VOERENS BLAEDSJE
België – Belgique PB 3790 12/3795
januari, februari, maart 2015, nummer 45
REDACTIONEEL Volgens de weerkalender is de winter nu begonnen. Ik was er nochtans zo goed als zeker van dat de zomer op zijn einde liep precies op 9 november, want de ‘ voorbodes’ waren er. Het was een signaal dat ik niet kon negeren. Maar evengoed was het mij helemaal ontgaan. Die 9de november was een zondag; redelijk warm met een zachte bries. En ik maakte een lange wandeling door Voeren. Niet lang na mijn vertrek hoorde ik een vertrouwd geluid. Niet iets van elke dag of week maar niettemin onmiskenbaar. Even speuren in de lucht en ja hoor: van over de hoge herfstbossen aan de einder kwamen ze aanvliegen, wiegend boven het Noordal. Eerst een vage vlek donkere stippen. Eens dichterbij een nonchalante V-formatie. Aanhoudend getrompetter in sourdine: ‘Ik zie je wel, volg jij ook nog?’ Trage vleugelslagen, lange halzen reikend naar het zuiden. Want daar wilden ze heen. Eensgezind en op eigen kracht. De ganse namiddag bleven ze komen, in kleine en grote groepen, tot de duisternis begon te vallen. Niet te tellen waren ze: honderden,
een paar duizend … met de mooiste soundtrack die het dierenrijk te bieden heeft. Al bleven sommige wandelaars potdoof en blind voor het spektakel boven hun hoofden, ik heb er uren van genoten. Zo mooi kan november zijn. In Japan staat de kraanvogel symbool voor geluk en voor een lang leven. Volgens de legende kan een kraanvogel wel duizend jaar worden, maar in werkelijkheid is dit meestal 30 tot 40 jaar. Omdat ze in paren leven en levenslang samenblijven, worden ze ook beschouwd als symbool voor trouw. Ook wij zijn rare vogels in onze zoektocht naar geluk. Wat ik, namens onze bestuursploeg, aan al onze leden en lezers toewens voor het nieuwe jaar is dan ook de nodige portie geluk op vele vlakken, maar vooral lieve en begripvolle mensen om ons heen die ons vergezellen op onze levenstocht . Dat is wat ons warm maakt vanbinnen en meer heeft een mens echt niet nodig. Rita Plattau
INHOUD Presentatie jaarboek 316 “PIG 05049” 316 Wereldoorlog I 317 Gezeumers 318 Euregionale botanische bijeenkomst 319 Vogelnieuws 321
Vliegenzwam 322 Een kind verliezen 323 Likona jaarboek 323 Opening paviljoen 324 Agenda 324
315
PRESENTATIE JAARBOEK
Heem en Natuur had een goede reden om haar leden uit te nodigen: het jaarboek D’r Koeënwoof was klaar! Dit nummer 35 (2014) met 50 bladzijden inhoud was bovendien in een nieuw kleedje gestoken met onder andere kleurfoto’s, glanspapier …en het resultaat mag gezien worden. Om dit te vieren werd op 13 december een officiële voorstelling georganiseerd op het wijndomein van Piet Akkermans in Teuven. Deze locatie was geen toeval. Onze vereniging zoekt indien mogelijk altijd een plaats die gerelateerd is aan een artikel uit het jaarboek. Of de ruime belangstelling ook te maken had met de geplande wijnproeverij ter plekke laat ik in het midden. Na een woordje van de voorzitter gaf Jos Buysen, als hoofd van de redactie, toelichting bij de artikelen. Een greep uit de onderwerpen: stroop stoken, de Oude Harmonie St. Cecilia, toponymische wandeling
in Moelingen, het reservaat Veursbos, het wijndomein Pietershof en een apart deel over de eerste wereldoorlog. Vervolgens werd het jaarboek onder applaus overhandigd, eerst aan de aanwezige auteurs, nadien aan de andere leden. Deze editie kreeg, aan de reacties te horen, goede punten en daar mocht op gedronken worden. Tijdens het proeven van de wijn vertelde Piet met kennis van zaken over de inhoud van onze glazen. De hartige hapjes werden eveneens gesmaakt. Wie meer wou weten over het procédé van het wijn maken kon tot slot mee afdalen in de kelder waar onze gastheer een kort exposé hield over zijn boeiend beroep en ook vragen beantwoordde. Zo hield iedereen aan deze namiddag meer kennis over wijn en op zijn minst een goed humeur over.
Rita Plattau
"PIG 05049" “PIG 05049” gaat over het tweede leven van het varken, over alle producten die uit een geslacht varken gemaakt worden. Het geeft een chirurgische ontleding van het varken en de toepassingen van het varken met meer dan 185 niet-vleesproducten, van "grondstof " ( producent) tot eindproduct (consument). Vormgever Christien Meindertsma, winnaar Dutch Design Awards 2008, onderzocht drie jaar lang welke producten van varken worden gemaakt. Munitie, medicijnen, fotopapier,
hartkleppen, remschijven, kauwgom, porselein, cosmetica, sigaretten, crèmespoeling en biodiesel; het zijn slechts enkele voorbeelden. De grootschaligheid van de vleesverwerkende industrie wordt inzichtelijk gemaakt doordat zij die heeft teruggebracht naar de oorspronkelijke schaal van één dier. Het in PIG afgebeelde varken 05049 wordt na zijn dood in gesorteerde delen over de wereld verstuurd. Sommige producten blijven dichtbij hun oorspronkelijke verschijningsvorm en gebruiksdoel terwijl
andere daar juist vanaf drijven. Met chirurgische precisie wordt de verspreiding van het varken ontleed. Het resultaat is een helder vormgegeven fotoboek waarin alle producten op ware grootte (1:1) worden getoond.
Op youtube zijn een aantal filmpjes over Christien Meindertsma en haar onderzoek te vinden. "PIG 05049", Christien Meindertsma , uitgeverij FLOCKS , ISBN 978-90-812413-1-1 Julien Geelen P.S. Ik heb het boek in mijn bezit en wil het eventueel uitlenen aan diegenen die het in de bibliotheek niet zouden vinden.
(stevig verankerd met een hangslot). Een tekst legde herkomst en gebruik uit.
WERELDOORLOG I IN DE VOERENSE BIB Zondag 14 december troffen veel Voerenaars en hun buren uit Nederland en Wallonië elkaar in de bibliotheek aan de Berneauweg. En of ze gelijk hadden! Al een paar weken stonden hier twee paneeltentoonstellingen van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed. Een kleinere gaf de grote lijnen van de oorlog weer. Een meer uitgebreide bracht informatie over de elektrische draad die van 1915 tot 1918 België en Nederland scheidde. Afbeeldingen en teksten gaven redenen, opbouw en gevolgen weer. ‘Den draad’ werd besproken van Aken tot de Noordzee, dus over zijn hele lengte. Erwin Pasmans, gemeentelijk cultuurambtenaar, had die beide tentoonstellingen op zondag 14 december uitgebreid met een plaatselijk luik. Vóór de ingang was een stuk draadversperring nagebootst en daarin stond het vouwraam van Heem en Natuur Voeren gespannen
Binnen had ons lid Theo Broers zijn uitgebreide collectie rond de eerste wereldoorlog uitgestald. Hij gaf zelf de uitleg en ik meen dat hij in gesprekken met de talrijke belangstellenden nog veel bijgeleerd heeft! Bijpraten kon bij een kop koffie of thee. Een geslaagde zondag! Elza Vandenabeele
317
GEZEUMERS Fluxys compressiestation Berneau centrale schakel in aardgasvervoer België Zondag 5 oktober was er ‘Open Deur’ en nogal wat Voerenaars maakten daarvan gebruik. Indrukwekkend en beangstigend tegelijk. Want wie realiseert zich dat we zo’n belangrijk aardgasknooppunt vlak in onze buurt hebben? Hier kruisen de noord-zuid-leiding (Nederland–Frankrijk) en de oost-west-leiding (Duitsland-Engeland) elkaar. De druk wordt hier geregeld en ook de doorvoer. En het gas kan van de ene ‘stroom’ naar de andere overgebracht worden. Tegelijk wordt ook aardgas ‘afgetapt’ voor Belgisch verbruik. Gas wordt van hier rechtstreeks tot bij de elektriciteitscentrales, de grote industriële verbruikers en de distributiebeheerders gebracht. Het station in Berneau is ook het vertrekpunt van de lokale leidingen naar het Luiks bekken, het plateau van Herve en de streek van Verviers en Bastogne. De bezoekers werden er de hele tijd op gewezen hoe veilig alles wel was: flink afgesloten, controle bij het binnenkomen, veel sleutels nodig om van de ene ruimte naar de andere te gaan… Toch stel je je zo één en ander voor!! En ik dacht aan Kongo waar bewoners van kleine steden klagen dat de hoogspanningslijnen over hun hoofd passeren en hun stadje geen elektriciteit heeft. Hier gebeurt toch juist hetzelfde met aardgas? En is de streek van Bastogne en het Herverland dichter bevolkt dan Voeren?
universiteiten onderzoek naar zou worden gedaan. Nu bestuderen ze daar alleen de industriële landbouw. Onderzoek kost geld en dat moet voor het grootste deel van de industrie komen. Everzwijnen Wie regelmatig gaat wandelen zag enorme schade door everzwijnen in de maïsvelden. De boeren kunnen beter vergoed worden. Je kan ook het everzwijnenbestand onder controle houden. Voeren ligt ten oosten van de Maas. Misschien hebben wij het jachtbeheer van de Ardennen nodig? Wie het natuurlijk wil houden, denkt er misschien aan de landbouw bij ons af te schaffen. We zouden de eigen tewerkstelling én onze natuurrijkdom flinke schade toebrengen! Onze groenten hebben wilde genen nodig Chris Kik legt in Wageningen een zadenbank aan van de wilde varianten van onze groenten. Die komen meestal uit de Middellandse Zeestreek en uit Centraal-Azië en daar moet je de wilde varianten dan ook zoeken. Bij ons zijn veel wilde planten verdwenen door de ijstijden. Ook hebben we de leefgebieden voor wilde planten verkleind. Kruising met wilde genen is nodig om onze groenten meer weerstand te geven tegen ziekten en tegen de klimaatverandering. Tot in de jaren negentig werd genetisch plantenmateriaal gezien als ‘erfgoed van de mensheid’. Nu zijn er verdragen die bepalen dat het materiaal toebehoort aan het land waar het groeit. Dat maakt het verzamelen van zaden niet gemakkelijker. (Bron: De Standaard, 16 oktober 2014)
Kan je met biolandbouw de wereld voeden? Pablo Tittonell, professor aan de universiteit van Wageningen, werd in De Standaard rond dit thema geïnterviewd (DS 18/10/2014). Hij is één van de boegbeelden van de agro-ecologie. De FAO heeft onlangs en voor de eerste keer hierover een symposium gehouden. De professor zegt dat ecologische landbouw veel meer zou opbrengen wanneer er in de
Elza Vandenabeele
318
ZESDE EUREGIONALE BOTANISCHE BIJEENKOMST Op 22 november organiseerde de Plantenstudiegoep van het Natuurhistorisch Genootschap in samenwerking met de Plantenwerkgroep van Likona voor de zesde maal een Euregionale botanische bijeenkomst.
zelf snijden zich steeds dieper in. (Op het waarom hiervan werd niet ingegaan.) Ook interessant is dat er tot 1850 helemaal geen bos was in de Noorbeemden. Het waren hooilanden.
Lezingen Men trof elkaar in de voormiddag bij eetcafé Tinus in Noorbeek waar enkele lezingen werden gegeven in verband met de kalktufbronnen in het grensoverschrijdende natuurgebied Noordal. De oorsprong van de Noor is de bron van de Wesch waarvan het water waarschijnlijk uit een karstspleet in het krijtgesteente komt. Dat zou kunnen verklaren waarom de bron af en toe een tijdje geen water geeft. De beek wordt verder gevoed door acht kalkbronnen die zo kalkrijk zijn dat er kalktuf wordt afgezet. Dat zijn Natura 2000doelen! Drie mossen zouden typisch moeten zijn voor dit milieu. Fout: dit geldt maar voor één van hen! De kwelstroompjes en de beek
Verder werd nog gesproken over de planten die er voorkomen en over het feit dat een ondergrondse breuk ongeveer evenwijdig met de Belgische grens loopt: andere ondergrond en geen kalktufbronnen meer! We kregen ook een overzicht van de natuurgebieden in de buurt en hun waarde. Dat was, denk ik, vooral interessant voor de deelnemers die van verder kwamen.
319
Ons aller Rik Palmans was de begeesterende gids bij de namiddagexcursie. Hij leidde ons langs (meestal) bekende paden door het gebied van Natuurpunt.
Excursie De excursie naar het natuurreservaat van Altenbroek was vooral gericht op de manier waarop het beheer kan bijdragen tot een verhoging van specifieke vegetatietypes. Het werd ook duidelijk dat natuurbeheer vaak een kwestie is van improvisatie en van ‘trial and error’. Soms lijken de beheerders zelf niet echt een goed idee te hebben van waar ze naartoe willen. Zo verrichtten medewerkers van Natuurpunt ooit metingen in de vallei van de Noor, met het oog op het verwijderen van de dammetjes die ter hoogte van de Molenhoeve de stroming afremmen en daardoor verhinderen dat de beek gaat meanderen. Ze terug de vrije loop geven zou beslist de natuurwaarde van
het gebied ten goede komen, maar de toegankelijkheid op deze plaats behoorlijk belemmeren. Alleen, na die metingen van jaren geleden hebben we er nooit meer iets van vernomen; de Noor volgt nog altijd haar kaarsrechte bedding. Kalkgraslanden Drie jaar geleden was er, in het kader van een Europees project (LIFE Hélianthème), geld beschikbaar voor het behoud van kalkgraslanden. In Altenbroek werd dat budget gebruikt om op enkele terreinen de bovenste bodemlaag af te schrapen. Het duurt immers enkele decennia vooraleer op een natuurlijke wijze fosfaten (afkomstig van jarenlange bemesting) daar weer uit verdwenen zijn. Afschrapen is een rigoureuze
Hier is de bovenlaag verwijderd zodat een kalkrijke ondergrond te voorschijn komt. Er heeft zich al gediversifieerde vegetatie op ontwikkeld.
ingreep die voor een snelle bodemverarming zorgt. Die moet resulteren in een schraaggrasland met een hoge biodiversiteit. Op dit ogenblik is het nog te vroeg om al spectaculaire resultaten te zien. Iedereen is dus benieuwd om te zien of het dure experiment inderdaad tot de verwachte resultaten zal leiden.
Op andere plaatsen in het reservaat moet het beheer resulteren in een terugkeer van een heidevegetatie. Tot vóór enkele jaren overheersten daar respectievelijk Amerikaanse vogelkers (een exoot die we volledig zouden willen zien verdwijnen) en adelaarsvaren. Het verwijderen ervan gebeurde gedeeltelijk met herbiciden
(RoundUp), meteen goed voor een stevige discussie: kan het gebruik van dergelijke middelen wel in een natuurgebied? De adelaarsvarens werden dan weer machinaal afgeschraapt, maar het afgegraven materiaal werd gedumpt op een ander terrein: een weiland dat — in tegenstelling tot de aangrenzende terreinen, toentertijd akkers — nooit door struiken en bomen is gekoloniseerd. Uit het gestorte materiaal schieten de varens al op en het blijft maar de vraag of dat tot een gewenste ontwikkeling van de vegetatie zal leiden.
waarin hazelmuizen zich zouden moeten thuis voelen. Een volgehouden beheer, zij het met improvisatie en af en toe wat missers, moet Altenbroek tot een gevarieerd natuurgebied maken dat tegelijk ook een hoge toegankelijkheid voor bezoekers moet bieden. Het toekomstbeeld dat de beheerders voor ogen stond bij de start van het reservaat, was een landschap zoals dat er in de vroege middeleeuwen uitzag. Dat was niet het dichte donkere bos dat velen zich daarbij voorstellen, maar eerder een patchwork van kleine bospartijen met veel open stukken, begraasd door de grote herkauwers van die tijd (hert, oeros, wisent). Die zijn er natuurlijk niet meer en hun plaats wordt nu ingenomen door Galloway-runderen.
Aan de benedenrand van het bos, waar de kalk dagzoomt, is vorig jaar op een beperkte oppervlakte een stevige kaalkap uitgevoerd. Daar zou vooral de purperorchis van moeten profiteren. De beheerders willen de bosrand ook laten verruigen tot een mantelvegetatie,
Elza Vandenabeele en Rik Palmans
VOGELNIEUWS In het voorjaar vloog een kleine zwartbonte specht zich 'suf' tegen ons raam. Hij kon wel weer weg na een korte rustpauze in de hand van Simonne. Nu zit hij (of een soortgenoot) weer lustig te timmeren tegen de stam van onze oude perenboom. Guido Sweron
321
VLIEGENZWAM Amanita muscaria
In vergelijk met Oost-Europese en zuiderlijke landen zijn wij niet bepaald een paddenstoelvriendelijk volkje. Maar in het sprookjesachtige en het mysterieuze delen we toch graag een belangrijke rol toe aan de rode paddenstoel met de witte stippen. De alom gekende Vliegenzwam is dan ook uitgeroepen tot één van de voornaamste gelukssymbolen. Hoe vaak wordt hij niet afgebeeld met kabouters in zijn buurt? Kabouters, elfen, trollen…, naar alle waarschijnlijkheid allemaal vooroudergeesten, maken deel uit van een groep wezens met een belangrijke functie in de Germaanse en de Keltische mythologie. In de jaren 1900 tot 1950 verstuurden de mensen bij de jaarwisseling prachtige wenskaarten met allerlei gelukssymbolen zoals het hoefijzer, de maretak, het klavertjevier, de zwaluw, de hoorn van overvloed… maar vooral : kabouters met Vliegenzwammen. De symboolkracht van de Vliegenzwam verwees op deze kaarten vooral naar geluk, voorspoed, rijkdom en erotiek. In onze moderne tijd, waarin de mens al te zeer op zichzelf is teruggetrokken, is de samenhang van mens en natuur spijtig genoeg op een laag pitje gaan branden. Jammer!
Veel paddenstoelen worden giftig genoemd, terwijl ze in feite hallucinogeen of bewustzijnsverruimend zijn. De Vliegenzwam is hiervan een sprekend voorbeeld.
Experimenteren op dit vlak is echter stellig af te raden. Je kan er hevig ziek van worden. Er zijn zelfs gevallen bekend met dodelijke afloop. Consumptie zal vaak leiden tot hoofdpijn, braken, diarree en misselijkheid met overdadig zweten. Tevens kan het vliegenzwamgif psychische stoornissen veroorzaken. De paddenstoel bevat hallucinogene stoffen, die de geest van de mens buiten het eigen lichaam kunnen brengen. Men bevindt zich dan spiritueel buiten tijd en ruimte. De sjamaan (Siberie/Mexico) kwam op deze manier in contact met de goden. Die hielpen aldus de sjamaan om mensen te genezen en de toekomst te voorspellen. Kortom : zij waren het orakel voor deze volkeren. Een pittig detail: daar de Vliegenzwam een nogal vieze smaak heeft, werden de oudere vrouwen door de sjamaan verplicht om de paddenstoelen voor te kauwen. Van emancipatie gesproken! Urine In tijden van paddenstoelenschaarste betaalde men in Siberië soms één rendier voor één paddenstoel. Arme mensen dronken dan de urine van de rijke paddenstoeleneters om alsnog in een roes terecht te komen. Deze procedure kon zelfs drie tot viermaal na elkaar herhaald worden, met nog altijd hetzelfde effect. Het drinken van urine van mensen onder invloed gebeurde niet altijd uit armoede. In sommige streken bevat de Vliegenzwam zoveel giftige stoffen, dat de gebruiker ervan hevig ziek werd. Door het drinken van de urine vermijdt men die giftige stoffen, want die blijven dan achter in de lever en de nieren van de eerste gebruiker. Enkel de roestverwekkende stoffen blijven achter in de urine. De Engelse uitdrukking “getting pissed” is waarschijnlijk afgeleid van dit pissig gedoe. Zin om het ook eens uit te testen ? Ik zou zeggen: smakelijk dan maar… Jos Tuerlinckx
EEN KIND VERLIEZEN... Een kind verliezen... is als een stuk van je leven verliezen vooral als je het al een aardig poosje hebt gezien en er `geen vuiltje aan de lucht was! Jaar na jaar gaan daarna aan je voorbij en met elke traan zeg je `blijf`bij mij`.
als de eventuele hemelpoort ook voor mij open zwaait en mijn geest is ´weggewaaid`. toen het geboren werd was het dood mijn leven verstoord misschien zal ik het daar weer `echt` levend kunnen zien.
Na een aantal jaren denkt men dat je het nu wel bent vergeten maar elk jaar, vooral op de verjaar- of feestdag, zou je alles geven om het weer welkom te kunnen heten.
Als je hier niet in gelooft en misschien ook je verlangen hoop en liefde ver zijn gedoofd je vele dagen hebt laten hangen en je het leed hebt uitgeschreeuwd denk dan aan de tijd dat je hem of haar in goede tijden, in je armen hield er zo ontzettend van genoot en, vrolijk, blij en springlevend, hebt gezien !!
Misschien is het delen van verdriet wel een troost ! Zelf zal ik moeten wachten op de vervulling van mijn gedachten,
Doeke Krikke
LIKONA JAARBOEK 2013 Het LIKONA jaarboek 2013 is ‘vers van de pers’… en het leert ons heel wat over de vroedmeesterpad in Voeren. Onze bossen werden onderzocht op ‘kleine beestjes’, nachtvlinders en spinnen onder andere. En zoals te verwachten worden er regelmatig soorten gevonden die elders in Vlaanderen niet voorkomen. Wij wonen hier niet voor niks hoger en achter de Maas! Alles samen zes uitgebreide artikelen over de Limburgse natuur, en een overzicht van publicaties in andere tijdschriften. Maar wat het jaarboek dit keer voor ons zo interessant maakt is een uitgebreid artikel over de vroedmeesterpad. En daarin is Voeren binnen Vlaanderen koploper. Of was? Want het bestand gaat achteruit, niettegenstaande de vele ingrepen van de laatste jaren. Projecten van ANB, van Natuurpunt, van ‘Het Landschap’ en van particulieren worden besproken. Al de oude vindplaatsen passeren
de revue en op de meeste plaatsen ziet het er niet rooskleurig uit. De hoofdproblemen: vermesting van de poelen, vissen in de poel, bomen of struiken rond de poel, verruiging van de omliggende natuurgebieden, te veel gewone padden, opknappen van oude huizen. Te veel padden speelt vooral in Altenbroek en daar hebben wij aan bijgedragen! Met elke pad die we overzetten dachten we dat we de natuur hielpen. Niet dus, we brachten onevenwicht! Alleen al voor dit uitgebreid artikel (10 pagina’s!) is het jaarboek zijn 10 euro’s waard. Te bekomen in het Provinciaal Natuurcentrum en natuurlijk op de contactdag van LIKONA, 17 januari 2015 in Diepenbeek.
Elza Vandenabeele
Dit is een foto van exact 40 jaar geleden. Cultuurminister Rika De Backer opent hier officieel het Paviljoen in Sint-Martens-Voeren. Heel wat mensen op de foto zijn intussen overleden onder wie Mathieu Rutten (senatorburgemeester van Tongeren) Jaak Nijssen, mevrouw Deckers-Keyenberg, Jean Heusschen, gedeputeerde Miel Smets, Jaak Lemmens en zovele anderen. Het meisje links dat het lint vasthoudt is Mieke Nijssen. De jongen rechts is Dirk Vroonen. Links van de minister zie je ook nog Henri Broers, mezelf en Simonne. Rechts staan Serafien Wampers, Eugène Vroonen en (omhoog kijkend) Justin Lorquet. Guido Sweron
AGENDA 4 weekends voorjaar 2015 17 januari 2015
streekverkenning Haspengouw en Voeren LIKONA-contactdag, UHasselt
www.c-v-n.be www.likona.be
COLOFON Het Voerens Blaedsje is het kwartaalbericht van Heem en Natuur Voeren. Secretariaat Heem en Natuur Voeren, p/a De Plank 1, 3790 Voeren tel. 04 381 2125 IBAN BE10 7353 5203 4004 KREDBEBB Samenstelling en eindredactie Voerens Blaedsje: Anne van der Linden, De Plank 1, 3790 Voeren, anne@webscriptonline.nl Aan dit Blaedsje werkten mee: Rita Plattau, Elza Vandenabeele, Rik Palmans, Guido Sweron, Julien Geelen, Doeke Krikke en Jos Tuerlinx Afgiftekantoor 3790 Voeren, Erkenningsnummer P 303632 Verantwoordelijk uitgever: Rita Plattau, Ketten 13, 3798 Voeren 324