VKP(B) v Rezulyutsiynk (1941), c l.s 478-8Û.

344 EKONOMİK DÜZEN p la n la n y ü c e ltirk e n , T ro ç k i’n in sav u n d u ğ u g e n e l p lan lam ay ı ve G o sp lan 'ın ü stü n lü ğ ü n ü h asıraltı etm e k .72 T roçk i d a h a d a ileri g itti. K a p ita liz m d e özel işle tm e le r ve sa n a y ile r için tek il p la n la r v ard ı a m a e k o n o m iy i k a p sa y a n g e ­ nel b ir p lan y o k tu ; bu n u n y e rin e "p iy asa, rek ab et, arz, tale p , b u h ran lar, vs. vs." vardı. S o sy a liz m p iy a sa n ın ve p iy a s a o lg u la rın ın o rta d a n k ald ırılm a sı d em ek o ld u ğ u iç in d ir ki, p la n la m a so sy aliz m in ö zü y d ü . S an ay in in iç in d e b u lu n d u ğ u k riz p la n la m a y ı z o ru n lu k ılıy o rd u : "A ğ ır sa n ay iy i p iy a sa n ın b a­ şıbo ş o y u n la rın a terk etse y d ik k a y a la ra ç a tp ıp p arç a la n ırd ı." T ro ç k i N E P k arşısın d ak i tu tu m u n u tan ım la m a y ı d e n e d i; k o n u şm a sın ın e n h assas n o k ta­ sıydı bu. L en in 'in iki y ıl ö n cek i b ir slo g a n ın ı d ile g e tird i; am ac ı slo g an ın o to ritesin d en y a ra rla n m a k d e ğ il, h ak lılığ ın ı g ö ste rm e k ti. L e n in N E P ’in "ciddi o la ra k ve uzun b ir su re için" b aşla tıld ığ ın ı sö y lem işti. T ro çk i ise N E P 'in "ciddi o la ra k ve uzun b ir sü re için g e rç e k le ştirild iğ in i", a m a e b e d i­ y e n d ev am etm e y e c e ğ in i te k ra rlıy o rd u . N E P , "k en d isi tara fın d an atılm ış tem elleri ve b ir b a k ım a k en d i y ö n te m leri k u lla n ıla ra k a şılm a k ü zere" b e ­ n im sen m işti. B aşk a b ir dey işle, "yeni e k o n o m i p o litik a te m e lin d e k i b aşarı­ larım ız, k e n d iliğ in d e n o rta d a n k a ld ırılm a sı için b ize y o l aç a r" .73 T ro ç k i sı­ kıcı, uzun k o n u şm ası b o y u n ca y a k la şm a k ta o lan d ö n e m i "ilkel so s y a lis t b i­ rik im ” — M a rx ’m ilkel k a p ita list b irik im in in k a rşıtı— d ö n em i o larak nite­ len d ird i.74 B u b irik im i g e rç e k le ştirm e k — ad ın ı a n m a k sız m T ro ç k i'n in im a ettiği b u y d u — p la n ın tem el işlev iy d i. T ro ç k i'n in p artili a rk a d a şla rın d a n d a ­ h a ö n ce ileriy i g ö rm e k y a d a ç ö z ü m le m e k için h e n ü z ç o k e rk en b ir z a m a n ­ d a o rtay a so ru la r atışı ilk d eğ ild i. B ö y le y a p m a k la parti ö n d erliğ in e so y u nuy o rm u ş gibi g ö rü n m esi d e ilk d eğ ild i. O y sa 1923 ilk b a h a rın d a p la n la m a so ru n u n u te k ra r g ü n d e m e g e tirm e y e h iç k im se n in n iy eti y o k tu ; b elk i d e pek az k işi a n la m ıştı sö y le d ik le rin i. T ro ç k i’nin k o n u şm a sın d a p la n la m a y la ilgili p a sa jla r k o n g re d e d ev am ed en ta rtışm a la rd a e n a z e le ştirile n le r old u ; k o m isy o n d a, k a rarın p la n la m a y la ilgili b ö lü m ü , ü z e rin d e h iç b ir d e ğ iş ik li­ ğin Ö nerilm ediği te k b ö lü m d ü .15 P la n la m a ilk e sin e h iç k im se ka rşı ç ık m ı­ yordu — a slın d a h iç b ir M ark sist p la n la m a ilk esin e k a rşı ç ık a m a z d ı da. N e 72. Dvenadtsaıyi S "e?d Rossııskoy Kommunistiçeskoy Panii {Boişeıikov) (1923), s. 26-7; Zinovyev konuşmasının sonunda bir kez daha Lenin'in otoritesine sığınarak tekrar hücuma geçli {A.g.t., s. 45). Lenin'in Şubat 1921 tarihli makalesi için bkz. s. 338-9: Lenin'in yazıların­ dan seçme alıntılarla onun otoritesini kötüye kullanmanın belki de ilk örneğiydi bu.

73. A.g.f.. s. 306,313.

74. A.g.e., s. 32!. Troçki bu cümleyi Gosplan’da çalışan Smimov’a malelti. Planlamaya ilişkin tartışmanın sonraki bir aşamasında iinl P bir cümle haline geldi bu.

75. A.g.e.. s. 373.

PLANLAMANIN KÖKENLERİ 345 var ki G o sp la n u zm a n la rın ın so y u l d e ğ e rle n d irm e le rin in , so y u t ta s a rıla rı­ n ın b u ilk d ö n e m d e p o litik ay ı e tk ile m e si iste n m iy o rd u . G o sp la n b o şlu k ta ç a lışm a y a ve d e n e m e le rd e b u lu n m a y a d e v am etti. P la n lam a c ıla rın e lin d e e tk ili b ir araç o lab ilm esi için en azın d a n iki y a d a üç yıl g eçm e si g e re k iy o r­ du. P la n la m a so ru n u n u n acım asız ik tid ar m ü c a d e le si için d e su y ü z ü n e ç ık ­ m a sın a d ah a h ay li z am a n vardı.

NOT C

MARX, ENGELS

VE

KÖYLÜLÜK

M arx'rn ve M a rk sistler'in k ö y lü lü ğ e karşı tu tu m ları y ığ ın la ta rtışm a y a ve y an lış a n lam ay a konu o lm u ştu r. M a rk siz m ’in özü, k a p ita liz m d en so sy aliz ­ m e geçişin tahlil ed ilm e siy d i. K a p italizm , k a p ita list to p lu m u n eg e m e n sın ı­ fı o lan b u rju v azin in y a ra tışıy d ı; ö n c e lik le p ro le ta ry a n ın g e rçe k le ştirec e ğ i so sy alist dev rim , tüm sın ıfların so n u n d a o rta d a n k a lk m a k ü z e re b irb iriy le k ay n aşacağ ı g elec eğ in to p lu m u n a y o l açacak tı. Ö te y an d an b ir s ın ıf o larak k ö y lü lü k , feodal d ü z e n e ö zg ü b ir sosyal o lu şu m d u ve ne b u rju v a k ap ita ­ lizm d ü n y a sın a ne de p ro le te r so sy aliz m d ü n y a sın a aitti. M arx KapitaÜin ilk cild in d e k ap italist d ü ze n in ta h lilin e g iriştiğ in d e, b ilin d iğ i gibi, v aro lan h erh an g i b ir to p lu m u n resm in i d eğ il, soyut b ir m o d eli k u lla n m ıştı; d o la y ı­ sıy la k ö y lü y e ya d a z a n a a ık â ra y er b u la m a m ıştı: Ç ü n k ü b u n la r k a p ita liz ­ m in tip ik un su rları d e ğ il, m o d ası g eçm iş, e sk i b ir so sy al d ü ze n in h âlâ y a ş a ­ m ını sü rd ü rm ek te o lan arızi k alın tıla rıy d ı.

B u g ö rü şe g ö re, k en d i feo d al k ö k en in in d a m g a sın ı ta şıy a n k ö y lü lü k , ç ağ d aş to p lu m d a geri b ir u n su rd u — sad ece k ap italist b u rju v a z iy e oran la d e ğ il, ö n c e lik le p ro le ta ry a y a o ra n la d a geri b ir u n su rd u . B u n d a n ç ık a n s o ­ nuç şuy d u : K ap italizm in en ileri o ld u ğ u y e rd e , k ö y lü lü k b ir s ın ıf o la ra k ç o k ta n çü rü m ey e y üz tu tm u ştu . K om ün is 1 M anifestoda esas itib arîy le B atı A v ru p a'y ı g ö z ö n ü n d e tutan M arx , k ö y lü lü ğ ü d iğ e r k ü ç ü k b u rju v a g ru p la r­ la b ir saydı (topunu b ird en "k ü çü k im a latç ı, e sn a f, z a n aa tk a r ve kö y lü " d iy e sın ıfla n d ırıy o rd u ) ve b ü y ü k ö lçe k li k ap italizm selin in sü rü k led iğ i k a y b o l­ m a y a m ah k û m bir s ın ıf o larak ele aldı. B u süreç için d e b ü tü n bu g ru p la r m u h a fa z a k â r hatta g e ric iy d ile r; "tarihin te k e rle ğ in i te rsin e d ö n d ü rm ey e" y e lten iy o rlard ı: E ğer tesadüfen dcvrim ci olurlarsa bu ancak proletarya saflarına katılm alarının kaçınılm az oluşundandır; böylece o andaki çıkarlarını değil gelecekteki çıkarlarım savunurlar, proletaryanın görüşüne katılm ak için kendi görüşlerinden vazgeçerler.

MARX, ENGELS VE KÖYLÜLÜK 347 F locon, o n b ir m ily o n F ra n sız k ü çü k ç iftç isin in "m al can lısı to p rak sa h ip le ­ ri" ve k o m ü n iz m k o k an h er şey in a m a n sız d ü şm an ı o ld u k ları y o lu n d a Eng e ls ’i u y a rm ıştı.1 K ö y lü lü ğ ü n m u h afa za k âr ve g erici m iz a c ın a ilişk in b u saptam a, k ö y lü lerin B atı A v ru p a'n ın h er y e rin d e, ö z e llik le d e d e v rim in y a p a s if sey ircileri o la ra k k a ld ık la rı y a d a p ro le ta ry a n ın isy an ın ın o to rite le r ta ­ ra fın d a n b astırılm a sın a fiilen k a tıld ık la rı 1848 tecrü b esi v e sile siy le F ra n ­ sa 'd a d o ğ ru lan m ış g ö rü n ü y o rd u .

D oğu A v ru p a ’d a ise (A lm a n y a D o ğ u ile B atı a ra sın d a k a lıy o rd u ) k ö y lü ­ lük tarihsel g elişim in h â lâ az g e lişm iş b ir a şa m a sın d a y d ı. O n u n feo d al s ta ­ tüsü I8 4 8 'e k a d ar h em en h e m e n ay n ı k alm ıştı v e fe o d alite n in son k a lelerin i o rtad an k ald ıra c a k o lan b u rju v a d ev rim i h e n ü z ço k u zak ta y d ı. A m a v ah im b ir ikilem b a şg ö sterm işti. G ö rev in asıl y ü k ü n ü d o ğ u y a d o ğ ru g id ild ik ç e g ü çleri ve say ıları d a h a da azalan b u rju v a zi y a d a p ro le ta ry a ü stlen ecek se d e v rim in b aşa rıy a ula şm a şansı h iç y o k tu ; an ca k k ö y lü le r ta ra fın d an fiilen d e ste k le n e n b ir tarım d e v rim iy se b a şa rıy a u la şm a şansı vardı b u n u n . K o­ m ünist Manifesto'üdi M a rx 'in ö n g ö rü sü e sa s itib a riy le B atı A v ru p a ü zerin d e y o ğ u n laşm ıştı; a m a "k o m ü n istle rin m ev c u t farklı m u h alefet p a rtile rin e k a r­ şı tu tu m la rın ı” ele alan son k ısa b ö lü m d e , k o m ü n istle r h e m A m erik a B irle ­ şik D ev le tîe ri'n d e k i "refo rm cu çiftç ile re " h em de "ulusal k u rtu lu şu n şartın ı b ir tarım d e v rim in d e g ö ren " P o lo n y a p a rtisin e d e ste k v e riy o rla rd ı. B u n d an b irk aç ay so n ra M arx b u ilk ey i ç o k d a h a açık b ir şek ild e d ile getirdi: B altık'la K aradeniz arasındaki biiyük tarım ülkeleri feodal ve ataerkil barbarlık­ tan, ancak toprağa bağlı köleleri ya da köylüleri ö z g ü r toprak sahiplerine dönüştüre­ cek b ir tan ın devrim i — 1789’d a Fransa'nın kırsal kesim lerinde m eydana gelen d e v ­ rim e benzer bir devrim — sayesinde k u rtulabilirler.2

D em ek ki b u rju v azi ile p ro le ta ry a n ın ayrı ay rı ya da b irlik te b u rju v a d ev riınini g erç e k le ştire c e k ve feo d alitey i y ık aca k k a d a r g ü çlü o lm ad ık ları y e r­ lerd e, k o m ü n istler b ire y se l k ö y lü m ü lk iy eti a d ın a d e v rim y ap an k ö y lü leri "bu her tü rlü k o m ü n izm e a ç ık ç a k a rşı çık an b ir to p rak re fo rm u o larak k alsa d a" d e ste k le y e c e k le rd i.3 B u rju v a d e v rim in in ç o k ta n y a p ılm ış o ld u ğ u ü lk e­ lerle y ap ılm ası b e k len e n ü lk e le r arasın d a k i a y rım m an tık lı b ir ay rım d ı. N e v a r ki, D oğu A v ru p a k ö y lü lerin e m ü lk sah ib i o lm a a y rıc a lığ ın ı tanırken B atı A v ru p a k ö y lü lerin i bu h ak k ı sa v u n d u k la rı için "b a rb a rlık "la su ç lam a k t. Marx ve Engels, Soçinen'tya, c XXI, s. 91.

2. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, 1CT Teil, c. VII, s.

302.

3. A g .e .,c .VI. s. 12.

348 EKONOMİK DÜZEN te d irg in lik y ara ta n b ir d u ru m d u .

P ro le ta ry a ile k ö y lü lü k ara sın d a d ev rim ci ittifa k d ü şü n c e si ilk k e z b u güç şa n la r a ltın d a şe k ille n m e y e b a şla d ı. 1525 A lm a n k ö y lü sav aşın ı in celey en açık ya d a örliik k arşıla ştırm a la rla d o lu u z u n b ir m ak ale sin in so n u n d a E n ­ g els 1848'de A lm a n k ü çü k b u rju v a z isin in k ad e rin i şö y le ç iziy o rd u : U lusun önem li bir kısm ı, küçük burjuvalar, zanaatkâr ve köylüler, o zam ana ka­ dar doğal m üttefikleri olan burjuvazi tarafından aşın devrim ci oldukları, b u n a kar­ şılık proletarya tarafından da bazı durum larda yeterince devrim ci olm adıkları ge­ rekçesiyle kendi kaderine terk edildi; bölünm eye uğradığı için boşlukta kaldı ve hem Sağ’daki hem de Sol'daki kom şularına m uhalif oldu.4

B u p a sa jın b u rju v azi tarafın d an te rk e d ile n k ö y lü lü ğ ü n p ro le ta ry a y la ittifa­ k a y ö n elec eğ in i im a e ttiğ i açık tır; ay rıca, d a h a ilerd e m ey v e v erecek olan b ir g ö rü şü , b u rju v aziy le ittifak y ap a ca k o lan k ö y lü le rle p ro le ta ry a y a k atıla­ cak k ö y lü le r ara sın d a b ir b ö lü n m e m ey d a n a g elec eğ i g ö rü şü n ü d e iç e rm e k ­ tedir. M arx ve E n g els hem la n m d a h em d e sa n a y id e b ü y ü k Ölçekli ü retim i ö rg ü tle m e n in so sy alizm in tem el şa rtı o ld u ğ u k o n u su n d a k i in an çların ı h iç ­ b ir zam an te rk etm ed iler; b u n d an k ö y lü le rin , an c ak m ü lk iy e te b ağ lılık ta n k u rtu ld u k ları ta k d ird e so sy alist d e v rim d e p ro le ta ry a n ın m ü ttefik i o la c a k la ­ rı so n u cu ç ık ıy o rd u . A lm a n y a 'd a bu a şam a y a e riş ilm e m iz i hen ü z. M arx 'in E n g els'e y azd ığ ı 1856 tarihli m e k tu b u n d a ç o k ç a a lın tı y ap ılan b ir p asaj v a r­ d ır. M arx 'in A lm a n y a 'd a h e r şey in "p ro lete r d e v rim in , köylü sa v a şın ın b ir tü r ikinci b a sk ısıy la d e ste k le n m e sin e b ağ lı o ld u ğ u n u ”5 y azd ığ ı b u pasaj, o n u n A lm a n y a ’yı, feodal d ü z e n e k arşı b u rju v a d e v rim in m h e n ü z ta m a m ­ la n m ad ığ ı ve bu y ü zd en p ro le te r a z ın lığ ın kö y lü m ü lk iy etin e ilişk in b ir p ro g ra m a geçici o la ra k tak tik b ir d e ste k v e reb ile c eğ i ta rım ağ ırlık lı ü lk e le r a ra sın d a sa y d ığ ın ı g ö ste rm e k te d ir .6 1850'den so n ra M arx ve E n g e ls ö m ü rle rin i to p y ek û n san a y ile şm e sü re ­ c in d e k ö y lü so ru n u n u n y ak ıc ılığ ın ı k a y b e ttiğ i ve k ö y lü lü k te n arta k a la n la ­ 4. Marx ve Engels, Stymeniya, c VIII, s. 197.

5. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe. 1er Teil, c. II, s.

131-2 (Ayraç içindeki alınlı ölgün metinde de İngilizcedir).

6. Yarı-serf durumundaki tarım emekçileri tarafından işlenen geniş Prusya topraklarında ise durum yine farklıydı: Engels 1865 tarihli bir mektubunda, "Prusya gibi ağırlıkla tarıma.da­ yalı bir iilkede tarım proletaryasının büyiik feodal aristokrasi tarafından ataerkil sopayla sö­ mürülmesi hakkında tek kelime söylemeksizin sırf sanayi proletaryası adına burjuvaziye hü­ cum etmek haksızlık olur," diye yazıyordu. Burada Engels, serilerin feodal şömürtilUşünden ücrcıli işçilerin oluşturduğu bir tarım proletaryasının kapitalist sömürbîiişüne geçmektedir (Marx ve Engels, Svçineniya, c. XXIII, s, 239).

MARX, ENGELS VE KÖYLÜLÜK 349 rın larım p ro le ta ry a sın a d ö n ü ştü ğ ü b ir ü lk ed e g e ç ird iler. A y rıc a A v ru p a 'd a o n ları taktik sorunu y e n id e n g ö z d en g e ç irm e y e zo rla y an h iç b ir so m u t d e v ­ rim ci du ru m o rta y a çık m ad ı. 1848 y a n g ın ın ın sö n d ü rü lü şü y le P aris K o m ü ­ nü ara sın d a g eçen y irm i yıl o n la rın k ö y lü lü ğ e k arşı tu tu m u n d a h iç b ir d e ğ i­ şik lik y aratm ad ı v e P aris K o m ü n ü 'n ü n k a h ra m a n c a m ü c ad e le si k om ünü y en ilg id en k u rtarab ile c e k b ir k ö y lü a y a k la n m a sın a yol a çm a d ı. A m a h a y a ­ tının son on y ılın d a M a rs'ı k ö y lü so ru n u n u y en id en e le a lm a y a zo rlay an e t­ ken çok uzak ve b e k le n m e d ik b ir k a y n ak ta n , R u sy a 'd a n g eld i.

1860'Ij y ılların so n u n a d o ğ ru M arx ve E n g e ls R u sy a 'd a k i o la y la rla ilg i­ len m ey e b a şla d ıla r ve R u s ik tisat k itap ların ı o k u m a k için R u sç a ö ğ re n d ile r.

R u sy a o sıra d a ta rih in in ö n em li b ir d ö n ü m n o k tasın d ay d ı o sırad a. 1850'li y ıllard a R u sy a'd a y eni b ir d ü şü n c e ak ım ı o rta y a ç ık m ıştı {N arodnikler ö r­ g ü tlü bir p artid en çok b ir a y d ın la r to p lu lu ğ u y d u ). S lav o fıllerin R u s y a ’nın k en d in e ö zg ü b ir kaderi o ld u ğ u n a ve B a tfy ı ay d ın la tm a d a b elirle y ici b ir ro­ lü o laca ğ ın a b e sled ik leri in an ç ile, B a tılı so sy a list ö ğ retile r için d e ö zellik te Ütopyacı ö ğ retileri b ağ d aştıra n b ir ak ım d ı bu. N arodnikler'ın başını ç ek tiğ i bu ak ım ın en so m u t y an ı R u s kö y lü k o m ü n lerin in o rtak m ü lk iy e t sistem in e d ay an d ığ ı, bu n ed en le a slın d a so sy a list o ld u ğ u , ve g e le c e ğ in so sy a list d ü ­ zen in in tem ellerin i atab ile c eğ i, b ö y le c e R u sy a ’nın d iğ e r A v ru p a ü lk elerin i so sy alizm y o lu n a g ö tü re c e ğ i in an cıy d ı. 18 6 1 'd e se rflerin ö z g ü rlü ğ e k a v u ş­ m ası bu İnancı y ık m a d ı. B u ö z g ü rlü ğ e , R u sy a ek o n o m isin i K ırım S avaşı'nın sebep o ld u ğ u y ık ım la rd a n so n ra m o d e rn leştirm e a rz u su ve İn g ilte ­ r e ’d eki çitlem e h are k e tin e b e n z e r b iç im d e ü lk e sa n a y ileşm esi için y ed e k sa ­ nayi ordusu y a ra tm a ih tiy acı y o l açm ıştı. S erflerin ö z g ü rlü ğ e k a v u şm ası, e fe n d i-to p ra k beyi ile serf-k ö y lü arasın d a k i feo d al ilişk iy i k o p a rm ış ve k a ­ p italizm in kırsal k e sim e sız m a sın ı ç o k k o lay la ştırm ıştı. A m a ta rım d a e g e ­ m en ö rg ü tlen m e şekli o lm a k ta d e v a m ed e n k ö y lü k o m ü n ü n ü resm en o rta ­ d an k ald ırm ad ığ ı için bıı d e ğ işim in c id d iy eti iy ice a n la şıla m a d ı ve naro d ­ nik öğ retiy i p ek a z e tk ile d i. N arodnikler1in narodnik ö ğ re tiy e bağlı terö rist g rupların e y le m le riy le g ü ç le n e n fa aliy etleri 18 7 0 'lerd e d o ru k n o k ta sın a ulaştı. K apitalin b irin ci c ild in in t8 7 2 'n in b aşla rın d a y ay ım lan a n ilk R u sça çevirisini de D a n ie lso n adlı b ir narodnik y ap m ıştı.

B ak u n in 'e karşı m ü c a d e le , M a rx 'la E n g els'i R u sy a k o n u su n d a k i ta rtış­ m aların içine çek ti. 18 7 5 'te R u s narodnik T k aç e v 'in sa ld ırısın a c e v a p veren E n g els, Rusya'da Sosyal ilişkiler b aşlık lı b ir m ak ale y ay ım lad ı. E n g e ls bu m ak aled e, se rfle rin ö z g ü rlü ğ e k a v u şm a sın ın "k o m ü n a l m ü lk iy e te e n a ğ ır d arb ey i" in d ird iğ in e, " R u sy a ’d ak i k o m ü n al m ü lk iy e tin p a rla k d ö n e m in in

350 EKONOMİK DÜZEN ç o k lan g e ç tiğ in e ve g ö rü n ü şe g ö re o rtad an k a lk m a y a y ü z tu ttu ğ u n a " işaret e d iyo rdu. A y rıc a uzun b ir ta rtışm a y a yol a ç ac a k b aşk a g ö rü şle r d e ileri s ü ­ rüyordu: B ununla birlikte, şüphesiz bu kom ünal topluluğu daha üst d üzeyde bir topluluğa dönüştürm e ihtim ali vardır, y eter ki bu dönüşüm için gerekli şartlar olgunlaşıncaya dek en azından bugünkü durum unu devam ettirebilsin ve k öylüler ayrı ayrı değil, birlikle çalışacak şekilde kendilerini geliştirebilsin. O zam an, R us köylüleri küçük buıjuva m ülkiyeti ara aşam asından geçm eksizin bu yüksek d ü ze y e erişebilirler.

A m a bunun olabilm esi için, ortak m ülkiyet tam am en ortadan kalkm adan önce Batı A vrupa'da patlak verecek bir proletarya devrim inin — Rus köylüsüne b öyle b ir d e ­ ğişiklik için gerekli şan ları, ö zellikle tüm tarım sistem ini kökten değiştirecek m ad­ di şartları sağlayacak bir devrim in— gerçekleşm esi ş a r ttır .7

Ö n em li şartlard ı b u n lar. R u sy a ’nın b u rju v a k ap italizm safh asın ı k en d i ç a ­ b asıy la aşm a sı ve feodal g e ç m işin d e n m ira s k alan k o m ü n a l k u ru m la n k en ­ di so sy alist g e le c e ğ in in k o m ü n a l k u ru m la n n a d o ğ ru d an d ö n ü ştü rm e si söz k o nusu d e ğ ild i. Ö n erilen şey, ileri ü lk eler p ro le ta ry a sın ın kendi d e v rim le rini b a şarıy la g e rçek leştird ik te n so n ra g eri k alm ış R u sy a 'y ı k ap italist a şa m a ­ d an g e ç m e sin e g erek k alm ak sızın so sy a lizm e g ö tü re b ile c e k le riy d i ve A v ­ ru p a bir b irlik o larak d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e b u n d a a k la a y k ın h iç b ir şey y o k tu .

O d ö n em d e M arx bu k o n u d a b ir a ç ık la m a y a p m a d ı. A n cak iki yıl so n ra k en d isin i R u s düşm anı o lm a k la su çlay an b ir m a k a le y e ce v a p v erm e k için b ir R u s g az e te sin e g ö n d e rd iğ i m a k a le E n g e ls'in g ö rü şü n ü d estek le d iğ in i g ö steriy o r. M arx c ev ab ın d a , h iç b ir z a m a n "bütün m illetlerin m u tla k a g eç­ m eleri g e re k e n tek b ir yo l" ö n e rm e m iş o ld u ğ u n u sö y lü y o r, d ü şü n ce sin i o lu m su z am a açıklayıcı b ir cü m le y le ö zetliy o rd u : R usya e ğ er 1861'den beri girdiği yolu izlem eye devam ederse, tarihin bir m illete kapitalist düzenin belalarından kurtulm ası için sunduğu en büyük fırsatı kaçırm ış olacaktır."

R u sy a'd a N arodnikler le tüm b a ğ la rım k o p a ra ra k o n la ra a ç ık ç a m u h a le fe t ed en , sa d e c e feodal b ir k alın tı o la ra k g ö rd ü k leri kö y lü k o m ü n ü n ü m a h k û m e d erek p ro le te r d ev rim e b a şla n g ıç o larak R u sy a 'n ın k ap ita list g e lişm e sin i sa lık veren g e n ç M a rk sis tle r’in o lu ştu rd u ğ u d in a m ik b ir g ru b u n o rta y a ç ık ­ m a sıy la so ru n k ısa z a m a n d a k a rm a şık b ir hal ald ı. B u h arek e tin ö n d erleri P leh an o v , A k selro d ve V e ra Z asu liç 1870 y ılı so n u n d a R u sy a ’yı terk e d e ­ rek İsv iç re 'd e E m eğ in K u rtu lu şu adlı g ru b u k u rd u la r.5 B u g ru b u n ü y eleri 7. Marx ve Engels, Soçineniya, c. XV, s. 26).

8. A.g.e., c. XV, s. 375-7.

M ARX. ENGELS VE KÖYLÜLÜK 351

K om ünist M anifesto'da çizilen ta b lo n u n b ü tü n ü lk e le re u y g u la n a b ilec e ğ in i ve R u sy a 'd a so sy alizm e an c ak b u rju v a k ap ita liz m i ara a şam asın d a n g e ç e ­ rek v arılab ileceğ in i v a rsay ıy o r, b u v a rs a y ım a g ö re h a rek et e d iy o rla rd ı. Y a­ zarların d an b irin in bu şe m a y a k a tılm a d ığ ın ı a ç ık ç a d ile getirm e si b ir şa ş­ kın lık y arattı. Ş u b at 1 8 8 1'd e V era Z a su liç , R us k ö y lü k o m ü n ü h a k k ın d ak i g ö rü şü n ü açık lığ a k av u ştu rm asın ı iste y e n b ir m e k tu p yazdı M arx 'a. Bu so ­ ru n u n y a şlan m ak ta o lan M arx 'i sık ın tıy a so k m u ş o ld u ğ u , d o s y a la n a ra sın ­ d a b ulunan b irb irin d e n farklı üç u z u n ce v a p ta slağ ın d an a n la şılm a k ta d ır.

S o n u n d a h içb irin i b e ğ e n m e d iğ in d e n k ıs a b ir c e v a p y a zm a k la y etin d i. K a­ p ita ld e o rtak m ü lk iy etin ç o k ta n o rta d a n k alk tığ ı Batı Ü lkelerindeki şartları g ö z ö n ü n d e tu tan tah lilin , bu tür m ü lk iy etin h â lâ k ö y lü k o m ü n ü şek lin d e v arolduğu R u sy a 'y a u y g u lan am a y a c ağ ın ı aç ık lıy o rd u bu k ısa m e k tu b u n d a.

"B u k o m ü n ü n , R u sy a 'd a so sy alist y e n id e n d o ğ u ş için b ir tem el o lu ş tu rd u ­ ğ u " in an cın d a o ld u ğ u n u b elirtiy o r, a m a epey m u ğ la k b ir ifad ey le "bu h a liy ­ le d ev am ed e b ilm e si için dört b ir y a n d a n m aru z k ald ığ ı zararlı etk ilerd e n arın d ırılm asın ın ve serb esı g elişm e şartla rın ın sağ la n m a sın ın g e re k e c e ğ in i" 1(’ d e ek liy o rd u . E n g els'in ileri sü rd ü ğ ü tem el şarta , yani B atı A v ru p a'd a bir p ro le te r d ev rim in zafe rin e M arx ne I8 7 7 ’de ne d e 1881 ’d e d eğ in d i. A n ­ ca k bu ek sik lik , M arx ve E n g e ls'in so n rak i yıl K om ünist M anifesto' nun y e ­ ni R u sç a çev irisin i birlik te im zalad ık ları ve R u sy a k o n u su n d a son k ez o r­ tak d ü şü n celerin i b elirttik leri ö n sö z d e giderild i: Şimdi soru şudur : Gerçekle, ilkel kolektif toprak imtiyazının iyice bozulmuş bir biçimi olan Rus kom ünü doğrudan doğruya en yüksek biçimine, toprağı kolektif olarak kullanma biçimine geçebilir mi? Ya da aksine, Batı'daki tarihi gelişmeyi be­ lirleyen aynı bozulma sürecinden mi geçmelidir?

Bugün bu soruya verilmesi mümkün tek karşılık şudur: Eğer Rus Devrimi Batı' da bir proleter devrim için bir işaret olursa ve böylcce bu iki devrim birbirini ta­ mamlarsa, çağdaş Ru s toprak imtiyazı komünist bir gelişmenin başlangıç noktası olabilir.11 B u m etin lerin in celen m e si, h a y atların ın son y ılla rın d a M a rx 'la E n g els'in — h a lta E nge Is'ten ç o k M a r x in — g a y e t insani b ir İsteğin g ü d ü sü y le , c o şk u lu narodnik ta raftarların ı tatm in e tm e k iç in R u s k o m ü n ü n ü n p o tan siy elin e, R u sy a şartlarının y a d a K om ünist M anİfesto'da v e y a K a p ita l d eki ak la y a t­ kın herh an g i b ir y o ru m u n d o ğ ru la d ığ ın d a n d a h a ç o k inan m aların ı sağ lam a k 9. Bkz Bolşevik Devrimi, c. I, s 16.

10. Marx ve Engels. Soçineniya, c. XXVII, s. 117-8; beğenmediği taslaklar a.g.e.. s. 67797'dedır 11. A.g.e., c. XV, s. 601.

352 EKONOMİK DÜZEN g ib i b ir ç ab a için d e o ld u k la rın ın ip u çların ı v erm ek ted ir. M arx 1883'te ö ld ü .

R u sy a 'd a k ap italizm g elişm e y e ve b u n u n y a n ı sıra M a rk sist g ru p g ü ç le n m e ­ y e d ev am elli. T e rö riz m e sap la n an n a ro d n ik le r etk ile rin i y itirm ey e b a şla d ı­ lar. P leh an o v p a rla k b ir d iz i m a k a led e ve k ita p ç ık ta kö y lü k o m ü n ü n ü n k o ­ m ü n ist d eğil an cak b u rju v a tarzd a b ir sosyal ö rg ü tlen m e şe k lin d e g e lişe b i­ le ce ğ in i, "b u rju v a-k ö y lü s o s y a liz m im in k o m ü n iz m e y ol aç a m a y a c a ğ ın ı ileri sürdü ve 1889'da, P a ris’te ik in ci E n te rn a sy o n a l'in k u ru lu ş k o n g resin d e m ey d an o k u y u cu b ir ç ık ış ta "R u s D e v rim i'n in a n c a k b ir p ro le te r d e v rim o larak z a fe r k azan acağ ın ı, aksi h a ld e k a z a n a m a y ac a ğ ın ı" id d ia etti.

R u sy a'd a 1891'deki b ü y ü k k ıtlık tarım so ru n u n u b ü tü n d e h şe tiy le b ir kez d ah a g ü n d e m e g etird i. B u fe la k e t, k o m ü n al siste m e ö z g ü y e tersiz liğ e ve g e­ riliğ e o ld u ğ u k ad ar k ap ita liz m in k ö y lü k o m ü n ü ü z erin d ek i yık ıcı e tk ile rin e d e y o ru lab ilird i. A n cak teşh is ne o lu rsa o lsu n , tarih i sü re ç le rin işle m e k te o l­ d u ğ u ve g e riy e d ö n d ü riilem e y e ce ğ i d e a ç ık ç a g ö rü lü y o rd u . E n g e ls, M a rx ’m ve k en d isin in o n -o n beş yıl ö n c e n a ro d n ik le fe v erd ik leri tav izle rd e n se ssiz sed asız vazgeçti. K ıtlığın se b e b i k a p italizm d ir, d iy e yazan narodnik D an ie lso n 'a E n g e ls'in y o llad ığ ı Ş u b at 1893 tarih li m e k tu p b u v a z g e ç işe ta n ık lık e tm ek ted ir. K ap italizm in k ö tü lü k le rin i in k âr e tm e k E n g e ls’in ak lın ın k ö şe ­ sinden g eçm iy o rd u . A n c a k so ru n b u d eğ ild i artık . B u n d an k a ç ın m a fırsa tı o lm u ştu y sa bile, bu fırsat k açırılm ıştı. K öylü k o m ü n ü "ölü g e ç m işte " k a l­ m ıştı ve R u sy a kendi k a p ita list k a d e rin d en k a çam azd ı artık: Tarih lüm tanrıçaların en zalimidir. Zafer arabasını sadece savaş zamanında d e­ ğil, "barışçıl1’ ekonomik gelişme dönemlerinde de ceset yığınları üzerinden geçi­ rir.’?

B u acım a sız yargı R u sy a ’yı K om ünist M anifesto'nun d e v rim şe m a sın d a o lağ an bir y e re k o y u y o rd u . M a rx ’la E n g e ls’in R u sy a ’nın k u rtu lu şa d o ğ ru ö zel b ir y o ld an g id ece ğ in e d a ir y a k tık la rı u m u t ışığı sö n m ü ştü . S o n rak i y ıl E n g e ls 1875 tarihli m ak a le sin in y e n id e n y a y ım la n m a sı v e sile siy le ç e k in ­ gen tu tu m u n u b ir k ez d a h a o rta y a k o y d u ğ u n d a , "R u s k o m ü n ü n ü bu tü r b ir d ö n ü şü m e u ğ ra tm a g irişim in in R u sy a ’n ın k e n d isin d e n g e lm e y e c e ğ in i, a k ­ sin e ö zellik le B atı sanayi p ro le ta ry a sın d a n g e lec eğ in i" v e "ilk el b ir so sy a l d ü zen in kalıntısı o lan ta rım k o m ü n iz m in in a s la k en d i p a rç a la n ışın d a n b aş­ k a b ir şey ü retm em iş o ld u ğ u n u " 13 v u rg u lu y o rd u y aln ızca. L e n in 1890’lı y ıl­ lard a y azm ay a b a şla d ığ ın d a P le h a n o v un n a ro d n ik le rt k a rşı b aşlattığ ı p o ­ lem ik te ta m a m e n o n u n y a n ın d a y e r aldı ve R u s y a ’d a k a p ita liz m in g e lişm e ­ 12. Marx ve Engels, Soçintniya, c. XXIX, s. 206.

MARX, ENGELS VE KÖYLÜLÜK 353 sini a n a tem a o la ra k işledi. E sk i sa v la rın d a n b azıları y ılla r so n ra, "te k ü lk e ­ d e so sy alizm " ve tarım ın k ö tek tifleşcirilm esi tartışm a la rı b o y u n c a ç o k fark ­ lı b ir b ağ lam d a y en id e n g ü n ışığ ın a ç ık ac ak tı.

A m a c a g ö tü ren yol k o n u su n d a k i g ö rü ş a y rılık ları ne o lu rsa o ls u n , M arx ve E n g els şu tem el n o k ta d a d a im a ay a k d ire d ile r: G e n iş ö lç e k li k o le k tif ta ­ rım so sy alizm in v a zg eç ilm ez b ir şartıd ır. N arodnikler bu şartı b ir d ö n em b e n im se m iş gibi g ö rü n d ü k le ri için, teo rileri M arx ve E n g e ls'e b ir an için çek ic i gelm işti. E ngels, ö m rü n ü n son y ılın d a , tartışm alı b ir so ru n u tah lil e t­ m ey e g iriştiğ i "F ran sa ve A lm a n y a 'd a K ö y lü S o ru n u 1' b aşlık lı u z u n b ir m a­ k alesin d e B atı A v ru p a ü z erin d e tek ra r d u rd u . B u rju v a d e v rim in in B atı A v ­ rupa k ö y lü sü n ü feodal sta tü sü n d e n ve y ü k ü m lü lü k le rin d e n k u rta rm a k la b irlik te, onu "üyesi o ld u ğ u ö z e rk k o m ü n ü sav u n m a k ta n " y o k su n b ırak tığ ı için m addi ve m an evi d u ru m u n u d a h a d a b e rb a t ettiğ in i ileri sü rü y o rd u . B a­ tı A v ru p a k ö y lü sü k a p ita list sö m ü rü n ü n p e n ç e sin e d ü şm ü ş ve "g eleceğ in pro leterin e" d ö n ü şm ü ştü . Ö y le y se k ö y lü , şe h ir p ro le ta ry a sın ın p artisi o lan so sy al d em o k ra siy i niçin g e n e llik le a m a n sız d ü şm a n ı o la ra k g ö rü y o rd u ? Ç ü n k ü sosyal d e m o k ra tla r p ro g ra m la rın a to p ra k ların k a m u laştırılm asın ı k o y m u şlard ı; bu k ö y lü y ü te h d it e d iy o r, e lin d e k alan b ir p a rç a to p ra ğ ı k a y ­ b etm esin e seb ep o laca k m ış g ib i g ö rü n ü y o rd u .

E n g els, F ran sa ve B atı A lm a n y a 'd a e g e m e n o lan k ü çü k to p ra k sah ip leri ile M eck len b u rg ve D o ğ u P ru s y a 'c a e g e m e n o lan b ü y ü k to p rak sah ip leri ara sın d a kesin bir ay rım y ap ıy o rd u : A lm a n y a 'n ın d iğ er b ö lg e leri ise ikisi ara sın d a b ir k o n u m a sa h ip ti. K ü çü k to p ra k sa h ip lerin e ilişk in şu ikilem i a ç ık lık la o rta y a k o y u y o rd u : "H iç şü p h e yok ki y erin e g e tire m e y e c e ğ im iz v aad lerd e b u lu n m ak şa rtıy la k ü çü k k ö y lü le ri kendi d a v a m ız ı k a z a n a b ili­ riz." K iraların ve ip o te k le rin k a ld ırılm a sın a , ö m ü r b o y u to p ra k m ü lk iy e ti­ nin garanti e d ilm esin e ilişk in talep lerd i b u n lar. S o sy al d e m o k ra tla r, hem so sy alizm hem d e v erim li ü re tim ilk e le riy le çelişen k ü çü k to p ra k sah ip liğ i sistem in i sü rd ü rm ey e y ö n e lik b ir p o litik a y ı sü rg it sa v u n a m a z la rd ı. A m a k ü çü k k ö y lü y e karşı h ü c u m a g e ç m e le ri d e g e rek m iy o rd u : İlk olarak ... küçiik köylünün kaçınılmaz yıkılışını önceden görüyoruz, ama bu­ nu çabuklaştırmamız hiç de gerekmemektedir. İkincisi, devlet iktidarını sağladığımızda, küçük köylüyü (tazminat ödense de ödenmese de) zorla mülksüzleştirmeyeceğimiz açıkça görülmektedir, oysa büyük toprak sahiplerini mü İksüzleşt irmeye mecburuz. Küçük köylülere karşı görevimiz her şeyden önce onların özel üretimini ve özel mülkiyetini zora başvurmaksızın ve 13. A.g.e.. c. XVI, Kısım it. s. 391-2.

354 EKONOMİK DÜZEN ikna yoluyla kolektif mülkiyete dönüştürmek ve bu amaçla onlara sosyal yardım sağlam aktır.14 Ü cretli işçi ça lıştıra n bü y ü k v e o rta to p ra k sa h ip le rin e g e lin c e , so sy alistle r to p rak sa h ip lerin d en ziy ad e d o ğ a l o la ra k tarım işç ileriy le ilg ilen iy o rla rd ı.

A n cak to p rak sah ip leri k o n u su n d a b ile, on ları o rta d a n k ald ırm ak ta n z iy ad e "k en d i k a d e rle rin e terketm ek " sö z k o n u su y d u . Ç ü n k ü ta h ıl ih raç e d e n A t­ lan tik ö tesin in d a h a g e lişm iş k a p ita list rek a b e ti k a rşısın d a y o k o la c a k la rı k esin d i. N e o lu rsa o lsu n so sy a listle r, ü retim leri k ü ç ü k k ö y lü n ü n ü re tim in ­ d en d a h a rasy o n el o lan b ü y ü k to p rak sa h ip lerin in to p rak ların ı p a rça la m ay ı a m a ç lam ıy o rlard ı. 1850 g ib i e sk i b ir tarih te M arx b u rju v a d e v rim i p ro g ra ­ m ı çe rç e v e sin d e b ile to p ra k ların k a m u la ştın İm a sın ı ileri sü rerk e n , "el k o ­ n ulan m alik ân elerin d e v le t m ü lk iy e tin d e k alm asın ı ve b ü y ü k ö lç e k li ta rı­ m ın tüm a v a n ta jların d an y a ra rla n a c a k k ırsal k e sim p ro le tary a sı tarafın d an işletilen işçi k o lo n ilerin e d ö n ü ştü rü lm esin i" ö n e rm iş ti.15 E n g e ls, n asıl kİ b ü y ü k k a p ita list sanayi so sy a list sa n a y iy e d ö n ü şe b îliy o rsa , k a p ita list m a li­ kân ele rin d e k o le k tif so sy alist ç iftlik le re d ö n ü şe b ile c e ğ in i b elirtm işti: Burada, kapitalist tarımın sosyal tarıma dönüşümü şimdiden tamamen hazırlan­ mıştır, ve örneğin tıpkı Herr Knıpp’un ya da Herr von Stumm un fabrikası gibi der­ hal uygulamaya konulabilir.

A y rıca, bu bü y ü k so sy alle şm iş tarım k ü çü k k ö y lü le r için k üçük b ir m odel y e rin e g e ç e c e k ve o n la ra b ü y ü k ö lç e k li k o o p e ra tif işletm en in y a ra rla rım g ö sterecek ti. ‘6 B ö y le c e , so sy alizm için b ü y ü k ö lçek li b ir ta rım ın g erek liliğ i İlk esin i y e ­ n iden o rta y a atm ası, b ü y ü k Ölçekli k a p ita list m ü lk lerin d o ğ ru d a n so sy alist d e v le t ç iftlik le rin e d ö n ü şm ek üzere o lg u n laştığ ı ve k ü çü k to p rak sahibi k ö y lü y ü k a ç ın ılm a z k o le k tif m ü lk iy et y o lu n a z o rla sü rü k le m ek y erin e İkna y ö n te m le rin e b aşv u ru lm a sı g ö rü şü , E n g els'in kö y lü so ru n u n a y a p tığ ı son k atkı o ld u . B u g ö rü ş le r so n rak i y irm i yıl b o y u n c a b ü tü n so sy a l d e m o k ra t p a rtile rin ta rım p o litik asın a tem el o lu ştu rd u ; am a y in e d e k ö y lü le rin b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u n u n b u p o litik a la ra so ğ u k b ak m asın ı e n g e lle m e k te p e k a z b a şa­ rılı oldu.

14.

Lenin (Soçineııiya, c, XXIII, s. 308) "ona köylüyü" (ki, Rusya’da Engels'in "ktlçtik köylüsüne* tekabül ediyordu) ücretli işçi çalıştırm ayan toprak sahibi k8çUk çiftçiyle uzlaştır­ m a politikasını savunm ak için, ileride bu pasajı aktaracaktır.

i 5. Marx ve Engels, Soçineniya, c. VIII, s. 487.

16. A.g.e , c. XVI, bölüm II, s. 441-461.

NOT D

DEMİRYOLLARINDA İŞÇİ DENETİMİ

"İşçi d e n etim i" sorun u d e m iry o lla rın d a g ö rü n e n şek liy le iki b a k ım d an ay ­ k ırılık g ö steriy o rd u , tik o la ra k , R u sy a ’nın b a şlıc a d e m iry o lla rı d ev rim d e n ö n ce d e v le te aitti, ö yle ki b u n la ra h â lâ e sk i sah ip leri ta ra fın d a n , a m a işçi d en etim i a ltın d a y ö n e tile n fa b rik a la rd a o ld u ğ u gibi işçi d e n e tim i ilk esin in u y g u lan m ası m ü m kün değildi. İk in cisi, R u s işçi sen d ik aları a ra s ın d a e n b ü ­ y ü k ve en iyi ö rg ü tle n m iş se n d ik a o lan D e m iry o lu işçileri Ş e n d ik a sı'n ın , iş­ çileri o ld u ğ u k a d a r m e m u rları ve te k n isy en leri d e içe rm e si b ak ım ın d a n apayrı b ir özelliği vard ı; bu y ü z d e n b a şk a y e rle rd e işçiler fa b rik a la ra el k o y d u ğ u n d a o rta y a ç ık a n p ra tik g ü ç lü k le r b u ra d a g ö rü lm ü y o rd u . B u e lv e ­ rişli şartlard an g ü ç alan d e m iry o lu işçileri, d a h a k u ru lu şu n u n ilk g ü n ü n d e S o v y et H ü k ü m eti'n e k a ç ın a m a y ac a ğ ı y a d a erte le y e m e y ec e ğ i resm i b ir d a­ y a tm ad a b u lu n m u şlard ı. D e m iry o lu İşç ileri S en d ik ası işlerin y ö n etim in i y a k la şık k ırk üyeden o lu şa n b ir y ü rü tm e k o m ite sin e ("T ü m R u sy a D e m ir­ yolu İşçileri Y ürütm e K o m ite si y a d a V ik je l) b ırak m ıştı. E k im D ev rim i s ı­ ra sın d a b u k o m ite d e iki B o lşev İk 'in , iki M ejrayonka'nm ve p a rti ü y esi o l­ m ayan b ir B o lşev ik se m p a tiz a n ın y e r a ld ığ ı sö y len iy o rd u ; g eri k alan ı Sağ ve S ol S o sy alist D e v rim c ile r ile M e n şe v ik le r ve b ağ ım sız la rd a n m e y d a n a g eliy o rd u .' V asıflı işçile rin sö z sahibi o ld u ğ u b irço k se n d ik a g ib i D e m iry o ­ lu İşçileri S en d ik ası d a d e v rim c i o lm a k ta n ç o k rad ik al b ir tu tu m serg iled i.

K ısacası, "işçi d en etim i" u y g u lay an dev b îr fa b rik a k o m ite si ro lü o y n ad ı.

D em iry o lu işçilerin in m e sle k i çık a rla rın d a n b aşk a h içb ir siy asi o to rite ve h iç b ir ç ık a r tanım adı.

B u m ey d an o k u m a e n açık ve e n d ra m a tik b içim d e E k im D ev rim i'n İn e r­ tesi g ü n ü n d e ikinci T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g re sİ’nde g ö rü ld ü . K o n g re ­ nin 2 6 E k im /8 K asım 1917 g ü n k ü ik in ci ve son o tu ru m u n d a K am en ev , U la ştırm a H alk K o m ise rliğ i g ö re v in in "g eçici o la ra k b o ş b ıra k ıld ığ ı" ve [. Vikjel üyelerine ilişkin kaynaklar Bünyan ve Fisher, The Bvlshevik Revolutkm, 1917191 ft (StanFord, 1934). s. 153'de yer alıyor.

356 EKONOMİK DÜZEN h ep si d e eski B o lşev ik ler'd e n o lu şan y en i S o v n a rk o m listesin i o k u d u . Ç a ­ lışm a la r so n u n d a V ik jel'in bir d eleg e si sö z isted i, a m a bu iste k b aşk a n K a ­ rnene v tarafın d an red d ed ild i. B u d u ru m "to p lan tı salo n u n d a g ü rü ltü lere" yol açtı ve "uzun ta rtışm a la rd a n so n ra " d e le g e n in k o n u şm a sın a k a ra r v eril­ di. B u n u n ü zerin e d e leg e aynı g ü n V ik jel tarafın d an k alem e alın m ış b ir b il­ diri o k u d u . V ik jel, "siyasi p a rtile r için d en b irin in tü m ik tid arı e le g e ç irm e ­ sine" o lu m lu b ak m ıy o rd u ; b ild irid e V ik je l’in "d ev rim ci d e m o k ra sin in tü ­ m ünü tem sil e d erek lam y etk ili b ir o rg a n a k arşı so ru m lu o la c a k d ev rim ci b ir so sy alist h ü k ü m et" k u ru lu n ca y a d e k d em iry o lları y ö n etim in i ü stle n ec e ­ ği ve y a ln ız c a k en d isi tara fın d a n verilen e m irle re u y u lm ası g erek tiğ i b e lir­ tiliy o rd u ; V ikjel d e m iry o lu işçile rin e karşı sin d irm e ted b irle ri a lın m a y a k alk ışıld ığ ı tak d ird e P etro g ra d 'd a n sa ğ la n a c a k ia şe n in sev k iy atın ı d u rd u r­ m ak la teh d it ed iy o rd u . K am en ev bu b ild iriy e , T ü m R u sy a S o v y etleri k o n g ­ resin in h ü k ü m ran o to ritesin i d ile g e tiren şekli b ir c e v a p v ereb ild i sad ece.

T o p la n tı salo n u n d a b ulun an b ir başka d e m iry o lu işçisi V ik je t’i "siy asi bir k ad av ra" o lm ak la suçladı ve "d e m iry o lu işçileri k itlesin in onu ç o k ta n terk e tm iş o ld u ğ u n u " b ild ird i. A m a o lg u la rın çok u z a ğ ın d a k alan bu d em eç b ü y ü k b ir etki y a ra tm a d ı.2 V ik je l’in tu tu m u genel g eç e rli işçi d en e tim i a n la y ışın ı aşıy o rd u : S endik nlizınin en aşırı şekliyd i. N e v a r ki, S o v n a rk o m g ü çsü zd ü . D em iry o lları V ik jel'in y ö n etim in d e k aldı ve iki g ü n so n ra d e m iry o lu işçilerin in genel grev teh d id in i içeren ü ltim a to m 5 B o lşe v ik le r't b ir k o alisy o n h ü k ü m eti k u r­ m ak için d iğ e r p artile rle g ö rü şm ek z o ru n d a b ıra k tı. G ö rü şm e le r uzadı ve L e n in 'le T ro ç k i'n in tu lu m u n u ç o k sert b u lan b ir g ru p B o lşev ik 'in İstifa sın a yol aç tı.4 A m a her şey tam b ir ç ık m a z a g irm iş g ib iy k e n 10-23 K asım 1917' d e P e tro g ra d 'd a to p lan an T üm R u sy a K ö y lü T e m silc ile ri k o n g re sin d e g ö ­ rü şm e le r y en id en başlad ı. K o n g re b eş gün sonra, üç S ol S o sy a list D ev rim ci'nin S o v n ark o m a alın m a sın ı k a b u l ed e n b ir a n la şm a y la so n u çlan d ı. V ik ­ je l a n laşm ay ı im zalıy o r ve açık tu tu lan U la ştırm a H a lk K o m İserliğ i'n e k o ­ m iten in eski bir üyesi atan ıy o rd u .

V ik je l'le y ap ıla n u z la şm a ted irg in ed ic iy d i ve k o alisy o n o rtak lığ ın d an bile d a h a a 2 ö m ü rlü oldu. K u ru cu M e clis to p ia n d ığ ı sırad a T ü m R u sy a d e ­ m iry o lu sen d ik aları kongresi o tu ru m h a lin d e y d i ve V ik je l'in ısrarı ü z e rin e , K u ru cu M e c lis e az b ir fark la g ü v e n o y u verdi. B u B o lşe v ik le r’e ve o n la rın 2. Vıaroy Vsernssitsiti S"ezd Svvelov (1928), s. 87-90 3. Bünyan and Fıs.her, The Bolskevtk Revoluıion. 19I7-I91R (Stanford. 1934). s. Î55-6.

4. Bkz. B ulfevik Devrimi. c. I.s. 108-9.

DEMİRYOLLARINDA İŞÇt DENETİMİ 357 ku rdukları h ü k ü m e te b ir m ey d an o k u m ay d ı ve b ö y le a n laşıld ı. B u n a k a rşı­ lık B o lşe v ik le r a rtık zem in y o k la m a sı y ap m ış o ld u k la rı için bu m ey d an o k u m a y a e y le m le k arşılık v erm ey e h azırd ılar. D e m iry o lu işçileri k itlesi B o lşev ik ler'e , V ik je i'e e g e m e n o lan ılım lı y ö n e tic ile rd e n d a h a ç o k sem p ati d u y u y o rd u . K o n g red e y en ilg iy e u ğ ray a n a z ın lık k en d i a ra ların d a b ir to p ­ lantı y ap arak ra k ip b ir d e m iry o lu işçileri k o n g re si o lu ştu rd u . B u k o n g re L enin'in uzun b ir siy asi k o n u şm asın ı d in le d ik te n so n ra, V ik je d o rd iy e b ilinen ve o tu z beş B o lşev ik , on iki S o sy a list D ev rim ci ve üç b ağ ım sızd an m e y d a ­ na gelen kendi y ü rü tm e k o m itesin i k u rd u .5 Y eni k o n g re ve o n u n y ü rü tm e k o m itesi S o v n ark o m tara fın d a n d erh al resm en tan ın d ı ve V ikjedoı' üyesi R o g o v U la ştırm a H alk K o m ise ri old u . B ü tü n iş bu yeni sistem i e tk in k ıl­ m aktı. B unun ü ze rin e S o v y e t H ü k ü m eti d e m iry o lu çalışan ları n e zd in d e V ik jel'in o to ritesin i y ık m ak a m a c ıy la işçi d en etim i ilk esin e sarıld ı. T üm S ovyet m ev zu a tı için d e şü p h esiz en açık se n d ik a list d ü ze n le m e o lan 10-23 O cak 1918 tarih li k arar, h er d e m iry o lu h attın ın y ö n etim in i bu h atta çalışan d e m iry o lu İşçilerinin seçtik le ri b ir S o v y e t'e ve b ü tü n R u sy a d e m iry o lla rı­ nın y ö n etim in i d e T üm R u sy a d e m iry o lu işçileri tem silc ile ri k o n g resin e d e v re ttik T ab an d an kurulan bu yeni ö rg ü t, g ü ç lü ve h asım V ik jel'i d a ğ ıtm a ­ y a ve o n u n y e rin e B o lşe v ik le r'e y akın am a p e k d e ağırlığ ı o lm a y a n V ik jed o r’u g etirm ey e yaradı. N e v ar ki V ik je d o r R u s d em iry o lların ı y ö n etec ek etkili b ir araç o lm ad ı, o lam a zd ı da. B re st-L ito v sk krizi so n a e rin c e ve iç ö r­ g ü tle n m e so ru n la rın a d ö n ü ş b ir k ez d a h a m ü m k ü n ve k a ç ın ılm a z h ale g e ­ lince S o v y el H ü k ü m eti işi ele ald ı. Ç a lışm a H alk K o m iserliğ i’n d en V TsIK .’ ya g ö n d erilen b ir ra p o r "R u sy a d e m iry o lla rın d a k i" k arışık lığ ı ve m o ral b o ­ zu k lu ğ u n u b e la g a tle ve a y rın tıla rıy la o rta y a k o y u y o rd u .’ U la ştırm a H alk K o m iserliğ İ'n e "dem iry o lu ta şım a c ılığ ın a ilişkin k o n u la rd a d ik ta tö rc e y e t­ k iler veren" 2 6 M a rt 1918 tarihli S o v n a rk o m k ararn am e sin e b ir b aşla n g ıç tı bu. T ü m R u sy a d em iry o lu işçileri k o n g re sin in işlev leri, g ö rü n ü şte k o m i­ se rlik kurulu üyelerin in se ç im iy le sın ırla n d ırılıy o rd u ; bu se ç im le r S o vnar5. Lenin, Sofineniya, c. XXIf, s. 226-42. Kongre. Ocak 1918 birinci Tüm Rusya İşçi Sen­ dikaları kongresiyle aynı zam andıluplandı, fakal iki kongre arasında illaki kurulmadığı görü­ lüyor. Her iki kongrenin de nisbi gücünü ve önemini Lenin'in bir ara demiryolu işçileri kong­ resine gelerek bizzat konuşması, buna karşılık sendikalar kongresine parti adına konuşması için Zinovyev'ı yollaması belirledi.

6. Karar Narkomput'un resmi dergisinde yayım landı, bu karardan çevirisi yapılan parçalar Bünyan ve Fis her, The Bolshevik Revotuıton. J 9 I7 -1 9 IS ( Slanford, 1934), s. 653-54’te yer a l­ makladır.

7. Protokoti Zasedanii VTsIK 4 1» Soıiva (1920), s. 44-5.

358 EKONOMİK DÜZEN kom ve V T sIK 'n ın o n ay ın a tab iy d i ve k u ru lu n y e tk ileri, k o m ise re ka rşı b u aynı iki o rg a n a b a şv u rm a k la sın ırlı kalıy o rd u ." S ert, k esin b ir d ille k a le m e alın m ış g ö rü n en k ararn am e y i sa v u n m a k ve h ak lı g ö ste rm e k güç d eğildi.

L en in V T sIK 'd a yaptığı k o n u şm ad a, "y ü zb in lerc e şik ây et d in le rk e n ," d iy e sö ze b aşlad ı, "bu ülk en in h e r y e rin d e a ç lık kol g e z e rk e n , b u şik â y e tle rin haklı o ld u ğ u n u , ek m e ğ im iz o ld u ğ u h a ld e u laştıram ad ığ ım ız! g ö rü r ve b ilir­ ken ve d em iry o lla rın a ilişk in k a ra rn a m e m izd e y e r alan te d b irle re karşı Sol k o m ü n istlerd en a la y la r ve p ro te sto la r y ü k se lirk e n ” — ve sö z le rin i k ü ç ü m ­ sey ici b ir ta v ırla y a n d a k e sti,0 D em iry o lları R u s sa n a y isin in b ir m ik ro k o zm o su y d u . S o n rad an L e n in ’in d ed iğ i g ib i, e k o n o m ik d u ru m u n "k ilit taşla­ rından b iriy d i". D e m iry o lla rın a ilişk in p o litik a tü m sınai p o litik a n ın ilk ö r­ neği o ld u . İşçi d en etim i b irb iri ardı sıra iki a m a c a y arad ı. D e v rim e d ü şm an eski düzen i y ık tı ve kendi m an tığ ı için d e, çelişk i ih tim a lin in ö te sin d e , d ah a katı ve d ah a m e rk ezileşm iş y en i ik tid a r b iç im le rin in zo ru n lu o ld u ğ u n u ispatladı.

KISALTM ALAR

Komintern

Kommunisliçeskii Internatsional (Komünist Enternasyonal)

Glavk(î)

Glavniyi(ye) Komuet(i) (Üsl Komite[lerl)

Glavkomtrud

Glavniyi Komitet Truda (Çalışma Üst Komitesi)

Goelro

Gosudarstvennaya Komissiya po Elektrifikatsii Rossii (Rusya'nın Elektrik [endin Imesi için Devlet Komisyonu)

Cosplan

Gosudarstvennaya Obşçeplanovaya Komissiya (Devlet Genel Plan­ lama Komisyonu)

GUM

Gosudarslvenniyi Universal'niyi Magazin (Devlet Genel Mağaza­ ları)

Kombedi

KomitetiBednoti (Yoksul Köylü Komiteleri)

Narkomfin

Narodniyi Komissariat Finansov (M aliye Halk Komiserliği)

Narkomprod

Narodniyi Komissariat Prodovol'stviya (İaşe Halk Komiserliği)

N arkom ptıt

Narodniyi Konıissarial Pı/tei Soobşçeniya (Ulaştırma Halk Komi­ serliği)

Narkomtrud

Narodniyi Komissariat Tnıda (Çalışma Haik Komiserliği)

Narkomzen

Narodniyi Komissariat Zemledeliya (Tanm Halk Komiserliği)

NEP

Novaya Ekonomiçeskaya Politika (Yeni Ekonomi Politikası)

RSFSC

(RSFSR) Rossiiskaya Sotsialistiçeskaya Federativnaya Sovetskaya Respublika (Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti)

Sovhoz

Sovetskoe Hozyaistvo {Sovyet Çiftliği)

Sovnarhoz

Sovet Narodnogo Hozyaıstva (Mîllî Ekonomi Konseyi)

Sovnarkom

Sovet Narodnik Komissarov (Halk Komiserleri Konseyi)

SD

(SR) Sotsial Revolyutsioner (Sosyalist Devrimciler)

STO

Sovet Tnıda i Oboroni (Çalışma ve Savunma Konseyi)

Vesenka

Visşii Sovet Narodnogo Hozyaistva (Mİlli Ekonomi Yüksek Kon­ seyi)

Vikje!

Vserossiiskii Ispolnitel'niyi Komitet Soyuma Jeleznodorojnıkov (Tüm Rusya Demiryolu İşçileri Yürütme Komitesi)

VTsIK

Vserossiiskii (Vsesoyuzniyi) Tseniral'niyi Ispolnitel’niyi Komitet (Tüm Rusya (Sovyetler Birliği) Merkez Yürütme Komitesi)

dî;

Abluka 120-1,224 Akselrod, P. 350 Atman Bağımsız Sosyal Demokrat Partisi (USPD) 99 d.

Alman Sosyal Demokrat Panisi (SPD) 17,21, 97. 325 Amerika Birleşik Devletleri, RSFSC ile ilişki ler. Bkz, RSFSC. Amerikan Reliel Administration (ARA) 259-60 Anarşistler 186 Andreyev, A. 204, 206, 294, 295, 236 d., 297.298 Artern (Sergeyev, F.) 206 Atom enerjisi, tahminleri 340 d.

Ba kuran. M 349 Bankalar: 1917'dan önce 126-7; kamulaştırıl­ ması 75. 60 d.. 125-6, 129-30. 225-6: tasar­ ruf bankaları 234 d., 312, 321; ve sanayi 231-4, 314-5; yabancı - 131-2; -ın engelle­ mesi 127-0; ayrıca bkz. Gosbank Sauer. 0 .1 2 6 d Bolşeviım, Balşevlklet: ve “işçi denetimi" 59S6. 72; ve borçların iptali 132, ve em ek poli­ tikaları 96-7; ve eşit ücret 108-9: ve koalis­ yon hükümeti 356; ve köylülük 22-3; ve ma­ li polil/kalar 125 6, 132: ve sanayi politikala­ rı 57-61. 90-1, 87-92; ve sendikalar 97-9, 101; ve tarım politikaları 23-6. 31-2, 36-9, 42-57; ayrıca bkz. Sovyetler Birliği Komü­ nist Partisi (Bolşevik!: Menşevizm, Menşevlkler Borçlar, dış 125, 131-2,225 Brakke, W. 12 Bresl-Lilovsk anlaşması, 3 Mart 1916, B3, 95-6,122 Bronski, M. 73 d., 90 d., 95 d.. 123 d., 124 Buharın, N.: ve ekonomik çözülme 180, 183; ve ekonomik politikalar 8 7 .9 1 ,9 3 ; ve emek politikaları 192. 200; ve Milli Ekonomi Yük­ sek Konseyi 73, 73 d., 74, 64; ve planlama 341 d.; ve sanayi örgütlenmesi 77; ve sa ­ va; komünizmi 250: ve sendikalar 200 d., 205-6, 207-8 Bürokrasi 168,175

llN

Bütçe (RSFSC bütçesi) 133, 135-6, 228-31, 233, 310, 313-4, 315-6, 319-20, 323 d. Çalışma ve Savunma Konseyi (STO) [önceki İşçi ve Köylü Savunma Konseyi] 182, 194, 203, 211, 256-S. 276, 311, 322, 333, 334, 339 Cave, lo rd 129 Çeka (Ve-ç«-Ka) 112 d.. 195 Çekoslovak birlikleri, 95 Cenova Konferansı 252 Cerjtnskı. F, 206 Çernov. V, 35, 39 d.

Dalin, D. 172 Dan. F. 160, 309 d.

O amelsem N. 349. 352 Dağıtım: fuarların yeniden hayat bulması 304: ilk örgütlenmesi 113, 117-9: NEP dönemin­ de ~ 303-11; parasal ödem e olmaksızın 213. 237-8, 313 d ; savaş komünizmi altın­ d a - 210, 223-5: ve 'çuvalcılık'' 112-3, 118.

221-3, 304; ve "kullanım komisyonu1' 212, 332 d.. 341 d.; ve ayni mübadele 210. 215, 222, 237. 300 1, 306: ve ayni ödem e 215-6.

222-3, 237: ve ayni vergi 300, 302; ve bele­ diyelerin ticaret denetimi 212; ve enflasyon 113, 113, 212-3; ve kaçak («»ret 210, 213, 221-3, 301; ve karne uygulaması 210, 212.

213-5, 221-3, 236. 300; ve kooperatifler 114-7, 118-9, 210, 212, 216-9, 300-1, 3038: ve Kızıl Ordu 210-1. 229, 331-2; ve Ö26İ llcaret 116. 118, 300-4; ve sabit fiyatlar 210, 211 -3. 237-8, 311 -3; ve serbesl liyatlar 213, 310; ve tarım politikaları 140; ve ticaret lekeli 211-2; ve tüketim komünleri 218-9: ve Şubal devrimi 110-1: zorla el koyma ile 210, 216, 229, 237 d.; ~ın çökmesi 111-3 Demiryolları 71, 179-80, 336-7, 3S5-6 Denlkin, A. 196,332 Devlet Genel Planlama Komisyonu. Bkz. Gosplan.

Devlet kapiiafcmi 86-91, 129-30, 326-7 Devrim: 1905 Rus devrimi 22. 26; 1917 Ekim devrimi: ve dağıtım 110-3:1917 Ekim devri­ mi: ve em ek politikaları 96-7; 1917 Ekim

362 DİZİN devrimi: ve planlama 328-9; 1917 Ekim devrimi: ve sanayi politikaları 67-72; 1917 Ekim devrimi: ve tarım politikaları 35-57; 1917 Ekim devfiminin ekonomik sonuçlan 246; 1917 Şubal devrimi: ve dağılım 111; 1917 Şubat devrimi: ve sanayi politikaları 57-65; 1917 Şubat devrimi: ve sendikalar 99; 1917 Şubat devrimi; ve tarım politikaları 33-8, 110-1 "Ekonomizm" 97 "Emeğin Kurtuluşu" 350-1 Emek politikaları: NEP döneminde ~ 209.

288; sa v aş komünizmi altında - 184,190-2, 203-4, 209; ve "komünist Cumartesiler" 193. 200; ve "öncü işçiler" 200; ve asgari ü a e l 291, 297; ve ayni ücretle) 192, 201-2, 215, 222-3, 237. 289-91; ve burjuvaların mecburi olarak çalıştırılması 186: ve çalış­ ma hizmetleri 192-200, 202-5. 280-9, 291 2; ve çatışma karneleri 18$ d., 193. 196; ve disiplin 105-7, 193-4, 208-9; ve disiplin mahkemeleri 196, 209, 2BB, ve Ekim Devri­ mi 101; ve emek orduları 177, 196-7, 278, 288-9: ve eşit ücret 107-8, 189, 201. 206-9, 290; ve gıevler 188, 296-8; ve ilk iş yasası 105; ve iş ve işçi bulma kurumlan 104, 186, 298; ve işçiler arasında rakabetin teşviki 200; ve işsizi* 291-2; ve işverenlerin hakla­ rı 299; bkz. Sendikalar ve mecburi çalışma 195; ve parça başı ücretler, 108-7. 109-10, 185, 188; ve prim sistemi 200, 201, 209, 290; ve serbesl em ek pazarı 276. 288, 2912: ve leşvikl«, 107-10, 185-6, 188-9, 193, 200, 289-91, 297; ve toplama kamptan 195, 198; ve toplu iş sözleşm esi 185, 291, 297, 298; ve uzlaştırma komisyonları 296, ve ye­ ni iş yasası 298; -nm hedefleri 103 Emekçi ve Sömürülen Halkın Haklan Bildirge­ si 81 .2 9 2 Enllasyon 113-4, 118, 132-4, 235-41. 311-2, 315-6, 323 Engels, F.: ekoooml-poMiği tanımlayışı 13 d ; ve büyük ölçekli tarım 353-4; ve eşit ücret 107; ve köylülüğün rolü 348 9; ve küçük köylüler 353: ve planlama 13. 325; ve Rus köy komünü 350-1, 352 Enternasyonaller: Birinci (Uluslararası Emek­ çiler Birliği): ve sendikalar 97; Üçüncü (Ko­ münist Enternasyonal, Komintern): ve sa n a ­ yinin kamulaştırılması 165 d.: Üçüncü (Ko­ münist Enternasyonal, Komintern): ve tarım politikaları 156, 335 Estonya 224 Fabrika komiteleri 58-9, 6 4 ,6 7 -71.72,102-3

Flocon, F„ 347 Frumkin, M. 219 Clavklar 76. 79-80, 85, 93, 123. 165-6. 16770, 172-4. 184, Z12. 232, 233. 248, 277, 306,331 Goelro (Rusya'nın Elektriklendîcilmesl için Devlet Komisyonu) 335-6.339,340 Gorki, M. 264 d.

Gosbank (Devlet Bankası) 314-5, 317-8 Gosplan (Devlet Genel Planlama Komisyonu) 338-45 Gukovski, I. 130 d., 135 d., 136-7, 226, 232 Gusev, S. 338 Halk Komiserleri Sovyeti. Bkz, Halk Komiser­ leri Konseyi Haxthausen, A. von 19 d Hettlericn, K. 326 Hilferding, R. 1 2 5 , 325 İçişleri Halk Komiserliği 195 İmtiyazlar, dış ülkelere verilen 123-4,225 İşçi denetimi 59-74, 85, 93-4, 111. 355-8 İŞÇİ Muhalefeti 178, 2 0 6 - 9 , 250, 267 işçi ve Köylü Savunma Konseyi. Bkz. Çalış­ m a ve Savunma Konseyi (STO) Kadetler 44 d„ 317 Katinin, M. 170, 207,259 Kamçalka 124 Kamenev, L.B.: ve demiryollarında "işçi dene timi" 355-6; ve kıtlık yardımı 260; ve mali politikalar 318; ve NEP 274,282 d., 287: ve 02e'ı ticaret 303; ve sendikalar 206 Kamulaştrıma: bankaları - 75. 80 d„ 125-6, 12S-30, 225; dış ticareti ~ 122; ormanları 140-1; sanayiyi - 75, 80-3, 84 d., 85-6, 926,11 0 ,1 6 3 -6 , 271-3; ticaret filosunu -1 2 1 2; toprağı - 47-Ö, 269-70 Kinçbk, L. 221. 305 d-, 307 KolÇâk, A. 157, 196, 332 Kolegayev, A. 45-6.51 Koltomay, A. 206 Komintern. Bkz. Enternasyonaller. Üçüncü KomÛn/st Manifesto 13-15. 16-17, 18, 97, 107.346. 347, 350-2 Komünist Parli. Bkz. Sovyetler Birliği Komü­ nist Partisi (Bolşevik) Komünistler, Sol. demiryollarında 'işçi denetim i' 358. ve bankacılık 130; ve ekonomik pûlitikalar 87-94; ve em ek politikaları Î06-7, 109,199; ve dış ticaret; 123 d.; ve mali poli­ tika 1 37-8, 232, 241; ve sanayi politikaları 176; ve savaş komünizmi 250 Kooperatifler 114-7, 118-9, 210, 212, 216-9, 30 1.303-8,312.322 Kozraşet 275-81.283.287,290-2,296,311-5

DİZİN 363 Köylülük, Köylüler: Almanya’da 348,353; Ba­ tı Avrupa'da 346-7, 353, devrimci rolü 19 d , 22-3. 29. 31.3 3 , 52-3, 56-7, 253-4. 3468; Doğu Avrupa'da 347, külahlar 151-2, 153-5, 228, 265; NEP döneminde - 255-8.

262, 265-6. 265-70; orta köylüler 151, 153, 227-8; uç kategori 28, 151; ve Ekim devrimi 38-57; ve narodnikler 18; ve Rus ekonomisi 29-30. 249; ve Sovyet çiftlikleri 146-8, 1556, 158; v e lahıta zorla el Konulması 140-1, 159; ve Şubat devrimi 33-8; yoksul köylüler 54-7, 139. 144-5, - atasında huzursuzluk 248; - üzerine Marx ve Engels 346-54: ay­ rıca bkz. Tarım politikaları; Toprak imtiyazı Krasin. l.B . 123, 178, 180, 211, 309 d., 331 d., 332 Krasnoşçekov, A. 322 d.

Kredi politikaları 231-4, 314-5, 322 Krestınski, N 131 d., 204, 206, 218 d., 220, 226-7, 230 d,, 235 d., 240. 243, 317 Kritsman. L. 89 d , 341. 343 Krjijanovski, G. 335. 337-40, 340 d., 342 Kronşıadt ayaklanması 2 4 8.256 d.

Krupskaya. N. 23 d.

Kulaklar 140, 142, 149, 150 d., 151-2, 153-5.

265-6. 26B-9

Kütler, N. 317 Kıtlık, 1B91 352; 1921 51-7,258-60 Larin, Y. 73, 73 d., 74, 75. 85-6. 88 d.. 92, 105 d , 108 d., 124. 205. 226 d., 241-2, 244, 287, 317 d., 326, 330-1, 332-3. 338, 341, 343 Lenin, Vladimir İlyiç (Ulyanov): "geri çekilme­ nin" sona erdiğini bildimesi 252, 341; "Ni sa n Tezleri" 31 -2,246-7; ahinin önemi hak­ kında 316-7; devrimin aşamaları üzerine 22, 31: savaş komünizmi hakkında 250-1: STO'nun başkanı olarak 338-9; ve "işçi d e ­ netimi" 59-63, 64-70, 73-5. 76 d., 357-8; ve "tek ülkede sosyalizm" 254; ve "yoksul köy­ lü komiteleri" 150; ve ayni vergilendirme 255-6; ve bankacılık 125-6, 129-30, 233; ve büıokıasi 168, 175: ve çalışma karneleri, 186 d,; ve dağılım 110-1,309, ve devlet kapilatizrnı 86-91, 130, 249, 252. 325-7; ve dış borçlar 131: ve Ekim devrimi 246-7; ve ekonomik program 31-2; ve elektriklendir­ me 335-S, 338-40; ve emak politikaları 104, ve enflasyon 133, 240; ve eşil ücret 107-8; ve tiyatlar 213 d., 215 d.; ve kooperatifler 114-5, 217. 220. 305, 307, ve köylüler ara­ sında huzursuzluk 248: ve köylülüğün rolü 19 d., 22-3, 29, 31, 3 3 ^ , 53, 56-7, 253-4; ve külahlar 153-4, 265; ve mali kriz 318-9;

ve namdnikler 18-9, 26: ve NEP 251-4, 275; ve orta köylülük 151-7; ve özel ticaret 224, 300-2: ve planlama 16. 65. 327-30, 328 d.. 335-6. 338-40, 340 d.. 342-4. 343 d ; ve proletaryanın rolü 182 d ; ve Rus ka­ pitalizmi 19-20, ve sanayi politikaları 57-8, 59-61, 87-92, 270-1, 276, 286; ve sanayile­ rin kamulaştırılması 75, 80 d., 92-3, 96, 165; ve sendikala! 97-8. 186 7, 192, 204-5, 205-6 d.. 206, 294, 295; V« tarım politikaları 22-6, 27-8, 31. 36-40, 44-8. 44 d., 51-7, 139-40 d., 143-5. 150-1 d., 155-7, 159-60.

263, 266-8, ve TaylOrizm 107; ve tek kişi yönetimi 176-7; ve ürünlerin zorla alınması 141, 159 d., 160; ve uzmanlar 171-5; ve vergilendirme 134, 135 d.. 136, 226 d., 229, lenlsctı, P . 327 ü st, F. 327 Lomov. A. 74, 84. 93 Lozovski, A. 63. 68. 75, 101-2. 109-10, 136, 206,271,294 Lutovınov. Y, 178 Luxemburg, Rosa 99 d.

Mali m uhasebe. Bkz, Kozraşet Mali politikalar: NEP döneminde - 311-2, 316; ilkeleri 136-8; paranın gelecekte orta­ dan kaldırılması 239-45; savaş komünizmi altında ~ 225-34; ve devlel tahvilleri 321-3; ve pazar ekonomisine dönüş 276-7; -da merkezileşme 231-4; ayrıca bkz Bülçe (RSFSC bütçesi): Kredi politikaları; Para politikaları; Borçlar, dış; Enflasyon Marksizm: Rusya'da 17-8, 350-1; ve bankacı­ lık 125-6, 325; ve em ek politikaları 96-7; ve planlama 325-6 ve tarım politikaları 18 Marlov, Y. 101 Marx, Karl: ve narudnîMer 18, 350-2: Das Ka­ pitalin ilk Rusça çevirisi 349; Kapitalizmin ekonomik tahlili 11-3; ve büyük ölçekli tarım 353; ve eşit ücret 107; ve köylüler 346-9; ve Rus köy komünü 351; ve Rusya'da sosya­ lizm 350; ve sendikalar 97 d.; ve sosyal re­ formier 16-7; ve sosyalizme geçiş 14-6, 325 d., 346; v b toprağın kamulaştırılması 354 Maslov. S. 44 d.

Mayski, I, 101 Menjinski, V. 128 Msnşevizm. Menşevtkler: Sovyetlere yeniden kabul edilmeleri 217; ve ekonomik politika­ lar 88; ve em ek politikaları 106, 106, 188.

198-200; ve sanayi politikaları 172; ve se n ­ dikalar 99 d.. 109-10, 186; ve tarım politika­ ları 23-5, 160-1, 255; ayrıca bkz. Sovyetler Birliği Komünist Partisi (Bolşevik); Bolşe-

364 DİZİN vizm, Bolşevikler Meşçerskl, V. 86-9,92-3, 130, 232 Milli Ekonomi Yüksek Konseyi (Vessnka): bi­ rinci Tüm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi 76. 93-5, 109-10, 117-9; kuruluşu 72-4: örgütlenmesi ve işlevleri 73-6, 170, 172 d.; ve "öncD işçiler" 181; ve "parasız ödemeler", 241-2. 320-1 ve dağıtım 114 d,, 117. 211 -2. 216, 220, 304, 306-8, 310-1; ve dış tıcarel 121-3; ve g la M a r 76, 79-80, 85, 93: ve kooperatiller 118-9: ve kredi politika­ lar 231-4, 322 ve kırsal sanayiler 163-4; ve planlama 330-6 ve sanayi örgütlenmesi 7B80, 85-7, 94-6. 109-10, 165-70, 275-6; ve sanayinin kamulaştırılması 75. 80-3. 8S-5.

92-6,110, 163-5, 272 d.; ve sendikalar 103, 109-10; ve tarım politikaları 146: -nin itiba­ rını yitirmesi 182; ~nın yeniden örgütlenme­ si 166-7 Milyukov, P. 35 Milyulin, V. 44, 67-9, 73. 74. 84-6. 86 d„ 93 d., 94, 105, 123, 174 d.. 213 d., 220, 228.

2 43.271. 334, 337, 338, 343 Mırbach, W. von 95, 139 Miyasnikov, G I 99 d.

Narcdnikler 17-8, 25, 37 ,1 6 3 d., 349-53 NEP (Yeni Ekonomi Politikası): "geri çekilme­ nin" sona ermesi, 252. 341; ilan e<Jilışi 251; kökenleri ve gelişimi 248-9, 255, 270, 2723; Nepadamlarının rolü 308-10; temel özel­ likleri 249, 253. terimin ilk kullanılışı 248-9 d.; ve "tek ülkede sosyalizm" 254; ve emek politikası 288-9. 296-7; ve Kronşladı ayak­ lanması 24B d.; ve sanayi 268. 281-7; ve ta ­ lim 265-8, 300-1; - döneminde işsizlik 2912; - döneminde seıb esl pa 2 aı 300-3; ~'e dair yorumlar 249, 250-4: ~’in malt sonuçla­ rı 311-2. 315-6 Obolenski, V, ökz. Osinski, N. Osinski. N. (Oöolenski, V.) 72-5, 84, 93, 109, 128, 161 d.. 176,178,262 Owen, R. 14 d,, 244 Para politikaları 132-4, 136-8. 226, 229, 23445, 310-4. 315-6, 319-20, 323 d.

Pavloviç, M. 330 Piyatakov, Yu. 222, 342 Planlama; Almanya'da - 325-7; çatışan ~ an­ layışları 334-B, 343-5; ilk - çabaları 329-33; sosyalist* teorisi 15-6; ve akaryakıt planı 341; ve devlet kapitalizmi 327: ve Goelro 335-6, 338-40; ve Gosplan 339-40, 344-5; ve NEP 343-4; ve Rus ekonomisinin geriliği 328-9; ve ulaşım ve taşım a 336-8; - üstüne ten in in ilk tanışm ası 65

Plefıanov, G. 18,19 d , 350-3.

Preobrajertski, E l. 205-6. 239-40, 265-0, 311-3, 341 Radek, K. ve dış ticaret 123: ve dış ticaret imtiyazları 123-5; ve ekonomi polilikatarı 8 7 ,9 5 d.; ve em ek orduları 197 flakovski, K 206 Rathenau. W. 327 Rikov. A.: ve çalışma disiplini 199; ve dağıtım 211, 222; ve ekonomi politikaları 88 d , 934; ve kamulaştırma 82; ve kozraşet 277 d.; ve Midi Ekonomi Yüksek Konseyi. 74 d.; ve planlama 334. 337-8: ve sanayi politikaları 165,178, 183; ve sendikalar 204 Rıyazanov. D. 63, 64 d-, 71. 75, 101, 187 d„ 253, 293 Robins, R. 124 Rogov, A, 357 RSFSC. bkz Rusya Sosyalist Federatif Sovyetler Cumhuriyeti Rudzutak, Y, 160,204, 206, 294, 298 Rusya Komünist Partisi (Bolşevik). Bkz. Sovyetler Bitliği Komünist Partisi (Bolşevik) Rusya Sosyal Demokrat işçi Partisi, Bkz. Sovyetler Birliği Komünist Partisi (Bolşevik) Rusya Sosyalist Fedetaffl Sovyetler Cumhuri­ yeti (RSFSC): ABD ile ilişkileri 124, 260; Estonya ile aıilaşma, 2 Şubat 1920 224; İs­ veç'le ilişkileri 224-5; İtital devletleriyle ilişki­ leri: bkz. Abluka: ittifak devletleriyle ilişkile­ ri: bkz. Bresi-Lilovsk; İttitak devletleriyle yaptığı anlaşma, 3 Mart 1918, bkz. BrestLitovsk; ayrıca bkz. Gen ova Konferansı; Enternasyonaller; Dışişleri Halk Komiserli­ ği; Ticaret, dış Rusya'nın Elekırıklendirilmesi için Devlet Ko­ misyonu. Bkz. Goelro Saint-Simon, H. 15,125 Sanayi istatistikleri 164-5, 179-82, 274, 2779,281-2. 284 Sanayi politikaları: 1917'dert önce 19-20. 2930; iç savaşın ~na etkisi 162-4,164-6, 168, 170, 179-82; MEP döneminde - 270, 272, 275-9, 281-2; savaş komünizmi altında ~ 162-3, 179-82, 183-4; ve "devlet tröstleri" 165. 169-70; ve "işçi deneli m I" 58-66, 84-5, 93. 355-6; ve "makas krizi” 286; ve "öncü işçi gruplan" 181; ve akaryakıt planı 341 ve Brest-Utovsk 83-4, 95-6; ve bürokrasi 175; ve devlet kapitalizmi 79-80,66-92; ve Ekim devrimi 67-72: ve ekonomik yeniden İnşa 183; ve elektriklendirme 335-6, 338, 341; ve kamulaştırma 75, 80-3, 64 d., 85, 92-8, 110. 162-6, 272-3; ve kozraşet 275-81.

DİZİN 165 283. 287, 290-2, 296, 312-5; ve küçük sa ­ nayi 270-4; ve Kırsal sanayiler 163-4, ve mali politikalar 231 -4, 322; ve Mitli Ekonomi Yüksek Korseyi 73-83, 85-7, 93-5, 166-7; ve NEP’In ters etkisi 282-7; ve özel girişim 273-7; ve planlama 329-38, 341-2 ve sa ­ nayi Iiyatiarında düşüş 282-6; ve sanayinin yönetimi 166-9; ve sendikalar 63-4, 67-9, 72; ve teK Kişi yönetimi 162-3, 175-9; ve te ­ keller 205, 306; ve tröstler 275-81, 291-2, 306-7, 308; ve tüketim sanayileri 261-2, 286; v« ulaşım ve taşım a 336-8; ve uzm an­ ların istihdamı 162-3, 171-5; ve yerel öze»ktik 167-71; ve Şubat devrimi 57-64; ayrıca bkz. Glavklar, Sanayi istatistikleri; Kozraş e t Planlama, Milli Ekonomi Yüksek Kon­ seyi Sapronov, T. 170, 178 S av aş komünizmi: ve dağıtım 210, 220-4; ve emek politikaları 184, 190-2; ve mali politi­ kalar 225-6, 235; ve sanayi 179-84; yorum­ ları 250-1; -nin başlangıcı 55, 162-3; -nin genel ilkeleri 247-50; Saveliyev, M. 73. 73 d., 74 Scheidemann, P. 327 Sendikalar: ve kırsal sanayiler 271; 1917'den önce - 98-100; Birinci Tüm Rusya Sendika­ ları Kongresi 72; Birinci Tüm Rusya İşçi Sendikaları Konferansı 63; NEP dönemin­ d e - 293, 294-9; öfgütlenme ve üyelik 169, 190, 294-5, 296; partiyle İlişkileri 292-7; sa ­ vaş komünizmi altında - 190-1, 202-9; Tüm Rusya Sendikaları Merkez Konseyi 63; vs "işçi denetimi” 63-4, 67-9, 72. 98-100, 1023; ve ağır sanayi 286, 289-90; ve Çalışma Halk Komiserliği 187, 208; ve devlet 101-3, 184-5, 186-B; ve Ekim devrimi 63, 100; ve ekonomik örgütlenme 102-3, 109-10; ve emek politikaları 100, 102-3, 109-10, 190, ve emeğin seferber edilmesi 184-5. 191-5, 197-8; ve labrika komiteleti 102, 110; ve grevler 188 , 296-8; ve iş disiplini 105-6, 198-200, 208-9, 288-9; ve prim sistemi 209; ve sosyal güvenlik 297; ve Sovyeller 98-9; ve tek kişi yönetimi 177-9. ve toplu iş sözleşmeleri 185, 291, 296, 297, 298; ve ulaşım ve taşım a 203-5; ve üretkenlik 110, 290-9 ve Şubat devrimi 99; ayrıca bkz.

Emek politikaları Serebriyakov, L. 205-6 Sereda, S. 51 Sheınman, A 317,317-8 d.

Shmidt, V. 74, 103-4, 187, 189, 201, 271, 289, 294, 298-300

Siavoliller 349 Smilga, I. 341 Smimov. V.M. 73. 84 d„ 137.178. 344 <j.

Sokolnikov, G. 74, 129. 137, 205, 232, 287, 317, 317-8 d., 318,320 Sorel, G. 12-3,327 Sosyalist Devrimciler (SD'ler): Sağ: ve kooperalifler 216; ve tarım politikaları 25-6, 33-4, 35-40, 42-50 Sosyalist Devrimciler (SD'ler): Sol; ve Bolşevikterle koalisyon 41. 356; ve sanayi politi kalan 176; ve tarım politikaları 44-50. 13940, 160,255 Sovyetler Birliği Komünist Partisi (Bolşevik) [önceki Rusya Komünist Partisi (Bolşevik) va daha önceki Rusya Sosyal Demokrat İş­ çi Partisı|: asgari ve azami programlar 21-2, 97; ilk program ve tüzük 16. 21-2; on birinci kongre. 1922, ve N£P 252, 254. 271-73, 274, 341; onuncu kongre. 1921, ve NEP 251; ve borçların iptali 131-2; ve burjuva uz­ manların kullanılması 171-5, ve dağıtım 211-2; ve ekonomik politikalar 86-7; ve eko­ nomik yeniden inşa 183; ve em ek orduları 196-8; ve emek politikaları 105-6; ve eşil ücret 108-9, ve işçiler arasında rekabetin teşviki 200; ve kooperatifler 217-8, 220-1, 306-7; ve kırsal sanayiler 163-4; ve mali po­ litikalar 125-6. 231-2, 317-19; ve paranın kaldırılması 239-41, 241 3; ve planlama 330-1. 333 35, 341, 342-4; ve sanayi örgüt lenmesi 171; ve sanayi politikaları 57 -8, 61. ve savaş komünizmi 250-1; ve sendikalar 97-100. 190-2, 203-9, 292-7; ve tarım politi­ kaları 22-6, 33. 35, 151-5, 255, 267; ve tek kişi yönetimi 177-9; ve vergilendirme 134, ayrıca bkz Bolşevizm, Bolşevik]« r; Menşevızm, Menşevikler Sovyeller ve sendikalar 98-9; ayrıca bkz. Lenin; Devrim, Rus -i.

Spiridonova, M, 139 Stakeyev 87 Stalin, Josel Vissariyonoviç (Cugaşvilı): ve sendikalar 205-6 d.. 206, 294 d.; STO üyesi olarak 333 Stolipin, P. 26-9, 56, 150 1 d., 265 Struve, P. 93 Sverdlov, Y. 5 1 , 1 54 Şliyapnlkov. A, 63. 89 d., 108, 188 d , 197-8 d.. 205-6 d . 206-7, 284. 292 Tarım politikaları Çar döneminde - 26-9; hakkında Şubat 1919 kararnamesi 145-6; NEP döneminde ilgili yasam a 263. 269-70; NEP döneminde tarım politikası kurumlan

366 DİZİN 257-8; NEP döneminde ~nın eleştirisi 2647; parti içinde gürü; ayrılıkları 22-6. 139-4f, 159-61; savaş komünizminin son dönemin­ d e - 180-2; ve "ekim komiteleri” 161, 257; ve "Makas krizi” 270; ve "loprak kararname­ si“ 42-4; ve “yoksul köylü komıtelerir 55-7, 139,144, 148-50, 150d, 151; ve 1921 kıtlığı 259-61; ve arazi büyüklükleri 156; ve ayni vergi 142. 255-7, 261, 300, 302, 319-21; ve Ekim devrimi 38-57; ve gıda temini 51-4; ve kolektif ekim 143-7, 155-7, 158, 261-2, 2634; ve NEP'in başlangıcı 255-6; ve NEP'in et­ kisi 267-8; ve orta köylülük 151-6; ve savaş komünizminin başlangıcı 139; ve Sovyet çiftlikleri 146-7; ve teşvikler 260; ve ticaret özgürlüğü 257; ve loprak imtiyazı 261-3; ve toprağın kamulaştırılması yasası 46; ve top­ rağın kullanılması hakkında yasa 263, ve yi­ yecek maddelerinin zorla alınması 140-1.

155, 157, 159-60, 210, 215-6. 228-9, 237d.

247-8; ve yiyecek müfrezeleri, 140-1; ve Şubat devrimi 33-8, 110-1; ayrıca bkz. Ku­ laklar. Toprak imtiyazı. Köylülük Tarımsal yeniden dağıtım; istatistikleri 158-9; yöntemleri 48-50 "Tasfiye hareketi" 319 d., ayrıca bkz. Sovyetter Birliği Komünist Partisi (Bolşevik) “Tek ülkede sosyalizm" 254, 353 Televizyon, öngörüler 340 d, Teodoroviç, I, 161 Ticaret, dış: Ekim devrımiyle kesintiye uğra­ ması 119-20; savaş komünizmi altında 224-5. 236; ve Bresl-Lilovsk 122; ve dış ti­ caret imtiyazları 123-5. 225; ve ticari dele­ gasyonlar 224-5; ve hilal devletleri ablukası 120. 224; - le devlet tekeli 119-23; ayrıca bkz. imtiyazlar, dış ülkelere vefilen Ticaret, iç, bkz. Dağıtım Tkaçev, P. 349 Tomski, M. 100 d , 103, 109. 17B, 181,187-8, 184, 196 d., 202-3. 204, 206, 293-6, 297300 Toprak imtiyazı 17-8,261-2,269-70 Troçki, L.D.: ekonomi politikalarını eleştirmesi 343 d,; STO'run üyesi olarak 333, 338; ve 1905 devrimi 30. 32, 59; ve ayni vergilendir­ me 255; ve devrimin ekonomisi 183 d.; ve

emeğin askerileştirilmesi 196, 196-7 d„ 197, 199, 209; ve Kızıl Ordu 171, 191-2; ve NEP 344; ve planlama 333-4, 340, 341-5; ve savaş komünizmi 250; ve sendikalar 203-6, 207-9, ve tarım politikaları 27; ve tek kişi yönetimi 177-9; ve ulaşım ve taşım a 180 d.. 200,203,336-8 Tsiurupa, A. 141, 256 d., 258 d.

Tüm Rusya Açlık Yardımı Komitesi 259 Tüm Rusya Köylü Temsilcileri Kongresi 36 Tüm Rusya Demiryolu İşçileri Sendikası Yü­ rütme Kurulu (Vikjel) 355-B Tum Rusya Sovyetleri Kongresi; Dokuzuncu: ve NEP dönemindeki ’’geri çekilmenin' so ­ na ernıesi 341; Dördüncü; ve ekonomik polüikalar 83; Sekizinci: ve planlama 337-8; Sekizinci: ve tarım politikaları 160-2; İkinci: ve ‘işçi denetimi” 355-6 Türkistan 294 Uluslararası Emekçiler Birliği. Bkz, Enternas­ yonaller: Birinci Vergilendirme: "olağanüstü devrim vergisi“ 226-8, 230; ayni ~ 142, 226-7, 228-9, 2557, 261, 270, 300-1, 302, 319-21; ilk politika­ lar 134-8; nakdi vergilerin kaldırılması 238.

313; nakdi -y e dönüş 319-20; sanayide 313-4; ve "bağış" sistemi 134-7; ve gelir vergisi 320; ve kamulaştırılmış işletmeler 230: ve kelle vergisi 320; ve kulaklar 228, ve merkezi denelim 134-7, 229-31, 313-4; ve orta köylüler 227-8; ve Sol komünistler 137-8 Vesenka. Bkz. Milli Ekonomi Yüksek Konseyi Vikjel. Bkz. Tüm Rusya Demiryolu işçileri Sendikası Yürü İme Komitesi Vişinski, A 214 Witte, S. 132.317 Wrangel, P. 160, 163. £00. 202, 204, 247.

255 Zasuliç, Vera 350-1 Zinovyev, G.; ve "işçi denetimi" 62, 357 d.; ve "yoksul köylü komiteleri” 55-6 d.; ve bürok­ rasi 175; ve paranın ortadan kaldırılması 240-1; ve planlama 343-4; ve sendikalar 99 d., 101-2, 188 d.. 190 d., 205. 205-6 d..

206, 20B; ve tarım politikaları 149-50

156 EKONOMİK DÜZEN L enin bu çık arsam ay ı so n u n a k a d ar g ö tü rm e d i. S o sy alleşm iş b ir ta rım o l­ m ad an R u sy a 'd a so sy alizm i in ş a e tm ek im k â n sız d ı, tra k tö rle r o lm a d a n ta rı­ m ı so sy a lle ştirm e k m ü m k ü n d e ğ ild i, b ir u lu sla ra ra sı p ro le te r d e v rim i o lm a ­ dan trak tö rleri b u lm ak m ü m k ü n d eğ ild i. O sırad a k ö y lü le rin slo g an ı şuy d u : "Y a şa sın S o v y et ik tid a rı, y aşasın B o lşe v ik le r, k a h ro lsu n k o m ü n ."53 S ovh o zlar'm , "büyük to p rak m ü lk le rin in S o v y e t b ayrağı a ltın d a y e n id e n ihya e d ilm esin d en " b aşk a b ir şey o lm a d ığ ı şek lin d e y a k ın m a la r d u y u lm a y a b aş­ lan d ı.54 K ırsal alan d a parti çalışm ası ü stü n e K a sım 1 9 19’d a y ap ılan b ir p arti k o n fe ra n sın d a L en in , ö z e llik le S o v h o z la r'd a y ö n e tic i y a d a tek n isy en o la ­ rak "eski sö m ü rü cü ler" ç a lıştırıld ığ ın d a k ö y lü le rin S o v h o z la r’a k a rşı "g ü ­ v en sizlik ve k ız g ın lık ” d u y m a la rın ı an la y ışla k arşılıy o r, an cak sö z k o n u su u y g u lam ay ı d a şid d e tle sav u n u y o rd u : Hayır, eğertanm ı kendimiz yeni şekliyle örgütlemeyi bilmiyorsak, eski uzman­ lan hizmetimize sokmamız gerekir; b u n u yapmadıkça yoksulluktan asla kurtulama­ yız.55 B u n u n la birlikte. A ralık 1919’daki y e d in ci T ü m R u sy a S o v y e tle ri K o n g resi S o v h o z la r’a karşı ta m b îr s a ld ın y a yol açtı. S o v h o z la r y erel S o v y e tle r’d en u zak d u rm a k la , y ü k se k ü c re tle r v e rere k u z m a n la rı k e n d ile rin e ç e k m e k le ve to p rak d ağ ıtım ın a en g el o lm a k la su çlan d ı. S o v h o z y ö n e tic ile ri e sk i to p rak sa h ip lerin in ev le rin d e lü k s iç in d e y a şıy o rd u ; b azı d u ru m la rd a d a eski to p ­ rak sah ip leri S o v h o z yö n e tic isi sıfa tıy la y en id e n e sk i y e rle rin e y e rle şm iş­ lerdi: "S o v y et ç iftlik leri, S o v y et iktid arı a le y h in e k a rşı-d ev rim c i ajita sy o nun araçları h alin e g e lm işti."56 L en in bu su ç la m a la rı c e v a p la rk e n b u tür y o lsu zlu k ların o lm u ş o la b ile c e ğ in i k a b u l etm iş, b u n la ra ç a re o la ra k sa d ec e S o v h o z la r’ın "hem köylü n ü fu sla h em k o m ü n ist g ru p la rla sıkı ilişk iler k u r­ m a sın ı"57 ö n e re b ilm işti. O rta k ö y lü b ire y c i k a lm a k ta ısrarlıy d ı. K o m in te m 'in 1920 y azın d ak i ikinci k o n g re sin d e b ir A lm a n d e leg e , g e n iş ö lçekli ta n m a karşı k ü çü k m ülk sa h ib in i d e ste k le m e k le S o v y e t H ü k ü m e ti’nİn "çoktan k ö h n e m iş k ü ç ü k b u rju v a d ü şü n c e ta rz ın a sa p la n d ığ ın ı," ve "p ro le­ tary an ın çık arların ı k ö y lü lü ğ ü n y a ra rın a fe d a e ttiğ in i," sö y le d iğ in d e , L en in 53. c. XXIV. s. 241. Lenin bu sloganı iki yıl sonra şu şeküde açımlıyordu: "Bızlcr komünist değil, Bolşevık'iz, Bolşevİkler'den yanayız, çünkti onlar loprak sahiplerini kovdu­ lar, fakat bizler Komiinisıler’den yana değiliz, çünkü onlar kişisel mülkiyete karşıdır" (A g e., c. XXVI, s. 456).

54. Aiarodnot Kozyaistvo, No. 6 (1 9 1 9 ), s. 18.

55. Lenin, Soçinenfya, c. XXIV. s. 539-40.

56. 7‘ Vserossiiskii S 'e z d Sovetov (1920), s. 199, 219.

57. Lenin, Soçıneniya. c. XXIV, s. 622-3.

SAVAŞ KOMÜNİZMİ 157 s e rt b ir dille "aksi h a ld e k ü çü k k ö y lü , e sk i h ü k ü m e tle S o v y e t d ik tatö rlü ğ ü a ra s ın d a h iç b ir fa rk g ö re m e y e c ek ti" ve "p ro leta ry an ın d e v le t ik tid arı b ö y le h a re k e t etm e z se v a rlığ ın ı sü rd ü re m e z ,"5* şe k lin d e cev a p verdi. N e v ar k i bu g ö rü ş , eg em e n o ld u ğ u sü rece, L e n in ’in v e b ü tü n M a rk sistle r'in — R u sy a şa rtların d a h ak ti o la ra k — d a h a v erim li b ir ta rım a g id e n tek y o l sa y d ık la rı şey in ö n ü n d e e tk ili b ir en g el o lu ştu ru y o rd u .

B u y ü zd en , 1920 so n b a h a rın d a iç sav aş n ih a y e t son b u lm a y a y ü z tu ttu ­ ğ u n d a ve a rtık S o v y e t iktid arı a ltın d a b irle şm iş e sk i R u s im p a ra to rlu ğ u to p rak ları y e n id e n in ş a gibi güç b ir işle sa d e c e k en d i im k â n larıy la b aş b aşa k ald ık la rın d a , d e v rim in R u s k ırsal a la n la rın ın çe h re sin i d e ğ iştirm iş o lm a k ­ la b irlik te bu a la n la rın tem el so ru n la rın d a n h iç b irin i ç ö zü m le y em em iş o l­ d u ğ u b ü tü n ç ıp la k lığ ıy la o rtay a ç ık tı. Y iy ecek m ad d eleri ü reten ö n em li b ö lg e le r 1920 h a şa tın d a n önce S o v y e t e k o n o m isin e d ah il e d ild i.59 K olç a k 'ın y e n ilg is in d e n so n ra g irilen S ib iry a ’d a ö n c e k i h asatlard an k alm a b ü ­ y ü k m ik ta rd a tahıl s to k la n b u lu n d u ğ u sa n ılıy o rd u ve sak la y a n la rın elin d e n b u s to k la rı a lm a k iç in h er tü rlü z o rlay ıcı ted b ire izin v eren k a ra rn am e le r y a y ım la n ıy o rd u .6” A n c a k bu b e k le n m e d ik fırsa tla r h e r n e k a d a r b ü y ü k k en tle rd e a rtık h ad sa fh a y a v arm ış y iy e c e k k ıtlığ ın a geçici b ir d ü z elm e g e ­ tird iy se d e , ü re tim d e tü m ek o n o m iy i d u rg u n lu ğ a sü rü k le y ec e k ted rici d ü ­ şüşe karşı etk ili o lm u y o rd u . S av aş d ö n e m i k o m ü n iz m in in ta rım a ilişkin is­ ta tistik le ri g ü v en d u y u la b ile c e k g ib i d eğ ild i. En iyi n iy etle b ile, k ırsal k e­ sim h a k k ın d a y a k la ş ık d a o ls a d o ğ ru ra k a m la r e ld e e tm e k m ü m k ü n d eğ ild i; k ö y lü n ü n ü rü n ü n ü v e sto k ların ı sa k la m a k için k en d in ce g eçerli se b e p le ri v a rd ı.61 E ld e ed ile b ild iğ in d e d e bu tü r ra p o rların k arşılaştırılm ası ve tahlili d o ğ ru bilgi v e rm e k te n uzak k alıy o rd u . F a rk lı k u ru lu şla r farklı ra k a m la r ile ­ ri sü rü y o rla rd ı ve b u n ların h an g i b ö lg e le re a it o ld u ğ u d a h e r zam an açık de5 8. D er Z w eite Kotigress D er Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921 >, s. 318; Lenin, Soçineniya, XXV, s. 359. Kongrenin tarım sorununa ilişkin kararı, ekonomik bakımdan geri kalm ış Rusya’da Sovyet çiftliklerinin ’’nispeten nadir bit İstisna.olduğunu" kabul etm ekle bir­ likte, "ileri kapitalist ülkelere biiyük tan m çiftliklerini devam ettirmelerini ve bunları Sovyet çiftlikleri ilkelerine göre örgütlemelerini" tavsiye ediyordu (Kommunisriçeskii Inteı nuisioıuzl v D okunıentak (!933], s. 136).

59. Ukrayna'da hasat M ayıs-H azirın Polonya istilasından son derece zarar görmüş olmalı: kölii sonuçların bu sebebe y a da kıtlığa veya önceki yıkım lara ne derece bağlı olduğunu kestir­ mek m üm kün değil.

6 0 . Sobra n if Uzakonenii, 1920, No. 66. m adde 298.

61. L. Kritsman'ın bir tahminine göre (G eroyçefkii P eriod Velikoi Russkoi R evolyutsii [ta­ rihsiz (1924?)], s. 131-3), 1920 yılı rekoltesinin yaklaşık üçte biri köylüler tarafından saklan­

mıştı.

SOVYET RUSYA TARİHİ

g*

BOLŞEVİK DEVRİMİ

2

E.H.Carr

1917-1923

Bolşevik Devrfml'nin "Ekonomik Düzen" başlığını taşıyan bu cildin­ de devrimin hemen sonrasındaki tarım, sanayi, ticaret, emek ve sen­ dika, dağıtım ve para politikaları inceleniyor. Devrimin ekonomik ha­ yata etkileri, savaş komünizmi, NEP dönemi ve planlamanın ilk adım­ ları 1917-1923 arasının alt kronolojik dönemleri olarak ele alınıyor.

Birkrizin, yoğun mücadelelerin, teori ve programla gerçek hayatarasındaki zıtlıkların tarihidir bu cilt: Bir yandan devrim için siyasi iktidann alınmasının yetmediği ortaya çıkar, diğer yandan Bolşeviklerin Rusya'da sosyalizme geçiş için desteğini umdukları Avrupa devrimi gelmemektedir... Burada anlatılan tarihin, sosyalizm düşüncesinin nasıl devletçiliğe itildiğinin, devletçiliğin sınırlan içine hapsolduğunun tarihi olduğu da söylenebilir; Carr'ın bugünkü okurları için, "du­ varın yıkılışını" görmüş yirminci yüzyıl sonundaki okurlan için kitabın taşıdığı anlam da bizce budur.

M etis Sosyalizm: Teori ve Tarih Tk. No. ISBN 975-7650-19-6 Cilt No. ISBN 975-342-164-8

METİS YAYINLARI İPEK SOKAK N O . 9 , 8 0 0 6 0 BEYOĞLU İSTANBUL