SPORT- EN BELEEFDAGEN 2019 STREET ART WANDELING van Noordstation naar het kanaal, van beneden- naar bovenstad, via Matongé tot aan de VUB
Noodnummer : 0478/77 02 58
VOORAF Deze wandeling van ongeveer 12 kilometer staat in het teken van ‘urban culture’ of stedelijke cultuur. Je zal vooral veel, soms spectaculaire, voorbeelden zien van graffiti en street art. Het wandeltraject leidt je door de Noordwijk, langs het kanaal, het centrum van Brussel, de chique bovenstad, Matongé, het centrum van Elsene en Flagey, en een voormalige rijkswachtkazerne tot bij de VUB. Een hapje of drankje onderweg Op dit parcours is er volop gelegenheid om iets te gaan drinken of eventueel eten. Alleen tijdens het eerste gedeelte (Noordwijk en kanaal) en helemaal op het eind is het aanbod misschien wat kleiner (maar zeker niet onbestaande). Veiligheid voor alles Je zult enkele drukke wegen, soms met tramsporen, moeten oversteken. Respecteer de verkeersregels. Gebruik de trottoirs en de zebrapaden. Let op de verkeerslichten. En val niet in het kanaal! Voorzie behoorlijke wandelschoenen De wandeling start in de benedenstad, klimt naar de bovenstad en steekt door tot aan de VUB, een goede 12 kilometer. Een prettige en kleurrijke wandeling gewenst! INTRODUCTIE Street art, what's in a name? Alvorens we gaan stappen, een kleine houvast. Deze wandeling gaat over urban culture, en dan vooral over graffiti en street art. Maar wat is dat exact, graffiti? Street art? Wat is het verschil? Eerst en vooral is het goed om weten dat er voor straatkunst geen regels zijn. Om het voor u, beste stapper, toch enigszins verstaanbaar te maken, gaat we de fresco's en andere kunstwerken die we op straat tegenkomen, opdelen in twee categorieën: graffiti en street art. Graffiti 1
Graffiti is the real stuff, van de stoere nachtraven. Moet voldoen aan vijf kenmerken: met de spuitbus, illegaal, tijdelijk, vrij van vorm en vrij toegankelijk. ● De spuitbus, dat is de fameuze aerosol. Oorspronkelijk lege bussen haarlak of andere cosmetica die de graffeurs van het eerste uur gaan vullen met verf. Tegenwoordig te koop in allerhande graffitishops. ● Graffiti is altijd illegaal, ergens op straat zonder toelating. Meestal dus ook nachtwerk, met maten die op de uitkijk staan voor de politie. ● Als je ergens in de stad een ongewenste/ongevraagde tekening maakt, dan is de kans groot dat die door de eigenaar van het gebouw of door het stadsbestuur weggehaald wordt. Graffiti is dus per definitie tijdelijk, van voorbijgaande aard, een kort leven beschoren. Misschien wordt het werk morgen al verwijderd. Of wie weet, staat het er binnen tien jaar nog... ● Graffiti is straatkunst. Op straat zijn er per definitie geen normen, geen regels, je bent vrij om te doen wat je wilt. Je leert de stiel ook op straat, los van enige kunststroming. Dus geen pointillisme, expressionisme, pop art of surrealisme. Enfin, dat laatste misschien wel. ● Je moet geen ticket betalen om de straatgalerij te bezoeken. De muurschilderingen zijn gewoon op straat, vrij toegankelijk voor alle voorbijgangers. In het zicht van iedereen die het al dan niet wil zien. Graffiti valt uiteen in drie subcategorieën: tag, flop en graff. ● Een tag is niet meer dan een schuilnaam, in één kleur. Het is een manier om je artiestennaam snel, liefst op zoveel mogelijk plaatsen en goed zichtbaar aan te brengen. Het is de vorm van illegale graffiti die de meeste aversie opwekt, maar als je er naar leert kijken, zal je zien dat er mooie, kunstzinnige tags zijn, naast minder geslaagde 'handtekeningen'. Het lijkt ondoordacht, toch zit er in een tag meer meesterwerk dan je zou denken. Het moet zeer snel gaan, al je 'handtekeningen' moeten op elkaar lijken en er moet een zekere 'flow' in zitten. Taggers hebben een book waarin ze eerst wekenlang zitten te ‘kribbelen’ vooraleer ze de ideale tag bereikt hebben en met de spuitbus op straat aan de slag gaan. ● Een flop is veel groter dan een tag en bestaat meestal uit drie tot vijf grote ronde letters in twee kleuren. Het is opnieuw een manier om je naam op straat aan te brengen, maar het is iets arbeidsintensiever. Het duurt langer, je hebt dus ook meer kans om gepakt te worden. Je herinnert je wellicht nog de vele oude treinwagons volgespoten met ronde letters? Tegenwoordig moet je aan het kanaal zijn voor flops, de Brusselse kanaalwand is een ware kunstgalerie in open lucht. ● Een graff is de meest uitgewerkte vorm. Het is een volledige tekening die uren, soms dagen in beslag neemt om af te werken. Dat doe je dus niet zomaar ergens op straat, eerder op een afgelegen plek of in een gedoogzone. Graffs zijn kleurrijk, beelden soms personages, dieren, landschappen uit, of zijn abstract.
Street art Street art is al wat niet voldoet aan de vijf vereisten van de graffiti. Dat zijn dus alle nieuwe straatkunstvormen: papieren collages, stickers, stencils, schilderijen, mozaïeken, yarn bombing (wildbreien: een voorwerp versieren met aan elkaar gehaakte, gebreide of genaaide lapjes), videoprojecties, graffitectuur (graffiti + architectuur) of objecten of installaties in de stad. 2
Hoe zit het dan met graffiti die legaal worden aangebracht, tegen vergoeding? Wel, de nachtelijke mannen van de straat zijn intussen ook al veertig of vijftig geworden, hebben kinderen en rekeningen te betalen. Sommigen zijn de boetes en het clandestiene werk beu, en willen graag een vergoeding krijgen voor hun kunst. Maar toch: sommige graffeurs zullen zeggen dat de categorieĂŤn hierboven je reinste larie zijn. De eerste regel is dat er geen regels zijn. START WANDELPARCOURS: Noordstation De wandeling start in het Brusselse Noordstation. Volg de aanduidingen 'CCN' en daarna 'Centre'. Daarbij stap je doorheen een nieuwe 'winkelgang', met onder andere een Club/Standaard Boekhandel. Verlaat het Noordstation en daal af naar het straatniveau : Noordplein. Neem deze straat naar rechts tot aan Koning Albert II laan. Neem deze straat onmiddellijk links (steek niet over!), een paar honderd meter verder vind je de ingang van het Conscience-gebouw (Koning Albert II laan, 15), waar je je inscant. Volg bij het verlaten van het Consciencegebouw rechtsaf de Koning Albert II-laan tot aan de rotonde met waterpartij, en sla daar linksaf. Je loopt nu tussen WTC I en II, de kroonjuwelen van het mislukte Manhattanproject. Voorbij de WTC neem je de Antwerpsesteenweg naar rechts tot op het einde van de massieve sokkel van de toren. Links zie je de blokken van de Brusselse sociale huisvestingsmaatschappij met daarop een mooie muurtekening van JABA. Steek aan het zebrapad de Antwerpsesteenweg over en neem de kasseiweg om het fresco goed te kunnen bewonderen. Graffitikunstenaar JABA maakte in samenwerking met de inwoners van de sociale huisvestingsblokken en in opdracht van de vzw Une Ville En Couleur een fresco van 40 meter hoog. De inhoud van de muurschildering is bepaald in overleg met de inwoners en buurtorganisaties, al vind je ook de handtekening van de kunstenaar terug in de baobabs en de zwevende Senegalese busjes. De baobab, die prachtige boom die als een kathedraal in Afrika staat en vaak ook even oud is, vinden we ook terug vlakbij het Gemeenteplein van Molenbeek, in een andere tekening van JABA. Brukselgids Joris Sleebus legt de link met de muurschilderingen die in de jaren '70 werden aangebracht op intussen afgebroken huizen hier in de Noordwijk. De schilderingen toen waren een protest tegen de op til zijnde afbraak van deze volkswijk om plaats te maken voor het megalomane Manhattanproject. Loop de kasseiweg verder af en blijf het pad volgen onder de ijzeren voetgangersbrug. Blijf het wandelpad door het park in een grote boog linksom volgen. Je loopt wellicht voorbij Afrikaanse mannen die de tijd zitten te doden. We zijn in het Maximiliaanpark, bekend om zijn transmigranten op weg naar Engeland en een beter leven.
3
Voorbij de sportvelden kom je terug uit aan de Bolivarlaan. Aan de overkant van de drukke laan, ooit bedoeld als nieuw tracé van de E40, zie je een vrij duistere muurschildering van Sainer. Een vrouw met twee kinderen, ingetogen, donkere kleuren, een gelaten uitdrukking. Zit ze te wachten op de eerste berichten van haar geëmigreerde echtgenoot? De Poolse kunstenaar Sainer van het collectief Etam Cru heeft in ieder geval de harde werkelijkheid van het Maximiliaanpark in beschouwing genomen. Ondanks het indrukwekkend formaat (400 m2) van dit fresco, wil hij de migranten niet verblinden met al te felle kleuren. De toekomst is somber. We volgen de Bolivarlaan naar rechts, richting nieuwbouw aan het kanaal. Sla aan de lichten rechtsaf en volg de Willebroekkaai, een vroegere kade van het kanaal die verworden is tot een drukke invalsweg. Let op dat je niet over het fietspad loopt. Loop eerder door het park, langs het sportterreintje. Op het einde van het park kom je aan een druk kruispunt. Steek linksaf het kruispunt over: je staat aan de voet van Up Site, Brussels nieuwste en hoogste woontoren. Loop verder rechtdoor tot op de brug over het kanaal. Rechts achter de locomotief zie je restanten van de industriële activiteiten waarvoor het kanaal begin 19de eeuw aangelegd is. Links staan twee werelden tegenover elkaar: op de rechteroever verlaten hangars, op de linkeroever de 'waterfront development' van Brussel: nieuwbouwprojecten vol peperdure appartementen. Het is de rechteroever die ons interesseert. Die bereik je langs de grote poort van de hoofdzetel van de Haven van Brussel (of langs het kleine voetgangerspoortje als de grote poort gesloten is). Loop tot aan de eerste hangars vol graffiti. We zijn hier bij Allée du Kaai beland, een project van vzw Toestand die leegstand een tijdelijke socio-culturele invulling geeft. Het ziet er wat verlaten uit, toch is er verdomd veel leven in de brouwerij: een jongerencentrum, de fuifzaal Barlok, een fietsatelier, een skatepark, een volkskeuken en er is plaats voor allerhande creatievelingen die hier iets willen uitproberen. Het is ook een vrijhaven voor graffiti, en dat is wat ons naar hier brengt. Loop langs de eerste hangars en je ziet meteen tags, flops en graffs door en op elkaar. Ze bespreken op papier is onmogelijk, dit is een gedoogzone voor graffiti. Jongeren kunnen hier de stiel leren zonder op hun hoede te moeten zijn voor de politie. Dat wil meteen ook zeggen dat alles hier voortdurend verandert. Op een week tijd kan het er hier helemaal anders uitzien. Loop verder tot op het grasperk in het midden van de site, draai rechtsom rond de loods en je komt aan een openlucht skateparkje. Draai rechts rondom het skatepark en je komt op een soort binnenpleintje tussen de loodsen. Achter de hekken bevinden zich enkele van Brussels interessantse graffiti's van de hand van de collectieven Délit2Fuite en CNN. Hier krijgt graffiti een activistische toon. Je ziet een verwijzing naar de bekende song van Gil Scott-Heron, ‘The Revolution Will Not Be Televised’. In de hoek achterin zijn apen aan het betogen achter de kop-aap van het IMF (Internationaal Monetair Fonds). Een aapje 4
neemt een selfie met zijn iPhone, niet van Apple maar van Banana! Rechts bovenaan hangt een schattig spinnetje, de handtekening van HMI, een van de top-graffeurs van de Schaarbeekse crew CNN. De geometrische vormen en kalligrafie, vooral Arabiserende letters, zijn van de hand van Solo Cink. De vier pijlers van de hiphop zijn rap, breakdance, scratching en graffiti. CNN blinkt uit in al deze disciplines. Ze zijn met zo'n veertig, en laat iets duidelijk zijn: “You don't mess with them”. Niet dat die gasten gevaarlijk zijn. Brussel is de Bronx niet. Hier zijn geen gangs actief in de graffiti. Wel crews: groepjes jongeren die zich verenigen rond hun hobby. Op de wand tegenover deze openlucht street-artgalerij zijn er misschien een paar gasten aan het oefenen op een van de drukst bespoten free walls van Brussel. Keer terug naar het grasperk en steek door naar de overkant, in de richting van de grote loods. Onder de dakrand lees je - moeilijk leesbaar - 'Allée du Kaai', de naam van deze tijdelijke bezetting. Verlaat het terrein rechtsaf. Aan de overkant van de Havenlaan zie je het Koninklijk Depot van Thurn & Taxis. Volg linksaf de drukke laan, maar wees op je hoede voor voorbijrazende fietsers. Je loopt op een gedeeld fiets- en voetpad, een compromis à la belge, voor niemand ideaal, maar tenminste veilig voor Koning Auto. Je loopt meteen langs een grote zilverkleurige flop: CNN, “Don't call it a comeback”. Rechts van de flop zie je een menselijk potlood dat blijkbaar net uit de handen van de politie ontsnapt is. Het is één van de ongeveer 400 potloodtekeningen die je overal in Brussel aantreft. Hoewel even illegaal als de tags ernaast, worden deze tekeningen erg gewaardeerd. Zelfs het graffiti-verwijderingsteam van de stad laat ze ongemoeid. De auteurs zijn de leden van Créons. Hun crewnaam is afgeleid van het Franse werkwoord 'créer' ('laat ons creëren!'), maar klinkt fonetisch net als 'crayons' (potloden). Loop verder met de loodsen aan je linkerkant. Je komt voorbij graffiti's, tags, flops, toys, maar ook Tipp-Ex tekeningen, collages, zelfgemaakte stickers en meer street art, op de muren maar ook op de verkeerspalen. De grillige verfsporen onder je voeten wijzen je de weg naar het territorium van DAWA. Voorbij het bakstenen entrepot van Ackermans kan je links terug de kade op. Let op de vuilnisbak rechts van de oprit, hij is beklad met witte verf, het werk van DAWA, een straatkunstenaar die zijn plastische (of eerder spastische) neigingen niet onder controle heeft en het straatmeubilair, gebouwen en zelfs fietspaden te lijf gaat met spatten verf. Op de zijkant van het houten depot van K-NAL staat ‘gentrification’ geschreven, een stil verzet tegen de verdringing van minder kapitaalkrachtige bewoners en activiteiten, ten gevolge van de trendy ontwikkeling van deze zone. Volg de trappen naar beneden, maar opgelet, eigenlijk zijn het zitbanken, daarom zijn de trappen zo diep. Daal verder af naar het houten perron van de Waterbus, een bootverbinding tussen Brussel-Stad en Vilvoorde. 5
Hier hebben we een mooi zicht op de voormalige Citroëngarage waar sinds mei 2018 het museum voor hedendaagse kunst 'Kanal-Centre Pompidou' een stek kreeg. Een grondige verbouwing moet in 2023 een gloednieuwe multifunctionele museumruimte opleveren. Tegen dan wordt ook de Kleine Ring rechts van het gebouw heraangelegd en zijn de appartementen links van het museum af. Zoals de tag op het houten depot al voorspelde, zal dit gepaard gaan met de nodige gentrification: weg met de industrie, maar ook de armere inwoners van de wijk zullen op termijn hun koffers moeten pakken omwille van stijgende (huur-)prijzen. Ommezijde van de medaille is dat dit een hotspot wordt voor trendy volk, inclusief internationaal toerisme. Voor wat hoort wat... BONOM vindt het duidelijk maar niets. Brussels meest beruchte straatkunstenaar kakt zowaar op de toekomstplannen. Niet gezien? Kijk dan naar de bakstenen muur rechtsboven de voormalige garage. BONOM mag op de samenwerking met Pompidou kakken omdat hij zelf ook een Fransman is. Vijftien jaar geleden zakte hij van Parijs naar Brussel af voor de kunstopleiding aan de prestigieuze hogeschool La Cambre. Zo meteen meer over BONOM. Loop het houten perron af tot aan de trap rechts. Voor je, langs de kaaimuren, ontvouwt zich een groot graffitiproject van KOSMOPOLITE ART TOUR. Opgericht door de collectieven Mac Crew (Parijs), Farm Prod (Brussel) en Aerosol Bridge Club (Amsterdam) in 2009, stimuleert het Kosmopolite Art Tour (KAT) festival internationale uitwisselingen tussen straatartiesten van alle disciplines. Het festival wil het brede publiek ook laten kennismaken met street art. Het reist de wereld rond en heeft grote muurschilderingen gemaakt van Casablanca tot São Paulo, van Jakarta tot Santiago de Chile en in 2015 ook in de Brusselse kanaalzone. Je kan even langs de muurschilderingen lopen, maar deze graffiti's komen het best tot hun recht van aan de overkant van het kanaal, op het pleintje naast het gebouw van Brussels by Water. Daar gaan we nu heen. Neem de trappen omhoog om het kanaal over te steken via de Sainctelettebrug. Let bij het oversteken van het kanaal op de vele STICKERS op de metalen reling. De sticker-cultuur komt uit Californië, waar skate- en surfmerken stickers uitdeelden aan hun klanten, die er op hun beurt voor zorgden dat de merken overal te zien waren: op palen, muren, ramen, bushokjes, in de toiletten van trendy cafés... Van gratis reclame gesproken! Op de brug zie je vanalles, gaande van hoogst originele, handgemaakte zelfklevers tot industrieel gedrukte stickers zonder enige kunstzinnigheid. Je loopt wellicht voorbij “Ta Gueule” van Porko Gang met het logo van de stad Brussel. Dat is werk van de VlaamsBrusselse rapgroep Stikstof (met Zwangere Guy als bekendste rapper). Een andere reeks stickers is alomtegenwoordig: “J'existe”, “Je suis partout” en “Fuck Thierry Jaspart”, allemaal van de hand van Thierry Jaspart, een Luikse 'parvenu', die alomtegenwoordig wil zijn. Hij komt niet uit het graffiti-milieu en wordt geminacht door de zware jongens van het illegale nachtwerk. Op het pleintje voor het gebouw van Brussels by Water hebben we een mooi zicht op de grote graffiti-wall van de KOSMOPOLITE ART TOUR. 6
Van links naar rechts zien we de octopus van Dzia, de doodskop van Steve Locatelli, een reeks huisjes, een afgerukt hoofd, het jongetje van Denis Meyers en de krokodil van Gijs Van Hee. Denis Meyers uit Doornik tekende het jongetje en schreef de woorden rondom de tekeningen. Hij is een van de bekendste straatkunstenaars van ons land, studeerde ook aan de prestigieuze École SupÊrieure des Arts Visuels de La Cambre en is de kleinzoon van Lucien De Roeck die het bekende sterlogo van Expo '58 tekende. In het hoekpand achter ons zit het HuisvandeMens Brussel (unie van vrijzinnigen en humanisten) en daarachter ligt het Kaaitheater in een prachtig art-decopand. Steek aan de lichten de drukke Kleine Ring over en wandel aan de overkant de Ieperlaan in. We lopen tussen mooie, grote art-decopanden met op de benedenverdiepingen groothandels in mediterrane producten. Hier was de eerste vroegmarkt van Brussel. Na de Eerste Wereldoorlog verhuisde die enkele kilometers naar het noorden langs het kanaal. De straatnamen Ieper- en Diksmuidelaan zijn een hommage aan deze steden die tijdens WOI zwaar beschadigd werden. Loop de Ieperlaan af tot aan de tramsporen in de waterpartij. Steek over en volg het rechte pad onder de lindebomen van de middenberm. We lopen hier op de drooggelegde kaaien van de 16de-eeuwse Brusselse binnenhaven. Dat zie je ook aan de straatnamen: Schuitenkaai rechts en Kalkkaai links. Wandel tot aan de pingpongtafel. Aan de pingpongtafel heb je zicht op een kleurrijke muurschildering die de hele zijgevel van een huis inneemt. Geometrische vormen en primaire kleuren zijn het handelsmerk van Elian Chali, een Argentijn die dit fresco maakte tijdens de Nuit Blanche van 2015. Chali neemt vaak de vorm van de muur op in zijn werk. Zo zie je hier de omtrek van het huis weerspiegeld in het schilderwerk. Ga even aan de kant van de weg staan en kijk rechtsboven. Hier heb je een mooi zicht op een werk van BOZKO, de bekendste graffiti-kunstenaar uit Bulgarije. Hij plaatste deze gigantische graffiti in 2018 in het kader van Balkan Trafik, een festival in BOZAR dat de muziek en de cultuur van de Balkan in de schijnwerpers zet. De oude man op een schommel was niet de eerste keuze van BOZKO. Hij had liever een schattig elfje geverfd, maar voor de eigenaar van het gebouw waren er te veel connotaties met druggebruik. BOZKO moest een nieuwe tekening insturen. Meteen een teken aan de wand voor het Street Art Parcours van de Stad Brussel. Als de artiest zijn ding niet mag doen, wordt artistieke vrijheid ondergeschikt aan recuperatie voor een ander doel, namelijk citymarketing. Draai je om en wandel langs het Monument voor de Oorlogsduif. Zie je schuin links het kleurrijke openbaar toilet? OakOak heeft het omgetoverd tot een gigantische cupcake.
7
OakOak (spreek uit: wak-wak) is een Franse straatkunstenaar die door het Street Art Parcours van de stad Brussel naar deze wijk is gehaald om stedelijke imperfecties recht te zetten, of creatief aan de slag te gaan met straatmeubilair. Deze street art-stijl heet 'urban hacking'. Geef toe dat het toilet er nu lekkerder uitziet! Steek de straat over in de richting van de fontein en de kerk. Houd de fontein aan je linkerkant en wandel langs de waterpartij die een herinnering is aan de vroegere havenkaaien. Halverwege de waterpartij neem je het eerste steegje rechts, de Land van Luikstraat. Bijna aan het eind zie je links een beschilderde muur, tegenover de ALICE Gallery. De kunstgalerij van Alice van den Abeele en Raphaël Cruyt wil urban art, een mix van hedendaagse kunst en street art in de kijkers zetten. Sounds familiar? Van den Abeele & Cruyt zijn inderdaad ook de oprichters van het MIMA (Millenium Iconoclast Museum of Art) in de voormalige Belle-Vue Brouwerij in Molenbeek. Stap gerust even binnen om het werk van Maya Hayuk uit New York te bewonderen. Loop het steegje uit en sla linksaf in de Vlaamsesteenweg. Die brengt je naar de Oude Graanmarkt, het laatste dok van de voormalige haven van Brussel. Op het hoekpand rechts, de Librairie Sainte-Catherine, zie je vanop het plein in een raam op de eerste verdieping een PacMan-achtig wezen. Dit pixel-monstertje is van de hand van de Fransman INVADER. Op zijn website kan je alle plekken zien waar zijn 'world invasion' z'n sporen naliet. Er zijn zo'n 4000 invaders in 80 steden verdeeld over de vijf continenten, goed voor naar verluidt één miljoen pixels. In Brussel zijn een 20-tal wezentjes te vinden. Hoewel anoniem en altijd gemaskerd, is hij een van de meeste populaire street artists ter wereld. Wandel onder de platanen, langs de terrassen van De Markten, het Gemeenschapscentrum voor de Nederlandstalige Brusselaars. Steek de Dansaertstraat over en blijf de Oude Graanmarkt volgen. Na een bocht naar links komen we voorbij wat trendy shops aan de Kartuizersstraat. Op de hoek aan de overkant vallen meteen drie grote stencils op. Deze tekeningen zijn van STROKAR, een interdisciplinair street-artplatform, opgericht door graffiti-aficionado's Alexandra Lambert en Fred Atax. (Inter)nationale street artists brengen hun interpretatie van foto's van Atax op straat aan. Stencil of sjabloon is een techniek waarbij de kunstenaar op voorhand de vorm uitsnijdt in karton of plastic om hem nadien met een spuitbus aan te brengen op straat. Per kleur heb je een verschillend sjabloon nodig. Voor deze stencils in zwart-wit en vier tonen grijs zijn zes verschillende sjablonen gebruikt. Echt mierenwerk! Gelukkig kunnen tegenwoordig 3Dprinters het werk voor ons doen. Links van de stencils, boven de deur, hangt misschien nog de kop van Brussels bekendste chansonnier? Het blijft een raadsel wie achter deze Jacques Brel-portretten zit. Het standbeeldje op de tegenoverliggende hoek is Zinneke Pis, als 'onzuivere' straathond het symbool van de Brusselse diversiteit. Met zijn 183 geregistreerde nationaliteiten is 8
Brussel (na Dubai) de meest diverse stad ter wereld. De tweejaarlijkse Zinneke Parade toont multicultureel Brussel in al zijn splendeur. Het was oorspronkelijk de bedoeling dat deze straathond, net als Manneke en Jeanneke, echt zou plassen. Het buisje is voorzien, maar het plan werd om veiligheidsredenen niet uitgevoerd. Als oplossing brengt een anonieme straatkunstenaar om de zoveel maanden wat gele verf aan op het paaltje naast de hond... Boven Zinneke Pis hangt nog een Space Invader. Die is nog beter zichtbaar wanneer je oversteekt naar de Sint-Kristoffelstraat. Volg de Sint-Kristoffelstraat verder en steek rechtdoor de Van Arteveldestraat over. Vervolg langs de Lava Bar de Sint-Kristoffelstraat tot op het bomenpleintje op het einde van de straat. Links achterom zie je het portret van Ihsane Jarfi die in april 2012 in Luik slachtoffer werd van een homofobe moord. Het Rainbow House Brussels bestelde ter gelegenheid van de Gay Pride 2018 dit fresco bij Anthea Missy, ter herdenking van de jongeman. Verderop zullen we nog werk zien in opdracht van het Regenbooghuis, dat verschillende Franstalige en Nederlandstalige LGBTQI+ (lesbienne, gay, bi, trans, queer en intersex-) verenigingen herbergt én de organisator is van de jaarlijke Pride. Neem linksaf de Rijke Klarenstraat. Aan de overkant zie je de glazen gevel van Les Riches Claires. Het gebouw herbergt zowel het Franstalige cultuurcentrum van de stad Brussel als de Franstalige bibliotheek. De gevel werd opgefleurd door Eyes-B en Parole, die ook bekend is om zijn kalligrafieën. Om de hoek rechts (Groot Eilandstraat) naast de artiesteningang van het cultureel centrum, zie je een graffiti van de hand van Piotr van het collectief Farm Prod in het kader van Bruegel meets street art. Dit is een project van visit.brussels, Farm Prod en CC Bruegel in de Marollen om de herdenking van 450 jaar Pieter Bruegel ook op straat zichtbaar te maken. Loop even verder in de Groot Eilandstraat. Bij de eerste straat links kan je niet naast de verrassende muurschildering van MR DOODLE en TREEPACK kijken. De Britse kunstenaar Mr Doodle (Engels voor ‘gekrabbel’) tovert elke witte ruimte om in een heel eigen universum, bevolkt met vreemde wezens en alomtegenwoordige ogen. Zijn enige werktuig is een markeerstift. Op YouTube kan je zien hoe hij een hele hotelkamer inkleurt. Indrukwekkend. Deze muur ging hij te lijf samen met Treepack uit Leuven, in opdracht van de tegenover liggen school Anneessens-Funck. Loop linksaf de Eclipsstraat in voor een van de mooiste graffiti's van het Gewest. Hoewel de overgrote meerderheid van de straatkunstenaars mannen zijn, eisen ook vrouwen hun plek op! In het kader van de Internationale Vrouwendag (8 maart) plaatst het festival La Belle Hip Hop vrouwelijke kunstenaars in de kijker. Hier kregen de dames carte blanche om een collectief werk te creëren. We komen voorbij graffiti van de hand van 9
Shiyvart, Miss Chelove, Enny, Skres en LAEC. Let op de mooie woordspeling op het einde: “Sœur Yes Sœur”. Sla op het einde van de straat rechtsaf. Aan de 'piétonnier', de autovrije Centrale Lanen, nemen we links en dan de eerste rechts, de Plattesteen. Dan meteen links de Lollepotstraat in, een vergeten achterafstraatje dat het Rainbow House omtoverde tot een openlucht street-artgalerie met werken die de sexuele diversiteit vieren. De eerste reeks portretten is van de Griekse Fotini Tikou. Sluitstuk is een tekening van de Duitser Ralf König, met een tiental homo's, travestieten en lesbiennes die niet onomstreden is. Over het werk heeft iemand uit protest de woorden “TRANSFOBIA” en “RACISM” gespoten. Sommige personages zouden een racistisch, seksistisch of nog fatphoob karakter hebben. Striptekenaar König, bekend in het Duitse homomilieu, trachte de diversiteit van de beweging in kaart te brengen, met het nodige gevoel voor humor, “met stereotypen, het zijn stripverhalen, karikaturen”. Maar dat valt blijkbaar niet bij iedereen in de smaak... Op het einde van de Lollepotstraat nemen we de Kolenmarkt rechtsaf. We zijn in het centrum van de Brusselse homowijk en lopen voorbij het Rainbow House (nr 42). Vanop het terras van Taverne Plattesteen zie je twee interessante muurschilderingen. Geen street art maar wel onderdeel van de Stripmurenreeks van de Stad Brussel. Brussel is naast de hoofdstad van België, Vlaanderen, Europa, art nouveau, wafels, chocolade, frietjes, bier en Zeeuwse mosselen ook de hoofdstad van de negende kunst: het stripverhaal. Vanaf 1989 worden de blinde muren van de stad, vooral langs de saneringswerken voor de overwelving van de Zenne, opgefleurd met striptekeningen om sluikstorten, illegale graffiti en wildplassers tegen te gaan. Intussen zijn er een zestigtal, verspreid over de stad Brussel en Laken. Aan de overkant van de Lombardstraat zien we privédetective Victor Sackville, getekend door Francis Carin. Het werk is mooi geïntegreerd in de wijk want we kunnen de straat, de Goede Bijstandskerk en zelfs de lantaarn herkennen. Boven het terras van de Taverne zie je een koppel waarvan het geslacht niet duidelijk is. Een knipoog naar de holebibuurt. De straat is een rivier, verwijzend naar de Zenne die hier ooit stroomde. Dit werk, Ragebol, is van de hand van striptekenaar Frank Pé. We steken de Lombardstraat over via het Rainbow-zebrapad en lopen naar de Goede Bijstandskerk. Net voor de terrasjes slaan we linksaf de Lieve Vrouwbroersstraat in. We steken de Zuidstraat over en lopen tot voorbij Manneken Pis. Net voorbij 's werelds bekendste plassertje zie je rechts de platenzaak Arlequin (Eikstraat nr 7) met stencils van Jef Aerosol. Deze zestiger uit Rijsel is een van de peetvaders van de street art, ook in Brussel waar hij nog steeds zeer actief is. Herken je de muzikanten op de gevel van Arlequin? Jimi Hendrix, John Lennon, Bob Dylan, James Brown en, een beetje verstopt om het hoekje, de jonge Bruce Springsteen. Loop de Eikstraat verder omhoog tot aan je rechterkant een gigantische versie van Manneken Pis opdoemt. 10
HMI van de Brusselse hiphopcrew CNN brengt hier hulde aan ons bekendste ketje met Manneken Peace. Minstens honderd keer groter dan de echte, werd de tekening ingehuldigd op 21 september 2013 ter ere van de International Day of Peace en van 30 jaar Belgische hiphop. Loop voorbij het museum waar je honderden kostuums van Manneken Pis kunt bewonderen, en neem de eerste straat rechts. Deze Villersstraat brengt je naar de Villerswal: een restant van de eerste stadswal rond Brussel uit de 12e eeuw. Op het einde van de straat draai je rechtsaf en dan links de Cellebroersstraat omhoog. Aan de lichten neem je rechts tot aan het skatepark op de middenberm. Dit skatepark is zo'n vijftien jaar geleden aangelegd door Recyclart, het kunstencentrum dat 20 jaar lang onderdak vond in en rond het station Kapellekerk, in ongebruikte lokalen van de NMBS onder de Jonction. Dat is de ondergrondse noord-zuid spoorwegverbinding tussen Noord-, Centraal en Zuidstation. Op die lijn liggen ook de weinig gebruikte stations Congres en Kapellekerk. Om de sporen te zien, loop je even de houten trapjes omhoog. Je hebt een indrukwekkend zicht op de sporenbundel, op de sociale hoogbouw van de Marollen en op de Zuidertoren bij het Zuidstation. Het skatepark wordt elk jaar opnieuw geverfd tijdens het Ursulinenfeest, dat banden tracht te smeden tussen de jongeren op het plein en de bewoners van het rusthuis ernaast. Recyclart is in 2018 naar Molenbeek verhuisd, maar zorgde er wel voor dat deze wijk twintig jaar lang dé place-to-be was voor underground cultuur in Brussel. Daar hoort de nodige graffiti bij. Het internationale publiek dat over de vloer kwam in het cultuurcentrum, liet zijn sporen na in de straten voor en achter het station Kapellekerk, alsook in de tunnels onder de Jonction. Loop naar de ingang van de Kapellekerk en dan naar het plein er net links achter. Je komt voorbij een standbeeld van Bruegel (door Tom Frantzen). Wandel linksom naar het frietkot even verderop, en in het verlengde daarvan verder tot aan het begin van de Hoogstraat (bowling en benzinestation). Draai daar rechtsaf de verkeersvrije Rollebeekstraat in. Op de gevel van de bowling zie je een tweede fresco in het kader van het project 'Bruegel meets street art'. Freddy Lebbe heeft hier het werk “Val van de opstandige engelen” van Bruegel in een straatkleedje gestopt omdat het picturale universum van het schilderij hem aanspreekt. Het is een vrij waarheidsgetrouwe kopie maar dan wel met een nieuwe techniek: de aerosol spuitbus. Loop omhoog doorheen de pittoreske Rollebeekstraat tot aan de Zavel, wijk van antiek, dure restaurants en chocolade. Hier is geen plaats voor graffiti. In de toeristische wijken verwijdert de stad tags binnen de 24 uur. Dat werkt ontmoedigend. Loop langs de rechterkant van de Grote Zavel tot aan de Zavelkerk, steek aan de lichten de Regentschapsstraat over en blijf klimmen. Loop gerust doorheen de Kleine Zavel, een van Brussels mooiste parkjes. Aan het Egmontpaleis bovenaan 11
neem je links de Karmelietenstraat en na de indrukwekkende Albertkazerne rechts de Kernstraat omhoog. Dan de eerste links, de Ezelstraat. Een dun gangetje met tags en rechts graffiti van Parole en links werk van Eyes B. Deze tekeningen kwamen er in opdracht van de handelaars van de Naamsestraat in samenwerking met het Brusselse Street Art Parcours. De Naamsestraat is de laatste jaren aan het heropleven. Er zijn heel wat nieuwe winkels en cafés die met de fresco's nog meer volk naar hier willen lokken. Volg de Naamsestraat rechtsaf en omhoog. We komen voorbij verschillende fresco's, onder meer van KOOL KOOR op een rolluik (nr 64). Het duurde 15 à 20 jaar alvorens graffiti vanuit de Bronx in New York naar Brussel overwaaide. De eerste pijler van de hiphop die voet aan wal kreeg in Brussel was breakdance. Dansers waren vooral in stationshallen te zien, onder meer in het Noordstation. In New York waren in trein- en metrostations vooral de graffeurs actief. Een Brusselse kunstgaleriehouder raakte geïntrigeerd en nodigde één van de artiesten, KOOL KOOR, uit voor een tentoonstelling in 1982. In 1984 kwam hij terug voor een tweede expo, en is gebleven. KOOL KOOR werd een van de peetvaders van de Belgische graffiti. 35 jaar later woont hij nog steeds in Brussel. De graffiti op het rolluik is ondertussen beklad door anderen (die hun klassiekers niet kennen!), maar de artiest wil het werk “restaureren”. Intussen is dat misschien gebeurd? Loop de straat verder omhoog, aan het einde kom je aan de Kleine Ring. Steek die over tot aan de hoofdingang van de metro aan de voet van de hoge Bastiontoren. Draai je om en kijk terug naar de Naamsestraat. Bovenaan hotel Chambord zie je een mooie pimpelmees. Steve Locatelli wilde eigenlijk een grote doodskop spuiten, zijn handelsmerk. We zagen er zo al eentje langs het kanaal. De schedel bewijst volgens Locatelli dat mensen onder hun huid allemaal gelijk zijn. Dat was niet naar de zin van het hotel, dat zijn fiat moest geven voor het fresco. Locatelli's tweede voorstel werd ook afgekeurd, waarop hij dan maar een schattig vogeltje voorstelde. Erg mooi, maar pure recuperatie. Loop de Elsensesteenweg in. Op het gebouw achter de bushalte 'Naamsepoort' zie je een groot beschilderd doek. Het is een print van een schilderij van Chéri Samba. Hier geen street art, maar in Congo eigenlijk wel. In Kinshasa zijn er buiten de blanke ambassadewijk Gombé geen kunstgalerijen. Als je het als kunstenaar wil maken, moet je inventief zijn. Kunstschilders gaan vaak levensgroot te werk op gevels van huizen. Zo ook Chéri Samba, een van de bekendste Congolese schilders. Hij zit hier aan de “Porte de Namur, Porte de l'Amour” omringd door alle mogelijke clichés over de Matongéwijk: bakbananen, pagnestoffen, ronde achterwerken, kappers, drukke gesprekken op terrasjes met veel bier... Loop nog even verder en neem de eerste straat links. De Waversesteenweg is de slagader van de Afrikaanse wijk. De twee galerijen, links en rechts van de steenweg net voorbij Cinéma Vendôme, zijn de longen. We lopen de straat af totdat je op de hoek met de Ernest Solvaystraat een beeld ziet. 12
Opnieuw niet echt street art, maar wel van de hand van een Congolese street artist. Freddy Tsimba is gespecialiseerd in het maken van beeldhouwwerken uit recuperatiemateriaal, net zoals zowat alle kunstenaars van zijn generatie. Uit gebrek aan grondstoffen, en dat in hét land van de grondstoffen! Dit werk, “Au delà de l'espoir' of voorbij de hoop, is gemaakt uit kogelhulzen uit het slagveld van Oost-Congo. De voorbije tien jaar zijn daar vijf miljoen slachtoffers gevallen, vermoord door de bijna 200 rebellengroepen die strijden om hun aandeel van de bodemrijkdommen. Geen haan die erom kraait, zo lang we maar onze smartphones, tablets, elektrische fietsen en ander fraais kunnen gebruiken, gemaakt met coltan uit Congo. Dat Tsimba een geëngageerde kunstenaar is, blijft duidelijk uit dit standbeeld, het eerste permanente standbeeld op Belgische bodem dat door een Congolees gemaakt is. Tsimba's bekendste werk is het Machete-huis, volledig gemaakt uit machetes, dat befaamde moordwapen van de Rwandese genocide. Maar hij heeft ook schattige robots vervaardigd uit oude gsm's, een sneer naar de strijd om mineralen die zijn thuisland teistert. Loop de Waversesteenweg verder af tot aan de inham op nummer 69-73. Hier zie je werk van Gaël, de wijkschilder van Matongé. Hij heeft ook schilderijen in de Elsenegalerij, in de Langlevenstraat en als reclamebord boven de etalages van vele winkels. Gezien het gebrek aan plastic maar ook aan papier en professionele drukkerijen, staan in Kinshasa de schilders in voor het vervaardigen van reclame. We lezen “Na Calme” (kalmkes aan), “Biso na Biso” (onder ons) naast “Matongé Amour Harmonie Merci”. Positieve en hoopgevende boodschappen, Gaëls handelsmerk. Het moet vooruit met Matongé, het moet vooruit met Afrika. Op weg naar een betere toekomst. Loop een heel eind verder langs de Waversesteenweg. We zijn hier in Elsene, een andere gemeente, een andere graffitipolitiek. Geen Street Art Parcours zoals in de Stad Brussel, maar er vallen wel enkele indrukwekkende fresco's te ontdekken. Naast de vele tags en flops... Als de steenweg een bocht naar links neemt met rechts de Goffartstraat, moet je even goed kijken op de rolluikkasten van de nachtwinkel op de hoek. Inderdaad, twee rode 'crayons' - zeer vroeg werk van de crew Créons! Volg hier rechts de Goffartstraat en sla meteen de Raadstraat rechts in. Op het eerste huis links zie je in een dichtgetimmerd raam een zwart Batman-potloodje. We zijn hier in het hypercentrum van de activiteiten van Créons. Naast allerhande tags en flops zien we aan de rechterkant nog een roze potlood met uitpuilende duivelse engelenkop. Op de rechterhoek met de Sans Soucistraat, zie je een paars-witte bloem. Deze tulp is gespoten op een technische ingang van de ondergrondse Parking Tulipe, vandaar. De Tulpstraat bevindt zich aan de andere kant van de woontorens. 13
Volg de Raadstraat verder tot op het heraangelegde Fernand Cocqplein, deels autovrij. Op het witte hoekgebouw aan de overkant (hoek Elsensesteenweg en Mercelisstraat, achter de bushalte), staan enkele vrouwengezichten door FCC Crew. Neem de tijd om even om de hoek te kijken. Het zijn portretten van de 19e-eeuwse operadiva Maria Malibran. Het gemeentehuis van Elsene, aan je linkerkant, is haar voormalige villa. Neem de Elsensesteenweg naar links, langs het gemeentehuis. Op de hoek met de Kruisstraat zie je rechts een grote striptekening. De inspiratie kwam uit een dubbele pagina van het Robbedoes-album ‘Robbedoes en de Luipaardvrouw’, met een oppervlakte van 120 m² wellicht het grootste fresco van Elsene. De nachtelijke scène toont hoe de luipaardvrouw door vreemde wezens wordt opgejaagd en over de daken vlucht. Later vindt ze onderdak op de zolderkamer van Kolonel Van Praag in het New Moustic Hotel. Kijk op de straathoek even achterom in de Elsensesteenweg. Op het balkon van de woontoren alweer een blauw potloodje. Zoals je ziet zoekt Créons vaak een ludieke interactie tussen de locatie en hun tekening. Loop de Elsensesteenweg verder af tot op de hoek van de Maesstraat. Dit gigantische schip met uitbundige vegetatie maakt zijn intrede in Elsene vanuit een van de avonturen van striptekenaar François Schuiten. Een knipoog naar de pakketboot van Flagey langs de Vijvers van Elsene? We zien in ieder geval typische Schuiteniaanse taferelen: oude pannendaken tegenover uit de kuiten gewassen wolkenkrabbers, een schip dat als een UFO de stad binnenvaart. Brüsel en de Duistere Steden zijn niet ver weg... Volg linksaf de Maesstraat tot aan het Conscienceplein, een kleine rotonde. Een mooi voorbeeld van yarn bombing: de paardenkastanje in het midden is aangekleed met kleurrijk haak- en breiwerk, net als de lantaarnpaaltjes van de rotonde. Werk van de creatieve buurvrouw op nr 5, de deur tussen de klimplanten. Er loopt ook een project in het Vlaams Gemeenschapscentrum Elzenhof om vrouwen samen te brengen rond allerhande breiwerk, waarbij het samenkomen belangrijker is dan het eigenlijke breiwerk. Die artistieke creaties kunnen dan ergens het straatmeubilair opfleuren. Neem rechts de Jean Van Volxemstraat tot aan de Elsensesteenweg. Aan de overkant van de steenweg zie je een rolluik met kleurrijke figuren uit de vier windstreken, allemaal uitgedost in hun mooiste traditionele kledij. Heel wat rolluiken zijn hier onder handen genomen, een initiatief waarmee de buurtwinkels dit deel van de Elsensesteenweg willen doen heropleven met een knipoog naar de diversiteit in de wijk. Loop de Elsensesteenweg verder af naar beneden tot op het Flageyplein.
14
Let onderweg op de vele graffs en tags. Ook de jonge BONOM (Vincent Glowinski) liet hier sporen na: een verbleekte visgraat links op de gevel van Coiffure Diamant (nr 282) en een spookachtig figuurtje hoog op de bakstenen gevel van de appartementsgebouwen links op de hoek met het Flageyplein. Werken van Glowinsky zijn meestal hoog en droog te vinden, op moeilijk bereikbare plekken. Vandaar meteen ook zijn faam: hij is de enige in Brussel die schildert 'en rappel', als een bergbeklimmer met koorden vastgemaakt aan de bovenant van een gebouw. En dat 's nachts, en vaak in zijn eentje... Steek voor het Flageyplein linksaf, wandel verder met het plein aan je rechterkant en vervolgens rechtdoor langs de Malibranstraat, genoemd naar de eerder vermelde operadiva Maria Malibran. Laat de Dillensstraat rechts liggen, maar neem meteen daarna het tweede straatje rechts, de Korte Malibranstraat. Veel Brusselaars kennen dit stukje idyllisch Elsene niet. Bovenaan rechts zie je een romantische tekening van een anonieme auteur op een garagepoort: een raam met bloemen en een manneke dat met zijn twee teddyberen wegvliegt. Het lagere gedeelte van de straat lijkt een gedoogzone voor graffiti, maar dat ligt eerder aan de beperkte sociale controle. Langs de volgende kilometer door residentieel Elsene zijn er minder Urban Artbezienswaardigheden. Of misschien ontdekt jouw geoefend oog toch één en ander? Op het einde van de Korte Malibranstraat neem je linksaf de Dillensstraat, daarna opnieuw linksaf de Graystraat en meteen rechtsaf, de Spiraalbuisstraat. Een mysterieuze naam, die verwijst naar een spiraalvormig instrument in glas of koper, dat dienst deed bij het bierbrouwproces. En kijk eens aan: aan het volgende kruispunt sla je linksaf de Brouwerijstraat in, en even verder rechtsaf de Giststraat. Aan de rotonde aan het eind van de Giststraat wandel je rechtdoor, de Jean Paquotstraat in. Na 300 meter, ter hoogte van het ziekenhuis, kies je linksaf de Juliette Wytsmanstraat. Deze impressionistische kunstschilderes liet honderden poëtische landschappen en bloemenschilderijen na. Maar daarvan is in deze stedelijke omgeving niet veel te merken... In de Juliette Wytsmanstraat laat je de eerste vier straten gewoon links liggen. De vijfde straat links is de Fritz Toussaintstraat. Die sla je in. Na enkele meters langs de bakstenen kazernemuur wandel je via de poort rechts de site op. Volg de kasseiweg, maak een bocht naar links tot je aan het pleintje in het midden tussen de gebouwen komt. Misschien staat de houten velodroom er nog die er werd geïnstalleerd naar aanleiding van de Grand Départ in juli? In ieder geval zie je op het gebouw rechts een grote kleurrijke graffiti van de Brusselse kunstenaar Jean-Luc Moerman. Een tijdelijk werk, want dit gebouw zal worden afgebroken.
15
Over enkele jaren moet deze voormalige rijkswachtkazerne vervellen tot Usquare, een nieuwe universiteitswijk voor (internationale) studenten en onderzoekers van de Vrije Universiteit Brussel en de Université Libre de Bruxelles. In afwachting wordt een deel van de site tijdelijk ingevuld met uiteenlopende initiatieven, zoals een wijkcinema, een bike repair café, fablabs van de universiteiten, kunstenaarsateliers en zelfs een lagere school. Het tijdelijk gebruik moet van de voormalige kazerne een broeihaard van creativiteit maken, en buurtbewoners betrekken bij de toekomstige invulling van deze nieuwe wijk. Laat de Velodroom rechts liggen en volg het kasseipad naar de grote poort die uitgeeft op de Kroonlaan. Daar ga je rechts de straat omhoog tot aan de lichten. Steek de drukke Generaal Jacqueslaan over en volg die naar links, voorbij het station van Etterbeek tot aan de Campus van de VUB. We hebben net voor de eindmeet nog wat schoons in petto. Loop onder de bomen de Generaal Jacqueslaan verder af. Aan je rechterkant kom je eerst voorbij ‘de sigaar’ van Renaat Braem (het rectoraatsgebouw) en iets verder zie je de nieuwbouwkoten van U-Residence. Volg hier het paadje links voor de nieuwe studentenresidentie, naar een gebouw vol graffiti. De muur van de VUB-sporthal is één van de Brusselse 'free walls', waar graffiti gedoogd wordt. Hier zijn enkele grote namen aan het werk geweest. De meeste graffeurs hebben hun graffs ondertekend, wat erop wijst dat ze toestemming kregen om hier te spuiten. Neem het pad tussen de beschilderde sporthal en U-Residence. Aan de sportvelden volg je links en voor je prijken verouderde studentenkoten met een grote rode tekening op. In opdracht van het Human(art)istic Festival maakte de Brusselse straatkunstenaar van Marokkaanse origine Demaone van de crew CNN een graffiti van tien meter lang en zeven meter hoog. Het is een kalligraffiti, een mix van kalligrafie en graffiti. Het werk heet ‘Tanwir’, verlichting in het Arabisch, een knipoog naar de waarden van de Vrije Universiteit Brussel. (einde)
Deze wandeling werd geschreven door Benjamin Tollet, een van de gidsen van Brukselbinnenstebuiten. De vereniging biedt street art-tours voor groepen aan. Misschien heeft u wel zin gekregen om met een vereniging, familie of vriendengroep, en onder deskundige begeleiding, op pad te gaan in Street-artparadijs Brussel? Meer informatie vindt u op www.brukselbinnenstebuiten.be of via bruksel@skynet.be of tel. 02/218.38.78.
16