Warszawa Rakowiec. Analiza procesu powstawania przestrzeni publicznej by helena wawrzeniuk

WARSZAWA RAKOWIEC

Analiza procesu powstawania przestrzeni publicznej

AKADEMIA SZTUK PIĘKNYCH WYDZIAŁ ARCHITEKTURY WNĘTRZ STUDIA MAGISTERSKIE ROK AKADEMICKI 2010-2011 DYPLOMANT: HELENA WAWRZENIUK OPIEKUN PRACY: ADI. DR MARCIN ZGLIŃSKI

ABSTRAKT Poniższa praca to analiza wielopłaszczyznowości mechanizmów, które kształtują przestrzeń miejską a w niej w szczególności: przestrzeń publiczną. Jej celem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: jakie cechy powinny mieć terytoria zurbanizowane, aby być środowiskiem przyjaznym dla życia ludzi? Jak dowodzą

MECHANIZMY

zamieszczone tu przykłady, jednym z elementów decydujących o jakości przestrzeni miejskiej są cechy jej przestrzeni publicznych. Kolejne stawiane tu pytanie to - w jaki sposób możliwe jest kształtowanie przyjaznego miasta? Okazuje się, że w dzisiejszych realiach odpowiada za to złożony proces w którym architekci i urbaniści są jedynie narzędziami mechanizmu rynkowego.

STRATEGIE

W poniższej pracy opieram się na współczesnych próbach rozwiązania problemów przestrzeni publicznej poprzez różnego rodzaju strategie: urbanistyki operacyjnej, projektowania wydarzeń i usług, architekturę partycypacji. W pierwszych częściach praca jest oparta o literaturę odnoszącą się do przemian przestrzeni publicznej w różnych regionach świata. Kolejne rozdziały koncentrują się na aspekcie transfor-

UCZESTNICY

macji przestrzeni miejskiej Warszawy po roku 1984. Ostatnia część jest poświęcona rejonowi Ochota Rakowiec w Warszawie.

INDEKS

ABSTRAKT ( Polski) Wstęp 1. POLE ZAINTERESOWANIA 1

Definicja przestrzeni publicznej

Dlaczego zajmowac się przesrzenią publiczną

Mechanizmy

Funkcje przestrzeni publicznej

Polityka przestrzenna i strategie rewitalizacji

3. KONTEKST WARSZAWY

2. MECHANIZMY KSZTAŁTUJĄCE PRZESTRZEŃ

4. KONTEKST RAKOWCA

PUBLICZNĄ

Pejzaż architektoniczny

Urbanistyka i architektura

Przemiany

Ekonomia

Mieszkańcy

Kultura

Ankieta

Strategie

Zakończenie

3. STRATEGIE KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ 17

Architektura i urbanistyka

Index zdjęć

Projekty multidyscyplinarne

Bibliografia

MAPA PRACY

ZAGADNIENIE

MECHANIZMY

3 STRATEGIE

WARSZAWA

RAKOWIEC

spadek po socjaliźmie

pejzaż architektoniczny

URBANISTYKA I ARCHITEKTURA architektura partycypacji architektura po renesansie

PROJEKTY ARCH.-URB. urbanistyka operacyjna

“amerykanizacja p.p.”

mieszkańcy

przemiany

funkcjonalizm PRZESTRZEŃ PUBLICZNA EKONOMIA

“amerykanizacja p.p.”

neo lokalizm

PROJEKTY MULTIDYSCYPLINARNE strategie transportowe projektowanie wydarzeń

KULTURA

badania Halla i Fromma

wspieranie społeczności lokalnych

mieszkańcy urbanistyka a administracja

strategie rozwoju i rewitalizacji

strategie rewitalizacji i zagospodarowania przestrzennego

WSTĘP

się. Dzieje się tak w wyniku transformacji ekonomicznych i kulturowych.

W ich efekcie zacierają się dawne loka-

Współczesna dyskusja na temat przestrzeni publicznej jest

lne koloryty miast i zastępuje je ujednolicona w stylistyce

w istocie dyskusją na temat pejzażu naszej codzienności:

„nowoczesność”. Nasuwa się pytanie: czy tracąc pewne

tego w jakim otoczeniu chcielibyśmy żyć, a w jakim już nigdy

wartości przestrzeni miejskich będziemy potrafili nadąć im

nie będziemy mogli. W tej debacie szczególnie interesujące

nowe autentyczne tożsamości? Czy forma współczesnych

są trzy zagadnienia: pytanie o urbanistykę, detal miejski i

przestrzeni publicznych dostosuje się do obecnych potrzeb i

tożsamość miejskiego krajobrazu.

stylów życia użytkowników? Z punktu widzenia projektanta będzie to zależeć od tego, jak bardzo uważnie wpatrzy się on

Pierwsze z nich: „pytanie o urbanistykę” odnosi się do pew-

w świat i otaczających go ludzi.

nego fenomenu współczesnych miast, a w szczególności ich terenów rezydencjonalnych. Polega on na coraz większym

Niniejsza praca to próba właśnie takiego „wpatrywania” się

„rozpraszaniu się” architektury. Budynki powstają, niby be-

w Warszawę a w nim: w dzielnicę mieszkaniową Ochotę Ra-

zludne wyspy - same dla siebie, ale rzadko w kontekście do

kowiec.

tego co ich otacza. To tak jakby współcześni mieszkańcy miast bali się zbytniej bliskości, spojrzenia sąsiadów na swoich plecach. W efekcie ludzie osiedlają się na przedmieściach, „chowają się” w swoich apartamentowcach i domkach z ogródkiem. Ta ucieczka jest jednak pułapką. Podmiejskie „pustynie” nie są w stanie zastąpić dobrze zaprojektowanych, zwartych wnętrz miejskich. Jak pokaże niniejsza praca czynnikiem decydującym o jakości przestrzeni miejskiej jest jej skala i detal. Stanowią go: proporcje i ciągłości wnętrz miejskich, zieleń i mała architektura. Decydującym problemem jest tutaj również umiejętność pogodzenia potrzeb różnych użytkowników przestrzeni publicznej: osób zmotoryzowanych, przechodniów i rowerzystów. Wreszcie ostatnia kwestia. Współczesne miasta, a wraz z nimi ich przestrzenie publiczne, nieodwracalnie zmieniają

FOTOGRAFIA PO LEWEJ STRONIE modernistyczne osiedle w mieście Zlin w Czechach, 1930 r. źródło: Internet

1. POLE ZAINTERESOWANIA Definicja przestrzeni publicznej Dlaczego zajmować się przestrzenią publiczną Funkcje przestrzeni publicznej

Człowiek na przestrzeni dziejów wykształcił wokół siebie różnego rodzaju przestrzenie. Stanowią one terytoria, których rozmiar i forma zależna jest od funkcji, którą dla nas pełnią. Jednym z rodzajów takiego terytorium jest przestrzeń publiczna. Jej problematykę coraz chętniej porusza się w dyskusjach i publikacjach. Żywo interesują się nią urbaniści, architekci, socjologowie a nawet ekonomiści. Powodem tej ogólnej uwagi są przemiany, jakim ten obszar ulega i jego wpływ na jakość życia mieszkańców miast. Powszechnie stawiana jest teza, że przestrzeniom publicznym nie udaje się spełniać oczekiwanych od nich funkcji.

DEFINICJA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ Wydaje się, że zjawisko przestrzeni publicznej towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Mimo tego sam termin przestrzeń publiczna (amerykański: public space) wszedł do języka dopiero w końcu lat 50tych XX wieku w Stanach Zjednoczonych (1). Stamtąd rozprzestrzenił się na inne kraje. Termin przestrzeń publiczna powstał od pojęcia urban design. Wcześniej urban design zastąpił słowo o węższym zna-czeniu: civic design (2), które odnosiło się do projektów budynków użyteczności publicznej i ich relacji do przestrzeni zewnętrznych. Podczas gdy civic design skupiał się głównie na dbałości o estetykę projektowanych obiektów urban design zaczął kłaść nacisk na konieczność zapewnienia ogólnodostępnej i 1. CARMONA Matthew; “Public Spaces - Urban Spaces, The dimension of Urban Design”; published by Architectureal Press; 2003 2. “civic design” (ang.) - termin powstały u schyłku XIX wieku, na fali dziełalności “City Beautifull Movement”

przyjaznej w użytkowaniu przestrzeni między budynkami.

szerszego zainteresowania przestrzenią publiczną pojawił

Istnienie przestrzeni publicznej w Stanach Zjednoczonych

się wraz z obserwacją obniżenia jakości przestrzeni miejskiej

reprezentowało idee demokracji, równości obywateli do pra-

przy jednoczesnym masowym wzroście liczby ludności na

wa korzystania z miasta.

terenach zurbanizowanych. Jak przepowiadają specjaliści wiek XXI będzie stuleciem

Obecnie termin przestrzeń publiczna jest różnorodnie

wielkich przeludnionych metropolii (3). Już w chwili obecnej

pojmowany. Niektóre interpretacje tłumaczą go jako:

ponad połowa mieszkańców globu żyje na terenach zurbani-

przestrzeń w świetle prawnym będąca własnością wspólną

zowanych i przewiduje się, że w ciągu następnych 20stu lat,

społeczeństwa. Inne definicje rozszerzają znaczenie do:

ten odsetek wzrośnie do 70%. Oznacza to, że dbałość o jakość

terytorium dostępnego użytkowi publicznemu, niezależnie

przestrzeni miejskiej staje się szczególnie istotna.

od praw własności. Można dyskutować na temat czy przestrzeń publiczna jest obszarem wyłącznie zewnętrznym

Można dyskutować na temat czy potrzeba przestrzeni pub-

czy również wewnętrznym budynków. Z drugiej strony,

licznej we wszystkich ustrojach politycznych i kulturach

w związku z rosnącym znaczeniem Internetu, niektórzy

występuje w takim samym stopniu, albo czy mogą istnieć jej

obejmują tym pojęciem przestrzeń wirtualną, ze względu

zastępcze formy np.: wirtualne.

na jej ogólnodostępność oraz fakt, że jest miejscem wielu

W większości jednak krytycy są zgodni: istnienie przestrzeni

międzyludzkich interakcji.

publicznej jest istotnym elementem budowania przyjaznych mieszkańcom miast. Wynika to z funkcji jaką p.p. pełnią dla

Poniższa praca skupia się na tematyce przestrzeni publi-

pojedynczego człowieka oraz społeczności.

cznej rozumianej jako: przestrzeń rzeczywista, zewnętrzna, ogólnodostępna i wspólnie użytkowana przez mieszkańców, niekoniecznie będąca przestrzenią komunalną w statusie

FUNKCJE

prawnym. To zagadnieniem poruszane będzie głównie w odniesieniu do obszarów mieszkalnych, w szczególności zabu-

Jeden z najwybitniejszych polskich urbanistów Kazimierz

dowy o charakterze wielorodzinnym.

Wejrecht (4) twierdził, że stystem przestrzeni publicznych powinien być szkieletem spinającym miasto. Z perspektywy użytkownika przestrzenie publiczne pełnią

DLACZEGO ZAJMOWAC SIĘ PRZESTRZENIĄ PUBLICZNĄ

rozmaite funkcje. Różnią się one w zależności od kultury społeczeństwa, w której się wykształciły. Sumując refleksje

Tezę wyjściową do nimniejszej pracy stanowi twierdzenie, że jakośc życia człowieka jest po części zdeterminowana przez cechy jego najbliższego otoczenia. W konsekwencji fenomen

3. ARCHITECTURE STUDIO; “The ecological city”; Silvana Editoriale; Barcelona 2008 4. WEJRECHT Kazimierz - urbanista, profesor Politechniki Warszawskiej

na ten temat, ujęte w różnego rodzaju publikacjach, możemy mówić, że przestrzeń publiczna powinna być miejscem: 1) kontaktu jednostki ze społecznością, w której żyje 2) kontaktu z naturą 3) miejscem wykonywania różnego typu niekomercyjnych aktywności. 1) Przestrzeń publiczna jako miejsce kontaktu ze społecznością W „Piramidzie Potrzeb” Abraham Maslow przedstawił tezę, że człowiekowi jako jednostce społecznej niezbędne jest wykształcenie więzi wspólnoty i przynależności do większej grupy. Odnosząc ten fakt do kwestii przestrzeni publicznej możemy mówić o potrzebie identyfikacji człowieka z miejscem zamieszkania – miastem jako całości oraz najbliższym sąsiedztwem domu. W budowaniu takich relacji mają znaczenie dwa rodzaje przestrzeni publicznej: przestrzenie reprezentacyjne oraz przestrzenie życia codziennego. Przestrzenie reprezentacyjne stanową wizytówkę miasta oraz miejsca chętnie odwiedzane przez turystów. Z reguły zlokalizowane są w rejonach centrum - obszarach o zabytkowej tkance architektonicznej lub miejscach usytuowania ważnych dla miasta obiektów. Dla mieszkańców mogą one stanowić przedmiot dumy, symbol pamięci i w konsekwencji wzmacniać stopień utożsamienia się ludności z danym terytorium. W wielu wypadkach przestrzenie reprezentacyjne mają kluczowe znaczenie ekonomiczne dla danego miasta a nawet całego regionu. W zdecydowanej części istniejące dziś obszary tego typu utraciły swoja dawną rezydencjonalną Zdjęcie górne: tekst (ang.) “jakie są ostatnie formy przestrzeni publicznej?” Zdjęcie dolne: “Multimedial Crown Fountain”, Chicago, USA

funkcję, stając się głównie tłem do istniejących w nich usług

zowanych. Mają one „kluczowe znaczenie dla odnowy sił i

komercyjnych.

utrzymania dobrego stanu zdrowiamieszkańców miast” (6). Obszary takie stanowią miejsce odpoczynku i rekreacji. Zieleń

Przestrzenie publiczne zlokalizowane w bezpośrednim oto-

w mieście powinna być obecna zarówno w postaci parków jak

czeniu miejsca zamieszkania odgrywają równie ważną rolę co

i zieleni ulicznej.

przestrzenie reprezentacyjne. W przeciwieństwie do tych pierwszych służą one prawie wyłącznie właściwym mieszkańcom

Na przestrzeni wieków w części miast Europy a potem Amery-

miasta. Przestrzenie publiczne obszarów rezydencjonalnych

ki Północnej powstawały bogate w zieleń bulwary i skwery,

mają decydujący wpływ na jakość życia mieszkańców i mogą

a nawet parki publiczne. Zapotrzebowanie na miejską zieleń

decydować o atrakcyjności danej metropolii jako miejsca do

wzrosło jednak wraz z końcem XIX wieku. Nastąpił wtedy

osiedlania się. Są one kluczowe, gdyż tworzą bliskie otocze-

drastyczny skok liczby ludności na terenach zurbanizowanych.

nie domu, jego przedsionek i zarazem tło wielu codziennych

Odpowiedzią projektantów na to nowe zapotrzebowanie stały

aktywności.

się modernistyczne teorie miast ogrodów.

Według krytyków (5) przestrzeń publiczna obszarów rezydenc-

Współcześnie projektowanie zieleni miejskiej jest czynnikiem

jonalnych powinna stwarzać możliwość budowania więzi jed-

stosowanym dla podniesienia atrakcyjności inwestycyjnej

nostki z lokalną społecznością oraz zaspokajać potrzebę jej

terenów zurbanizowanych. To również element szeroko pojętej

identyfikacji z miejscem zamieszkania.

strategii zrównoważonego rozwoju. Ideą tej strategii jest m. in. minimalizowanie negatywnego wpływu miasta na środowisko

Kontakty międzyludzkie w przestrzeni publicznej mogą

naturalne.

odbywać się na wielu różnych poziomach: obserwacji, rozmowy, wspólnej aktywności. Mogą mieć one charakter anonimowy lub personalny. Cechy przestrzeni publicznej powinny

3) Przestrzeń publiczna jako miejsce wykonywania różnego typu niekomercyjnych aktywności

umożliwiać różnorodność tych interakcji. Przestrzeń publiczna w miastach kultury Zachodu zawsze była miejscem różnego typu aktywności: odpoczynku, rekreacji, za2) Przestrzeń publiczna jako miejsce kontaktu z naturą

bawy, pracy. Wynikało to z potrzeby człowieka aby przebywać „na powietrzu” w przestrzeni bogatej w ludzi i wydarzenia(7).

Według zasad nowoczesnego planowania tereny zielone powinny być podstawowym elementem przestrzeni zurbani-

5. GEHL Jan; “Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych”; Ram; Kraków 2009

We współczesnych zatłoczonych metropoliach wzrasta ocze6. GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit; Warszawa 2002; s. 233 7. GEHL Jan; “Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych”; Ram; Kraków 2009

kiwanie aby obszary przestrzeni publicznej były multifunkcjonalne. Ta potrzeba jest szczególnie ważna na obszarach rezydencjonalnych. Aktywności w przestrzeni publicznej mogą mieć różnorodny charakter. Badacz tego zagadnienia Jan Gehl dzieli je na kategorie: aktywności konieczne (komunikacja), opcjonalne (np. rekreacja) i „warunkowe” (zachowania społeczne). Twierdzi, że najbardziej przyjazne użytkownikowi są te przestrzenie w których aktywności opcjonalne i „wynikowe” dominują nad koniecznymi. Aby zachęcić mieszkańców miast do zróżnicowanego użytkowania przestrzeni publicznej jej forma i skala powinna być dostosowana do oczekiwanych od niej funkcji. Funkcje te będą zmieniać się wraz ze zmianą stylu życia i kultury użytkowników. Czynniki wpływające na formę przestrzeni publicznej i wykonywanych w niej aktywności w zostaną omówione w następnym rozdziale.

2. MECHANIZMY KSZTAŁTUJĄCE PRZESTRZEŃ PUBLICZNĄ Urbanistyka i architektura Ekonomia Kultura

Istnienie przestrzeni publicznej jest konsekwencją podziału otoczenia człowieka na prywatne i wspólne. Jej forma to wynik złożonego procesu. Składają się na niego takie czynniki jak: ekonomia, prawo, styl życia ludności, kultura. Cześć z mechanizmów ją budujących ma charakter oddolny: jest efektem indywidualnych inicjatyw jednostek, inne są kształtowane przez czynniki zewnętrzne: działalność specjalistów oraz warunki stworzone przez państwo i instytucje. Poniższy

rozdział

jest

poświęcony

trzem

czynnikom

kształtującym przestrzeń publiczną: architekturze/urbanistyce, ekonomii i kulturze. Ze względów porządkowych każde z tych zagadnień zostanie omówione oddzielnie. W istocie jednak można by pisać o nich jednocześnie. W większości wypadków wymienione czynniki są ze sobą powiązane i wzajemnie od siebie zależą. Architektura i urbanistyka w sposób oczywisty wpływa na zewnętrzną formę przestrzeni publicznej. Jeśli myśleć o przestrzeni publicznej jako o wnętrzu miejskim architektura stanowić będzie jego ściany a urbanistyka zadecyduje o jego układzie w stosunku do całości. Ekonomia wpłynie na proces projektowy, w którym, w wielu wypadkach, o kształcie przestrzeni publicznej nie będą decydowali wyłącznie architekci czy urbaniści, ale cała rzesza specjalistów z różnych dziedzin pracujących nad kierunkami rozwoju miasta. Ekonomia również wypełni przestrzeń publiczną życiem ludzi i ich aktywnościami. Zadecyduje o formie, w jakiej będziemy korzystać z naszego otoczenia. Przykładem może tu być porównanie miast Indii z ich urokiem ulicznego handlu, miast włoskich z tradycją lokalnych sklepików do

pustki przestrzeni metropolii amerykańskich, w których „eko-

funkcjonalizmu. Różniłą się one trafnością dostosowania formy

nomia supermarketów” wpłynęła na zmianę formy ulicy i

przestrzeni publicznej do potrzeb mieszkańców, co było wyni-

placu miejskiego.

kiem odmiennego stopnia partycypacji użytkowników w procesie powstawania miasta.

Również czynnik kultury zadecyduje o tym, jak ludzie będą korzystać z przestrzeni publicznej. Kultura rozumiana jest tut-

Wg. Jana Gehla najbardziej przyjazne użytkownikowi są

aj jako specyfika relacji międzyludzkich i podział przestrzeńni

przestrzenie, których forma powstawała stopniowo, elasty-

na prywatną i wspólną. Kultura ukształtuje interakcje ludzi w

cznie

przestrzeni publicznej.

mieszkańców. Z kolei najgorsze efekty dawało projektowanie

dostosowując

się

indywidualnych

potrzeb

architektury i urbanistyki w sposób masowy, dla anonimowego odbiorcy, w którym architekt nie tylko miał ograniczony wpływ

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A URBANISTYKA I ARCHITEKTURA

na formę, ale również tracił umiejętność dostosowania projektowanych przestrzeni do skali człowieka.

Partycypacja społeczna w planowaniu Nie można mówić architekturze i urbanistyce nie odnosząc się do genezy miasta.

miasta Średniowiecza

się w mniejszym stopniu w oparciu o plany, lecz ewoluowały

formami miast: starożytnymi miastami-państwami, swo-

w procesie trwającym nierzadko wiele stuleci, co pozwalało

bodnie rozwijającymi się miastami z okresu Pax Romana,

na ciągłe dostosowywanie i adaptację fizycznego środowiska

średniowiecznymi miastami-twierdzami, „idealnymi” miasta-

do potrzeb mieszkańców. Miasto nie było celem samym w so-

mi renesansowymi, miastami industrialnymi, funkcjonalnymi,

bie, lecz narzędziem formowanym przez użytkowanie. Rezul-

„zagęszczonymi (8)”, itd. Przeobrażenia miasta oddziaływały

tatem tego procesu są przestrzenie, które nawet dziś oferują

na zmiany w przestrzeni publicznej. Trafną analizę wpływu formy miasta na kształt przestrzeni publicznej przeprowadził Jan Gehl w swojej książce: „Życie między budynkami”(9). Zdefiniował on trzy modele miast: przed-renesansowe, po-renesansowe oraz miasta doby

8. KOOLHAAS Rem; “Delirious New York”; Monacelli Press; 1994 9 GEHL Jan; Zycie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych; Ram; Kraków 2009; s. 39-48

w okresie przedrenesansu. Tak oto autor opisuje miasto tego okresu: „Miasta rozwijały

Na przestrzeni wieków mieliśmy do czynienia z różnymi

klasyfikacja wg. Gehla

Wg. Jana Gehla najlepiej formowana przestrzeń publiczna była

wyjątkowo dobre warunki do życia między budynkami ”(10).

miasta od Renesansu

Począwszy od epoki renesansu partycypacja społeczna w procesie powstawania miasta zmniejszyła się. Forma urbanistyczna przestała swobodnie ewaluować, w zamian zaczęła być planowana. W konsekwencji wąska

10. GEHL Jan; “Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych”; Ram; Kraków 2009; s. 39

grupa specjalistów zaczęła tworzyć teorie na temat tego jak miasto powinno wyglądać. Przestrzenie między budynkami i zawarte w nich funkcje nie były już w centrum uwagi. Na pierwszy plan wysunęły się efekty przestrzenne, same budynki i artyści, którzy je tworzyli. Zupełna krytyka miast nowożytnych jest jednak tylko częściowo słuszna. Średniowieczne miasta, mimo, że pełne malowniczości (głównie z perspektywy turysty) są jednocześnie ciasne, ciemne i nie do końca wygodne do życia. Jednocześnie mamy do czynienia z sukcesem niektórych przykładów dziewiętnastowiecznej urbanistyki. Wystarczy spojrzeć na Paryż zmodernizowany przez Eugene Haussmanna albo Barcelonę Ildefonsa Cerdy. Ich przestrzenie publiczne są jednocześnie przestronne i przytulne. Tworzą je pierzeje uliczne, miejsca przyjazne zarówno różnego rodzaju komunikacji, jak i „aktywności między budynkami”. To urbanistyka charakteryzująca się ciągłością wnętrz miejskich oraz spójnością architektury. Na przełomie wieków dziewiętnastowieczne, eklektyzujące miasta funkcjonalizmu podejście do architektury zostało jednak silnie skrytykowane. Ostatecznie wyparł je nurt urbanistyki zwany funkcjonalizmem. Odnosi się do niego Jan Gehl pisząc, że funkcjonalizm legł u podstaw sposobu budowania współczesnych miast i przestrzeni publicznych. PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A TRENDY W ARCHITEKTURZE (klasyfikacja według Jana Gehla) Górne: przestrzeń publiczna miast średniowiecznych była bezpośrednio kształtowana przez użytkowników. Na zdjęciu miasto Jork w Wielkiej Brytanii. Środkowe: od epoki Renesansu forma przestrzeni miejskich zaczęła być podporządkowana kanonom estetycznym. Jej tworzeniem zajęli się artyści i architekci. Na zdjęciu: osiemnastowieczny Park królewski Drottingholm w Szwecji. Dolne: w okresie dominacji funkcjonalizmu w architekturze formę przestrzeni publicznych zdominowała jej funkcja techniczna. Na zdjęciu osiedle Nowa Huta w Krakowie

Zapoczątkowany u progu XX wieku funkcjonalizm był próbą

stworzenia

lepszych

warunków

dla rosnącej liczby mieszkańców miast.

życia

Postulowano

w nim rezygnację z kostiumu historycznego architektury i dostosowanie tworzonych przestrzeni miejskich do wymogów sanitarnych. Budynki mieszkalne miały być jasne, przewiewne

i słoneczne, a mieszkańcy mieli mieć dostęp do otwartych

tworzenie architektury i przestrzeni publicznej. Ma być nim

przestrzeni.

np.: „logomania”: czyli podporządkowanie wszystkich decyzji

Jednocześnie funkcjonaliści zaniedbali psychologiczny i

kompozycyjnych motywowi graficznemu. Innym „sposobem”

społeczny aspekt projektowania. Miało to najczęściej wyraz

przytaczanym przez Stachurę jest stylizowanie architektury

w niedostosowaniu wielkości projektowanych obiektów i

na podobieństwo struktur biologicznych.

otaczających go przestrzeni do skali człowieka. Jednym z najbardziej zauważanych skutków tej ideologii było zniknięcie ulic i placów z nowych osiedli mieszkaniowych i nowych

architektura partycypacji

Na fali sprzeciwu wobec oderwania projektowania od potrzeb człowieka, pojawiły się teorie architektury partycypacji oraz

miast. Zastąpiono je otwartymi pustymi przestrzeniami, które

fenomen zainteresowania urbanistyką slumsów. Ideą tych

według funkcjonalistycznych teorii, miały zostać wypełnione

nurtów jest wiara w to, że najlepszą przestrzeń miejską tworzą

aktywnością rekreacyjną mieszkańców. W rzeczywistości jed-

korzystający z niej ludzie.

nak pozostały one nieużytkowane i zaniedbane. Funkcjonaliści w swoich projektach zdawali się skupiać na as-

Opinie krytyków, kładących nacisk na wagę partycypacji

pekcie technicznym projektowanych przestrzeni, zapominając

w procesie projektowym, stały się ważnym głosem w

o ich roli kulturotwórczej oraz znaczeniu emocjonalnym.

dyskusji na temat kształtowania przestrzeni publicznej.

Moderniści deklarowali, ze piękno ich projektów leży w pro-

Jak się jednak okazało, taka partycypacja nie jest obec-

stocie. W wielu jednak wypadkach prostota modernistycz-

nie możliwa w skali, w jakiej miała ona miejsce w epo-

nych brył stawała się mechanicznym „sposobem” na proje-

ce przedrenesansu. Utrudniają ją realia rynku budowlanego.

ktowanie i w oczach użytkowników była nudna.

W efekcie, w kulturze Zachodniej, architektura partycypacji funkcjonuje głównie na zasadzie przedprojektowych kon-

Również teorie postmodernizmu i nowsze niekoniecznie miasta postmodernizmu przyniosły poprawę sytuacji przestrzeni publicznej. Wielu

sultacji społecznych oraz umożliwianiu użytkownikom samodzielnego modyfikowania projektów.

współczesnych architektów tworząc budynki zaniedbuje zaprojektowanie ich zewnętrznego otoczenia.

Wydaje się, że budowaniu przestrzeni publicznej powinna

Dużo wskazuje na to, że obecnie istnieje tendencja

towarzyszyć w równym stopniu kontrola specjalistów nad

przestrzennego

procesami zachodzącymi w przestrzeni miejskiej, jak i szero-

gadżetu a nie obiektu, który swoją skalą, materiałami

kie rozeznanie projektantów w potrzebach użytkowników

oraz ewentualna partycypacja tych ostatnich w procesie pro-

traktowania detalem

tworzy

architektury bezpośrednie

jak

otoczenie

człowieka.

Ewa Stachura (11) opisuje postmodernistyczne sposoby na

jektowym. Z punktu widzenia architektury szczególnie ważnym wydaje

11. STACHURA Ewa; “Determinanty Zmian w architekturze mieszkaniowej okresu transformacji w Polsce”; Wydawnictwo Politechniki Śląskiej; Gliwice 2009; s. 43-45

się uwrażliwienie projektanta na skalę i detal planowanych przestrzeni.

Należy również zwrócić uwagę na to, że współczesne projek-

Stało się to kolejno w kontekście rewolucji przemysłowej w

towanie to proces złożony. Składa się na niego działalność

Europie, ale też jako efekt ekonomii wolnego rynku w Stanach

wielu różnych specjalistów: nie tylko architektów, urbanistów,

Zjecnoczonych, socjalizmu w bloku ZSRR oraz współczesnej

ale również osób zajmujących się strategiami rozwoju przestr-

globalizacji i informatyzacji.

zennego, ekonomią i urbanistyką operacyjną. Tworzenie przyjaznych mieszkańcom przestrzeni publicznych wymaga wysokiej jakości pracy na każdym etapie projektowania: w skali makro i mikro.

Lokalizm kontra globalizm

W odniesieniu do kontekstu przestrzeni publicznej krytycy mówią o dwóch rozróżnieniach w systemach ekonomicznych, które wpływają na ludzkie aktywności „między budynkami”. Określają je terminami „ekonomia lokalna” i „ekonomia globa-lna”.Ekonomia globalna charakteryzuje się koncentracją

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A EKONOMIA

kapitału w rękach niewielkiej liczby ludzi/ przedsiębiorstw. Z

Lokalność kontra globalność

perspektywy rozwoju przestrzennego wpływa ona na masową migracje mieszkańców wsi oraz miasteczek do dużych mi-

Kolejnym czynnikiem wpływającym na kształt przestrzeni pu-

ast. Ekonomi globalnej w wielu wypadkach towarzyszy brak

blicznej jest ekonomia.

kontroli miejskich instytucji nad przemianami w przestrzeni

Niniejszy rozdział odnosi się do opinii krytyków, którzy

miejskiej oraz wzrost tempa powstawania nowej zabudowy.

twierdzą, że aby stworzyć przyjazną użytkownikowi przestrzeń

W miastach ekonomi globalnej przestrzenie publiczne mają z

nie wystarczy zmienić jej formę i proporcje. Należy wypełnić ją

reguły charakter techniczny. Aktywności konieczne dominują

życiem ludzi i ich aktywnościami. Takie rozumienie zagadnienia

w nich nad aktywnościami opcjonalnymi i „warunkowymi’.

kieruje uwagę na aspekt ekonomiczny funkcjonowania miast. To właśnie czynniki ekonomiczne wpływają na styl życia ludzi a

Przestrzenie publiczne miast stworzonych przez ekonomię

więc determinują sposoby użytkowania przestrzeni publicznej

lokalną są bardziej zróżnicowane w funkcji. Stwarzają one

przez mieszkańców.

lepsze warunki do „życia między budynkami”. Jest to efekt mechanizmów nią rządzących. Cechami ekonomii lokalnej są:

Ekonomia, najogólniej rzecz ujmując, zajmuje się sposobami, w

przewaga na rynku małych przedsiębiorstw, właściwa kon-

jaki ludzie pozyskują różnorodne środki do życia – począwszy

trola miejskich instytucji nad jakością powstającej przestrzeni,

od najważniejszych i najbardziej podstawowych aż po te fakul-

zrównoważone tempo rozbudowy miast.

tatywne, „nadprogramowe” (12). Odnosząc się do wcześniejszego tekstu o różnicy pomiędzy Problem wpływu ekonomii na formy przestrzeni publicznej

formą przestrzeni publicznej w epoce średniowiecza, rene-

pojawił się w literaturze dopiero w XX stym wieku

sansu i funkcjonalizmu, możemy mówić, że system który kształtował miasta sprzed epoki funkcjonalizmu, opierał się

12. wikipedia.pl

na ekonomii lokalnej. Funkcjonalizm, z koleji, wykształcił się w

Zastąpiła ją praca przy wytwarzaniu i przetwarzaniu infor-

epoce ekonomi globalnej.

macji (13). Model miasta tego okresu początkowo występował głównie

Ekonomia globalna

w Stanach Zjednoczonych, jednak w wyniku procesów globalizacji, rozprzestrzenił się na większość krajów na całym

epoka industrializacji

Wydaje się, że to co rozumiemy dzisiaj jako globalizacja miało

świecie.

swoje korzenie w końcu XIX wieku w epoce industrializacji. Mechanizacja

produkcji

stworzyła

wtedy

podstawy

Przemiany miast Stanów Zjednoczonych połowy XX wieku

współczesnego kapitalizmu.

zostały ocenione jako dowód kryzysu amerykańskiej ur-

W wielu krajach Europy i Ameryki Północnej industrializacja

banistyki. Uznano je za środowisko nieprzyjazne do

zbiegła się z procesem uwłaszczenia chłopów. W jej wyniku

życiamieszkańców. Ich cechami charakterystycznymi były:

chłopi bez ziemi zaczęli emigrować do miast w poszukiwa-

niekontrolowany rozwój przestrzenny nowej zabudowy,

niu pracy. Proces ten wpłynął na gwałtowny wzrost liczby

powstawanie monofunkcionlnych przedmieść (ang. urban

mieszkańców miast.

sprawl),

Różne miasta rozmaicie poradziły sobie z konsekwencjami tej

komunikacją pieszą/rowerową/ publiczną, zanik i komercjal-

migracji. Tam gdzie nowi mieszkańcy miasta byli bogat-

izacja przestrzeni publicznych, przewaga zamkniętego typu

si, a miasto dbało o swoją politykę przestrzenną, proces

architektury mieszkalnej (strzeżone osiedla tzw.: kondominia).

dominacja

komunikacji

samochodowej

nad

uprzemysłowienia przeszedł łagodniej. Główną negatywną konsekwencją uprzemysłowienia było

Transformacje miast w Stanach Zjednoczonych miały swoje

pogorszenie się warunków życia w mieście oraz niski standard

odbicie w obszernej literaturze odnoszącej się krytycznie do

mieszkaniowy zabudowy przeznaczonej dla robotników.

zachodzących procesów. Jej przykładami są publikacje m.in.

Próba rozwiązania tego problemu przy użyciu nowych techno-

Ericha Froma, Jane Jacobs, Keivina Lyncha, Edwarda T. Halla.

logii i standaryzacji produkcji okazała się nie do końca trafiona.

Przyczyny negatywnych skutków epoki ponowoczesnej kry-

Zostało to omówione w w kontekście funkcjonalizmu (s. 8).

tycy odnieśli do problemu technicyzacji miasta. Wg Edwarda T. Halla aspekt techniczny przestrzeni publi-

epoka ponowoczesna

Kolejnym etapem pogłębiania się kapitalizmu jest okres postin-

cznych zdominował jej funkcje kulturotwórczą. Erich Fromm

dustrialny (ponowoczesny). Charakteryzuje się on wzrostem

pisze, że celem miasta stała się produkcja i konsumpcja. Rem

automatyzacji produkcji oraz przewagą zatrudnienia ludzi w

Koolhaas reasumuje, że w wyniku zachodzących procesów

sektorze usług.

przestrzeń publiczna zanikła a jej ostatnią formą jest pół-

Głównym źródłem utrzymania mieszkańców miast w epo-

publiczna przestrzeń centrów handlowych.

ce postindustrialnej przestała być produkcja przemysłowa.

13. wikipedia.pl

swoją strukturę przestrzenną zawdzięcza wierze mieszkańców Aby zilustrować konsekwencje okresu postindustrialnego

w ideał samoregulującej się gospodarki. Hustonowski model

dla formy przestrzeni publicznej należy odwołać się do paru

zakłada wspieranie rozwoju ekonomicznego poprzez znie-

przykładów.

sienie ograniczeń podatkowych i regulacji prawnych wobec działających przedsiębiorstw. Efektem tego jest pozbawienie

Huston, Nowy Jork i Las Vegas to trzy miasta, które swoją

Huston wielu usług publicznych m. in.: dbałości o przestrzeń

przestrzenną formę w dużej części zawdzięczają czynnikom

miejską.

ekonomicznym.

Mimo że Huston zajmuje większy obszar niż Nowy Jork, posiada

Każde z nich odpowiada wyżej wymienionej charakterystyce mi-

od niego siedemnaście razy mniejszą powierzchnię przestrzeni

ast amerykańskich, zdominowanych przez komercjalizację oraz

użyteczności publicznej.

technicyzację przestrzeni publicznej. Jednocześniepowyższe miasta

są

przykładami

trzech

osobnych

trendów.

Nowy Jork –miasto biurowców Huston - miasto kampusów

„Delirious” to angielski termin który w języku potocznym oznacza „coś oszałamiającego”, „szaleństwo z radości”. To

Rozwój przestrzenny Huston został całkowicie zdominowany

właśnie tym słowem określa Nowy Jork Ram Koolhaas w swojej

przez czynniki ekonomiczne. Było to wynikiem liberalnej poli-

książce, uznanej za manifest urbanistyki tego miasta.

tyki władz miasta. Zakładała ona brak jakiejkolwiek ingerencji i

Nowy Jork to nieformale centrum ekonomiczne i kultu-

kontroli nad inwestycjami budowlanymi. W efekcie przestrzeń

rowe Stanów Zjednoczonych. Postrzega się je jako „miasto

publiczna w Huston została ograniczona do ciągów transportu

obiecane”, związane z nadziejami na karierę, sławę i lepszy

samochodowego i przestrzeni centrów handlowych.

świat. Podobnie jak w przypadku Huston, forma urbanistyki Nowego

O przypadku Huston piszą Stanford Kwinter i Daniela Fabri-

Jorku jest zdeterminowana czynnikami ekonomicznymi. Jed-

cus w książce „Mutations” (14). Opisują je jako twór zupełnie

nak w przeciwieństwie do omówionego wcześniej miasta Flo-

niemiejski: luźne zbiorowisko ośrodków badań naukowych,

rydy, Nowy Jork pozostaje zwarty i „zagęszczony” (15). Gęsta

przemysłu oraz biznesu, połączonych ze sobą wspólną

wertykalna zabudowa jest obecna szczególnie w centralnej -

infrastrukturą i ekonomicznymi relacjami.

biurowej części miasta.

Huston, będąc trzecim co do wielkości miastem amerykańskim

Nowy Jork nie posiada wielu zewnętrznych przestrzeni publicz-

14. KOOLHAAS R., Borei S., Kwitnter S.; “Mutations”; Actar; Barcelona 2005; s. 546 - 565

15. KOOLHAAS Rem; “Delirious New York”; Monacelli Press; 1994

nych. Te istniejące, jak Central Park, czy nowo powstała Highline na Manhattanie są bardzo popularne wśród mieszkańców. Jednak to nie przestrzeń zewnętrzna jest charakterystyczna dla tego miasta. Jest nią raczej przestrzeń wewnętrzna istniejących w nim budynków. Rem Koolhaas opisuje nowojorskie wieżowce jako osobne miasta w mieście, jednostki posiadające prawie wszystkie niezbędne człowiekowi usługi i funkcje. Mimo technicyzacji przestrzeni miejskiej Nowy Jork wyróżnia się na mapie metropolii USA. Podobnie jak San Francisco i Boston, jest on miastem interesującym i atrakcyjnym. Dzieje się tak nie tylko dzięki sile jego ekonomicznego sukcesu. W przeciwieństwie do miast typu Huston Nowy Jork zdołał zachować swoją historyczną siatkę ulic. Powstawaniu zwartej zabudowy sprzyjał profil ekonomiczny Nowego Jorku: nastawiony bardziej na zarządzanie zasobami niż na ich produkcję. Jednocześnie miastu udało się przyciągnąć do siebie ludzi kultury. Dzięki nim zaczęło ono tętnic życiem.

Las Vegas – miasto rozrywki

PRZESTRZENIE MIASTA PONOWOCZESNEGO Górne: charakterystyczną cechą miasta ponowoczesnego jest zanik przestrzeni publicznych na obszarach rezydencjonalnych. Jednocześnie miasta coraz bardziej “rozlewają” się na przedmieście tworząc tzw. “urban sprawl”. Środkowe: wg. architekta Rama Koolhaasa w mieście ponowoczesnym ekwiwalentem tradycyjnych przestrzeni publicznych są obszary centrów handlowych. Dolne: terytorium miasta ponowoczesnego można podzielić na trzy strefy: obszary budynków biurowych tzw. the city (na zdjęciu), obszary centrów handlowych oraz obszary rezydencjonalne. Wszystkie one są ze sobą połączone przestrzenia publiczną o charakterze technicznym.

W epoce ponowoczesnej przemiany ekonomiczne dokonywały się jednocześnie z przemianami kulturowymi. Dowodem na równoległość procesów ekonomicznych i kulturowych są zjawiska towarzyszące urbanistyce Las Vegas. Las Vegas przez wielu Amerykanów jest uważane za światowe centrum rozrywki. Jednym z głównych filarów ekonomii tego miejsca pozostaje turystyka. Napędzają ją istniejące na tym terenie sieci kasyn oraz parków tematycznych. Każdego roku

tysiące osób pielgrzymuje do Las Vegas, aby między innymi

Ekonomia lokalna

zobaczyć kopie sławnych budynków w centrum komercyjnym Paradise. Rem Koolhaas twierdzi, że przestrzeń publiczna w Las Vegas nie istnieje. Zastępują ją centra handlowe, w których sztucznie stworzona architektura ma być atrakcyjnym tłem do robie-

„Chociaż urodziliśmy się nowocześni, w coraz mniejszym stopniu nimi pozostajemy. Już nie żyjemy w świecie ukutym przez tryumfująca cywilizację zachodu i konsekwentnie musimy przekształcać sposób w jaki zamieszkujemy naszą planetę.” Fragment „The Ecological City” Architecture Studio, Francja

nia zakupów. Las Vegas jest przykładem jeszcze jednego zjawiska. Polega

Idea ekonomii lokalnej wyrosła ze sprzeciwu wobec postindu-

ono na traktowaniu miasta jako swoistego rodzaju przedsię-

strialnych przemian: przestrzennych i ekonomicznych.

biorstwa nastawionego na dochód. Pisze o tym Jane

Jest ona obecna zarówno w krajach bardzo bogatych:

Jacobs w swoich wielu książkach poświęconych zależności

inwestujących w badania naukowe oraz innowacje, jak również:

ekonomii i urbanistyki.

w krajach niskorozwiniętych, jeszcze nie zdominowanych przez

W przypadku Huston władze miasta rozmyślnie nie ingerowały

kapitalizm.

w przemiany przestrzeni miejskiej. W Las Vegas przeciwnie, świadomie budują one prokomercyjną politykę rozwoju

Ekonomia lokalna opiera się na działaniu małych i średnich

przestrzennego tak, aby czerpać z niej ekonomiczne korzyści.

przedsiębiorstw oraz na tzw.: polityce zrównoważonego rozwoju. Jej cechą powinno być również istnienie kreatywnych

W sposób analogiczny do procesów zachodzących w Stanach

społeczności (16).

Zjednoczonych rozwijają się dzisiaj miasta na całym świecie. Elementami typowej metropolii ery postindustrialnej są kolej-

W książce wydanej przez włoską jednostkę badawczą (16)

no: city – rejony biurowców, rejony centrów handlowych oraz

można prześledzić przykłady europejskich ekonomii lokalnych.

rejony obszarów mieszkalnych. Wszystkie one połączone są ze

Znajdziemy w niej opisy samoorganizujących się społeczności.

sobą przestrzeniami publicznymi o charakterze technicznym.

W niektórych przypadkach efektem ich działań są rewitalizacje

Każdy z wyżej wymienionych obszarów miasta kształtuje się

przestrzeni publicznych. Dokonują ich mieszkańcy danego re-

nieco inaczej, w zależności od uwarunkowań historycznych i

jonu miasta. Poprawie stanu fizycznego takich miejsc często

socjologicznych swojej lokalizacji.

towarzyszy nadanie im nowych funkcji.

Europejskim odpowiednikiem centrów rozrywki w Las Vegas są historyczne starówki miast. Różnią się one jakością architektonicznej scenografii, jednak ich cel jest wspólny. Jest nim przyciąganie turystów, czyli przyciąganie pieniędzy.

W kontekście omawianej problematyki efektem działania 16. MERONI Anna (red.) ; “Creative Communities, People Inventing sustainable ways of living”; Polidesign; Mediolan 2007

ekonomii lokalnej jest wzrost zatrudnienia ludności na ob-

kulturze, przestrzenie publiczne różnych miast będą mniej

szarze jej miejsca zamieszkania (np.: dzielnicy). Wpływa to na

lub bardziej zatłoczone. Wg. niego kultura decyduje również

zróżnicowanie funkcji przestrzeni publicznych. W konsekwencji

o mechanizmach tworzenia relacji człowieka z innymi

ekonomia lokalna przyczynia się do budowania tożsamości

mieszkańcami miasta/ dzielnicy/ bloku mieszkalnego.

oraz lokalnego kolorytu różnych obszarów miejskich.

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA A KULTURA Przestrzeń publiczna a to w jaki sposób jesteśmy ze sobą

“mieć” kontra “być”

Hall podkreśla kontrast między kulturami mniejszości etnicznych w miastach USA a kulturą amerykańską. Według niego przestrzeń publiczna miast Ameryki w ogromnej większości została zdeterminowana przez działanie Internetu i telewizji. Ma ona sprzyjać alienacji jednostki w społeczeństwie i techni-

Ostatnim czynnikiem, który w zasadniczy sposób wpływa na

cyzacji przestrzeni publicznej. System kultury amerykańskiej nie

formę przestrzeni publicznej, jest kultura.

pozwala również na dostosowanie form miasta do wymagań mniejszości kulturowych. Powstałe w efekcie tego przestrzenie

Termin kultura pozostaje zawsze w aspekcie społecznym i bio-

publiczne są mało stymulujące zmysłowo i wizualnie niecieka-

logicznym funkcjonowania człowieka. Kultura to „sposób w

we.

jaki ludzie są ze sobą” (17) oraz to jak postrzegają otaczającą ich przestrzeń za pomocą zmysłów (18).

Teksty Edwarda Halla są jedynie jednym z wielu głosów w dyskusji na temat wpływu współczesnej kultury na pejzaż miasta.

Z punktu widzenia teorii kultury miasto jest mozaiką przestrzeni

Wydaje się, że zagadnieniem najczęściej poruszanym przez

publicznych, grupowych i prywatnych. Może być ono również

krytyków jest właśnie owa dominacja kultury oraz ekonomii

bogate lub ubogie w rozmaite bodźce zmysłowe.

amerykańskiej nad innymi nad lokalnymi kulturami mniejszości

Czynnik kultury wpłynie na zachowania i dystanse między-

narodowych.

ludzkie występujące w przestrzeni miejskiej.

Z punktu widzenia przestrzeni publicznej to element dyskusji nad formą miast przyszłości. Czy będą one stechnicyzowane

badania Edwarda Halla

Edward Hall (18) twierdzi, że postrzeganie przestrzeni różnicuje

i zmysłowo „płaskie”? Czy zdołają w pełni zaspokoić ludz-

się w zależności od przynależności etnicznej danej osoby. Pod

kie potrzeby estetyczne i społeczne? A może społeczeństwa

tym kontem analizuje on narody: europejskie, arabskie, da-

przyszłości nie będą potrzebować przestrzeni publicznej?

lekiego Wschodu oraz amerykańskie. Z jego badań wynika, że w zależności od dystansów społecznych, występujących w danej

W tej dyskusji nie sposób pominąć głosu amerykańskiego filozofa i socjologa Ericha Fromma (19). Poglądy Fro-

17. RAJKOWSKA Joanna; “Przewodnik Krytyki Politycznej”; Wydawnictwo Krytyka Polityczna; Warszawa 2010 18. HALL Edward; “Ukryty wymiar”; MUZA SA; Warszawa 2005

19. FROMM Erich; “Zdrowe społeczeństwo”; Panstwowy Instytut Wydawniczy; Warszawa 1955

mma są przez wielu krytyków uważane za kluczowe w zrozumieniu amerykańskiej kultury. Podobnie jak Hall Fromm zauważa rozdźwięk pomiędzy społeczeństwem amerykańskim a grupami mniejszości narodowych. Według niego zaistniałe różnice kulturowe mają podłoże filozoficzne. Jest zdania, że cechą determinującą społeczeństwo Stanów pozostaje dążenie do dominacji oraz budowanie mate-rialnego statusu. W efekcie tworzy się społeczeństwo anonimowości i indywidualistów. Amerykańskiej kulturze „mieć”, agresywnej i ekspansywnej, Fromm przeciwstawia kulturę „być”- kulturę mniejszości narodowych. Tę ostatnią opisuje jako bardziej duchową i pro społeczną. W miastach amerykańskich element kultury był lekceważony w procesie projektowania przestrzeni publicznych. Zupełnie innym popełnianym przez projektantów błędem okazała się niewłaściwa interpretacja elementów kultury. Była nią architektura oparta o teorie utopii społecznych jak np.: idea osiedla społecznego okresu socjalizmu. Przestrzenie publiczne takiej mieszkaniówki miały być pielęgnowane i współużytkowane przez wszystkich mieszkańców. W praktyce jednak to, co „wspólne” okazało się „niczyje”. Przestrzenie publiczne blokowisk „socu” pozostały puste. Podsumowując: dostosowanie formy miejsca do wymogów danej kultury wydaje się kluczowe dla stworzenia udanej przestrzeni publicznej. Jednocześnie należy pamiętać, że podstawowym punktem odniesienia w tym projektowaniu powinna być zawsze skala człowieka. Wynika ona z proporcji ludzkiego ciała oraz zasady funkcjonowania jego zmysłów. To właśnie ona, niezależnie od niuansów kulturowych, jest zbliżona u wszystkich ludzi.

3. STRATEGIE KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ Architektura i urbanistyka Projekty multidyscyplinarne

W poniższej części zostanie omówione to jak czynniki: architek-

jednostki opiniotwórcze.

tury/urbanistyki, ekonomii i kultury mogą zostać wykorzystane w strategiach tworzenia/ rewitalizacji przestrzeni publicznej.

Każdy z wymienionych aktorów może być analizowany pod

Opisane poniżej procesy będą miały charakter oddolny (będąc

kontem: finansowym (czy jego priorytetem jest maksymali-

indywidualną inicjatywą jednostek) lub odgórny (jako efekt

zacja dochodów/ minimalizacja kosztów), czasu (w zależności

działalności władz i instytucji).

od tego czy zaangażowanie aktora jest długo czy krótko terminowe), funkcjonalności (czy aktor jest bezpośrednim bene-

Na potrzeby tego rozdziału strategie zostały podzielone na

ficjentem jakości powstającej przestrzeni).

następujące części: - działania przez architekturę i urbanistykę

Z przedstawionej mapy systemu widać, że jakością przestrzeni

- działania przez projekty multidyscyplinarne (będące na granicy

miejskiej są zainteresowani przede wszystkim użytkownicy.

kultury i ekonomii )

Jednocześnie mają oni znikomy wpływ na formę powstających projektów i są ograniczeni możliwościami finansowymi. Inwestorzy i developerzy mają duży wpływ na formę miejskiej

ARCHITEKTURA I URBANISTYKA

zabudowy. Jednocześnie ich priorytety leżą w maksymalizacji dochodu, co nie zawsze idzie w parze z dbałością o jakość

uczestnicy procesu

Rewitalizacja przestrzeni publicznej poprzez zmianę jej fizy-

powstającej inwestycji.

cznej formy odbywa się na wielu poziomach projektowania:

Różnego rodzaju specjaliści (architekci, urbaniści, projektanci)

urbanistyki operacyjnej, regulacji prawnych, docelowych projek-

są najczęściej jedynie wykonawcami briefu projektowego de-

tów przestrzeni publicznej.

veloperów i mają ograniczony wpływ na powstający projekt.

Zanim zostaną omówione poszczególne przykłady takich rewita-

Według Carmony (20) gwarantem powstawania wysokiej

lizacji należy najpierw wyróżnić uczestników biorących udział w

jakości przestrzeni miejskiej powinna być równowaga pomiędzy

procesie budowania przestrzeni miejskiej. Będzie to punktem

wszystkimi uczestnikami opisanego systemiu. Te równowagę

wyjścia do zrozumienia motywacji oraz zależności między tymi,

powinny zapewnić instytucje państwowe.

którzy mają realny wpływ na formę miasta a tymi, którym może

Instytucje państwowe mogą za pomocą przepisów, planów i

zależeć na podniesieniu jakości przestrzeni publicznej.

projektów wpływać na formę przestrzeni publicznej, zarówno tej istniejącej jak i planowanej.

Na mapie systemu (wykres strona 18) pokazane są powiązania między podstawowymi “aktorami” biorącymi udział w omawianym procesie. Są nimi: użytkownicy przestrzeni, urząd miasta, inwestorzy, developerzy, różnego rodzaju specjaliści oraz

Narzędziami kontroli nad nowo powstającą zabudową są miejs20. CARMONA Matthew; “Public Spaces - Urban Spaces, The dimension of Urban Design”; Architectureal Press; 2003

MAPA SYSTEMU badania rynku

UŻYTKOWNIK

INWESTOR

kontrola Urzędu Miasta

cowe plany zagospodarowania przestrzennego oraz wytyczne prawne. Ich celem powinno być wstępne określenie ram funkcjonalnych oraz wielkościowych nowopowstających obiektów i przestrzeni. Według organizacji UNESCO Habitat (21) takie regulacje powinny również gwarantować określoną wielkość przestrzeni pub-

popyt

URZĄD MIASTA

licznej przypadającą na każdego mieszkańca miasta. Stosowanie wymienionych instrumentów jest podstawą

znalezienia racjonalnego kompromisu między wymaganiami prywatnych inwestorów, wynikającymi przede wszystkim z praw rynku, a dobrem publicznym.

$ plany operacyjne

strategii zagospodarowania przestrzennego i rewitalizacji w ra-

”

słu

“u

Plany operacyjne w większości wypadków mieszczą się w strategii ekonomicznej miasta, które decyduje się na rewitalizację niektórych obszarów w celu zwiększenia ich atrakcyjności tu-

WŁAŚCICIELE ZIEMI BUDOWNICZY

PRZESTRZEŃ MIEJSKA

Kolejną rolą jednostek organizacji państwowej jest budowanie mach tzw. planów operacyjnych.

kon t pańrola ins stw tytu owy cji ch

DEWELOPER

ARCHITEKCI URBANIŚCI PROJEKTANCI

rystycznej. Koncentracja rewitalizacji w obszarach centralnych jest również uwarunkowana ograniczeniami finansowymi. Istnienie regulacji prawnych jest podstawą, jednak nie gwarantem, powstania przyjaznych przestrzeni publicznych. Ostatecznie to od projektantów i lokalnych urzędników będzie zależeć czy sztywne reguły prawne zostaną zinterpretowane w sposób twórczy i innowacyjny, tak, aby stworzyć architekturę o

JEDNOSTKI OPINIOTWÓRCZE wydawnictwa, instytucje, muzea

działanie bezpośrednie wywieranie wpływu/ przepływ gotówki

źródło: opracownie własne

wysokim standardzie fizycznym i kulturowym. Powodzenie

rewitalizacji

architektoniczno-urbanistycznej

dobrze ilustruje przykład Bilbao i Kopenhagi. O sukcesie 21. UNITED NATIONS; “Planning Sustainable Cities, Policy Directions, United Nations Human Settlements Program”; Abrigded Edition; 2009

JEDNOSTKI BIORĄCE UDZIAŁ W PROCESIE TWORZENIA MIASTA

STRONA POPYTU

STRONA “ZAOPATRZENIA”

INWESTORZY

WŁAŚCICIELE GRUNTÓW

To nabywcy (a następnie sprzedawcy) projektu budowlanego; są oni przede wszystkim zainteresowani (potencjalnym) dochodem i utrzymaniem wysokiego poziomu wartości inwestycji; w budownictwie komercyjnym i przemysłowym głównymi inwestorami są FIRMY UBEZPIECZENIOWE i FUNDUSZE EMERYTALNE. W budownictwie mieszkaniowym inwestorami są OSOBY FIZYCZNE (np.: nabywcy mieszkań).

Ci, którzy sprzedają lub udostępniają ziemię pod inwestycje budowlaną; właściciele gruntów zwy-kle nie biorą aktywnego udziału w procesie powstawania obiektu; ich cele są: krótkoterminowe, finansowe.

ci, którzy w sposób bezpośredni lub pośredni użytkują produkt

NAJEMCY To ci, którzy wynajmują lub kupują wybudowane przestrzenie; są oni zainteresowani przede wszystkim wartością użytkową obiektu; ich cele są: długoterminowe, finansowe, dotyczące funkcjonalności i wyglądu zewnętrznego projektu (np: reprezentacja właściciela).

SEKTOR PUBLICZNY Sektor publiczny to m. in.: INSTYTUCJE RZĄDOWE, AGENCJE REGULACYJNE, ORGANY ZWIĄZANE Z PLANOWANIEM; ich zadaniem jest regulowanie rozwoju miasta; taka regulacja odbywa się poprzez systemy planowania, przepisy, politykę rewitalizacji; ich celem jest kontrola nad inwestycjami sektora prywatnego i dbanie o interes publiczny (z definicji, w praktyce nie zawsze jest to zrealizowane).

OGÓŁ MIESZKAŃCÓW MIASTA To ci, którzy konsumują produkt procesu budowlanego bezpośrednio lub pośrednio (MIESZKAŃCY, PRZEDSIĘBIORSTWA, OGÓŁ SPOŁECZEŃSTWA); mogą oni stanowić jednostki opiniotwórcze , działając za pomocą: fachowych czasopism i ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH; ich priorytetami jest maksymalizacja jakości przestrzeni miejskiej.

ci, którzy wytwarzają produkt

DEWELOPERZY Termin obejmuje szeroki zakres jednostek organizacyjnych, zarówno osób fizycznych jak i prawnych; ich poziom motywacji zysku waha się od najbardziej dochodowych: DEWELOPERÓW SEKTORA PRYWATNEGO, poprzez INSTYTUCJE PAŃSTWOWE, ORGANIZACJE NON-PROFIT do SPÓŁDZIELNI MIESZKANIOWYCH i OSÓB FIZYCZNYCH; ich cele są: finansowe, długoterminowe, związane z aspektem funkcjonalnym i wizualnym powstającej inwestycji .

BUDOWNICZY To wykonawcy i podwykonawcy; dążą oni do osiągnięcia zysku poprzez obniżanie kosztów materiałów i pracy; ich cele są: krótkoterminowe, finansowe, związane z jakością wykonawstwa (reklama); wykonawcy są często projektantami projektu.

GRANTODAWCY Ci, którzy pokrywają koszty finansowe w okresie rozwoju inwestycji (tj. koszty związane z nabyciem gruntu, budową i powstaniem projektu). Przeważnie krótkoterminowymi grantodawcami są BANKI KOMERCYJNE; ich cele są krótkoterminowe, finansowe .

RÓŻNEGO TYPU PROFESIONALIŚCI

INNI WŁAŚCICIELE GRUNTÓW

Ci, którzy świadczą swoje usługi deweloperom i innym jedostkom związanym z powstawaniem inwestycji. Należą do nich: KONSULTANCI DS. MARKETINGU, RADCY PRAWNNI, PLANIŚCI, ARCHITEKCI, INŻYNIEROWIE, KIEROWNICY ZAKŁADÓW, KONSULTANCI JAKOŚCI, ETC.; ich cele są: długoterminowe, finansowe i związane z jakością powstającej inwestycji.

Są nimi właściciele gruntów i budynków znajdujących się w pobliżu miejsca inwestycji budowlanej; ich celem jest zapobieganie dewaloryzacji własnej nieruchomości (również, o ile to możliwe, zwiększenie jej wartości); wartość takiego obiektu/ gruntu może wzrosnąc w zależności od inwestycji budowlanej powstającej w sąsiedztwie.

źródło: opracowane na podstawie: CARMONA Matthew; “Public Spaces - Urban Spaces, The dimension of Urban Design”; Architectureal Press; 2003

TABELA MOŻLIWOŚCI DOSTAWCY

PRODUCENCI

Bilbao to stolica regionu basków w północnej Hiszpanii. Jego układ przestrzenny jest w dużej części wynikiem gwałtownego rozwoju miasta w XIX wieku. Wtedy to wraz z pojawieniem się przemysłu wydobywczego liczba mieszkańców Bibao zwiększyła się dziesięciokrotnie. W XX wieku cześć z bilbaowskiego przemysłu upadła. Miasto weszło w fazę deindustrializacji. Jej efektem stał się kryzys ekonomiczny i postępująca degradacja społeczna i przestrzenna. Osiągnęła ona swój punkt szczytowy w 1980 roku. Pomysłem władz miasta na rewitalizację przestrzeni w Bilbao okazała się inwestycja w kulturę. W 1997 roku w cen-

BEZPOŚREDNI UŻYTKOWNICY

UGBANIŚCI

DEWELOPERZY

Bilbao - inwestycja w kulturę

GRANTODAWCY

PRZESTRZENI

WŁAŚCICIELE GRUNTÓW

ELEMENTY

KONSUMENCI

AUTORYTETY PUBLICZNE

potrzeb użytkowników.

ARCHITEKCI

umiejętność architektów dostosowania formy przestrzeni do

INŻYNIEROWIE DRÓG

strony odpowiednia postawa władz lokalnych, z drugiej

PLANIŚCI

rewitalizacji w obu tych miastach zadecydowała z jednej

UKŁAD ULIC DZIAŁKI - PODZIAŁ I POŁĄCZENIA FUNKCJE TERENU/ BUDYNKU FORMA BUDYNKU: -PROPORCJE -UKŁAD W STOS. DO PRZESTRZENI PUBL. -ELEWACJE -DETALE/ MATERIAŁY

trum miasta otworzono Muzeum Sztuki Współczesnej fundacji Guggenheima. Wybudowano je na terenach poprzemysłowych położonych nad brzegiem rzeki Nervion. Muzeum Guggenhima w Bilbao zaprojektował światowej sławy architekt: Frank Gehry. Dzięki swojej nietypowej formie,

LEGENDA Realny wpływ - inicjowanie/ kontrola

zyskało ono ogólnoświatową sławę i przyciągnęło do miasta

Odpowiedzialność - prawna lub kontraktowa

rzesze turystów. Bilbaowska inwestycja nie tylko się zwróciła,

Zainteresowanie/ wpływ

ale również przyniosła miastu ogromne zyski. Zarobione pieniądze zainwestowano w kolejne projekty: między innymi

Brak interesu

rewitalizację przestrzeni publicznych i budowę obiektów kultury. Do pracy nad nowymi przestrzeniami zapraszano kolejne sławy architektury m.in.: Santiago Calatravę, Arata Isozaki,

źródło: opracowane na podstawie: MCGLYNN Sue, Murrain Paul; ”Responsive Environment”; Architectural Press; 1994

Filipa Starcka. Inwestycja w jakość i nowatorstwo przestrzeni miejskich wpłynęła na zmianę profilu ekonomicznego miasta i wyjście z postindustrialnego impastu. Kluczową decyzją w projekcie dla Bilbao okazało się postawienie na „gwiazdorstwo” i powierzenie projektów światowej sławy architektom.

Kopenhaga - przestrzeń dla człowieka Kopenhaga to jedno z najgęściej zaludnionych miast Europy Północnej. W ostatnim dziesięcioleciu miasto to przeszło proces przestrzennej rewitalizacji. Bazą przemian w Kopenhadze stała się transformacja przestrzeni publicznych. Jej ideą było ograniczenie ruchu samochodowego w mieście i przywrócenie ulic dla ludzkich aktywności „między budynkami”. W historycznym centrum stworzono system ulic dla ruchu pieszego, a w całej Kopenhadze: sieć ścieżek dla komunikacji rowerowej. Projekt odniósł sukces. Obecnie z komunikacji rowerowej korzysta 36% mieszkańców. W efekcie w 2010 roku Kopenhaga została oceniona przez magazyn Forbes jako jedno z najbardziej przyjaznych do życia europejskich miast. Transformację systemu przestrzeni publicznych w Kopenhadze wykonano w ramach działalności departamentu komunikacji urzędu miasta. Jego inicjatorami i wykonawcami byli architekci: Jan Gehl i Lars Gamzoe. Swój projekt opracowali oni na podstawie wieloletnich badań nad zachowaniami użytkowników przestrzeni publicznej. Wśród nich znalazły się m.in.: pomiary ruchu pieszego i analizy komunikacji. Zarówno w przypadku Bilbao jak i Kopenhagi rewitalizacji zostały

REWITALIZACJE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ Górne: pomysłem na rewitalizację brzegów rzeki w Bilbao była budowa Muzeum Sztuki Współczesnej. Do stworzenia projektów architektury oraz przestrzeni zewnętrznej zaproszono “gwiazdy” architektury: Santiago Calatravę oraz Franka Gehry. Środkowe: rewitalizacja historycznych obszarów Kopenhagi polegała na minimalizacji ruchu samochodowego w centrum i udostępnieniu ulic dla ruchu pieszego. Projekt został zrealizowany przez pracownię architektoniczną Jana Gehala.

poddane głównie obszary centralne miasta. Należy zwrócić

wykraczające poza ramy architektury i urbanistyki.

uwagę, że znacznie trudniejszym zadaniem jest przeprow-

Takie projekty mogą być elementami polityki przestrzennej mia-

adzenie podobnych projektów na terenach mieszkaniowych i

sta, lub stanowić inicjatywę różnych organizacji pozarządowych

peryferyjnych. Niełatwo znaleźć na nie fundusze, jak również

a nawet firm.

ich struktura architektoniczno/ urbanistyczna często nie jest

Ideą projektów multidyscyplinarnych jest zmiana przestrze-

łatwym tłem do tworzenia przyjaznej przestrzeni publicznej.

ni fizycznej, poprzez projektowanie różnego typu ludzkich aktywności. Tego rodzaju inicjatywy mogą mieć różną formę

Holandia

Pod względem całościowego podejścia do projektowania

np.: dotyczyć transportu miejskiego, projektowania wydarzeń

przestrzeni publicznej (obejmującego zarówno obszary central-

i usług, wspierania lokalnej przedsiębiorczości oraz inicjatyw

nejak i peryferie) przodują kraje Europy Północno Zachodniej.

proekologicznych.

Wśród nich szczególnie wyróżnia się Holandia. Niderlandy, dzięki

W przeciwieństwie do projektów fizycznej rewitalizacji prze-

wypracowanej przez stulecia kulturze projektowej i administra-

strzeni projekty multidyscyplinarne często są niskobudżetowe

cyjnej, posiadają sprawny system tworzenia przestrzeni miejs-

i finansowo samowystarczalne.

kich. Kluczem do ich sukcesu jest oszczędność w gospodarowaniu terenem (w końcu mają go niewiele) oraz dobra komunikacja

Dla zobrazowania jak funkcjonują tego rodzaju działania

pomiędzy różnymi uczestnikami procesu projektowego (or-

odwołam się do następujących przykładów: strategii transpor-

ganami miejskimi, developerami, mieszkańcami miasta).

towych (przykład bike sharing), projektowania wydarzeń oraz

Holandia w swoich strategiach projektowania i rewitalizacji

projektów wspierających lokalne społeczności.

stawia na rozsądne dogęszczanie przestrzeni miejskiej i rewitalizację istniejących obszarów. Dzięki temu miasta tego kraju nie „rozlewają się” na przedmieścia. Nie bez znaczenia

1) strategie transportowe

jest umiejętność organów władzy efektywnego wykorzysty-

Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat w wielu miastach

wania środków finansowych: minimalizacji biurokracji i konsek-

Europy Zachodniej pojawiły się systemy budujące miejską

wentnego realizowania wizji przyjaznego miasta.

komunikację pozasamochodową. Jednym z najciekawszych tego rodzaju projektów są sieci ulicznych wypożyczalni rowerów (bike sharing systems, public bikes). Obecnie

PROJEKTY MULTIDYSCYPLINARNE

wypożyczalnie rowerów można znaleźć w ponad dwustu miastach na całym świecie (mi In.: Hadze, Barcelonie, Waszyn-

Kolejnym elementem strategii rewitalizacji i budowania

gtonie, Helsinkach, Paryżu, Denver, Londynie, Mediolanie). W

przestrzeni publicznych są projekty multidyscyplinarne:

większości powstały one z inicjatywy lokalnych władz. Ideą bike sharing jest nie tylko tworzenie sieci tras rowerowych ale również wspieranie dostępności roweru jako środka komu-

nikacji. System wypożyczania rowerów ma zachęcać do rezygnacji z transportu samochodowego na rzecz komunikacji sprzyjającej budowaniu przyjaznego miasta i dobrych przestrzeni publi-cznych.

2) projektowanie wydarzeń Projektowanie wydarzeń miejskich stało się domeną w równej mierze jednostek państwowych co niezależnych instytucji i entuzjastów przestrzeni publicznej. Wydarzenia w przestrzeni publicznej mają z reguły charakter tymczasowy. Wiele z nich przybiera formę festiwali i towarzyszy różnego rodzaju imprezom kulturalnym. Wydaje się, że jednym z najciekawszych tego typu rewitalizacji są projekty z pogranicza sztuki i działalności społecznej. Przykładami może tu być twórczość grupy Esterni (Włochy), Raumlabor (Niemcy), Exyzt (Francja) oraz artystów: Joanny Rajkowskiej, Pawła Althamera, Alexandry Wasilkowskiej (Polska). Ich prace polegają na okresowej przemianie opuszczonych przestrzeni w miejsca tętniące życiem.

Esterni Exyzt Raumlabour

Włoska grupa Esteni, autor Festiwalu Przestrzeni Publicznej w Mediolanie działa na zasadzie organizacji pożytku publicznego. Z kolei Raumlabour to projektanci, którzy zasłynęli ze stworzenia mobilnej przestrzeni publicznej. Ich projekt podczas paru miesięcy wędrował samochodem po opuszczonych zakątkach Nowego Jorku. Ostatnia z wymienionych: grupa Exyzt to autor tegorocznego „Ufa” w Warszawie. Exyzt na zapomnianym placu stolicy zbudowało tymczasową kawiarnie z hostelem i basenem. W

PROJEKTY MULTIDYSCYPLINARNE DLA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ Górne: Miejska komunikacja rowerowa sprzyja zmniejszeniu ruchu samochodowego i tworzeniu przyjaznych przestrzeni publicznych. Wiele miast inwestuje w tworzenie zarówno tras rowerowych jak i ulicznych wypożyczalni rowerów: tzw. bike sharing. Na zdjęciu projekt firmy Barclays dla Londynu. Środkowe: Przestrzeń publiczna ożywia się dzięki istniejącym w nim wydarzeniom. Na zdjęciu “wędrująca” przestrzeń publiczna projektu Raoulabour, Nowy Jork. Dolne: Projekty tymczasowych przestrzeni publicznej coraz częściej tworzone są przez artystów. W ich realizację zaangażowane są Instytucje związane ze sztuką współczesną. Na zdjęciu projekt Joanny Rakowskej pt: “Dotleniacz”, zrealizowany na placu Grzybowskim w Warszawie, sfinansowany ze środków CSW.

efekcie Ufo stało się miejscem spotkań nie tylko imprezujących

W przeciwieństwie do projektowania wydarzeń tego rodza-

młodych ludzi ale również lokalnej społeczności.

ju inicjatywy stanowią dla miasta trwałą, wielowymiarową wartość.

Wymienieni twórcy to kreatywni entuzjaści przestrzeni publi-

Wspieranie lokalnych społeczności to działania uwalniające

cznej. Zajmują się oni zarówno projektowaniem eventów jak

potencjał opuszczonych przestrzeni, umożliwiające zatrudnie-

i ich organizacją od strony finansowej. Jednocześnie ich pra-

nie ludzi w miejscu ich zamieszkania i stwarzające nowe formy

ca nie przynosi im bezpośredniego dochodu. Motywacją do

aktywności w przestrzeni publicznej.

działania jest powołanie społeczne, satysfakcja oraz medialny rozgłos.

W krajach Europy Zachodniej tego rodzaju projektami zajmują się instytuty badawcze/ indywidualne pracownie architektoni-

Wymienione wydarzenia udaje się realizować dzięki prywat-

czne w partnerstwie z urzędami miast. Celem ich działań jest

nym sponsorom i dofinansowaniom. Pieniądze na projekty

wykorzystanie przestrzeni publicznych w strategiach budowa-

napływają na fali zainteresowania mediów i krytyków sztuki

nia zrównoważonego rozwoju. Większość z nich opiera się na

tematem przestrzeni publicznej.

idei architektury partycypacji, czyli stwarzania mieszkańcom miast warunków do samodzielnego wpływania na swoje

Podsumowując: wydarzenia w przestrzeni publicznej ożywiają

otoczenie.

miasto i pozytywnie zmieniają jego wizerunek. Odpowiadają one potrzebie mieszkańców, bo przekształcają przestrzeń w miejsca rozrywki i wspólnego spędzania czasu. Wydarzenia w

AAA dla Paryża

Dobrym przykładem tego rodzaju rewitalizacji są projekty francuskiego studia AAA . Przy współpracy z różnymi pub-

przestrzeni publicznej przełamują monotonię miejsc. Nadają

licznymi i prywatnymi partnerami AAA pomaga lokalnym

im niepowtarzalny, ulotny charakter.

społecznościom wykorzystać potencjał przestrzeni miejsca ich

Projektowanie wydarzeń nie zastąpi projektów urbanisty-

zamieszkania.

cznych. Nie to jednak jest jego zadaniem.

Przykładowo w projekcie realizowanym wraz z parys-

Warto również zauważyć, że realizacja eventów jest znacznie

kim

tańsza od całościowych modernizacji przestrzeni publicznej.

działkę zlokalizowaną w gęstej zabudowie wielorodzinnej.

Sprawia to, że tego rodzaju projekty mają większą szansę na

Przekształcono ją na potrzeby ekologicznego ogródka. Stwo-

realizację.

rzony w ten sposób Le 56 stał się nie tylko miejscem wspól-

urzędem

miasta

AAA

zmodernizowało

niewielką

nej aktywności mieszkańców, ale również przestrzenią dla ich 3) projekty wspierające społeczności lokalne Wspieranie lokalnych społeczności opiera się na wierze w potrzebę nadania nowych funkcji przestrzeniom publicznym.

kreatywnych proekologicznych działań. Jak udowadnia praktyka sukces tego rodzaju projektów jest uzależniony od partycypacji mieszkańców. Inwesty-

cja w lokalność ma większe szanse na powodzenie w społeczeństwach obywatelskich, wśród ludzi odczuwających potrzebę współuczestnictwa i wpływania na swoje otoczenie. Jednocześnie ludzie ci muszą posiadać odpowiednią ilość wolnego czasu, aby brać udział w takich działaniach. Obie opisane strategie (urbanistyczna i multidyscyplinarna) są istotne przy tworzeniu przyjaznych przestrzeni publicznych. Właściwe kształtowanie urbanistyki jest niezbędne w tym procesie. Z drugiej strony nie jest oczywiste czy projekty multidys-cyplinarne prowadzą do trwałych zmian miejskich zachowań. To czy nie staną się one jedynie tymczasową modą, będzie zależeć od samych mieszkańców i ich motywacji do korzystania z przestrzeni, która ich otacza.

NADAWANIE NOWYCH FUNKCJI PRZESTRZENIOM PUBLICZNYM Pracownia architektoniczna AAA wspólnie z mieszkańcami budynków przy Le 65 (przedmieścia Paryża) przekształciła komunalną działkę w ogródek warzywny oraz miejsce różnego rodzaju eventów kulturalnych i towarzyskich. Projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Urzędu Miasta Paryż w ramach strategii zrównoważonego rozwoju.

4. KONTEKST WARSZAWY Mechanizmy Polityka przestrzenna Warszawy i strategie rewitalizacji

W poprzednich rozdziałach zostały zarysowane mechanizmy i strategie powstawania przestrzeni publicznych. Przeprowadzone analizy są punktem odniesienia dla właściwej części poniższej pracy. Jest nią zrozumienie sytuacji przestrzeni publicznej w Warszawie a potem kolejno w jednej z jej dzielnic: Ochocie Rakowiec. Sytuacja przestrzeni publicznej w Warszawie jest analogiczna do tej z innych postsowieckich miast Europy Środkowej. Obecnie ich rozwój przestrzenny został zagrożony procesami technicyzacji i komercializacji. Przebiegają one podobnie do tego jak miało to miejsce w miastach amerykańckich (s. 11-14 ). Poniższy rozdział wskazuje przyczyny istniejących problemów oraz określa szanse na ewentualne zmiany. Jest odpowiedzią na pytanie, na ile władze i mieszkańcy Warszawy są przygotowani do świadomego i efektywnego wpływania na otaczającą ich przestrzeń.

MECHANIZMY Struktura przestrzenna Warszawy jest wypadkową odbudowy i rozbudowy miasta w okresie komunizmu a następnie gospodarki wolnorynkowej. Pomimo tego, że miejskie życie stolicy toczy się w centrum jego mieszkańcy przesiedlają się na przedmieścia. W efekcie Warszawa „rozlewa się”, poszerzając swoje granice. Niestety nowopowstające przestrzenie są chaotyczne i dysfunkcjonalne. Najbardziej miejskie w charakterze jest Centrum. Stanowi ono ok. 10% całości miasta. Są to obszary w dużej części odbudowane po zniszczeniach wojennych.

Z przedwojennej tkanki miasta zachowała się cześć Starej Pragi

ze względu na okres powstania. Wznoszone w latach 50. i

oraz fragmenty Śródmieścia. W latach powojennych zostały

60. małe zespoły osiedlowe z zabudową do 5 kondygnacji,

odbudowane historyczne przestrzenie miasta za wyjątkiem

stanowiły jednostki atrakcyjniejsze wizualnie i lepiej społecznie

dziewiętnastowiecznej zabudowy. Przedwojenny układ Centrum,

zorganizowane. W przeciwieństwie do nich osiedla wznoszone

charakteryzujący się nieregularną siatką ulic oraz siecią placów

w latach 70. i 80., szczególnie te o zabudowie wielokondygna-

miejskich okalających Ogród Saski, zastąpiono prostopadłymi

cyjnej, stworzyły w krajobrazie Warszawy smutny obraz anoni-

ciągami komunikacyjnymi, monumentalnymi budynkami w stylu

mowych blokowisk. Do dzisiaj ich przestrzenie wspólne pełnią

socjalistycznym oraz systemem przestrzeni otwartych.

rolę głównie ciągów komunikacyjnych. Nie przekształciły się w przestrzenie grupowe – miejsce wspólnej aktywności

Z drugiej strony pozostały procent powierzchni Warszawy

mieszkańców.

stanowią obszary, których charakter trudno nazwać stricte „miejskim”. Ich przestrzenie publiczne są anonimowe, brak im tożsamości i skali wnętrz miejskich. Są one połączeniem urbanistyki modernistycznego socu z obszarami zabudowy jednorodzi-

mieszkańcy blokowisk

Badania Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej przeprowadzone w 2001 (23) roku wykazały, że w blokach powstałych w systemie prefabrykowanym żyje obecnie 644

nej i terenami zamkniętych osiedli.

tys. mieszkańców (co stanowi 40% ogółu ludności), z czego w budynkach o liczbie pięter przekraczającej 9 mieszka 13% warszawiaków.

Architektura i urbanistyka. Spadek po socjalizmie Architektura socjalizmu stanowi ponad połowę zabudowy wielorodzinnej Warszawy. Charakteryzuje się ona układem przest-

warszawska zieleń

Cechą pozytywną założeń urbanistycznych powstałych w Warszawie w okresie socjalizmu było stworzenie ogólnodostępnej zabudowy wielorodzinnej oraz sieci terenów zielonych.

rzennym typu otwartego. Częściowo wzorowano ją na architekturze Le Corbusiera oraz postanowieniach Międzynarodowych Kongresów Architektury Modernistycznej CIAM.

Ekonomia Warszawy

W praktyce jednak większość powstałych obiektów otrzymała niski standard zarówno architektoniczny jak i urbanisty-

Opis przemian warszawskiej przestrzeni publicznej, które

czny. Charakteryzują się one przypadkowością układów prze-

nastąpiły po roku 1989, należy poprzedzić paroma słowami o

strzennych

o rozległych, niezagospodarowanych obszarach

statusie polskiej stolicy. Status i sytuacja ekonomiczna miasta

publicznych. Budynki w większości są monotonne w swojej geo-

znacząco wpłynęła na kierunki rozwoju przestrzennego i na

metrycznej bryle i formie kształtowania elewacji.

formy przestrzeni publicznych.

Kształt urbanistyczny komunistycznych osiedli można podzielić

23. GZELL Sławomir; “Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku”; Akapit; Warszawa 2002; s. 218

Po 1989 roku rozpoczął się proces zmiany profilu ekonomiznego

Warszawy.

miasta

przemysłowo-rolniczego

przekształciła się ona w centrum administracyjno-biznesowe z szeroko rozwiniętym zapleczem usługowym (24).

miasto “obiecane”

Obecnie Warszawa jest dziewiątym co do wielkości miastem Unii Europejskiej, o liczbie zameldowanych mieszkańców dochodzącej do prawie 2 mln (25). Stanowi ona administracyjne centrum kraju i regionu. Oprócz tego Warszawa jest najbogatszym i najbardziej dynamicznie rozwijającym się miastem w Polsce, w którym mają swoją lokalizację centra międzynarodowych i krajowych firm. W konsekwencji jest często postrzegana jako „ziemia obiecana” - miejsce, dające szansę na znalezienie pracy i zrobienie kariery. Te wszystkie cechy sprawiają, że spory odsetek mieszkańców Warszawy to ludzie dobrze sytuowani finansowo. Dobrobyt sprzyja rozwojowi życia miejskiego i kulturalnego miasta. W efekcie status i sytuacja ekonomiczna powoduje, że Warszawa jest miejscem o dużym potencjale rozwoju.

zatrudnienie Warszawiaków

Stanowiska pracy w Warszawie zlokalizowane są głównie w: transportcie i gospodarce magazynowej: 24% rynku, handlu i naprawie pojazdów: 22%, przemyśle 16%, administracji 9%, działalności profesjonalnej i naukowej 6%, budownictwie

WSPÓŁCZESNY PEJZAŻ WARSZAWY Górne: strategia rozwoju Warszawy po ’89 była skoncentrowana na stworzeniu metropolitalnego centrum – tzw. city Środkowe: 50% obszarów mieszkaniowych Warszawy zajmują pokomunistyczne osiedla; z powodu braku funduszy nie zostały one zrewitalizowane; ich przestrzenie zewnętrzne są puste i nieużytkowane Dolne: powstawaniu nowej zabudowy w Warszawie nie towarzyszy tworzenie nowych przestrzeni publicznych; brakuje kontroli instytucji miejskich nad działaniami developerów

6% (26). 2/3 populacji Warszawy jest w wieku produkcyjnym (27) 21% mieszkańców posiada wyższe wykształcenie, 47%

24. MÓRAWSKI Karol; “Warszawa.Dzieje Miasta”; Książka i Wiedza; 2003 25. wikipedia.pl 26. dane urzędu Statystycznego w Warszawie; informacje sygnalne z roku 2011 27. um.warszawa.pl

wykształcenie średnie (28).

Zmiany

W rezultacie niekontrolowanej prywatyzacji gruntów, struk-

ceny nabycia nieruchomości na rynku budowlanym (ziemi, po-

tura przestrzenna miasta staje się dystroficzna. Pojawiają się

wierzchni mieszkaniowej, powierzchni biurowej). W Warszawie

duże, mono-funkcjonalne obszary, tzw. „sypialnie”, których

ich wartości są najwyższe w kraju i przekraczają dwu- i trzy- krot-

mieszkańcy są zależni od innych, często odległych lokalizacji.

nie te osiągane w innych miastach. Powyższy stan rzeczy pogłębia

Nową zabudowę charakteryzuje wizualny chaos i nieposza-

obecność w Warszawie zagranicznej populacji, której możliwości

nowanie istniejącego kontekstu urbanistyczno-architektonicz-

nabycia drogich nieruchomości podbijają ceny na rynku.

1990 momentu, w którym Polska ponownie stała się gospodarka rynkową, Warszawa straciła 25 ha zieleni publicznej (29). Kurczenie się powierzchni terenów publicznych jest efektem

prywatyzacja prywatyzacji ziemi w Warszawie. Proces ten rozpoczął się wraz z gruntów końcem ery komunizmu i trwa nadal. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, jako że jest to naturalna konsekwencja zmiany ustroju, gdyby prywatyzacja przebiegała w bardziej kontrolowany sposób. Zamiast tego odbywa się ona bez szerszej wizji przekształceń w mieście i dbałości o interes ogółu mieszkańców (29). 28. The Warsaw Voice”; styczeń 2010 29. GZELL Sławomir; “Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku”; Akapit; Warszawa 2002

można

wieku.

W pierwszym rzędzie rosnąca liczba mieszkańców wpływa na

licznych oraz terenów zielonych z roku na rok maleje. Od ok.

stolicy

zachodzących w miastach Stanów Zjednoczonych II połowy XX

szawy.

przestrzenną Warszawy. Powierzchnia terenów przestrzeni pub-

przestrzennej

miejskiej. Są one analogiczne do wcześniej opisanych procesów

do miasta determinuje kierunki rozwoju przestrzennego War-

Zapotrzebowanie na grunty budowlane zmieniło strukturę

strukturze

scharakteryzować przez termin: amerykanizacja przestrzeni

Dynamika ekonomi oraz poziom migracji nowych mieszkańców

Trendy w rozwoju przestrzennym

nego.

suburbanizacja i dogęszczanie

Obserwowane są dwa równoczesne procesy przestrzennej transformacji: suburbanizacja (ang. urban sprawl) oraz wzrost gęstości zabudowy w obszarach centralnych miasta. Tereny suburbanizacji pokrywają 20% powierzchni Warszawy. Rozwijają się one wzdłuż głównych arterii komunikacyjnych: głównych ulic, linji kolejowych i metra. Zabudowa tego rodzaju w większości powstaje na terenach rolniczych, które zostały przekształcone w działki budowlane. W większości warszawska suburbanizacja składa się z obszarów zabudowy mieszkaniowej: jednorodzinnej i wielorodzinnej. Zarówno proces suburbanizacji jak i proces zagęszczania charakteryzuje brak dbałości o wyposażenie nowopowstającej zabudowy w infrastrukturę (kulturalną, zdrowia, edukacji i pracy) oraz odpowiednią ilość przestrzeni publicznych. Największą kontrolę nad nową zabudową mają developerzy. Ich głównym celem jest maksymalizacja dochodu z inwesty-

cji. W efekcie namnażają oni budynki mieszkalne, nie dbając

żyjącej w wysokich blokach. Czynnikiem decydującym jest

wystarczająco o ich otoczenie i infrastrukturę.

tutaj architektura, która mniej lub bardziej sprzyja budowaniu relacji społecznych oraz wpływa na stopień utożsamiania się z otaczającą przestrzenią.

Kultura. Mieszkańcy Warszawy W sumie na tle badań ogólnopolskich (31) warszawiacy okazują Mieszkańcy miasta to osoby, które w sposób bezpośredni lub

się bardziej społeczni niż polska średnia: są bardziej zaintereso-

pośredni użytkują produkty procesu budowlanego. Oprócz by-

wani ekologią, wrażliwsi na nadużywanie dobra wspólnego,

cia jego pasywnymi odbiorcami, mieszkańcy mogą aktywnie

skłonni do interwencji w potrzebie. Równocześnie są bardziej

wpływać na zmiany przestrzenne w swoim mieście: poprzez

szczęśliwi niż Polacy w ogóle.

np. protesty przeciw niekorzystnym inwestycjom, udział w konsultacjach projektowych albo zaangażowanie w odpowiednie stowarzyszenia. Z drugiej strony mieszkańcy miasta mają możliwość samodzielnego dbania o przestrzeń publiczną.

miasto w oczach mieszkańców

Z drugiej strony przez bardzo długi czas po ’89 roku wiele wskazywało na to, że warszawiacy nie lubią swojej stolicy. Badania opublikowane w 2004 roku dowodzą, że obecnie ten stosunek jest ambiwalentny. Warszawa ma wyraźnie dwa

Z punktu widzenia teorii Halla i Fromma mieszkańcy miast ery

oblicza. Jedno związane jest z elegancją, wysokim standar-

postindustrialnej nie są skłonni do wolontaryjnego dbania o

dem, nowoczesnością i wyraźnie biznesowym charakterem.

przestrzeń publiczną. Wydawałoby się również, że wielkie

Drugie oblicze, przeciwne do poprzedniego, kojarzone jest z

aglomeracje nie sprzyjają działalności obywatelskiej. W przy-

brudem szarością i bałaganem.

padku Warszawy te teorie są tylko częściowo słuszne. Postawę do dumy warszawiaków z ich miasta stanowią charak-

aktywność społeczna

Badania dowodzą (30), że zaangażowanie warszawiaków w

terystyczne dla Warszawy obiekty architektoniczne takie jak

działania na rzecz przestrzeni publicznej jest zróżnicowane.

Pałac Kultury i Nauki, Łazienki, Wilanów, Stare Miasto (30).

Ich postawy obywatelskie są zależne od wielu czynników: nie

Jednocześnie Warszawa jest odbierana jako miasto „brudne”,

tylko personalnych, ale również zewnętrznych (kontekst archi-

„zatłoczone”, „ciasne” i „zakorkowane”. Bardziej kojarzona

tektoniczny).

z karierą zawodową a w mniejszym stopniu z zabawą, rozrywką i rela- ksem. „Warszawiakom brakuje przede wszystkim klimatu

Największy stopień partycypacji w działalność społeczną

większej bliskości z miastem i jego mieszkańcami” (30). Wydaje

wykazują mieszkańcy małych osiedli (szczególnie tych o niskiej zabudowie) oraz obszarów domów jednorodzinnych. Najtrudniej działania prospołeczne znaleźć wśród ludności

30. Badania przeprowadzone przez Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego w 2003 roku; opublikowane w książce “Społeczna mapa Warszawy”; (red. GRZELAK Janusz); Wydawnictwo Naukowe Scholar; Warszawa 2004

się to szczególnie problemem peryferii, gdzie nie ma miejsc do

wtarzalne i etniczne oraz próba odnowienia związków z

spotkań i brakuje zadbanych przestrzeni publicznych.

tradycją. „Dla bycia sobą i dobrego samopoczucia, człowiek

Badania (30) dowodzą, że zdecydowanie negatywnej oceniana

potrzebuje miejsca - w sensie dosłownym i symbolicznym – gdzie

jest lewobrzeżna strona miasta: jako biedniejsza, bardziej niebe-

czułby się u siebie, które mógłby traktować, jako przestrzenne

zpieczna i zaniedbana.

potwierdzenie i umocnienie swojej tożsamości.” (32). Reprezentantami tej grupy są wspomniani w poprzednich rozdziałach

grupy społeczne

Z punktu widzenia statystyk warszawiacy są dobrze wykształceni

twórcy idei lokalizmu oraz inicjatyw prospołecznych (str. 14, 23).

i sytuowani (31). Jednak po bliższych analizach ich położenie oka-

W Warszawie „regionaliści” to przede wszystkim ludzie młodzi

zuje się bardziej zróżnicowane.

i dobrze wykształceni. Ich przykładem są m. in. osoby pracujące w warszawskich organizacjach pozarządowych.

Maria Lewicka (31) dzieli warszawiaków na trzy grupy. Ostatnim społecznym trendem omawianym przez Marię

“klasa metropolitalna”

Pierwszą z nich stanowi tzw. kosmopolityczna „klasa metropolitalna”, przeciwstawiana zakorzenionym w lokalności klasom

glokalizm

Lewicką jest glokalizm (33). Ze zjawiskiem glokalizmu mamy do czynienia, gdy postępującej globalizacji towarzyszy zepchnięcie

średnim i niższym. Stanowią ją osoby, które w wyniku procesów

niższych klas społecznych w „lokalność”, z której choćby

globalizacji, samookreślają się w kategoriach innych niż miejsce

chciały nie będą się w stanie wyrwać. W efekcie identyfiko-

urodzenia czy życia. To ludzie o dość dużych możliwościach

wanie się tych grup z miejscem zamieszkania nie jest dokonane

finansowych i wysokim wykształceniu. Przedstawiciele „klasy

”z wyboru”, ale staje się „tożsamością zastaną”. Glokalizm w

metropolitalnej” mają relatywnie łatwą możliwość zmiany miej-

ogromnej większości odnosi się do osób o niskim dochodzie i

sca swojego zamieszkania, nie tylko w rozumieniu „lokum”, ale

poziomie edukacji.

również: miasta a nawet kraju. Takiej postawie będzie sprzyjać wykonywana przez nich praca (np. w międzynarodowych kor-

Z powyższej charakterystyki wynika, że przynależność do jednej

poracjach) oraz uniformizacja kulturowa zachodniego świata.

z wymienionych grup określa, przynajmniej częściowo, stosunek osoby do otaczającej ją przestrzeni. Wydaje się więc, że szeroko

regionalizm

Kolejną kategorią Warszawiaków stanowi grupa o tzw. regio-

rozumiana dbałość o przestrzeń publiczną będzie wzrastać

nalnym sentymencie. Reprezentuje ona prąd przeciwstawny

wraz z poziomem wykształcenia, możliwości finansowej oraz

do procesów globalizacji i łączącego się z nim „wykorzenianiu”

wrażliwości społecznej mieszkańców miasta.

człowieka. Charakteryzuje ją zainteresowanie tym, co niepo-

Aby procesy rewitalizacji mogły być skuteczne, fizycznym

31. Badania przeprowadzone przez Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego w 2003roku; opublikowane w “Społeczna mapa Warszawy”; (red. GRZELAK Janusz); Wydawnictwo Naukowe Scholar; Warszawa 2004; s. 273 - 315

32. Mamzer, 2000, s 142 33. termin glokalizm został stworzony przez socjologa Zygmunta Baumana w 2000 roku

wydają się zapoczątkowywać pozytywne zmiany. Aby one zmianom w przestrzeni publicznej powinna towarzyszyć po-

zaowocowały konieczna jest konsekwencja i efektywność w

moc najsłabszym grupom społecznym.

ich realizacji.

POLITYKA PRZESTRZENNA WARSZAWY I STRATEGIE REWITALIZACJI

Strategie i projekty multidyscyplinarne

Wymienione negatywne aspekty przemian Warszawy są w

Strategia 2020

Dyskusje i publikacje dotyczące przemian przestrzeni miejskiej stały się podstawą do wypunktowania popełnianych błędów.

dużej części rezultatem nieefektywnej polityki przestrzennej

Znalazły one swoje odbicie w dokumencie Strategii Rozwoju

w pierwszych dekadach po roku ‘89. Warszawie brakowało

Warszawy do 2020 (35). W przeciwieństwie do wcześniejszych

klarownej wizji rozwoju oraz stałych funduszy na jej rea-

dokumentów tego typu powyższa Strategia nie ogranicza się

lizacje. Oprócz tego państwowe instytucje w niewielkim sto-

jedynie do zatwierdzania planów budowy metra i stworze-

pniu wykorzystywały i wykorzystują istniejące w ich rękach

nia metropolitalnego centrum. Odnosi się zarówno do prob-

możliwości kontroli nad nowo powstającą zabudową. Wiele

lematyki rewitalizacji jak i konieczności inwestowania w

wskazuje na to, że Warszawa dopiero uczy się, jak mądrze

wielowymiarową konkurencyjność Warszawy w stosunku

gospodarować przestrzenią swojego miasta.

do innych metropolii europejskich. Jej twórcy wydają się być świadomi, że zmiana, jakości urbanistyki w dużej części zależy

Jednak zupełna krytyka przemian w Warszawie nie byłaby

od zaplecza społecznego i ekonomicznego stolicy.

słuszna. Dominik Tokarski (34) twierdzi, że miasto przekształca

W Strategii jako cele miasta wymieniane są między innymi: roz-

się powoli i nie należy oczekiwać natychmiastowej poprawy.

wój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy i badaniach

Błędy i zaniechania popełniane w sferze administracji oraz part-

naukowych, aktywizacja społeczności lokalnych i organizacji

nerstwa prywatno-publicznego wymagają wielu lat transfor-

pozarządowych, uporządkowanie struktur przestrzennych mia-

macji. Nie jest możliwe, aby na przestrzeni paru lat dorównać

sta, w tym zorganizowanie lokalnych przestrzeni publicznych.

standardom zarządzania miastami Europy Zachodniej. W

Postulaty te miałyby być realizowane dzięki różnego progra-

dużej części podstawą zmian w Warszawie będzie budowanie

mom „wspierającym”, „rewitalizacji”, tworzeniu nowych insty -

wśród mieszkańców, urzędników oraz developerów odpow-

tucji np.: łączących kapitał naukowy z przemysłem. Strategia

iedniej orientacji i świadomości dotyczących istniejących

przewiduje również przejęcie niektórych obowiązków miasta

problemów. Podjęte w ostatnich latach dyskusje na ten temat

przez organizacje pozarządowe i społeczności lokalne.

34. TOKARSKI Dominik: współzałożyciel stowarzyszenia Moja Miasto; wypowiedź w wywiadzie “Aktywizm kontra Legalizm”; Architektura Murator; nr. 8/ 2011r; s. 58 -63

35. URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; “Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku”; Biuro Strategii Rozwoju i Integracji Europejskiej; Warszawa 2005

Cele i programy zawarte w Strategii wydają się sprzyjać tworzeniu przyjaznej mieszkańcom przestrzeni publicznej. Mimo to, wymienione postulaty nie będą łatwe w realizacji. Ich główną przeszkodą może okazać się brak środków finansowych.

Lokalny Program Rewitalizacji

Z drugiej strony Warszawa jest objęta Lokalnym Programem Rewitalizacji na lata 2005-2013 (39) . Pełni on funkcję strategii rewitali-zacji miasta i obejmuje działania o charakterze przestrzennym, społecznym oraz gospodarczym. Planami objęto ponad 11% powierzchni stolicy - obszar zamieszkiwany przez 32%

inwestycje Urzędu Miasta

Do strategii rozwoju miasta należą również inwestycje w

ludności miasta. Lokalny Program Rewitalizacji wdrażany jest

budowę obiektów kultury. Daniel Zauski (36) twierdzi, że tego

poprzez dzielnicowe Mikroprogramy Rewitalizacji. Z punktu

typu przedsięwzięcia przeprowadzone w Polsce są niedosto-

widzenia formy przestrzeni publicznej rewitalizacja obejmuje

sowane do warunków lokalnych. „Polskie miasta to nie Nowe

modernizacje fasad i infrastruktury budynków.

Jorki” – mówi Dominik Tokarski - (37), to co sprawdzi się w Bilbao nie koniecznie musi odnieść sukces u nas. Stworzenie

Administracja i architektura

nowego muzeum jest łatwe do zrealizowania, bo Fundusze Europejskie chętnie dają na nie pieniądze. Jednak, gdy już powstaną, są one nieintratne. Nie potrafią na siebie zarobić

Zarządzanie urbanistyką Warszawy jest związane z paroma

i muszą być utrzymywane kosztem wyprzedawania terenów

problemami.

przestrzeni publicznej. Powyższej opinii nie można jednak odnieść do Warszawy. W ostatnich latach powstało w stolicy parę dużych muzeów,

plany miejscowe

Główną przyczyną chaosu przestrzennego miasta jest brak efektywnych mechanizmów państwowej kontroli nad powstającą zabudową. Podstawowymi narzędziami takiej kontroli są Miej-

które radzą sobie finansowo. Stworzono je dzięki partne-

scowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego oraz studium

rstwom publiczno-prywatnym oraz funduszom unijnym (38).

gminne określające lokalną politykę przestrzenną (tworzone

Ich istnienie jest istotnym elementem budowania kulturalnego wizerunku miasta.

uopizp

przez Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego). Plany i studia powinny być zgodne z ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o panowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Mimo tego,

36. ZAUSKI Daniel: przedstawiciel Stowarzyszenia Forum Rewitalizacji, wypowiedź w ramach konferencji „Gdzie przeszłośc styka się z przyszłością”, Warszawa 2011; s. 79 37. TOKARSKI Dominik: współzałożyciel stowarzyszenia Moja Miasto; wypowiedź w wywiadzie “Aktywizm kontra Legalizm”; Architektura Murator; nr. 8/ 2011r; s. 61 38. Muzeum Chopina, Centrum Nauki Kopernik powstało z Funduszy Unijnych udzielonych w ramach narodowej strategii spójności; Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Żydów Polskich – dzięki pieniądzom państwowym i prywatnym

że ustawa o pikzp kładzie się nacisk na tworzenie i rewitalizację przestrzeni publicznych, nie ma ona realnego przełożenia na ostateczne projekty. Grzegorz Buczek (40) twierdzi, że taki 39. URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Mikroprogram rewitalizacji dzielnicy Ochota m.st. Warszawy; Załlcznik nr 04 do Uchwały zmieniajcej uchwałe w sprawie Lokalnego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 2005 - 2013 z 16 kwietnia 2009 r. 40. GZELL Sławomir (red.); Przestrzeń publiczna jako element krystalizacji zespołów urbanisty-cznych; Urbanistyka; Warszawa 2005

stan rzeczy to efekt niezdolności urzędników do interpretow-

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE I JEDNOSTKI OPINIOTWÓRCZE

ania litery prawa oraz ich nieumiejętności egzekwowania tego

działające na rzecz przestrzeni publicznej

prawa od developerów.

decyzje wzizt

Kolejnym kluczowym problemem Warszawy jest brak Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego. Do 2010 roku istniały one jedynie dla ok 22% powierzchni miasta. W praktyce oznacza to, że na terenach nieobjętych planami zezwolenia na budowę są wydawane na podstawie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego ( tzw.: wzizt). W efekcie takie pozwolenia minimalizują kontrolę miasta nad projektami developerów. Przy wydawaniu wzizt często nad dobrem publicznym bierze górę interes prywatny poszczególnych urzędników (41).

podział terytorialny miasta

Dodatkowym utrudnieniem w kontroli nad procesem rozwoju przestrzennego miasta jest jego podział administracyjny. W obrębie aglomeracji warszawskiej mamy do czynienia z gminami, powiatami oraz obszarem Miasta Stołecznego. W wyniku tego różne tereny w Warszawie są pod kontrolą osobnych jednostek administracyjnych, co utrudnia tworzenie jednolitej i konsekwentnej polityki przestrzennej (42).

41. GZELL Sławomir (red.); “Przestrzeń publiczna jako element krysta-lizacji zespołów urbanistycznych”; Urbanistyka Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa 2005 ; s. 21 -27 42. GZELL Sławomir (red.); “Peryferie i centrum Warszawy a jej stołeczność”; Urbanistyka- Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa 2004

źródło: Internet

ka” komentuje część z tych działań Krzysztof Herbst (44).

Działania oddolne Poprzednie dwa podrozdziały odnosiły się do działań podejmowanych przez instytucje publiczne. W istocie jednak w procesie wpływania na przemiany miejskie coraz bardziej zyskują na znaczeniu organizacje pozarządowe. Podobnie jak to miało miejsce w Esterni/ Exyzt/ Raumlabour również w Polsce te instytucje w większości działają non profit. To grupy społeczników, artystów, wolontariuszy, którzy poświęcają swój czas i energię na aktywizm w przestrzeni publicznej. Wychodzą oni z założenia, że do pozytywnych zmian nie zawsze trzeba dużych pieniędzy i wielkich modernizacji. Czasem wystarczy wpłynąć

Warto również zastanowić się nad długofalowością działań organizacji pozarządowych. Czy są one efektem chwilowej mody czy symptomem odradzania się społeczeństwa obywatelskiego? Obie odpowiedzi wydają się słuszne. Aby jednak ta moda nie wygasła kreatywni aktywiści nie mogą pozostać bez państwowego wsparcia. W końcu energia do wolontariatu w pewnym momencie się kończy. Słusznym, więc wydaje się jeden z priorytetów Strategii do 2020. Zakłada on pogłębianie współpracy między organizacjami pożytku publicznego a Urzędem Miasta.

na ludzi i ich nastawienie w stosunku do przestrzeni miejskiej. Projekty udaje się realizować dzięki dotacjom prywatnym. Również Urząd Miasta coraz chętniej wchodzi w partnerstwo z organizacjami pozarządowymi. W efekcie w Polsce i Warszawie mamy do czynienia z rosnącą liczbą fundacji, które informują, happeningują i modernizują. W ostatnim roku szczególnie znane stały się projekty rewitalizacji podwórek (43). W Warszawie przeprowadza je na Pradze fundacja Odblokuj przy finansowym wsparciu niepublicznych instytucji i sponsorów. Działalność

organizacji

pozarządowych

pozytywnie

komentują media. Architekci i urbaniści są bardziej sceptyczni. Twierdzą, że tego rodzaju działania nie zastąpią efektywnego zarządzania miastem. To takie „ guirella gardening – tacy psotni figlarze, którzy rozrzucają dookoła nasionka. To jest bardzo miłe, jednak niewiele z tego wyni43. odblokuj.org

44. HERBST Krzysztof: ekspert w zespole do spraw społecznej strategii Warszawy; wypowiedź w wywiadzie “Aktywizm kontra Legalizm”; Architektura Murator; nr. 8/ 2011 r; s. 61

4. KONTEKST RAKOWCA Pejzaż architektoniczny Przemiany Mieszkańcy i sposoby użytkowania przestrzeni publicznych Ankieta Strategie rewitalizacji i zagospodarowania

Rakowiec to jeden z rejonów Warszawy. Obszar ten jest

dwudziestowiecznych miast. To dowód niezdolności

przykładem tego jak starzeją się postkomunistyczne dzielnice

przestrzeni publicznych do bycia czymś więcej niż tylko

mieszkaniowe. Patrząc na niego można zastanawiać się jak

podwórkiem, parkiem, ulicą. Wydaje się, że współczesnym

funkcjonalizm przetrwał próbę czasu, pytać o tożsamość mod-

miastom, a szczególnie ich przedmieściom, brak jest

ernistycznych osiedli, porównywać je do innych: nowszych i

atmosfery wnętrza i miejskości. W wypadku Rakow-

starszych obszarów mieszkaniowych. Kluczem do interpretacji

ca taki stan rzeczy stał się nie tylko wynikiem luźnej

Rakowca będzie spojrzenie na jego przestrzeń publiczną i jej

formy architektonicznej ale również, charakteru jego

użytkowników.

mieszkańców.

Rakowiec to obszar Warszawy pozytywnie odbierany przez

Przestrzeń publiczna jest największym atutem Rakow-

swoich mieszkańców. Jego forma wiele dobrego zawdzięcza

ca i potencjalnym motorem zmian tego obszaru. Kto

modernistycznej urbanistyce, która w sposób całościowy

wie, może odpowiednio przekształcana przeobrazi

określiła przestrzeń tego miejsca. Z drugiej strony trudno mówić

to miejsce w warszawski Covent Garden. Jedank jej

o Rakowcu, jako o sztandarowym “mieście w mieście”. Ma on

zlekceważenie z pewnością może sprawić, że Rakowiec

więcej z klimatu małego miasteczka niż wielkiej metropolii.

stanie się kolejną martwą „sypialnią” miasta.

Niektórzy wręcz piszą o nim, że to taki mazowiecki pejzaż (45). O przestrzeni publicznej każdego miasta można pisać O atrakcyjności Rakowca jako miejsca zamieszkania decyduje

na wiele sposobów. Na potrzeby poniższej pracy z his-

niewielka skala jego zabudowy, bliskość Centrum, istniejąca

torii Rakowca zostały wybrane tylko te wątki, które

tu infrastruktura społeczna i handlowa. Najważniejszą zaletą

miały decydujący wpływ na obecną formę tego miejsca.

tej części Warszawy jest jej bogactwo w tereny zielone: parki,

Jednym z pominiętych tematów jest problematyka ra-

skwery, zieleń osiedlową.

kowieckiej martyrologii.

Standard lokalowy postkomunistycznego Rakowca jest niższy od warunków oferowanych przez nowe warszawskie budownictwo (małe metraże/ małe balkony/ monotonia fasad/ nieod-

PEJZAŻ ARCHITEKTONICZNY RAKOWCA

nowione klatki schodowe). W porównaniu z architekturą po ’89 zdecydowanie gorzej wypadają obiekty z tzw. „wielkiej

Rakowiec to część dzielnicy Ochota, położonej w

płyty”, podczas gdy niższa, modernistyczna zabudowa lepiej

Śródmieściu Warszawy. Jego terytorium sąsiaduje z

przechodzi próbę czasu.

obszarami: Starą Ochotą, Ochotą Szczęśliwice, Mokotowem i Włochami.

Jednocześnie Rakowiec to przykład pewnego fenomenu

Jego powierzchnia wynosi ok. 1,5 km2.

45. SIENKIEWICZ Henryk; “Rakowiec”; Veda; Warszawa 2011

MAPKA POGLĄDOWA RAKOWCA STARA OCHOTA na

ojde ul. Tr

1 i ul. Żwirk

ul. Grójeck a

i Wigury

SZCZĘŚLIWICE

Warszawa

MOKOTÓW

LEGENDA 1. PARK im. ZASŁAWA MALICKIEGO 2. PARK FORTY KOROTYŃSKIEGO

3. ogródki działkowe 4. bazarek owocowo-warzywny

“osiedle Syrkusów”; budowa lata 30-ste “osiedla Malickiego”; budowa lata 50/60-te bloki wykonane w technologii wielkiej płyty; l. 70-te osiedla wybudowane po 1989

3 tory kolejowe WŁOCHY

Rakowiec

Wraz ze Szczęśliwcami Rakowiec jest najpóźniej zurbanizowanym obszarem Ochoty. Większość istniejącej zabudowy tego rejonu to wynik działalności planistycznej i budowlanej z lat 1950 – 80. Na obszarze dominuje wielorodzinna zabudowa mieszkaniowa. Od strony północnej Rakowiec sąsiaduje z budynkami akademickimi: rektoratem Akademii Medycznej oraz Polską Akademią Nauk.

małomiasteczkowość

Przestrzeń publiczna Rakowca przenika się z otwartą przestrzenią modernistycznych osiedli. Jej głównym elementem jest zieleń: skwery, zieleń osiedlowa i sąsiadujące z nimi duże parki. W zabudowie mieszkaniowej dominują bloki o wysokości do 5ciu kondygnacji. Na głównych ulicach uzupełniają ją niskie pawilony handlowe. Charakterystycznym elementem przestrzeni Rakowca jest zlokalizowany przy ulicy Mołdawskiej bazarek owocowo-warzywny. Wszystkie te elementy składają się na małomiasteczkowy klimat tego rejonu Ochoty.

echa przeszłości

Można powiedzieć, że małomiasteczkowy charakter Rakowca jest częściowo echem przeszłości tego obszaru. Przed przyłączeniem do dzielnicy Ochota Rakowiec był wsią o korzeniach sięgających średniowiecza. W połowie XVIII wieku został podarowany przez księżnę Izabelę Lubomirską Szpitalowi Św. Rocha, który władał

MAŁOMIASTECZKOWY PEJZAŻ RAKOWCA Górne i środkowe: na małomiasteczkowość Rakowca ma wpływ charakter istniejącego w nim handlu. Jego centrum stanowi bazarek ważywno-owocowy na ulicy Mołdawskiej (górne) oraz niskie pawilony na ulicach Pruszkowskiej i Mołdawskiej. Dolne: O atmosferze miejsca decyduje tu przede wszystkim zieleń. Nadano jej charakter mazowieckego pejzażu.

tym terenem aż do roku 1920. Wcześniej w latach 188992 wybudowano tu punkt oporu Twierdzy Warszawa Fort Tscha-M. Istnienie na Rakowcu struktur obronnych wstrzymywało przez jakiś czas dalszą urbanizacje tego obszaru. Rakowiec ominęła również industrializacja

okresu rewolucji przemysłowej.

małżonkowie Helena i Szymon Syrkus. W efekcie w 1932-1935 wybudowano 6 dwupiętrowych bloków. Stanęły - jako pier-

Ważnym momentem dla małomiasteczkowej tradycji Rakow-

wsze w Warszawie - prostopadle do ulicy (Pruszkowskiej), w

ca stały się międzywojenne losy majątku Szpitala św. Rocha.

myśl hasła: “frontem do słońca, a nie do rynsztoku”. Zabu-

W 1918 cześć jego terenów i terenów pofortecznych przeka-

dowie mieszkaniowej towarzyszyło powstanie infrastruktury

zano miejskiemu przedsiębiorstwu produkcyjno handlowe-

społecznej oraz terenów zieleni urządzonej. Wybudowano tzw.

mu –AGRiL. AGRiL czyli Administracja Gospodarstw Rolnych

Dom Społeczny, w którym mieściła się pralnia, suszarnia, gabi-

i Leśnych był jednym z największych producentów owoców

nety lekarskie , następnie przedszkole i dużą salę widowiskową.

i warzyw na terenach lewobrzeżnej Warszawy. Dzięki niemu

Teren osiedla był ogrodzony siatką, a furtki zamykane o godz.

międzywojenny obszar Rakowca zyskał swój sadowniczy i

22. Każdy z mieszkańców, mógł uprawiać przynależny do miesz-

pejzażowy charakter. W tamtym okresie powstał również

kania ogródek o pow. 1 ara i łowić ryby w ogólnodostępnym

ochocki bazar owocowo-warzywny tzw.; „Zieleniak”. Mieści

stawie osiedlowym.

się on do dzisiaj na rogu ulic Grójeckiej i Bitwy Warszawskiej. Pejzażowy i sadowniczy charakter Rakowca stał się inspiracją dla architektów projektujących na tym terenie osiedla miesz-

modernizm

kaniowe.

Syrkusowie swoje projekty rysowali zgodnie z zasadami modernizmu. Wychodzili z założenia, że budynek powinien mieć najprostszą i najbardziej funkcjonalną zasadę użytkowania. Wszelkie dodatki, ozdoby, upiększenia uznawali za zbędne.

pierwsze osielde

Pierwsze z rakowieckich osiedli mieszkaniowych zostało

Moderniści traktowali architekturę całościowo, dlatego

wybudwane w 1930 roku. Powstało ono w ramach założonej

największą wagę przywiązywali do projektowania całych

przez robotników w 1921 roku Warszawskiej Spółdzielni Miesz-

osiedli oraz aranżacji ich elementów: placów zabaw, sklepów,

kaniowej Żoliborz. Projektanci założyli, że będą budować

pawilonów oraz terenów zielonych.

tanie lokale dla robotników “skazanych dotychczas na wyzysk kamieniczników”, jak mawiano. Mieszkania te miały mieścić się w blokach i być wyposażone w podstawowe urządzenia sanitarne, kuchnię węglową oraz własne ogrzewanie. W

mazowiecki pejzaż

Z drugiej strony to właśnie Syrkusowie byli architektami, którzy zapoczątkowali współczesną małomiasteczkową tradycję Rakowca. Helena Syrkus tak charakteryzowała w 1942 roku tę

przeciwieństwie do mieszkań robotniczych z przedwojennych

część stolicy: „Krajobraz okolic Rakowca to ciąg łąk, niskich

kamienic i suterenen domy te miały być słoneczne.

krzewów, smukłych topoli, a w perspektywie – charakterystyczne dla Mazowsza zamglone tony zieleni” (46).

“Praesens”

Projektantami pierwszego założenia był zespół architektów

W efekcie zieleń stała się głównym elementem Rakowieckich

z awangardowego ugrupowania artystycznego “Praesens”:

przestrzeni publicznych. Na obszarach bliższych podwórkom

46. cyt. z SIENKIEWICZ Henryk; “Rakowiec”; Veda; Warszawa 2011; s. 219

Syrkusowie nadali jej bardziej sadowniczy charakter: pełen porzeczek, jarzębin i jabłoni. Z kolei w osiedlowym parku zad-

bano o pejzażowość kompozycji. Tworzono ją przy użyciu ot-

nym kształtom elewacji, załamaniom płaszczyzn i

wartych przestrzeni, obecności wody i drzew m.in.: topoli,

wykuszom w fasadach bloków.

wierzb, brzóz i lip. Zabudowa pod kierunkiem Zaława Malickiego była

“Szosa Krakowska”

Decydujący wpływ na formę Rakowca miała jednak zabudowa

projektowana według zasad modernizmu. Nowe bloki

powojenna. Z początku w planach Biura Odbudowy Warszawy

stworzono jako płynną kontynuację osiedla z lat 30-

było stworzenie na tym obszarze dzielnicy w nurcie reali-

stych. Nie bez znaczenia był fakt, iż zarówno Zasław

zmu socjalistycznego. Taki projekt jednak nie został zrealizo-

Malicki, jaki i Oskar Hansen mieli bezpośrednią styczność

wany. W wyniku zarzucenia realizmu socjalistycznego (1956),

z pracownią Syrkusów.

zdecydowano, że forma Rakowca będzie oszczędniejsza pod względem technologii i wykończenia. Pierwszym powstałym w

Również tutaj w projekcie zadbano o budowę obiektów

ten sposób osiedlem była „Szosa Krakowska” zaprojektowa-

infrastruktury społecznej oraz wrażliwy dobór zieleni

na przez Bogdana Pniewskiego. „Szosa Krakowska” określiła

wokół bloków. Dzięki Zdzisławowi Malickiemu udało

formę zachodniej części dzielnicy. Do tej pory jej wysoka zabu-

się ocalić park z oczkiem wodnym, który władze Ochoty

dowa podkreśla perspektywę ruchliwej ulicy Grójeckiej.

chciały przeznaczyć pod zabudowę. Centrum Rakowca stała się tętniąca życiem ul. Pruszkowska, wzdłuż której

“osiedla Malickiego”

Ostateczny krajobraz Rakowca zdominowały osiedla zaprojek-

powstały niewielkie pawilony handlowe oraz wysoki

towane przez grupy projektantów związane z architektem

budynek biurowy. W podobny sposób ukształtowano

Zasławem Malickim. Ich autorstwa są plany trzech dużych

ulicę Baleya i fragment ulicy Mołdawskiej.

osiedli: Rakowiec I, Rakowiec II oraz Gorlicka (Rakowiec III). Do nich zalicza się dzisiaj większość budynków w tej części Ochoty. Zrealizowano je pomiędzy 1958 -1974.

“forma otwarta”

Z drugiej strony Rakowiec stał się okazją do sprawdzenia awangardowych teorii partycypacji, głoszonych w latach 60-tych przez Oskara Hansena. W 1959 roku Han-

Przy projektach dla Rakowca Zasław Malicki współpracował

sen opublikował słynną zasadę Formy Otwartej, według

między innymi z Zofią i Oskarem Hansenami oraz Marianem

której architektura miała podlegać nieustannemu pro-

Szymańskim. Efektem ich pracy była architektura prosta, ale

cesowi przekształcania, związanemu z aktywnością

nie banalna, starająca się pozostawać przyjazną człowiekowi.

człowieka. W odniesieniu do projektowania osiedli

Podobnie jak przy innych inwestycjach mieszkaniowych z tego

„forma otwarta” (47) zakładała, że użytkownik sam

okresu również tutaj architekci byli zmuszeni do zastosowa-

zadecyduje o układzie pomieszczeń w swoim lokalu.

nia stypizowanych ekonomicznych rozwiązań. Mimo tego udało się im uniknąć stworzenia monotonnego blokowiska. Osiągnęli to dzięki zastosowaniu niskiej zabudowy, urozmaico-

47. „Architektura”; 1959; nr 7 48. cyt. z SIENKIEWICZ Henryk; “Rakowiec”; Veda; Warszawa 2011; s. 151

Hansen rozumiał jednak, że wobec współczesnego tempa

ckie przestrzenie zestarzały się i „wyblakły”. Ich obecną

życia i panujących warunków taka koncepcja jest trudna w

„twarzą” są ocieplone styropianem kolorowe elewacje i puste

realizacji. Z tych względów w projekcie dla Rakowca kompro-

wyasfaltowane podwórka.

misem dla jego teorii stało się poszukiwanie „maksymalnej różnorodności przy zachowaniu elementów budowlanych jak najbardziej stypizowanych”. (48).

“miasto ogród”

braki

“wielka płyta”

Powracając jednak do historii Rakowca trzeba wspomnieć o jeszcze innej zabudowie tego terenu. W latach 70-tych na omawianym obszarze powstawały wysokie bloki wykonane

Projekt grupy Malickiego zadecydował o przestrzennym

w technice wielkiej płyty – elementów prefabrykowanych

charakterze całego obszaru. Dominuje on do dzisiaj, pomimo

(dla ścisłości: cześć domów projektu Malickiego zbudowano

pojawienia się na tym terenie nowej architektury.

z cegły). Obiekty te liczyły powyżej ośmiu kondygnacji i były

Modernistyczna idea: stworzenia miasta ogrodu w wypadku

rozrzucone na całym terenie Rakowca. W porównaniu z inny-

Rakowca została spełniona. Zabudowa wertykalna uwolniła

mi częściami Warszawy powstało ich tutaj stosunkowo niew-

teren dla zieleni, jednocześnie zachowując ludzką skalą

iele, zaledwie 45 (dla porównania: Ursynów Południowy – 145,

zaprojektowanych przestrzeni.

Bródno – 223) (49). Obecnie zamieszkuje w nich 9764 osób.

Z drugiej strony tym, czego brakuje rakowieckiemu założeniu jest brak zwartych wnętrz miejskich. Zacierają się one między dryfującymi w zielonej plazmie blokami. Przestrzenie Rakowca

osiedla po ‘89tym

Następnie, po 1989, w rejonie ul Korotyńskiego na Rakowcu zbudowano nowe osiedla mieszkaniowe. Zajęły one niewielkie działki między istniejąca zabudową. Ich powstanie wniosło

balansują na granicy miejskości, być może wcale jej nie chcąc.

powiew świeżości w pejzaż tego obszaru Ochoty. Do dziś

Może wolą ucieczkę w marzenie o życiu bliżej natury, wspom-

nowe osiedla kontrastują ze swoimi modernistycznymi po-

nienie spokojnego życia na wsi. Tam przecież każda rodzina

przedniczkami. Oferują wyższy standard mieszkań i są z reguły

miała swój mały domek z ogródkiem.

atrakcyjniejsze wizualnie. Cześć z nich nawiązuje formą do tradycyjnych rozwiązań (dwuspadowe dachy, trójkątne szczyty,

Oddając sprawiedliwość trzeba powiedzieć, że Rakowciec

ryzality, balkony) inne do postmodernizmu i high-tech.

jest niewątpliwie jednym z najlepszych przykładów polskiego modernizmu. Mimo ówczesnych trudnych warunków ekonomicznych i technologicznych jego architekturze udało się

PRZEMIANY

uniknąć blokowiskowej monotonii. Z drugiej strony, przy porównaniu z zabudową sąsiednich obszarów: Mokotowa

Od 1989 roku forma przestrzeni publicznej Rakowca

i Starej Ochoty, Rakowiec wyraźnie traci na blasku. Brakuje

zaczęła ulęgać systematycznym zmianom. Powoli zanika

mu nasycenia detalem, jakością materiałów i małej architektury. Szczególnie dostrzegalne jest to dzisiaj, gdy rakowie-

49. GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit; Warszawa 2002; s. 218

małomiasteczkowy charakter tego obszaru. Lokalne sklepiki zastępowane są przez sieciowe supermarkety, likwidowany jest drobny handel bazarowy i ogródki działkowe (50). Częściowo zmienił się również charakter dawnego Zieleniaka. Zdominował go handel wietnamski, odzieżą używaną i rupieciami. Z drugiej strony na Rakowcu mamy do czynienia z transformacją związaną z nową architekturą. Wybudowane po ’89 roku osiedla mieszkaniowe wniosły w tutejszy pejzaż atmosferę dobrobytu i nowoczesności. Z drugiej strony wprowadziły one, krytykowane przez niektórych, elementy miasta „amerykańskiego” (patrz strona 11). Wewnętrzne przestrzenie większości z nowych osiedli odcięły się od Rakowca, tworząc zamknięte kondominia. W efekcie przestrzeń publiczna Rakowca wydaje się„zacierać” i ”zabrudzać”. Jeszcze zupełnie nie znikła, ale zaczęła dryfować bez pomysłu na samą siebie. Jej atutem jest wciąż małomiasteczkowość, pewna autentyczna nieokrzesaność i piękna zieleń. Nowa tożsamość przestrzeni publicznych Rakowca mogłaby wyniknąć ze współczesnych potrzeb jej mieszkańców. Jak bowiem udowodni dalsza cześć tego tekstu, tak jak zmienia się architektura, zmieniają się i ludzie. Cześć z dzisiejszych mieszkańców tego obszaru ma odmienny styl życia od swoich poprzedników. Wynikają z tego inne oczekiwania w stosunku PRZEMIANY RAKOWCA PO ‘89 Górne: większość starzejących się pokomunistycznych podwórkek reprezentue sobą niski standard wykończenia. Środkowe: Po ‘89 roku obserwowana jest rosnąca liczba samochodów. Parkujące na chodnikach auta “zaśmiecają” wizualnie przestrzeń i ograniczają do minimum przestrzeń dla pieszych. Dolne: Popularnym typem nowej architektury są zamknięte kondominja.

do otaczających ich przestrzeni publicznych. 50. Na miejscu rakowieckiego bazarku ma być przeprowadzona droga odciążająca od ruchu samochodowego lokalne ulice. Rakowieckie ogródki działkowe mają być zamienione na publiczny park; źródło: Plany Zagospodarowania Przestrzennego obszaru Rakowca; uchwała nr.LVII/1710/2009 43

MIESZKAŃCY I SPOSOBY UŻYTKOWANIA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ Na małomiasteczkowy charakter Rakowca wpłynął styl życia i status społeczny jego mieszkańców. Obecnie jako fragment Ochoty Rakowiec należy do najgęściej

STRUKTURA WIEKOWA MIESZKAŃCÓW 1. dla Ochoty Rakowiec; dane z 2010 r. dotyczące losowo wybranego budynku zbudowanego przed 1980 (budynek przy ulicy Pruszkowskiej 4B) age źródło: Urząd Dzielnicy Ochota

> 50

zaludnionej części miasta. Na 1 km2 przypada tu 9.196

age 25% < 30 56%

19% age 30 - 50

mieszkańców.

dawni mieszkańcy

Rakowiec w swoich początkach był dzielnicą klasy robotniczej, potem również średniej. Obecnie pokomunistyczne rakowieckie osiedla zestarzały się wraz ze swoimi lokatorami. Ponad połowa (51) zamieszkujących je ludzi jest powyżej 50 tego roku życia. Cześć z nich boryka się z problemami finansowymi (52). Wśród mieszkańców występują różnego typu problemy społeczne: alkoholizm i bezrobocie.

rotacja pokoleniowa

Sytuację starzejącego się Rakowca zmienia fakt rotacji poko-

2. dla całego obszaru Ochoty; dane z 2001 r. pochodzące z badań "Warszawiacy o sobie i swoim mieście” źródło GRZELAK Janusz (red.); Społeczna mapa Warszawy; Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu War- age szawskiego; Wydawnictwo Naukowe 50 - 70 Scholar; Warszawa 2004; załącznik 1

age > 70 11%

age 18 - 29 22%

28% 38%

age 29 - 49

leniowej w pokomunistycznych budynkach. Również nowe osiedla tego obszaru są głównie zamieszkiwane przez młodsze pokolenia. Na Rakowiec chętnie przenoszą się zarówno młode rodziny, jak i studenci uczący się na pobliskiej Akademii Medycznej. Ze względu na wysokie koszty mieszkań w nowym budownictwie wiele z tych osób decyduje się na kupno lokalu w starszych modernistycznych blokach.

grupy wiekowe

Grupami najczęściej spotykanymi w przestrzeni publicznej Rakowca są ludzie starsi i rodzice z małymi dziećmi. Dla nich 51. informacje udzielone przez Urząd Dzielnicy Ochota 52. informacja udzielona przez spółdzielnię mieszkaniową WSM Rakowiec, na podstawie danych z roku 2010 o liczbie osób korzystających z socjalnej dopłaty do czynszu

WYKSZTAŁCENIE

higher

education wyższe

24%

3. dla Ochoty Rakowiec, dane z 2009 roku źródło: GUS

44% 32% zasadnicze zawodowe primary

education i podstawowe

średnie secondary education

UŻYTKOWNICY OCHOTY RAKOWIEC

osoba starsza uprawiająca nordic walking

podczas pracy

niepełnosprawny

bezdomny z wózkiem na śmieci żródło: własne

ten rejon Ochoty wydaje się miejscem idealnym, bo oferuje im

wartych przestrzeniach, nie spełniając różnego typu oczekiwań

wiele miejsc do spokojnego odpoczynku.

jego mieszkańców. Sposoby wykorzystania przestrzeni public-

Starsze pokolenie jest bardziej widoczne na terenach

znej Rakowca są zbliżone do siebie u większości respondentów,

związanych z modernistyczną zabudową, rzadziej na ob-

podczas gdy oczekiwania różnicują się w zależności od grupy

szarach otoczonych przez nowe osiedla. Z kolei, rodzice z

wiekowej.

dziećmi chętnie korzystają z istniejących w obrębie całego Rakowca placów zabaw.

negatywy

Jako brakującą infrastrukturę mieszkańcy wymieniają: brak

Wydaje się jednak, że małomiasteczkowy i pejzażowy

kawiarni ze stolikami na powietrzu, brak ścieżek rowerowych,

charakter Rakowca nie zaspokaja potrzeb wszystkich jego

słabe oświetlenie parków oraz niewyremontowane podwór-

mieszkańców. Młodzież i studenci to grupy, które nie do

ka. Problemem jest również zbyt mała ilość miejsc parkingo-

końca odnajdują swoje miejsce w przestrzeni publicznej

wych. Mieszkańcy narzekają, że w wielu miejscach samochody

tego obszaru Ochoty. Najczęściej okupują oni przeniesione

zajmują chodniki, pozostawiając pieszym jedynie wąskie pasmo

do krzaków ławki lub wieczorami przesiadują na dzieci-

do przejścia.

nnych placach zabaw. Ich ulubionymi przestrzeniami są miejsca o nieformalnym charakterze, trudniej widoczne dla innych

Niedostatki w przestrzeni publicznej są częściej dostrzegane

przechodniów. Na obszarze Centrum Warszawy młodych

przez młodszych mieszkańców niż przez starsze pokolenie.

ludzie chętnie spotkają się w miejskich kawiarniach. Na Ra-

Sympatię do tego obszaru Ochoty wiele osób tłumaczy sen-

kowcu tego typu punkty jeszcze nie powstały.

tymentem: „bo tutaj dorastałem”. Wydaje się, że niektórym

W przestrzeni osiedla obecne są również osoby z marginesu

osobom trudno jest sformułować obiektywną opinię na temat

społecznego: bezdomni i alkoholicy. Najczęściej można ich

Rakowca. Mieszkali tu od urodzenia i nie mają porównania do

spotkać, gdy piją na tyłach sklepów monopolowych, przy

tego jak się żyje w innych dzielnicach, miastach czy krajach.

śmietnikach i w innych punktach osłoniętych przed wzrokiem przechodniów. Unikają oni obszarów ruchliwych i dobrze oświetlonych.

pozytywy

nowe aktywności

Obserwując rakowiecke „życie między budynkami” można dostrzec znacznie więcej potrzeb mieszkańców niż wynika to z przeprowadzonej ankiety. Ludzie dość kreatywnie

Jak wynika z przeprowadzonej ankiety (patrz strona 48), Rako-

wykorzystują otaczającą ich przestrzeń i radzą sobie pomimo

wiec jest lubiany przez swoich mieszkańców. Jego najczęściej

braku odpowiedniej infrastruktury. Ich aktywności można

wymieniane atuty to: dostępność terenów zielonych, wzglę-

podzielić na kategorie: odpoczynek, praca, sport oraz życie to-

dne bezpieczeństwo, małomiasteczkowy charakter. Jako jego

warzyskie. W każdą z tych grup wchodzi szeroka gama rozmai-

cechy negatywne wymieniane są głównie: zły stan podwórek

tych czynności.

i nawierzchni oraz braki w infrastrukturze. Rakowiec nie w pełni wydaje się wykorzystywać potencjał istniejący w jego ot-

Różnorodność użytkowania przestrzeni publicznej dobrze ilus-

truje przykład wykorzystania parkowych ławek. Wydawałoby

Szczęśliwicki.

się, że są one przeznaczone wyłącznie do prostego siedzenia. Dzieje się jednak inaczej. Stanowią one podstawowe miejsce spotkań towarzyskich, odpoczynku przy lekturze a nawet pracy z laptopem. Można zaobserwować ludzi siedzących na nich

kontakty sąsiedzkie

Poruszając problem osiedlowych podwórek nie sposób pominąć zagadnienia tzw. „aktywności sąsiedzkich”. Modernistyczne osiedla Syrkusów i Malickiego były

półleżąco, grupy nastolatków zestawiających ławki ze sobą,

planowane jako: „jednostki społeczne”. Za tym hasłem

osoby wykonujące przy nich ćwiczenia fizyczne.

kryły się dość utopijne założenia. Mieszkańcy poszcze-

Podobne przykłady niezaspokojonych potrzeb można by

gólnych osiedli mieli stanowić jedną wspólnotę,

mnożyć: zaczynając od zapotrzebowania na zróżnicowane

pielęgnując i wspólnie użytkując swoje podwórka.

nawierzchnie chodnikowe (do biegania, sportów, roweru),

Syrkusowie poszli w tych teoriach dalej. Chcieli ogra-

problemy związane z wyprowadzaniem psów, warunkami

niczenia niektórych funkcji mieszkań i przejęcia ich przez

pogodowymi, pilnowaniem dzieci na placach zabaw. Jeśliby

urządzenia zbiorowe.

odpowiednio zaprojektować przestrzeń i jej małą architekturę

W rzeczywistości okazało się, że mieszkańcy nie są

każda z tych czynności mogłaby być wykonywana w komfor-

skłonni dbać o coś, co choćby w minimalnej części nie

towych warunkach.

jest oznaczone jako ich własne. Również nie wszyscy

Jednocześnie wydaje się, że tworzeniu infrastruktury dla no-

mają ochotę budować kontakty sąsiedzkie. Niektórzy

wych funkcji powinno towarzyszyć akcentowanie otaczających

wolą pozostać anonimowi, realizując swoje potrzeby

je wnętrz miejskich i dbałość o zachowanie ich ciągłości.

towarzyskie poza miejscem zamieszkania. Choć realia udowodniły, że aktywności społecznych nie

strefy

Z drugiej strony na Rakowcu występują różnorodne strefy.

da się wymuszać, forma przestrzeni publicznej powinna

Ich charakter narzuca mieszkańcom sposoby użytkowania

stwarzać do nich sposobność.

przestrzeni publicznych. Modernistyczni architekci założyli, że na osiedlowych podwórkach dominować będą aktywności „ciche”, podczas gdy duże parki otrzymają funkcje sportu i rekreacji. Nie do końca się to spełniło. Decydującą rolę odegrała tu demografia. W zdominowanym przez osoby starsze Parku Malickiego przeważa spokojny odpoczynek. Z kolei Park Forty Korotyńskiego, ze względu na „fosowe” ukształtowanie terenu, jest ulubionym miejscem spotkań miejscowych czworonogów. W efekcie funkcje sportu i rekreacji przejęły na siebie duże parki w sąsiednich rejonach: Pola Mokotowskie oraz Park

WYNIKI ANKIETY DOTYCZĄCZĄCEJ JAKOŚCI PRZESTRZENI PUBLICZEJ REJONU OCHOTA RAKOWIEC ankieta została przeprowadzona na obszarze Rakowca w okresie X-XI 2010 roku; badania zostały przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy

2. CZY PRZESTRZEŃ PUBLICZNA RAKOWCA JEST PRZYJAZNA DLA MIESZKAŃCÓW?

odpowiedźi: TAK: 47osób TRUDNO POWIEDZIEĆ: 27 osób NIE: osób

1. DANE O ANKIETOWANYCH

liczba ankietowanych: 68 w tym: męszczyzn: 22, kobiet: 46 WIEK: 10-15 lat: 8 osób; 15-20 lat: 3 osoby; 20-30 lat: 16 osób; 30-40 lat: 12 osób, 40-50 lat: 17 osób, 50-60 lat: 4 osób, 60-70 lat: 6 osób, 70-80 lat: 2 osób MIEJSCE ZAMIESZKANIA: budynek spółdzielni Rakowiec lub WSM Ochota: 33 osób inne osiedle w rejonie Ochota Rakowiec: 26 osób dom jednorodzinny w rejonie Ochota Rakowiec: 1 osoba inny rejon: 8 osób OKRES ZAMIESZKANIA NA RAKOWCU: mniej niż rok: 1 osoba od 1-3 lat: 3 osoby od 3 do 15 lat: 28 osób dłużej niż 15 lat: 27 osób nie mieszka w tym rejonie: 8 osób

UWAGI WŁASNE respondentów: UWAGI POZYTYWNE: duża ilość zieleni/ bliskość parków (22) , istnienie nowych placów zabaw (8), spokój (4), bogata infrastruktura społeczna (3), bezpieczeństwo (3), „jest względnie bezpiecznie” (2), sporo otwartej przestrzeni (2), czystość (2), niska zabudowa (1), „to takie miasto w mieście” (1), bliskość centrum (1), cyt.: „godziwe odległości między budynkami mieszkaniowymi (strefa intymności)” (1), różne możliwości odpoczywania (1), duża ilość ławek (1), istnienie sklepu „Biedronka” (1), niewielki ruch (1), zagospodarowanie terenu (1), oddzielenie od ulic (1), istnienie stawu w parku im Malickiego (1), dobra komunikacja (1), cyt.: „brak pośpiechu”(1), cisza (1), cyt.: „w atmosferze osiedla jest coś, co nazwałabym „czarującym”, mnóstwo tajemniczych zakamarków, miejsc z dzieciństwa, jest tu klimat małego miasteczka, znajome twarze, coś, co sprawia, że chce się tu wracać.”

UWAGI NEGATYWNE: brak ścieżek rowerowych (20), brak

WIEK ANKIETOWANYCH

bezpieczeństwa (6) cyt.; „młodzi blokersi i starzy alkoholicy”, wandalizm, zły stan podwórek (5), zbyt mała ilość miejsc parkingowych (5), zły stan chodników (3), zły stan trawników (2), trawniki zabrudzone przez psy (4), brak sygnalizacji świetlnej przy ulicy Mołdawskiej (2), zły stan nawierzchni ulic

age 60-70 age 50-60

age 70-80 2

age10-15 8 3

age 15-20

(1), szare elewacje blokowisk (1), cyt.: „potrzeba większej ilości miejsc dla ludzi starszych (ławeczki, altany)” (1), cyt.: „za mało miejsc do zabawy, spacerów” (1), brak toalety (1), obecnośc bezdomnych którzy śpią na ławkach (1), cyt.: „generalnie Ra-

age 40-50

age 20-30

kowiec jest brudną dzielnicą z wyjątkiem miejsc, gdzie czystość nie jest uzależniona od miasta”, za mało Straży Miejskiej (1), za mało placów zabaw dla dzieci (2), brak bezpieczeństwa

wieczorem (1), cyt.: „ścieżek rowerowych połączonych z inn-

age 30-40

liczba ankietowanych

ymi trasami rowerowymi do ciekawych obiektów” (3), brak zadbanych ławek (2), cyt.: „Kiedy tu mieszkałam, czułam się bardzo bezpiecznie, od trzech lat bywam tu rzadziej, więc ciężko mi to ocenić. Z tego, co widzę, jest chyba trochę gorzej. Być może wynika to z braku miejsc, gdzie młodzież mogłaby spędzać czas, co skutkuje tym, że przesiadują dużymi grupami

OKRES ZAMIESZKANIA NA RAKOWCU mniej niż rok

do not live less than one year 1-3years lata nie mieszkam tu 1-3 in this area 8

na podwórkach, na co dozorcy reagują tym, że usuwają ławki – miej-sca spotkania – takie błędne koło, które nie wpływa dobrze na całą przestrzeń i samopoczucie w niej.” 28

więcej niż more than 15 lat

3-15years lat 3-15

15 years

WIEK 10 -15 Co ROBIĄ?

WIEK 15 -20

13 % ankietowanych 8 osób Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ?

Co ROBIĄ?

7% ankietowanych 3 osób Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ?

NAUKA

INNE spacer

sport

spacer

SPORT I GRY

sport

SPORT

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?” podczas spacerów (5), wykonując sport (4): koszykówka(1), jazda na hulajnodze (2), jazda na rowerze (1) jazda na rolkach (1), podczas odpoczynku siedząc na ławce (3), podczas spacerów z psem (3), podczas karmienia ptaków (2), „podczas zabawy” (1), podczas spacerów z psem (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?” głównie dot. braku miejsc do uprawiania sportu i do zabaw lodowiska/ ślizgawki (6), boisk do gier sportowych (6), skateparku (5), powierzchni chodnikowych do jazdy na rolkach (5), kawiarni ze stolikami na zewnątrz (4), większej ilości kwietników (3) ścianki wspinaczkowej (1), lepszego oświetlenia alei i podwórek (2), warunków do urządzania pikniku (1), toalety (1), ładnych alei spacerowych (2), miejsca na grill (2), kina (1), większej ilości ławek na podwórkach (1), stołów z siedzeniami, przy których można by uczyć się i pracować (1)

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?” podczas spacerów (1), podczas spacerów z psem (1), wykonując sport (1): tenis stołowy (1), rower (1), podczas odpoczynku siedząc na ławce (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?” lodowiska/ ślizgawki (2), lepszego oświetlenia alei i podwórek (2), zagrodzonego terenu dla psów (2), ładnych alei spacerowych (2), kawiarni ze stolikami na zewnątrz (2), miejsc parkingowych (2), boisk do gier sportowych (1), większej ilości kwietników (1), stojaków na rowery (1), pojemników do segregowania odpadów (1), warunków do urządzania pikniku(1), stołów z siedzeniami, przy których można by uczyć się i pracować (1)

WIEK 20 - 30 Co ROBIĄ?

25% ankietowanych 16 osób Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ?

NAUKA

spacer ODPOCZYNEK

odpoczynek

czytanie

“Najbardziej brakuje mi na Rakowcu miejsc, gdzie można by usiąść, spotkać się – kawiarnianego ogródka albo klubu, przestrzeni do różnych akcji kulturalnych. Miejsca, które byłoby otwarte i nieformalne “ wypowiedź mieszkańca, wiek 20 -30

KONTAKTY TOWARZYSKIE

sport „JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?” podczas spacerów (15), podczas odpoczynku siedząc na ławce (11), podczas czytania siedząc na ławce (7), pilnując dzieci bawiących się na placu zabaw (5), wykonując sport: (4): rower (4), biegi (2), rolki (1), koszykówka (1), ćwiczenia (2) , tenis stołowy (1), rzadko korzystam z przestrzeni, podczas spacerów z psem (3), rzadko korzystam z przestrzeni publicznej Rakowca (1)

“Powinno powstać więcej miejsc do spędzania czasu z rodziną bądź znajomymi typu grille, altanki, stoły piknikowe” wypowiedź mieszkańca, wiek 30 -40

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?” kawiarni ze stolikami na zewnątrz (16), stołów z siedzeniami przy których można by uczyć się i pracować (9), zagrodzonego terenu dla psów (8), ładnych alei spacerowych (8), lodowiska/ ślizgawki (8), lepszego oświetlenia alei i podwórek (8), boisk do gier sportowych (7), większej ilości kwietników (6), powierzchni chodnikowych do jazdy na rolkach (5), warunków do urządzania pikniku (5), toalety (4), większej ilości ławek na podwórkach (3), altany (2), miejsca na grill (2), kina (1), skateparku (1), ściany dla prac graffiti (1)

WIEK 30 -40 Co ROBIĄ?

20% ankietowanych 12 osób Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ?

PRACA/ NAUKA

spacer

ODPOCZYNEK

opieka nad dziećmi KONTAKTY TOWARZYSKIE

odpoczynek

czytanie sport „JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?” podczas spacerów (6), pilnując dzieci bawiących się na placu zabaw (6), podczas odpoczynku siedząc na ławce (5), podczas spacerów z psem (2), podczas czytania siedząc na ławce (2), podczas spacerów z kotem (1), wykonując sport(2): biegi (1), rower (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?” kawiarni ze stolikami na zewnątrz (7), zagrodzonego terenu dla psów (6), lodowiska/ ślizgawki (5), warunków do urządzania pikniku (4), większej ilości ławek na podwórkach (4), ładnych alei spacerowych (3), stołów z siedzeniami, przy których można by uczyć się i pracować (3), lepszego oświetlenia alei i podwórek (3), powierzchni chodnikowych do jazdy na rolkach (3), altany (3), większej ilości kwietników (2), toalety (3), boisk do gier sportowych (3), miejsca na grill (2), placu zabaw dla starszych dzieci (1), cyt.:” Powinno powstać więcej miejsc do spędzania czasu z rodziną bądź znajomymi typu grille, altanki, stoły piknikowe”

“..jest chyba trochę gorzej. Być może wynika to z braku miejsc, gdzie młodzież mogłaby spędzać czas, co skutkuje tym, że przesiadują dużymi grupami na podwórkach, na co dozorcy reagują tym, że usuwają ławki – miejsca spotkania – takie błędne koło, które nie wpływa dobrze na całą przestrzeń i samopoczucie w niej.” (ankieta)

27% ankietowanych

WIEK 40 -50 17 osób Co ROBIĄ?

WIEK 50 -60

Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ?

walking

KONTAKTY TOWARZYSKIE

Co ROBIĄ?

9% ankietowanych 4 osób Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ? KONTAKTY TOWARZYSKIE

spacer

SPORT

odpoczynek ODPOCZYNEK

odpoczynek

opieka nad dziećmi

sport

ODPOCZYNEK

sport

praca w ogródku

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?” podczas spacerów (13), podczas odpoczynku siedząc na ławce (10), pilnując dzieci bawiących się na placu zabaw (11), podczas spacerów z psem (6), podczas czytania siedząc na ławce (8), wykonując sport (4): rower (2), biegi (1), łyżwy (1), podczas pracy w podwórkowym ogródkau (2), podczas karmienia ptaków (1), cyt.: „Podczas noszenia wody ze studzienki” (1), rzadko korzystam z przestrzeni publicznej Rakowca- w wyjaśnieniu: „ponieważ nie mam na to czasu” (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?” lepszego oświetlenia alei i podwórek (10). kawiarni ze stolikami na zewnątrz (10), większej ilości ławek na podwórkach (8), zagrodzonego terenu dla psów (6), ładnych alei spacerowych (7), ścieżek rowerowych (4), boisk do gier sportowych (6), lodowiska/ ślizgawki (5), większej ilości kwietników (5), toalety (4), warunków do urządzania pikniku (3), powierzchni chodnikowych do jazdy na rolkach (3), basenu (1), stołów z siedzeniami przy których można by uczyć się i pracować (2), skateparku (1), miejsca na grill (1), kina(1)

„JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?” podczas spacerów (3), wykonując sport: jazda na rowerze (2), rzadko korzystam z przestrzeni publicznej Rakowca- w wyjaśnieniu: „ponieważ nie ma przyjemnego miejsca dla relaksu i odpoczynku” (1), podczas spacerów z psem (1)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?” większej ilości kwietników (4), kawiarni ze stolikami na zewnątrz (3), zagrodzonego terenu dla psów (2), ładnych alei spacerowych (2), toalety (2),lodowiska (1), powierzchni chodnikowej do jazdy na rolkach (1), warunków do urządzenia pikniku (1), altany (1), lepszego oświetlenia alejek na podwórkach i w parkach (2)

WIEK 60 -80

15% ankietowanych 8 osób cześć z respondentów odmówiło wypełnienia ankiety

Co ROBIĄ?

Co częściej CHCIELIBY ROBIĆ? KONTAKTY TOWARZYSKIE

spacer

ODPOCZYNEK

Ponad połowa mieszkńców Ochoty Rakowiec to osoby powyżej 50 roku życia. Ta grupa (jeśli nie jest już aktywna zawodowo) cierpi z powodu problemu “biernej emerytury” - braku pomysłu na to jak można aktywnie spędzić wolny czas. Najczęściej dochody takich osób są bardzo niskie. Jeżeli nie mają oni rodziny, cierpią na samotność.

odpoczynek

“Potrzebujemy więcej miejsc „JAK KORZYSTA PAN/ PANI Z PRZESTRZENI PUBLICZNEJ RAKOWCA?” podczas spacerów (6), podczas spacerów z psem (5), podczas odpoczynku siedząc na ławce (4), podczas czytania siedząc na ławce (3), wykonując sport (2): nornic walking (1), rower (1), podczas rozwiązywania krzyżówek siedząc na ławce (1), podczas pracy w podwórkowym ogródku (1), podczas karmienia ptaków (2)

dla ludzi starszych” (ankieta)

„CZEGO BRAKUJE PANU/ PANI NA RAKOWCU?” kawiarni ze stolikami na zewnątrz (6), lepszego oświetlenia alejek na podwórkach i w parkach (4), większej ilości kwietników (4), większej ilości boisk do gier sportowych (2), większej ilości ławek na podwórkach (1), toalety (1), ładnych alei spacerowych (1), ścieżek roweroweych (1), niewywrotowych ławek (1), wyremontowanych boisk przy przedszkolu (1), koszy na psie odpady (1)

źródło zdjęcia: Internet

E AG

10 -15

15 -20

20 -30

30 -40

40 -50

50 -6

-80

CO CZĘŚCIEJ CHCIAŁBYŚ ROBIĆ W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ? ODPOCZYNEK

PRACA/ NAUKA

KONTAKTY TOWARZYSKIE

SPORT

PODSUMOWANIE ANKIETY

CO ROBISZ? CZEGO CI BRAKUJE?

kawiarni

infrastruktury sportowej ozdobnej zieleni

sport

spacerowanie

siedzenie

30 czytanie

miejsca do studiowania na zewnątrz

miejsca na piknik kina

praca w ogrodzie

10 karmienie ptaków

0 typ odpowiedzi

liczba respondentów

STRATEGIE REWITALIZACJI I ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

jonym strategiom modernizacji, które wykroczyłyby poza wymianę ławek oraz nawierzchni ulic. Opisany w poprzednim rozdziale Mikroprogram Rewitalizacji dla

W czyjej gestii leżą możliwości przekształcania przestrzeni pub-

Warszawy, nie obejmuje swoim zasięgiem tego obszaru

licznej Rakowca? Na to pytanie odpowie poniższy rozdział.

miasta. W część związanych z nim inicjatyw wchodzą jedynie fragmenty Starej Ochoty.

Administracyjnie Rakowiec jest podporządkowany: Urzędowi Dzielnicy Ochota; Gminie Warszawa-Centrum; Urzędowi Mia-

W tym samym czasie, tereny przynależące do spółdzielni

sta Stołecznego Warszawy.

mieszkaniowych, szczególnie osiedli zprzed 89 roku, nie

Znajdujące się na jego obszarze tereny osiedli mieszkaniowych

mają pieniędzy na zmiany.

podlegają lokalnym spółdzielniom.

Kompetencje spółdzielni mieszkaniowych odnoszą się

Oprócz tego w tym rejonie Ochoty znajdują się ziemie wojskowe

do utrzymania podwórek, bloków i ulic osiedlowych.

oraz komunalne dzierżawione na potrzeby oświaty i służby

Ich działania polegają na dbałości o czystość, wymianę

zdrowia.

nawierzchni, ławek oraz ocieplanie fasad. Braki spółdzielczych funduszy na modernizację najbardziej widać na pustych osiedlowych podwórkach.

Utrzymanie i rewitalizacja

utrzymanie

O przestrzeń publiczną na Ochocie Rakowcu dbają jednostki, do

programy rewitalizacji

W miastach Europy Zachodniej pokomunistyczne osiedla często są objęte szeroko zakrojonymi progra-

których ona przynależy. W zależności od ich możliwości finan-

mami rewitalizacji (53). Ich celem jest podniesienie

sowych i podejmowanych przez nie działań jest ona bardziej

standardów mieszkaniowych tak, aby nie dopuścić do

lub mniej przyjazna użytkownikom.

ucieczki z nich lepiej sytuowanych mieszkańców. Ma to zapobiegać powstawaniu enklaw społecznej biedy.

W zakresie kompetencji miasta leży dbałość o parki oraz ulice

Tego typu rewitalizacje potrafią diametralnie zmienić

objęte transportem publicznym. To one na Ochocie są naj-

formę monotonnych blokowisk, przekształcając nie

efektywniej odnawiane. Szczególnie zasłużonym w proce-

tylko same budynki, ale również znajdujące się w nich

sie rewitalizacji jest Dział Ochrony Środowiska Urzędu Dziel-

mieszkania i ich zewnętrzne otoczenie.

nicy Ochota. Zrealizował on już modernizację części parków

wymieniając nawierzchnie chodników, małą architekturę,

podobne programy nie zostały zrealizowane. Powo-

porządkując zieleń i wprowadzając infrastrukturę sportową.

dem był brak środków finansowych. Na Rakowcu

Z drugiej strony Rakowiec nie podlega żadnym szerzej zakro-

53. dot. rewitalizacji Berlina; GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit; Warszawa 2002; s. 221

pokomunistycznych

warszawskich

osiedlach

ich nieobecność wydaje się mniej odczuwalna niż w innych

braku tego dokumentu Rakowcowi udało się uniknąć

częściach Warszawy.

Atrakcyjność tego rejonu sprawia,

zupełnego chaosu kompozycyjnego i funkcjonalnego. Wyda-

że proces negatywnej migracji jest tutaj zminimalizowany.

je się, że właściwe proporcje nowej architekturze narzuciła

Zapobiegają mu również powstające na Rakowcu nowe in-

już istniejąca urbanistyka. Inwestycje budowlane po ’89 roku

westycje mieszkaniowe.

powstawały na małych działkach pomiędzy starszymi osiedlami. Dzięki temu nowa architektura była zmuszona odpowiednio

Można się zastanawiać, czy Rakowiec nie doświadczy pro-

odnieść się do istniejącego kontekstu przestrzennego. Zadba-

cesu odwrotnego, niż ucieczka bogatszych mieszkańców. W

no, aby cześć powstałych budynków nie przekraczała wysokości

wielu przypadkach wraz ze wzrostem atrakcyjności dzielnicy

5ciu kondygnacji i aby lokale mieszkaniowe zostały uzupełnione

rośnie cena życia na takim obszarze. Często doprowadza to

obiektami o funkcji handlowej. Przestrzenie publiczne wokół

do wyprowadzenia się biedniejszych mieszkańców. Wydaje

nowych osiedli zaprojektowano tak, aby tworzyły właściwą

się, że Rakowiec uniknie i takiego scenariusza. Aby on zaistniał

całość z istniejącym kontekstem ulicy. Z drugiej strony, niestety

pokomunistyczna zabudowa musiałaby być zastąpiona przez

aż połowa nowych osiedli została stworzona, jako przestrzenie

nowe luksusowe osiedla. Zamiast tego wprowadza się do niej

zamknięte, dostępne tylko dla swoich mieszkańców.

warszawska klasa średnia. Zapewne pomieszka tu ona aż do całkowitego zestarzenia się modernistycznych bloków. A to

Rozwój przestrzenny Rakowca po roku ’89 polega na

może potrwać kolejne sto lat.

dogęszczaniu zabudowy. Jednocześnie uchwalona w 2009 roku ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym określa normy

mieszkańcy

O przestrzeń publiczną na Rakowcu dbają również sami

chroniące ten obszar przed urbanistycznym przegęszczeniem.

mieszkańcy. Wielu z nich chętnie zakłada kwietniki w sąsiedztwie swoich bloków. Co jest jednak charakterystyczne,

Plany zagospodarowania przestrzennego Rakowca zawierają

lokatorzy są skłonni pielęgnować jedynie te miejsca, które

rozwiązania problemu natężenia ruchu na lokalnych ulicach.

mogą określić jako swoje. W efekcie zajmują się trawnikami

Do tej pory drogi lokalne tego obszaru stanowiły „most”

przed oknami własnych mieszkań lub zielenią na zamkniętych

pomiędzy dzielnicą Mokotów a Szosą Krakowską. W planach

podwórkach.

zagospodarowania znajduje się projekt nowej drogi łączącej

Opisane w rozdziale trzecim „działania multidyscyplinarne”

te dwa obszary Warszawy. Jej budowa odbędzie się kosztem

na Rakowcu nie występują.

istniejącego na Rakowcu bazarku. Powstała ulica rozdzieli Rakowiec na dwie części.

Strategie zagospodarowania przestrzennego Jak dotąd Rakowiec zdołał zachować swoją multifunkcjonalność

Plan zagospodarowania przestrzennego Rakowca został

i właściwą skalę architektury.

uchwalony dopiero w 2009 roku. Pomimo wcześniejszego

Z punktu widzenia formy temu rejonowi potrzeba klarowne-

go uporządkowania przestrzeni publicznej: ciągów pieszych i parkingów. Z pewnością brakuje mu również istnienia wnętrz miejskich, miejsc nie będących ulicą handlową czy alejką w parku, ale odwołujących się do formy placu. Również nasycenie przestrzeni ciekawym detalem architektonicznym zrównoważyłoby suchą geometryczność pokomunistycznych budynków.

ZAKOŃCZENIE Transformacje miasta dobrze obrazuje porównanie do mody. Jeśli myśleć o dziewiętnastowiecznej urbanistyce Barcelony czy Paryża jako o eleganckiej kreacji, to Rakowiec będzie przy nich szarą, zgrzebną sukienką. Jeśli jednak porównać ten rejon Ochoty z chaotyczną zabudową nowych przedmieść, nagle “szwy” Rakowca okażą się piękne i logiczne. Niektórzy

będą

mieli

sentyment

przemijającego

małomiasteczkowego charakteru tego obszaru Ochoty. Będzie to zarówno kwestią przyzwyczajenia jak i tęsknoty za dawnym, sielankowym, podmiejskim życiem. Prawdą jest bowiem, że przez długi czas mieszkańcami Rakowca byli ludzie o skromnych dochodach i niemiejskim stylu życia. Zapewne nie skorzystaliby oni z tysiąca kawiarni bulwarów Haussmanna. Jak jednak dowodzi niniejsza praca, społeczny pejzaż Rakowca ulega powolnej zmianie. Wynikają z niej nowe oczekiwania mieszkańców w stosunku do otaczającej ich przestrzeni. Forma Rakowca może sprostać podobny wyzwaniom, bądź też, zatracając swoją małomiasteczkową tożsamość, zniknąć za bramami strzeżonych osiedli i w powodzi samochodów.

UTRZYMANIE PRZESTRZENI PUBLICZNYCH Górne: na osiedlowych podwórkach starsi mieszkańcy chętnie zakładają małe ogródki Środkowe: nowsze osiedla mają więcej funduszy aby dbac o swoją przestrzeń zewnętrzną Dolne: głównym elementem rewitalizacji prowadzonej przez Urząd Dzielnicy Ochota jest tworzenie nowych placów zabaw

Jakie są szanse na pozytywne zmiany? Wydaje się, że odpowiedź na to pytanie nie odnosi się jedynie do problemów budżetu. Przy tworzeniu przestrzeni publicznych

istotna

jest

również

długofalowa

wyobraźnia:

urzędników, mieszkańców i projektantów. Taka wyobraźnia powinna wykraczać poza znane sobie schematy i przyzwyczajenia. Przestrzennym „przyzwyczajeniem” dla Rakowca jest Warszawa. Z tego względu wydaje się, że na błyskotliwe działania trzeba będzie jeszcze trochę poczekać.

ŹRÓDŁA ZDJĘĆ

SKRÓTY: W. WSZYSTKIE ZDJĘCIA G. ZDJĘCIE GÓRNE S. ZDJĘCIE ŚRODKOWE D. ZDJĘCIE DOLNE

strona 8

w. Internet

w. Internet (d. bryla.pl)

w. Internet

g. raoulabout.net; s: Internet; d. polisci.chula.ac.th

g. Google Earth; s. własne; d. własne

w. Internet

wsmrakowiec.pl

w. własne

Internet

w. własne

BIBLIOGRAFIA

HEIDEGGER Martin; Budowac, mieszkc, myślec; Czytelnik; Warszawa 1977; pages: 316 - 335

KSIĄŻKI

KOOLHAAS R., Borei S., Kwitnter S.; Mutations; Actar; Barcelona 2000

ARCHITECTURE STUDIO; The ecological city; Silvana Editoriale; Barcelona 2008

Trends in Urban Modal Split in Warsaw; IBDiM – Road and Bridge Research Institute;

BAUMAN Zygmunt; Płynne czasy. Życie w epoce niepewności; wydawnictwo: Sic!; 2007

Torino 2007

BURKE Gerald; Towns in the making; St. Martin’s; 1978

MAŁUJ Joanna; Social aspects of management of territory; ; Grupa Projektowa Zoom;

CARMONA Matthew, Claudio De Magalhaes; Innovations in the Management of Public

Gransk 2005

Space: Reshaping and Refocusing Governance; Planning Theory & Practice, Volume 7,

MANZINI Ezio; Collaborative services. Social innovation and design for sustainability;

KOOLHAAS Rem; Delirious New York; Monacelli Press; 1994 MALASEK Jacek Latest

Is-

sue 3 2006 , pages 289 – 303

Polidesign; Milan 2008

CARMONA Matthew; Public Spaces - Urban Spaces, The dimension of Urban Design; Archi-

MARUSIC Golicnik B., NIKSIC Matej, COIRIER Lise; Human Cities. Celebrating Public

tectureal Press; 2003

Space; Stichting Kunstboek; Brussels 2010

CASSIA M.; X Milano; Hoepli; Milano 2008

MAZZA Luigi; Partecipazioni Internazionali; La Citta del Mondo e il Futuro delle Metropo-

FASSI Davide, DANESI Silvia; Urban Camping Design. Hospitality and Temporariness;

li; Electa; 1988

FROMM Erich; Zdrowe społeczeństwo; Panstwowy Instytut Wydawniczy; Warszawa 1955

MÓRAWSKI Karol; Warszawa. DziejeMiasta; Książka i Wiedza; 2003

GEHL Jan; Zycie między budynkam. Użytkkowanie przestrzeni publicznych; Ram; Kraków

RAJKOWSKA Joanna; Przewodnik Krytyki Politycznej; Wydawnictwo Krytyka Polity-

2009

czna; Warszawa 2010

GEHL Jan, Gemzoe Lars; Public spaces, Public Life: Copenhagen; published by The Royal

SIENKIEWICZ Henryk; Rakowiec; VEDA Agencja Wydawnicza; Warszawa 2011

Danish Academy of Fine Arts School of Architecture; 2004

STACHURA Ewa; Determinanty Zmian w architekturze mieszkaniowej okresu transfor-

GRZELAK Janusz (red.); Społeczna mapa Warszaawy; Instytut Studiów Społecznych Uni-

macji w Polsce; Wydawnictwo Politechniki Śląskiej; Gliwice 2009

wersytetu Warszawskiego; Wydawnictwo Naukowe Scholar; Warszawa 2004

WĘCAŁOWICZ Grzegorz; Geografia społeczna miast; Wydawnictwo Naukowe PWN;

GZELL Sławomir (red.); Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku; Akapit;

Warszawa 2007

Warszawa 2002 GZELL Sławomir (red.); Peryferie i centrum Warszawy a jej stołecznośc; UrbanistykaMiędzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa 2004 GZELL Sławomir (red.); Przestrzeń publiczna jako element krystalizacji zespołów urbanisty-cznych; Urbanistyka Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe; Warszawa 2005 HANSEN Oskar; Ku formie otwartej; UE 2005 HANSEN Oskar; Zobaczyc świat; Warszawa 2005 HALL Edward; Ukryty wymiar; MUZA SA; Warszawa 2005

DOKUMENTY/ PLANY

FILMY

DUŃSKIE CENTRUM ARCHITEKTURY; Ecotopedia; publikacja towarzysząca

BROWN Jim, BURNS Gary; Życie na przedmieściach (Radiant City); produkcja ka-

duńskiemu pawilonowi na Biennale Architektury w Wenecji; Wenecja 2008

nadyjska; 2006 HOLZFEIND Heidrun; Za żelazną Bramą; produkcja polska; 2009

LIFESPACE; Modernizacja Parku Oraczewskiego; Raport z badań w ramach

KLODAWSKY Helene; Malls R Us; produkcja polsko-francuska; 2009

konsultacji społecznych”; wykonany przez „Lifespace”; 2010

MØL DALSGAARD Andreas; Cities on Speed – Bogota Change; produkcja duńska; 2009

URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku; Biuro Strategii Rozwoju i Integracji Europejskiej; Warszawa 2005 URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Strategia Zrównowazonego Rozwoju Systemu Transportowego Warszawy do 2015 roku i na lata kolejne; by Office of Road Construction and Transport with Office of Architecture and Urban Planning in Warsaw; Warszawa 2010

PRASA OCHOTNIK - Pismo OSrodka Kultury Ochoty; Historia kultury Rakowca; nr9 12/2005 ARCHITEKTURA; miesięcznik o architekturze i urbanistyce; drukowany w Polsce AREA; miesięcznik o architekturze; drukowany we Włoszech a+u; a miesięcznik o architekturze i urbanistyce; drukowany w Japonii DOMUS; miesięcznik o architekturze, urbanistyce i dizajnie; drukowany we Włoszech

INTERNET URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Mikroprogram rewitalizacji

DESIS-NETWORK.ORG

dzielnicy Ochota m.st. Warszawy; Załącznik nr 04 do Uchwały zmieniającej

ESTERNI.IT

uchwałę w sprawie Lokalnego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata

EUROPEANCITIESMONITOR.EU

2005 - 2013 z 16 kwietnia 2009 r.

EUROPAN-EUROPE.COM MYTOWNINC.ORG

URZĄD MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY; Plany Zagospodarowania

PPS.ORG

Przestrzennego obszaru Rakowca; uchwała nr.LVII/1710/2009

PROMISED-CITY.ORG

Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 18 czerwca 2009 r.

SUSTAINABLE-EVERYDAY.NET THEPOLISBLOG.ORG

UNITED NATIONS; Planning Sustainable Cities, Policy Directions, United Na-

RAUMLABOR.NET

tions Human Settlements Program; 2009; Abrigded Edition

WIKIPEDIA URZADOCHOTA.WAW.PL

Założenia i wstępny projekt Karty Przestrzeni Publicznej; Materiał do dys-

UM.WARSZAWA.PL

kusji na konferencji 27-28 maja 2009 r. w Poznaniu

FORUMROZWOJU.WAW.PL WARSZAWAWBUDOWIE.PL