.
Irina Gardi Kova~evi~ NWBO NAD KERESTUROM
1
Direktor Martica Tama{
Ovi~atelqni redaktor Mikola [anta
Redaktor Mikola M. Cap
Recenzent Mikola [anta
Lektor Bla`enka Homa-Cvetkovi~
Dizajn ramikoh Lxbomir Sopka Kompxterski obrobok Lxpka Cve<~ ISBN 978-86-7105-253-5
Vidala Novinsko-vidavatelqna ustanova â&#x20AC;&#x153;Ruske slovoâ&#x20AC;? Novi Sad, Bulevar o{lwbodzeny 81 2
Irina Gardi Kova~evi~
NWBO NAD KERESTUROM SKAZKOVO PRIPOVEDKI I LE]ENDI
“RUSKE SLOVO” NOVI SAD 2012 3
Drukovanw tej kn<`ki finansijno pomognul Pokra<nski sekretariyt za kulturu i yvne informovanw z Novogo Sadu
4
Yk som sluhala, tak pripovedam 5
6
7
8
DZIVA DZIVKA Bulo nas {tvero dzeci. Rodi~i, nakadzi pukla yr, z dny na dzenq i{li na polqo. Mi, wdno drugomu po uha, ostavali doma zoz babu i d<dom. Tak zme {e hovali, a tak {e hovali i {icki dzeci u valalw. Lwm tih co nw mali babu maceri cagali na polqo zoz sobu, a mi mali i babu i d<da. D<do v{e mal daykej roboti u gumnw: u` statok napo<c, u` na{ekac ka~atom ~i gu{atom zoz cviklovogo l<sca, u` ponal<vac vodi `ivini, ta platac sersan, popodrucac gnoj co kuri rozgrebali, poskladac vigrizki. A ked sebe nw na{ol sam roboti, baba bi mu na{la daco i u zagradi. Bo, zagrada bula babovo carstvo. Tam vona rozkazovala, tam vona carovala i tam bul {or yk vona zadumala. Dva yblon<, wdna gru{ka i dva {l<vki buli wdine co dopu|ela d<dovi otrimac, alw i to lwm u kutoh i kolo dra`ki na uhodze do zagradi. Yka to lwm zagrada bula! Najkras{a na {ore, ta co na {ore, u calim valalw! O nwj {e pripovedalo a` na drugi valal. â&#x20AC;&#x201C; Tota `ena ma `elwnyvu yk da wj vra~a â&#x20AC;&#x201C; gutoreli lxdze co prehodzeli kolo na{ih pro|oh z kotrima bula ogradzena zagrada. Zagrada bula i dosc velqka, ozda vipatrala i vek{a yk bula `e hi`a u nwj bula nwvelqka, ta x zyri z d<dovu pomocu, kotri mu{el nabic kolq~ki i porozcagovac {nurki naj to {icko budze yk po {paliru, baba dzelwla na gradki, a do gradkoh sadzela {orom po strogim kalendare kotrogo {e pritrimovala: {alata i cibulqka posadzeni i|e vw{en<, kolo dra`ki, bo {e ih vibera i zrezuw ked nayr i|e zna buc mokro, a druga `elwnyva lwm co poshodzi, da {e nw u}a`i. V~as nayr {alo {e gra|ok, vecka marhvu, i petru{ku,
9
maunu, redhvo~ki, presadzovalo kapustu i kelerabu co zi{li u velqkim lavore na hl<vovim oblaku. V{el<yk, dosc v~as zyri {e po{alo i – mak. Toti drobni zarenka co mi dzeci tak lxbeli ked {e z n<ma, roztlu-~enima u stupki, a vec pocukrovanima, napolnwli rejte{i, za~arnwli galu{ki, abo bobalqki na Vil<x! Ta, ked bulo vecej cukru u mehu, a baba dobrej dzeki, znal {e nam ujsc i dayki cukrik pra`eni z makom. Yke to bulo |esce! No, ta ked toti drobni zarenka maku co v~as nayr polo`eni do `emi vipukovali, ked {e zyveli dva drobni l<sto~ka, vidzeli {e prosti {oriki, a vec ro{l<nki mocnwli, dostavali v{e novi i novi, v{e vek{i i vek{i, dva po dva l<sca nad melku ~arnu gl<nu. Yk z ~udesnu ruku vipisani smugi co kra{eli zagradu! Alw, najkras{a bula makova gradka ked z pup~oh na verhu ka`dej ro{l<ni rozkvitnul kvet. Na{omu, dzecinskomu ~udovanx nw bulo konca `e {e na toti kveti nw la{eli mladi dzivki kotri u max, abo vec a` u xnix i|e bar`ej, targali rozkvitnuti kolyci ru`i i u rukoh ih trimali ked odhodzeli na tanwc, abo do cerkvi. – To {e nw ru{a, n<za~ na {vece – mesto odvitu na take pitanw, nakazovala baba. – Scekajce, bo doraz naidze Dziva dzivka! – pla{ela nas vona i strogo merkovala `e bi dawdno z nas nw zakva~elo dawdno kregke makovo stebelko, abo zatap{alo drugi gradki po zagradi. Kvitli i krompl<, alw to nw bula krasa an< bl<zko makovomu kvetu. Zdabali makovo kveti na pipinw, kotre, zna {e, ~ervene, a makovo kveti rozkvitali velqki, rozko{ni i in{akej farbi. Od bilej po cmu lilovu. Odpadovali l<sca tih kvetoh yk z tul<panoh ked odpadux, co u pogare nw vitrimax an< dva dn<, a za n<ma ostavali {mi{ni ~uto~ki, u stvari yki{ gordoviki kotri na verhu max ~u-bku, yk zati~ku, malu korunku. I tedi, ked kvetovo l<sca popadali po `emi i a` x zakrili, baba nam nw dala uhodzic do maku. – Dalwj, dalwj otadz – pratala nas nwmiloserdno. I stra{ela nas: 10
– U maku `iw Dziva dzivka, merkuw na vas i ked vas dawdno dolapi zavra~a vas, ta vam budze guy! @e bisce nw stargovali toti makovo kan~oviki! No, alw povedz ti dzecku naj nw ru{a daco! Yke bi to bulo dzecko ked bi go prave toto zabranwte najbar`ej nw pricagovalo?! Wdnogo dny ked zme vidzeli `e na{o po{li na polqo, a baba {e vibrala do valalu co{ka okon~ic, najstar{i brat i y {e pomali ucagli do zagradki. ^mi}li zme od tih dvo<h mlad{ih {aputrakoh, {a voni bi nam lwm zavadzali! – Merkuj, zavri totu kapurku tak `e bi nw bulo vidno `e zme nuka – rozkazoval mi brat. – Klwkn< i cagaj {e popod pro|a naj ce nw vidno, ni-a, tak! – cagal {e bar`ej na bruhu yk na kolwnoh oprezo mnw. U strahu, bo zme buli svidomi `e robime co{ka co {e nw {me, cagali mi {e po i|e vla`nej `emi, cagali i cagali na kolwnoh i na bruhu. Od gore slunko upeklo, a od dolu vlaga yka{ biw do nosa, laskota na kihanw, cerpnx kolwna. Nw znam kelqo zme {e tak cagali, ked raz cihosc. Sluham: nw ~uc n<~. An< nw vidzim bratovo nogi oprezo mnw, an< nw ~uwm `e bi {e {mikal po brazdi. Lapela me pan<ka, vo{ol strah do mnw, oglydam {e, – n<}dze n<kogo. Nw {mem {e ozvec, an< {epot mi z garla nw vihodzi. Zacerpnuti ~ekam co {e slu~i. Naraz, zlwtla yka{ gerl<~ka, ~i co, nad mox glavu, a y gonq vonka zoz zagradi. Be`al som kristakri`om, nw znam, ~i som i kelqo som maki povalyl, alw som {e stanovel a` u dvore. Nw {mem kri~ac na brata, budu me ~uc a` na ul<~ku, dozna {e baba, pove rodi~om, ta zbereme. Sceram znoj zoz ~ola, ~uvstvuwm yk mi vibil i ~uri po pohrebcini, pohodzkuwm kolo zagradovih dzverkoh, lamem ruki, ~ekam – brata nwt i nwt. Vipatralo mi yk `e cali vik pre{ol dok nw pri{la baba. Nw mu{el som wj tolkovac. Ked me vidzela takogo uzvaranogo, vozdlu` zavla~enogo od gl<ni, i popatrela prez pro|a do zagradi kadzi som vibegnul, {vidko wj bulo ysne 11
co {e stalo. Taka nagn<vana drilwla dzverka, ta prosto do maku u kotrim y ohabel nadalwko vidl<vu dra`ku. Hodzela vona po maku gore dolu, hilyla {e, dovolovala brata po menu, vidzelo {e mi `e bi skorej obi{la cali goni, a vec naraaz skri~ala: – Volaj d<da! [vidko! D<do, ked pri{ol dze{ka zoz gumna, vo{ol do zagradi i o kratki ~as von za ruki, a baba za nogi, vino{eli brata zoz maku. Prenwsli go kolo mnw, a brat lwm yko{ik prevracel z o~mi, po`wlwnwl u tvari, u celu oklypnuti vi{el na <h rukoh, a kolo ustoh {e mu vidzelo yk vibiva yka{ `elwna pena! – [vidko, prinw{ kan~ov z vodu! – nakazala mi baba. Brata spu|eli na lavku co na dvore bula oparta }u muru popod hi`u. Baba v`ala odo mnw kan~ov, ta z nqogo nal<vala vodu bratovi do ustoh. Voda {e zl<vala po jogo oznownih vlasoh, alw `elwnkasto-bila pena {e slabo zmivala. Vecka go obracela dolun<c, ta mu z pescami priciskala medzi lopatkami, tak `e pred tim nalyta voda vihodzela z nqogo. Kedi-nwkedi, baba mu zl<vala vodu z kan~ova na cemenw, dzvigala glavu i obracala x }u sebe. – Yj, bo`e moj, co toto dzecko porobelo – zabri}ovano predlu`ovala narabyc z n<m nwprerivno menyxci komandu d<dovi naj go obraca raz na bruh, raz na hribet. Ked bi vipra`nwla kan~ov, rozkazovala mi: – [vidko, prinw{ polni! – I davala mi prazni do rukoh. Nw znal som `e znam buc taki {vidki i taki shopni no{a~ kan~ova polnogo z vodu, a `e bi {e vona nw rozlyla! Konw~no, brat {e zaka{lyl, po~al {e kormacac i yk `e pri{ol }u sebe, alw znova padal do sna. Tedi go baba plyskala i znova pol<vala. Nw znam yk to dlugo tirvalo, alw znam `e u mnw {erco skakalo yk {alwne. – Co ked brat umre! – prehodzelo mi prez glavu. – Hto budze vinovati!? Do ve~ara brat {e yko{ otxtel i ked pri{li rodi~i z poly von u` bul u poscel<, yk po mlodej ~ekal `e bi baba i 12
d<do vipripovedali co {e z nami stalo. Alw, mudri baba i d<do o tim {ickim rodi~om vipripovedali a` o daskelqo dn<, ked bulo ysne `e bratovi nw bula dayka hiba. Bulo to u` lwto, raz ve~ar, ked u nas bula tre{ka, ta star{i buli zav`ati i na nas n<hto nw obracal uvagu, brat nas, men{i dzeci, pozberal, ta zme po{li za hi`u, po{edali na `elwnu travu i a` tedi nam vipripovedal co {e zoz n<m stalo. – Ked zme {e tak cagali na bruhu y zakva~el z lokcom wdno stebelko i tot kan~ovik maka spadnul to~no oprezo mnw. Yki bul kregki odlamal {e na tim mesce dze w na zagrubnucu yk zasadzeni. Zoz nqogo po~alo ~uric take yk l<pkace mlwko. Bul mi bl<zko pri }amboh i y go po~al l<zac. Bulo gorke i malo nwzvi~ajni smak i zapah, alw yk ked bi me co{ka omamunwlo. I y l<zal, i l<zal dalwj. Odrazu som vec nw ~ul an< vitrik, an< {u{ot l<scoh, an< p~oli, ta a` an< brata za mnu, po~uvstvoval som yk {e nado mnu hto{ka nagina. Otvorel som o~i i mal som co vidzic: yka{ dzivka. Mala buravi `elwni vlasi, yk {e nagla nado mnu vlasi wj praveli zavisu nad mox glavu i mnw {e po~alo mucic pred o~mi. Bulo mi yk ked bi mi naraz hibelo vozduhu, lapel som {e za wj vlasi, a vona {e na{meyla: – Vidzi{, y tota Dziva dzivka, – {epla mi do uha i y po~uvstvoval yk me lwgko oddzvigla od `emi. No{ela me na rukoh, regotala {e, tancovala zo mnu, a kolo nas buli visoki, visoki stebla maku, nogi mi uvadzovali do makovih kan~ovikoh, alw mi buli taki lwgki yk i ruhi Dzivej dzivki, `e {e an< wden nw odlamal. Lwtali zme tak, a vona mi rozkazala: – Do ka`dej tej makovini mu{i{ zaku{ic i vipu|ic sok zoz nwj. To mojo bogatstvo i tvojo zubi go mu{a o{lwbodzic. Ked vecej odnw{em tej bilej smoli do svojo carstva, budzem panovac nad vecej lxdzmi. Co mam vecej slugoh, vecej roby na mnw i y godna zavladac zoz najvek{u ~ascu {veta. Odn<mal som {e, alw wj me ruki yko{ mocno, a polwgko trimali. Zaku{oval som do bezkonw~no vel<h makovinoh, u 13
glavi mi dubonwlo, mucelo mi {e pred o~mi, alw vona nw mala milosci. – Pu| me – modlwl som x – brat {e prestra{i, baba me nabiw ked me vlapi u maku, a co a` rodi~i povedza, nw {mem an< dumac - plakal som. – Lwtali zme dlugo ponad velqki poly zoz mladim makom, slunko odgore {vicelo, y {e znowl, alw som mu{el zaku{ovac `elwni kan~oviki. Vidzelo mi {e `e {e mi smrod smoli upil do skori, `e me pe~e u garlw, plakal som: – Znam `e som vinovati `e som nw sluhal rodi~oh, a okreme babu, alw mu{im pojsc domu, obecuwm, vecej an< raz nw budzem uhodzic do maku! – Bulo barz dlugo, dzenq cali pre{ol, u` {e zacmelo, a poly z makom {e dalwj lwm {ireli, Dziva dzivka bez odpo~ivku tancovala zo mnu, narabyla medzi {orami, natargovala me yk ked bi x barz zabavylo yk {e y mu~im. Vidzel som `e {e wj o~i ~ervenwx od radosci kelqo zme smoli nazberali, vidzel som wj |arnwti zubi dok {e {meyla i zarekol {e `e ked pre`iwm n<}da nw zabudzem tot dzenq i v{e budzem stran<c od maku, nw zoscem go an< u rejte{oh. I tedi ked me baba pri{la glwdac do zagradi y u` obi{ol vel< hotari, v{adzi bulo maku, za nami ostavali kanti polni bilej smoli, bolwli me usta, tracel som dihanw. ^ul som babu yk me dovoluw, alw mi usta buli nwprerivno zav`ati i y nw mogol pu|ic an< glasa. Mi, dzeci {edzeli kolo nqogo |upeni i zastra{eni. Ka`de z nas u glavi prevracal sliki kotri nam opisoval brat, ka`de {e oglydal ~i {e pred nami nw stvori oddakadz `elwnovlasa i ~ervenooka dzivka, pocerpal `e {e ozve }u nam zoz regotacim glasom kotri wj vihodzi zoz spretih }amboh, pomedzi |arnwti zubi. Yk odlwg~anw nam zazvu~al macerov glas kotra nas volala na ve~eru. Za ve~eru zme mali z makom galu{ki!
14
@ELWZNA BABA Ked Mikola, o kotrim tota pripovedka, bul hlapec, tedi dzeci nw mali kup~i baviska, alw {e baveli hto z ~im, hto u` co na{ol i komu yk robeli pilqki, yk bi {e to nw{ka povedlo. Tedi sebe hlapci znali z obi~nogo pruta zadumac `e w kon<k, i i|e yk bi rego~ali {edlaxci go po prahu, bo tedi na ul<coh po valalw nw bulo asfaltu, alw megki i grubi prah, co napraveli ko~i i kon< drobkaxci zapragnuti }u druku ~er~acogo ko~a. Dziv~ata {e i tedi baveli z babkami, kotrih priberali, ukladali i mu{trovali {e z n<ma yk z pravima dzecmi, yk {e to u` dziv~ata znax bavic. Babki nw buli pravi, go~ buli krasni, vlasati, bo buli z ~utkoh kukurici, z tih mladih co mali gadvabni vlasi, a zoz starih ~utkoh {e pravelo palati i turn<, za zadumani najkras{i princezi i princoh. Na mehoh co buli viskladani pod konkom pod ~as tla~idbi, dok {e ih nw pono{elo na pojd, {e dlugo {edzelo, a dakedi a` i pospalo, bo {e od ma{ini tla~arki htora natla~ela telw `ito, po calim su{edstve, hlopi i `eni rozhodzeli pozno, ked u` i bosorki begali po {ore. A toti bosorki to buli stra{ni potvori. Tak golwm babi pripovedali ked stra{eli svojo unu~ata naj {e co skorej, i|e u per{im zmerku, zbegux }u domovi. I{e stra{nwj{e od bosorkoh bulo @elwzne kolq~e, pre kotre {e i naj{mel{i z per{im zmerkom ru{ali }u domovi. Ked {e lwm spomlo `e â&#x20AC;&#x153;Doraz budu begac `elwzni kolq~ataâ&#x20AC;? â&#x20AC;&#x201C; to {e a` kvi~aci rozbegovalo ka`de dzecinske dru`tvo. No, ked bi {e dahto dakomu pital yk vipatrax `elwzni kolq~ata, nw ci}urne `e bi znal povesc, a i ked bi dahto
15
dakomu ponuknul vidzic dawdno take kolq~e nw pristal bi â&#x20AC;&#x201C; natelqo to bulo stra{ne! Bulo tu i{e kojdzeyki potvori, povedzme, Dziva dzivka z maku, alw tomu istomu Mikolovi, o kotrim be{eda, naj~astej{e gro`ene zoz @elwznu babu. Bo ~om? Bo preto `e voni mali studnx yk n<hto u valalw, dze{ka pod konkom, u zadn<m dvore. A tam bulo i krasne mesto za bavenw, beganw, preskakovanw {trand`}a, labdanw z rendanu labdu co mu x baba zo{ila zoz starej boto{i, a pod velqku ygodu bul hladok, a na ygodi velqki, ~erveni plodi od kotrih {icki dzeci buli zamurckani, alw ih bruhi siti. Lwm {e odkralo falat z pupka hlwba i streslo daskelqo sma~ni plodi. Mikola {e znal vidrapac na ~eperki, ta {e {estrom vidri`nqovac `e yki sebe ygodi naoberal, a voni {e mu{eli zajsc z tima co naotresali. No, ta u tej studn<, golwm tak tverdzela Mikolova baba kotra z n<ma `ila u obiscu, bula @elwzana baba. Prave preto, tota studny i korcela telqo Mikolu, `e {e nw mogol oduprec kedi lwm zabegnul pod strehu spu|enu nad studnx, zakuknuc do nwj. Buli na studn< i palanki, alw taki z deskoh, a deski yk deski, ked {e po n<h ~asto prel<va vodu, a v{el<yk `e z kabla plx{nw ked {e polni vicaguw z gl<bini, {vidko zdirvex. Baba nakazovala naj {e dzeci nw pribl<`ux }u studn<, bo @elwzna baba lwdvo ~eka `e bi ih z klx~ku ucagla nuka. Alw, yka to baba? Yka to klx~ka? I, naco @elwznej babi taki, zvi~ajni, dzeci, mu~elo Mikolu kedi mu lwm na rozum spadla studny. I raz, bulo barz dopito i goruco, ta an< hladok ygodi nw pomagal, pribl<`el {e Mikola }u palankom. Z <h gl<bini bila priwmna {vi`osc, co na tej goru~avi bulo i|e pricaguxc{e. Za totu {vi`oscu von {e i mamunwl, ta {e tak bar`ej nagnul nad studnx, a mokra verhny deska mu tak priwmno, laskotaco, o{vi`ela goli bruh. @adaxci pomocn<c toto priwmne ~uvsto, Mikola {e calkom opar na palanki, a` nagnul. I â&#x20AC;&#x201C; deska pukla. Pod Mikolom {e nogi zo{l<sli, dzvigli do gore i von z glavu gorebzdom ru{el }u 16
vodi. Voda plxsla i pred n<m {e odrazu otvorel yki{ novi, nwpoznati {vet! Nw osetel von dze go z klx~ku zakva~ela @elwzna baba, lwm naraz pohopel `e w vlapeni! – Go-go-go! – ~ul wj regot, alw x nw mogol vidzic, bo gat, glava mu bula nadolu, a glas @elwznej babi {e ~ul yko{ od gore. – Yki {umni hlap~ik. Lwm ked budze i posluhni, godna som {e z n<m spomognuc! – Pu{ce me otadz – zaplakal Mikola – Budzem dobri! – Co zna~i “Budzem dobri?”, vidri`nqovala {e @elwzna baba – Ked nw sluha{! – Y scel lwm vidzic – proboval {e vigvaric Mikola. – Vidzic, vidzic! Ta ~i {e to {icko mu{i vidzic, ga? Bulo ci povedzene `e y zla, `e {e odo mnw mu{i{ ~uvac. Nw verel {i! – Y dumal lwm `e sce stra{ni. Nw znal som `e sce i zli – pravdal {e Mikola. Nw znal {i? Nw nau~el {i totu pisnqo~ku: Zla baba, zla, trojo dzeci ma wdno hodzi do {koli druge {iw bo~kori trece {edzi na kamenq~ku trima p{i~ka na remeqn~ku! – Znam y to, alw, som nw dumal `e to o vas, – yjkal {e Mikola. – Co zo mnu porobice, teraz? – Teraz {e ti mu{i{ postarac kolo mo<h dzecoh, bo y idzem po studnqoh, stre`em za nwposluhnima dzecmi, a mo<m vec hibi mac, odnosno pestunka. No, ta ti im teraz ma{ buc pestunka! Ta tak Mikola {e takoj lapel do roboti: v`al za ruku najmlad{e babovo dzecko, bridke, a` stra{ne, a nwdobre, vir}ace i lyrmace yk i vona sama, ta gajd, vodzi go do {koli. A u {koli u~itelq i{e gor{i }u {kolyrom yk jogo ocec ked von daco zvity`i: sto< na dzveroh, lisi, a z 17
tirsovku u rukoh, okulyri mu na nosu, nwpriwmno {kul< na Mikolu: – Ti nw{ka odvituw{ za toto dzecko? – pita {e Mikolovi. – Merkuj, ked von daco nw zna, ti dostava{ po palqcoh! Po~ala godzina, a babovo dzecko glupenke, nw zna n<~. A` {e Mikolovi vidzelo i `e nw sce znac, bo `e {e mu pa~i patric yk von duw do palqcoh ked go u~itelq vderi po n<h! Vidzi von `e nwt pomoci, lwm privolac na rozum toto co nw tak barz merkoval ked u~eli razwdnu. Ta po~al {eptac istomu tomu {kolyrovu: Raz wden, wden, raz dva, dva i tak dalwj, pokly cala razwdna nw bula bez gri{ki, yk po vodi, videklamovana. Lwm co {e vracel z tim najmlad{im zoz {koli, a tot co {il bo~kori go do~ekal nagn<vani: – A y naj sam sebe mascim oputu? Bo~kori mu{a buc do ve~ara gotovi, a skori mi nw porihtani. Ih {e per{e mu{i mokri roz}a`ic, bo y a` vec mo`em {ic z n<h! ^ekaj-lw, ~ekaj! Povem y maceri yki {i lwnxh, – zagro`el Mikolovi, ta {e tot lapel }azlovac po mokrih {merdzacih skoroh, z ykih {e dakedi pravelo bo~kori, obuj bez kotrej nw bulo an< wdnogo parasta, obuj kotra talpi na{ih starih ~uvala i od grudoh, i od scernynki, i od kopa~oh. [nural bo~kora{ skratu skoru z oputu, yk zoz dayku grubu cvernu, drilyl totu oputu zoz {idlom prez pred tim vidlobani dzirki, nadzival na kopito, tlukol z ykim{ik mlatkom, i naisce – vi{la to dobra bo~kora: per{e wdna, vecka druga. Gej, alw tu u` pred ve~arom, a gevtot treci, co {edzi na kamen~ku lyrma: – Z mo<m psom {e nwt hto prejsc! Duma{ {e ti lapic do roboti? Tot pes nw vitrima tak cali dzenq ku~ac kolo mnw, a mnw u` ruki zbolwli yk {e z n<m natarguwm. Pokly `e budzem ~ekac odmenu!? Vidzi Mikola `e to lwm na nqgo ~eka, ta skokom, hvacel tot remenq~ok z hlapcovih rukoh, a pes yk na rozkaz, 18
sko~el, pocagnul go i Mikola {e za n<m rozbegnul, be`i za n<m, alw be`i, a be`i! Mikolovi u` du{a vihodzi na nos, nw ma dihany, pada i ruki mu cerpnx, kolwna podrapani i postlukani od padanay, u glavi mu gu~i bo nw ma vozduhu i ked raz, nogi spod nqogo vibegli i von {e rozcag dolun<c, na bruh yki w dlugoki! [icko {e kolo nqogo zacmelo, celo mu zacerplo i yk ked bi prez yku{ dalwkosc prepoznaval glasi: â&#x20AC;&#x201C; [vidko, {vidko, mu{i {e z nqogo virucic {icka voda, â&#x20AC;&#x201C; ~ul nwysno, mi{ali {e glasi nad n<m. Vec po~uvstvoval macerovu slizu na svowj tvari i ocovo ruki yk go dzvigax zoz `emi. O tim yk Mikola spadnul do studn< i yk {e jogo {estri zna{li ta skri~ali na oca, kotri na |esce, prave ru{el `e ponal<va do ~erep~ka vodi ka~atom, ta bul bl<zko, {e dlugo prepripovedovalo, okreme na pradkoh. Medzitim, o tim co Mikola do`il ked spadnul do studn< i ked slu`el u @elwznej babi, dlugo n<hto nw znal. Ked u` bul stari i ked mal svojogo unuka, ti` Mikolu, {icko vipripovedal svojomu unukovi a von, ni-a toto zapisal. No, pravda, moglo {e u` tedi takoj znac `e tam, na dnu studn< bulo co{ka stra{ne, bo {e od tedi Mikola barz premenwl. Tak, prej} noci, postal per{i rahunko{ u klasi, a vecka ked po{ol za {e}erta, bul najvrednwj{i medzi tima co vwdno z n<m u~eli remeslo, ta z nqogo postal najlwp{i cipelar u valalw. Tedi {e u` bo~kori kus pokus traceli z hasnovany, alw ked trebalo â&#x20AC;&#x201C; znal napravic i bo~kori! I, gvary `e {e barz rozumel do dobrih psoh. Alw, o tim {e lwp{e opitace jogo unukovi, bo yk povedzene, {icki Mikolovo tajni prenw{eni na jogo unuka, Mikolu!
19
@ELWZNI KOLQ^ATA Od daven davna {e znalo: ked {e zmerknw, dzeci mu{a buc doma. Bo, ked {e spu|ela cmota na `em, tedi do valalu prihodzeli stra{ni stvari. Preto star{i buli zadlu`eni klwpac dzecom `e ked u~ux paceri zoz valalskej turn<, vec {e pretarguw ka`de bavisko i be`i }u domovi. Doma ih ~eka umivanw, ve~era, i molitva u poscel< pred spanqom. I vec {e mu{i co skorej zaspac, a rodi~i, baba i d<do ostavax kolo lampi i|e daco porobic, ked nw in{e golwm {e poradzic co hto z n<h xtre ma porobic. Dzeci mo`u prisluhovac o tim, u` kelqo ~ux i rozumy, pokly ih son nw zvlada. A dotly {e mo`, bome kojco i nasluhac, a be{eda star{ih dzecom najlwp{a kol<sanka. Htori dzeci nw sluhali, im {e gro`elo zoz @elwnima kolq~atami o kotrih n<hto nw znal pripovedac yk vipatrax, lwm ka`de znal povesc `e su stra{ni, `e kadzi voni prejdu tam nw ostanw an< wdno dzecko. Pozberax go i odnw{u get – hto zna dze, i n<hto nw zna co {e vec z togo dzecka stanw, a ked daco nwpoznate, to nw mo`e buc dobre! Wden Vasilqko bul dobre dzecko, alw barz lxbopitl<ve. Mu~elo go doznac prave toto co {e od nqogo najbar`ej skrivalo. Babi {e znal dopitovac o tih ~udoh co star{i na pradkoh spominali, alw go n<yki odvit nw zadovolqoval. Okreme go cikavelo: – Babo, y bi golwm raz zakuknuc ked prehodza po {ore @elwzni kolq~ata, yki to voni? – Sinu moj, naj ci take daco na rozum nw prihodzi, – opominala go vona – bo ci budze guy, a co y budzem bez svojogo unuka? Hto me dotrima dok budzem stara, i ked som nw
20
godna starac {e o sebe, hto mi pogar vodi doda, hto mi natopi, hto mi ruki zlo`i? Dzvigala baba na najvis{i urovenq ozbilqnosc unukovej utrati, lwm `e bi sebe Vasilqko na tvardo v`al do glavi `e ked {e zmerka mu{i ru{ic domu. V{el<yk, yk i nw{ka, i tedi dzecom bulo najslad{e bavenw prave ked {e trebalo rozhodzic. Lwm sebe zadumaj: prave na ce pri{ol {or buc tot co predvodzi {or dzecoh polapanih wdno za druge, a toti na krax, zalwtn<ki, lwm odpadux, bo ti tak shopno i {vidko meny{ naprymi begany `e voni traca rovnovagu, farux i odkva~ux {e, vivracax do prahu, a tebe na rozume yk odkva~i{ za sobu a` i vlasnogo brata, a nw lwm najlwp{ogo pajta{a za n<m, a vono – babov ~i macerov glas kotri nw mo` presluhac: “Domu!” Abo, bavice {e na mosti, udava ci {e sceknuc spod mosta, polapanih rukoh dzecoh nad glavami tih co pod n<ma prebegux, naj ce nw zalapy i primu{a naj ti budze{ slup mosta co lapa, a vono – domu! Tak i Vasilqko, co {e in{ak dosc trapel buc medzi lwp{ima i ve{tej{ima dzecmi, ta {e mu v{e yko{ u{lo `e bi bul zalwtn<k, nwdze~nw ohabyl bavisko na {ore, a vidzelo {e mu `e {e prave jogo babi glas per{i ~ul, ta za n<m kri~a dzeci: “Gubibanda!” Yk i po drugi yrn< ve~ari, i togo majskogo {icko pahlo: zoz zagradoh rozkvitnuta ovoc i per{e kvece, zoz ~erykoh kolo yrkoh i z drevoh pahnyci kvetni l<sto~ka o{ivali {e po dra`koh, a vozduh co belavel u zmerku, ru{al {e pomali i pravel lwm telqo vitriku `e bi toti pahoti rozno{el, ta na babov glas Vasilqko z nogi na nogu ru{el domu ve~erac i spac, go~ {e u n<m {icko bunwlo: – Babo, {icki dzeci i|e vonka, lwm y mu{im vojsc – bunwl {e. Baba mu lwm nalyla {olqku ceplogo mlwka i gvarela: – Budu voni scekac, a` peti bic do zadku, bo doraz budu begac @elwzni kolq~ata. 21
I tak Vasilqko lwgnul pod perinku, alw mu son n<yk nw i{ol na o~i. Co sam son nw prihodzel, alw i von {e staral nw zaspac, dal {e na to `e do~eka toti stra{ni @elwzni kolq~ata. I `e ih na koncu uvidzi i o{vedo~i {e yki su i ~i voni naisce i stra{ni. Ta naj {e z n<m stanw u` co {e ma stac, golwm {e godzen hval<c pred pajta{ami `e vidzel toto co z n<h an< wden i|e nw mal {melosci vidzic! ^ekal von, ~ekal, osluhoval glasi z kuhn<, prepoznaval macerov i ocov, babov i tot najgrub{i d<dov, alw u` nw barz rozumel co pripovedax. Dakus i preto bo {e mu glasi mi{ali zoz ~erkanqom lo`koh do tanwroh, bo voni pozno ve~erali, po tim yk ponamiryli statok i poumivali {e, a dakus i preto `e voni wdno drugomu gnwtka upadali do slovoh. To mu i zavadzalo, alw i pomoglo uvagu obracic na glasi co prihodza z ul<ci. Otamalq {e ~ulo psi yk bre{u, ridki ko~i kotri pozno prihodzeli z poly. [icko nadglasala godzina ked vderela fertalq, a vec i pol. Dumal `e to u` na dze{atu, bo glasi postavali v{e zaglu{en{i. A vecka, odrazu, co{ka |erep~alo! @elwzne â&#x20AC;&#x201C; prepoznal zvuk. Naglo i yko{ takoj tu, pod oblakom! Sko~el Vasilqko z poscel<, otvorel oblak i pone`e von nw bul visoki, {ednul na nqgo tak `e nogi spu|el dolu. U istej hvilqki co{ka go hvacelo i po~alo {e kotulyc z n<m. U stvari, jomu {e vidzelo yk ked bi bul u daykim velqkim gordove, polnim z prahom, kotri {e koturbi~a po ul<ci, tak {e obracaxci sam kolo svowj osovini vihodzi z valalu, prehodzi po ykih{ik pa`icoh, i idze, idze, a ~erep~i mocno, a` mu u uhoh dzvin<! Stanuc bi von, i zakuknuc dze w, alw nw mo`e. Obraca {e Vasilqko, obraca, raz mu glava gore, raz nogi, raz {e mu vidzi `e spadnw ta vderi zoz sobu tak `e {e rozbri`nw, a vec {e yko{ {icko primiri, na hvilqku, ta vec po~ina oznova. I â&#x20AC;&#x201C; na koncu, yk ked bi dahto spu|el velqke `elw`ivo na kaldermu, tak |erep~alo! Vasilqko po~uvstvoval `e {e zastanovel. Otvorel o~i, rozpatral okolo, alw nw vidzel n<~ â&#x20AC;&#x201C; vidzel lwm cmotu dookola. U stvari, v{adzi bula cmota, 22
lwm telqo vidzel `e sto< oprez ykej{ik dziri z kotrej {e rozl<va mocne {vetlo, tak `e go calogo obl<va i von mu{i kl<pkac, bo patric do {vetla nw mog. – Pridz bl<`ej – ozval {e }u nqomu yki{ glas. Nw mogol rozlu~ic ~i to hlopski, ~i `enski, a mo`ebuc bul i glas daykogo dzecka, kotromu usta zavyzani z husto~ku. Zlwknuti, Vasilqko napravel wden kro~aj i opital {e boy`l<vo: – Hto {i? – Y Hto{ka i tvoj som pan. Budze{ u mnw slu`ic dok nw zaslu`i{ o{lwbodzenw. Ti zna{ co {i zavinwl i mu{i{ totu svox vinu vipokutovac. – Alw, y spal, a ti me prebudzel! – vigvaryl {e Vasilqko. – ^i bi nw?! Tak {e mo`e ka`de vigvaric: ked z rendanu labdu zbiw{ gl<nynu kanti~ku co {e su{i na plociku pove{ `e {e sama rozbila, ked zapo`n<{ do {koli, to preto `e ce n<hto nw prebudzel, ked pod tobu puknw lyd na be}elx, ti nw dumal `e w taki cenki.... Tak?! – Teraz som naisce n<~ nw vinovati – pravdal {e Vasilqko. – U {ore, mo`eme {e nadmudrovac kelqo lwm sce{, alw mo`em ci povesc `e {e mu{i{ barz postarac yk to zo mnu vivedze{. Teraz gibaj tadzi i lapaj {e do roboti. Vo{ol Vasilqko do tej o{vicenej dziri, alw tam ti` n<~ nw vidzel, bo {vetlo kotre {e zl<valo kolo nqogo onwmo`l<vjovalo mu vidzic ~i to muri kolo nqogo, ~i otvoreni prostor. Oglydal {e, oglydal, alw nw vidzel n<~. I n<kogo. – Ked {i Hto{ka, mu{i{ mi pomognuc co{ka? – zdogadnul {e Vasilqko. – O palw ti {e jogo, yk {e von zna{ol – na{meyl {e glas. – Naj vidzime yki hasen mo`eme tu mac od tebe. Trebalo bi pozametac, bo na{mecene, alw ti mu{i{ najsc metlu! Duma Vasilqko, duma i ru{el tak yk i u <h obiscu, ked {e uhodzi z konku, do priklwta, za dzvermi sto< metla. 23
Obracel {e na pravi bok, namacal z ruku porisko, i naisce, na {vetlo vicagnul metlu. Vlapel x i rozmahoval z nx l<vo-pravo, ta sam vidzel yk dzviga prah, bo {e na tej {vetlosci praveli hmarki z nqogo. – Naj vidzime yk zastanovi{ tot prah – yvel {e znova glas. Vasilqkovi bulo ysne `e von provadzi ka`di jogo ruh. Vracel {e Vasilqko na po~atok odkadz ru{el i namislom vracel metlu na mesto odkadz x i v`al. Teraz znal `e bi kanta z vodu mu{ela stac takoj za dzvermi, na l<vo `e bi {e tot hto uhodzi do priklwta nw po{pocel na nwj, a `e bi bula pod ruku tim co smydni pridu zoz dvora, zagradi, abo z ul<ci napic {e vodi. I naisce, na l<vim boku od uhodu, go~ mu {vetlo i dalwj bilo do o~, ta n<~ nw vidzel, namacal kantu z vodu. Nagnul x i oprez sebe tamadz kadzi zametal popirskal z vodu i hmarki prahu {e zlwgli. – Zakon~el som i tot zadatok – gvarel Vasilqko od{melwni. – Teraz bi{ me mogol vracic domu, bo me budu glwdac. – Ga, ga, ga – zaregotal {e Hto{ka – ti duma{ `e tak lwgko mo` vipravic ked daco zavin<{. – Obecuwm `e vecej nw budzem robic toto co mi star{i zabrany – gvarel Vasilqko. – Toto ti obecaj svowj babi, svo<m rodi~om, a y nw mam co veric ~i nw veric. Y ce mam pravo zatrimac ked nw zlo`i{ predvidzeni ispiti. No, teraz, naj vidzime yk ri{i{ najvek{i zadatok: ma{ mi uvaric x{ku, alw tu nia u kuhn< nwt n<~ z ~ogo uvaric, a ma{ mi x poslu`ic tak naj x powm, a nw mam an< wdnu lo`ku! – rozkazal Hto{ka. I {vetlo {e zmen{alo, a Vasilqko vidzel `e pred n<m co{ka yk kotlynka, tu i yki{ik kotl<k, i n<~ogo vecej. – Ked ci treba pomoc, mo`em ci povesc lwm telqo `e nakadzi vidze{ vonka, oba~i{ `e mam zagradu, alw vona n<}da nw obrabyna, ta u nwj nwt n<~ogo za wdzenw – uputel go Hto{ka. Vi{ol Vasilqko i, naisce, teraz ked {e mu u` o~i kus privikli, vidzel pro|a kotri ogradzux zagradu u kotrej 24
nwt n<~ogo, lwm trava. Dawdni z tih travoh prepoznal, bo mu znala mac rozkazovac naj naskube pra{atom folqovki, taraski, ~iscecu, lobodi, a z dawdnima {e z hlapcami na pa`ici a` i bavel. Z wdnej travi dziv~ata najvolwli targac yki{ik drobni mali po}a~iki, a znal `e {e malim gu{atkom v~as nayr {eka mlw~ni l<sto~ka lampa|ikoh, togo dzivogo kveca co kvitnw na `ovto-gu{atkovo ru`i~ki, a ked voni prekvitnx, vec {e dziv~atom do tvari dux lwgki previdni }ombulqki co lwtax yk mali bili motilqki. Natargal Vasilqko kregki `elwni l<sca, poskubal ih yk mogol, bo no`a n<}dze nw bulo, urucel do kotl<ka, zalyl z vodu co i|e bula u kanti, i podpalwl ogenq u kotlynki ~uhaxci wden do drugogo dva drevka co <h virval z plota. Nakladol nadosc nalamani drevka na ogenq, a ked {e l<sca rozvareli urucel do tej x{ki `elwni po}a~iki kotri naoberal za tot ~as, dobre z yku{ pal<~ku, virvatu z plocika, popriciskal, ta {icko zdabalo na ka{u. Vec vi{ol znova vonka do zagradi i tam kolo pro|a vicagnul daskelqo nadovo pal<ci. Polamal ostoro`no pal<ci na civki i najudatnwj{u spu|el do ka{i: â&#x20AC;&#x201C; Naj {e pa~i, panw Hto{ka, tu ci zdrava i sma~na ka{a, z n<|ogo u obiscu stvorena, a z n<|im z obisca poslu`ena. Nw mogul vidzic Vasilqko hto to tot co pohl<pal x{ku, bo {e {vetlo z muroh znova pomocnwlo i jogo o~om zavadzalo vidzic ~i {e dahto, i hto {e pribl<`el }u kotl<ku, lwm oba~el yk {e u n<m ka{a zmen{ovala i â&#x20AC;&#x201C; nwstala. I ~ul yk Hto{ka hl<pa, yk l<}a, prosto mogol zadumac yk mu zihodzi do velqkogo bruha. Ked pohl<pal x{ku Hto{ka zadovolqno mocno rignul, co potverdzelo o jogo nagadovanx `e ma velqki bruh, ta gvarel: â&#x20AC;&#x201C; No, naisce to dobre bulo. Dokazal {i `e {i valu{ni i oseteni, alw na {ore dokazac `e y menwj oseteni od tebe. Teraz ti mnw mu{ic postavic tri zagadki, bo y ih barz 25
lxbim. Y ih dlu`en odgadnuc. Za ka`du zagadku kotru som nw godzen odgadnuc dostanw{ dayki odpust. Ked per{u nw ri{im, vecej me nw budze{ mu{i{ slu`ic. Zna~i, ked drugu odgadnwm, ti budze{ {lwbodni, alw ostanw{ tu, bo ci odkriwm dragu do domu lwm ked som nw godzen ri{ic drugu zagadku. Yk placu za trecu taku dobru zagadku `e x y nw godzen odgadnuc, dostanw{ darunok co ci budze slu`ic cali `ivot i pomo`e ci buc uspi{ni: nau~im ce naj {e n< od ~ogo nw bo<{. Y dumam `e to po pravdze, y barz trimam do togo `e som dobri zgada~ zagadkoh. Poteraz mi i|e n<hto nw zadal zagadku htoru som nw znal odgadnuc. Dogvarene? – U {ore, yk bim in{ak i mogol – zlo`el {e Vasilqko i zamodlwl: – ^ekaj-lw, naj per{e rozdumam, mo`em? – Mo`e{ – zlo`el {e Hto{ka. – Co to: [tiri tiki, dva apatiki, sedme zamahajle? – postavel Vasilqko per{u zagadku, kotru go nau~el d<do i kotra {e mu v{e barz pa~ela. Nastala cihosc. Nw vidzel Vasilqko n<kogo, alw ~ul yk {e Hto{ka morduw: “Gm, gm.” Dakus ciho, a vec znova, tam, dze{ka za {vetlovim murom ~uw toto “gm”, naka{lqovanw, zagakovanw, a vecka o wden ~as Hto{ka pripoznal: – Nw znam, pove{ mi? – ^i to zna~i `e som {lwbodni i `e ti vecej nw ma{ vlasci nado mnu, tak? – scel {e do{ve~ic Vasilqko. – Tak – gvarel Hto{ka, i zmen{al {vetlo tak `e Vasilqko znova vidzel prostorix u htorej {e nahodzel, ta a` i wdnu pato~ku kolo kotlyni na htoru {e od{melwl {ednuc. – Gajde, povedz mi ri{enw – modlwl Hto{ka. – Nw krivoc me `e ci nw verim i `e ci povem a` dok budzem vidzic yk prejdzem zoz drugima dvoma zagadkami – obezpe~el {e od sprevodzki Vasilqko. – Dobre, gajde, naj ~uwm drugu zagadku – bul nwscerepzl<vi Hto{ka. – Lw`e, lw`e, po `elw`e, du{u nw ma, du{u ve`e – vipoved Vasilqko. 26
– Znova nastala cihosc, znova naka{lqovanw, kormacanw i mur~anw: – Gm, gm, hto bi poved `e me wden {aputrak nadmudri – oba~l<vo znwmireni pre`ubronwl konw~no Hto{ka. – Gajde, nwscerpezl<vi som, povedz co to. – Ej, i y {e nw dam tak lwgko sprevesc. Gajde, prevedz me nazad do mojogo domu – vimagal Vasilqko. – Co mi vredzi `e som {lwbodni ked som tu u ce i nw znam {e kadzi ru{ic, yk {e vracic domu – vimagal Vasilqko. – Vodz me. I yko{ pocihi, skoro nwoba~l<vo po~uvstvoval pospanosc, ta ked {e od {vi`ogo nocnogo vozduhu rozbatorel, odrazu pohopel `e {e na{ol na istim oblaku na kotri {ednul zve~ara, u hi`i u kotrej i|e v{e spal na drugej poscel< jogo brat. – A treca zagadka – opital {e Hto{ka, kotrogo pre grubi cin< drevoh popod oblaki i noc Vasilqko i dalwj nw vidzel, lwm ~uvstvoval jogo prisustvo. – Obecuw{ mi i treci darunok? – opital {e Vasilqko. – Obecuwm, alw per{e naj vidzime ~i ci {e uda i na treci zavod me sprevednuc – gvarel Hto{ka. – To n<yka nw sprevodzka – pobunwl {e Vasilqko, – toto odgadnuc znax u nas i dzeci. Treca zagadka gla{i: Co to, men{e od maku, a nw mesci {e pod lavku. Hto{ka zdihnul tak `e {e a` koruni na drevoh zatresli i ptici co nocovali u gn<zdoh na <h konaroh vilwtli do cmoti, a valalski psi po~ali brehac. – Nw mo`l<ve `e som glup{i od ka`dogo dzecka – mur~al Hto{ka. – To nw mu{i zna~ic, to mo`ebuc lwm preto `e nw ma{ d<da i babu kotri ce mo`u nau~ic zadavac i odgadovac zagadki – umirjoval go Vasilqko. – No, dobre, dlu`en {i mi {icki tri odviti – vimagal svojo pravo Hto{ka. – Yk som vipolnwl dva per{i obecunki, tak ci obecuwm, `e vipoln<m i trecu. – Dobre, verim ci – gvarel Vasilqko. – Sluhaj: ri{enw per{ej zagadki konq. Ma {tiri tiki, to nogi yk pal<ci na 27
kotrih sto<, dva apatiki to jogo uha u kotrih mu {e pravi masc `e bi ih za~uvalo od kal<~eny, a sedme zamahajle – to hvost z kotrim maha. – To bim n<}da nw odgadnul, yka ci to zagadka – mu{troval {e Hto{ka. – Gutor dalwj. – Druga zagadka menwj zbunxw, go~ vecej obecuw: to gajziban. Von lw`e, caga {e po {inoh htori `elwzni, nw ma du{u bo w ma{ina, alw vo`i du{i, bo vo`i lxdzoh. – Tota ci zagadka naisce dobra i mogol som x znac da som bul mudrej{i, bo i y mam vyzi zoz `elw`ivom, a i z du{ami tih kotrih zberame po ul<coh ked {e zmerknw, a ked voni nw poscekax. Tota treca mi calkom nwrozuml<va. Yk mo`e take daco malx~ke, men{e od makovogo zarenka, a nw zmescic {e pod lavku. [a pod ka`du lavku wst telqo mesta `e dakedi pod nx skluba~eni i pes, i ma~ka, a mesci {e a` i dawdno dzecko ked {e tam z n<ma sce bavic, abo ked {e bavy na d`murki, ~i skrivax od star{ih, bo daco zavinwli. – Rozumenw ma vecej boki. Ti rozdumuw{ lwm tak yk vidzi{, a to treba rozdumac i o drugih prikmetoh ka`dej stvari, nw lwm o tej co ci {e x spomina i co x vidno na per{i popatrunok. Zlo`i{ {e zo mnu `e dim men{i od makovogo zarna: taki mu zarna drobenki `e lwta yk hmarka z pari, a probuj go polo`ic pod lavku, nw godzen {i, an< n<hto, bo prave preto `e w lwgki i ceplwj{i od vozduhu drape {e gore. – No ked tak, vec ci `i~im naj bi {i cali `ivot spatral stvari i z nwvidl<vogo boku. Odberam od ce strah pred nwpoznatim i nwysnim, bo to toto co gamuw lxdzoh kotri bi in{ak mogli velqo vecej poscignuc u `ivoce. Nw boj {e od stra{nih pripovedkoh, voni lwm dokaz `e lxdze velqo kojco nw znax, a od nwpoznatogo {e lxdze boy. Nw pocerpaj i nw odstupaj n< pred ~im, viprobuj svojo moci i sposobnosci yk {i ih viproboval tej noci, ta {e z tobu budu ce{ic i tvojo rodi~i i tvojo priytelw, a tvojo nwpriytelw ci nw godni n<~! – vigvarel to Hto{ka i nwstal. I n<}da go vecej Vasilqko u svo<m `ivoce nw stretnul, an< u snu, an< na yvi. @elwzni kolq~ata ostali lwm 28
pripovedka z jogo dzecinstva, a ked virosnul velqki i narukoval, tedi {e zorvala velqka pvetova vojna. U nwj {e von vikazal yk barz {meli voyk, ta go posle vojni zatrimali i vi{kolovali za pilota. Dlugo lwtal po dalwkih visotoh, obi{ol {vet i vidzel vel< ~uda, alw mu zanav{e ostalo yk najvek{e toto co do`il wdnej majskej noci u vlasnim valalw, ked go na velqku spokusu polo`eli @elwzni kolq~ata.
29
ZAKUTNA BABA Ked {e z obisca star{i rihtax pojsc, povedzme, do Kocura na Kirbaj, abo do Dxrdqova na Velqku noc, bo {e tam, yk u` znace, toti {veta slavy na in{aki datumi, najdze {e dahto hto zna pogubic dzecku vozbudzenw pre o~ekovanw putovany. Star{i {e upinax potolkovac mu ~om prave teraz nw mo`e i vono pojsc: `e w prehladzene, `e nwt mesta u avce, `e toti tam, co {e do n<h idze, nw max mali dzeci ta mu budze dopito, bo {e nw budze mac z kim bavic. I tak u` hto zna co {e vidumuw, lwm `e bi {e go odbilo od dragi. Bri}a to, alw to v{e tak bulo, lwm {e toti bri}i skorej in{ak ri{ovalo. Za toto bula u ka`dim mesce zadlu`ena yka{ bridka, stara, i stra{na baba, znali x opisovac yk pravu bosorku, nosatu, a` `e wj z wdnej bradavki na verh nosa ro{nx vlaski, `e w baxsata i a` `e ma d`obaci vlaski na bradi ta bar`ej zdabe na d<da, yk na babu. Zna {e, vona u cmim, ~arnim, oblw~ena, zagulyna do {trikanej hustki i ogepana do husto~ki za glavu kotra zavyzana na pi|ok, a to zna~i tak `e wj nad ~olom stir~a yk dayki ro|ok, to vam tak prelamana husto~ka `e w na trougelqn<k na verh ~ola, spod htorogo stir~a {ivo-`ovti masni vlasi. No, ta, ked dawdno dzecko barz scelo pojsc vidzic yki to, napriklad, slavni kocurski kirbaj, vecka {e mu povedlo `e budze mu{ic totu istu babu pobo~kac, a vona go oblapi i do plwca mu poucera svoj dlugi i gerbati, a smarkati nos. @e to wj obovyzkovi pozdrav ka`domu hto per{iraz na|ivxw toto mesto, take daco yk uhodn<ca. Drugi raz {e u` putovac moglo bez togo.
30
Ked Irinka bula i|e barz malka, bula lxbopitl<va i scela isc v{adzi dze drugi i{li. Nagoda bulo pojsc na svadzbu do Kocura, alw wj rodi~i takoj potolkovali yki wj zadatok za per{u na|ivu. Nwzlxbelo {e wj toto, ta {e po~ala a` i predumovac. Najbar`ej verela babi `e x nw pospreveda, ta {e wj, ked x baba ukladala, dopitovala: – Babo, nw ci}an<ce mi? Naisce {e to tak mu{i? – Mu{i, dzecko mojo – u{u{kovala x baba i o{mihovala {e. – Alw babo, ti bula dakedi u Kocure? – Gej, bula som i|e ked som bula mala, z mox maceru i ocom – pre{ve~ovala x baba, postala pri nwj dok nw vimodlwla “O~ena{” i “Angel~ku moj”, ta po{la po svowj roboti. – Babo, a yka bula tota baba co {i x mu{ela pobo~kac u Kocure – predlu`ovala z pitanymi Irinka za fri{tikom. – Ga, taka `e som {e od nwj barz zlwkla i, co naj ci povem, dlugo som {e zrivala pred spanqom posle togo yk som {e vracela z Kocura. – A barz ce scisla ked ce oblapela – dopitovala {e Irinka, kotra barz nw lxbela yk x v{e posciskala macerova {estra ked pri{la do n<h z Dxrdqova na Kirbaj. – Yj, bome barz – gvarela baba – a` mi kosci popukali! Irinka bi {e a` stresala ked zadumovala yk to ma vipatrac ked ce taka wdna zagulyna i baxsata baba oblapy, ked ci pukax kosci, a ti x ma{ i|e i obo~kovac dok vona ucera nos do tvowj novej {matki, do kotrej ce priberax ked idze{ na goscinu, abo na svadzbu. Ta ked vidzela `e mac i ocec {edax do ~ejzi, porihtani na dragu, an< wj nw bulo `alq `e x nw vodza, an< nw zavidzela star{ej {estri `e {e pi{no zmescela na sic medzi maceru i ocom. Vona ostala z babu doma u ci}urnosci, a z babu ostac doma, yko{ bulo i kras{e yk ked tu buli {icki, bo vec mogla buc “babova wdin<ca”, yk x baba znala rozmazovac tedi. Ked nw bulo maceri, baba, x vera, nw pratala yk vona, rovno po daykej roboti: ta prinw{ 31
toto, ta odnw{ gevto, be` and< yv naj ohabi za nas kanti~ku mlwka dok podo<, ta odnw{ do su{eda ro{tu co zme x po`i~eli, ta v{e take daco. Babi lwm dakedi nakrucala rendi na civku ked tkala kerpari, abo {edzela pri nwj dok vona spu|ovala klo~e na pokrovci. Okreme lxbela ked u` pri{lo do togo `e baba po{ila pokrovci i na n<h krajom vipisovala dva lilovobelavi smu`ki, zoz |eto~ku kotru ma~ala do rozpu|enih pacero~koh prinw{enih z apatiki. Raz {e wj udalo tawmnw v`ac zarenko z tih pacero~koh, alw x {icki {vidko odkrili bo dothla palwc z }ambami ta wj poliloveli, a i palqci wj vec buli dlugo, dlugo kafovo, yk i d<dovi od kureny ba}ova. – Pofojtuwce i mnw i toti dzeci z tim ba}ovom – dudrala baba pre jogo kurenw, a Irinka sanovala d<da, bo znala yk to ked {i vadzeni, alw an< sama nw lxbela smrod z ci}ara. – A ti nw zna{ n<~ mudrej{e lwm vodzic starosc co y robim, prava {i zakutna baba – nw ostaval wj d<do dlu`ni. – Udyn, nw mudrujce, alw pozametajce dvor i dra`ku na ul<~ki z metl<novu metlu – nw ostavala mu an< baba dlu`na. – U` w s~uhana od telqogo zametany! – vigvaryl {e d<do. – Napravce novu, {a tam vam metl<na – oddudrala bi baba, ta odhodzela za svox robotu, a roboti v{e mala. Znal d<do dlu`ej podudrac `e baba vodzi cudzi bri}i, a ma nadosc svowj roboti kotru nw star~i pokon~ic, ta naj go ohabi na mire. Irinka dobre zapametala `e d<do ~asto gutorel babi `e w yk zakutna baba i to {e wj barz nw pa~elo. U svowj glavi yko{ povyzovala totu babu co stre`e ~i dahto per{iraz uhodzi do valalu, zoz zakutnu babu htora biva u Babinim kutu, od ~ijogo besa pocerpali {icki Keresturci, a najbar`ej toti na Medw{u i Seli|u dze buli poly kotri per{i stradali ked {e dzvigla hmara z Babinogo kuta. Zapametala zastarani ocovo i macerovo popatrunki na tot bok i yk x i {estru urucovali do ko~a i drin}ali domu `e bi scigli skorej zaporu. 32
Posle takih pocerpanqoh naisce znala naisc velqka bury, z kamencom, vitor lamal konari, no{el bradla zoz {enom i slamu, a najgor{i bul strah kotri vo{ol medzi lxdzoh ked {e to, a tak bulo naj~astej{e, slu~ovalo u tla~idbi. Toti co nw postar~eli poko{ic, bali {e `e im `ito zbiw na nogoh, toti co poko{eli, bali {e `e im rozruca maradiki i poroztresa snopi po polx, a toti pri tre{ki, ponaglyli co skorej snopi `ita prepu|ic prez ma{inu `e bi {e z klaskoh vidvowlo zarno na hlwb, yk gutoreli, `e bi toto zarno co skorej bulo u mehoh. Alw, dn< tla~idbi, go~ znali buc prervati z burx, dzecom buli i najkras{i: na mehoh zlo`enih pod konk dok ih hlopi nw pono{a na pojd, to bulo dzecinske carstvo, turn< z naskladanih mehoh postavali palati, ma}azini, dutyni, ta u` co {e dzecinska mriy zdogadla, a baviska ~asto zakon~ovali tak `e zunovani dzeci, od dnqovej goru~avi, begany za tre{ku i vozbudzeny pre tla~idbu u obiscu i su{edstve, sladko pospali ta ih rodi~i taki zamurckani lwm pouno{ovali na poscel<, bo ih sanovali budzic. Irinki n<yk nw bulo ysne yk to na tim {vece wst wdna spodoba kotra u sebe ma take zlo i taku moc robic stra{ni stvari, yk co tota baba u kuce hotara co posila kamenwc i burx! Hto wj lwm to dopu|uw stra{ic dzeci co scu pojsc na kirba< i {veta do rodzinoh po drugih valaloh. Ked tota osoba baba, zna~i `e i vona mu{i mac unu~ata, ozda ih lxbi i im w mila, a nw zla. [a baba, duma Irinka, to hto{ka co unu~ecu dava per{u ceplu, megku buhtu, a do nwj do stredku dze skoro previdna dzirka, kladze `imni kajsov mad`un htori sama navarela. Wj baba a` ka`de rano zbera skorku z mlwka u wj {olqki, go~ {e mac vadzi i z wdnu i z drugu preto `e, yk gvari, vona x u~i wsc {icko {orom, a baba x rozmazuw! Na babovim fartuhu najkras{e zaspac dok {edzi za kudzelx na patki. Baba i vimece bud`ak, i nasklada daskelqo ~utki, naj {e Irinka u n<m z n<ma bavi, tam wj doda i|e i sma~ni po}a~ik zoz {kvarkami, kotri lwm co vicagla z peca. 33
Ked `e wst nwdobri babi, Irinkova si}urno nw. Wj baba naisce nw zakutna baba: nw dayka taka co {edzi u kuce, a z kuku maha na dzeci co {e do nwj zadzerax. – Babo, y vidzela wdnu Zakutnu babu – gvarela Irinka svowj babi ked raz pri{la zoz ovodi. – Ta dze, sinu moj? – opitala {e baba. – Tam za ul<~ku, ked {e skruci do nas. – A – vona! Tota baba naisce nw mo`e zrobic n<komu n<~ stra{ne – blagala Irinku baba. – Gej mahala na hlapcoh co i{li tamalq, i co{ka za n<ma kri~ala – dokazovala Irinka. – Dzecko mojo, to {e nw uprekosci star{im lxdzom, bo voni {e vec mu{a dayk bran<c – probovala x baba privesc }u rozumu. – Na sobotu mi dva pojdzeme na piyc i pojdzeme opatric totu babu od kotrej {e bo<ce. To moy andy, vona bula odata za d<dovogo brata, teraz w sama, alw w dobra `ena, uvidzi{. I naisce, vsobotu ru{eli unuka i baba na piyc, pribrana Irinka, z velqku ma{lx zavyzanu na boku tak `e wj kandrasti vlasi nw padali do o~, a baba vivyzana u ternovej husto~ki i z ko{arku u rukoh. Per{e otvoreli kapurku babi za kotru Irinka i wj pajta{e dumali `e to tota Zakutna baba. Na seku, ogrivaxci {e na slunku, na stolq~ku {edzaci, do~ekala ih o{mihnuta stara `ena, naisce z kuku u rukoh, na kotrih {e vidzeli pegi od starosci i belavi `ilki na visu{enej skori. Irinka {e spo~atku bala pribl<`ic }u tej `eni, alw, kus po kus, ked {e }u nwj ozvala i ked vidzela yk baba zoz nx kra{nw be{eduw, pribl<`ela belavu {amlo~ku na kotru wj ukazala starenka rodzina i po~ala visluhovac. – Irinko, pojdze{ sebe naoberac {l<vki – ponukla wj. Irinka po{la i naoberala do miso~ki dozreti sladki plodi, {edla i po~ala wsc. Vec ked {e wj baba opitala: – Ostanw{ tu dok {e y nw vracim zoz piycu? – a Irinki bulo calkom normalne odvitovac: – Ostanwm – zabuvaxci `e {e dakedi bala i pribl<`ic, a nw i|e i buc z totu `enu. 34
Po{la baba, a Irinka stanula do be{edi zoz svox doma{nx: – Vi nw Zakutna baba? – od{melwla {e wj opitac. – Nw – o{mihla {e baba – alw ci vipripovedam pripovedku o nwj ked sce{. Nwt take dzecko kotre bar`ej lxbelo pripovedki od Irinki, ta {e takoj namescela sluhac. – Zna{, mi gutorime `e to Zakutna baba, bo vona biva u na{im kuce, u stvari u kuce na{ogo hotara. Mo` povesc `e to wdna `ena kotra ma velqo dzeci, a toti dzeci yk i {icki dzeci co ro{nx na {lwbodi, na polqoh, a wst ih velqo u obiscu, barz nwsta{ni, zakukux do ka`dej dziri, muryx {e u ka`dim yrku do mutlynki, zberax gn<zda zoz najvis{ih i najgrub{ih drevoh. A to {e barz nw lxbi stra{nomu {arkanqovi. Von trimal `e cali hotar jogo i barz mu zavadzali babovo dzeci, a u` tedi, davno, mal za slu`n<cu wdnu staru bosorku, ta wj rozkazal, naj ih vona zavra~a, naj ih pretvori do pticoh, naj budu taki yk vrani `e bi ih a` i lxdze v{e oganyli. Go~ su yki nwsta{ni, ta go~ vipatrax yk ptici kotrih n<hto nw lxbi, <h mac ih zato najvol<, yk co ka`da mac lxbi svojo dzeci. Vona ih i bran< od {arkany yk zna i mo`e. Ve~ar ih dovoluw pod svojo {iroki sukn<, ta ked voni pridu domu vona toti sukn< preruci prej} n<h i lxdze dumax `e {e to z Babinogo kuta dzviga ~arna hmara, co gro`i <h polqom. Tedi su zlwknuti i odgra`ax {e na Zakutnu babu. A dzeci pod macerovima suknymi i sami zlwknuti, |upeni ~ekax naj prejdze {arkanqov bes. Von {e rozbegnw za n<ma ked mu dopiw <h galajk, scel bi ih pooganyc, alw, voni mali i {vidki, a von stari i ~e`ki, u` ma i regomu u nogoh, bo tam kadzi `iw zna buc velqo vodi, i nw mo`e ih zdogon<c. [arkanq zna tak barz {e rozgn<vac, `e a` riga z noz}roh ogenq, a ri~i tak `e lxdze ~ux `e to gromi girmy i treska. Z pazurami maca po cmoti, ta z tima svo<ma nohciskami ~asto rozpare babovo sukn<, ta {e z n<h na valal zlww di`d`. Dakedi {e tak zbe{n< od gn<vu `e {e od togo jogo besu di`d`ovo kapki 35
mar`nx do lydovih kulqkoh. Vec von rozka`e bosorki naj z n<ma z paridx cilxw do dzecoh Zakutnej babi, a sam ih zoz garsci rozrucuw dookola po polqoh. Lxdze gutory `e pada kamenwc, ta ked toti grudki vek{i i ked ih wst velqo, {icki {aca znax buc posle bur< co x {arkanq vivolal, zbiti do `emi. – Posle takih burjoh poly vipatrax smutni. [icko puste, lwm mo` vidzic yk rozbegnuti drobni dzeci Zakutnej babi d`ubkax i zazberux konar~ki i hroba~ki. – Slu~uw {e, go~ ridko, `e lwto prejdze bez kamencu, `e {arkanq taki zadihl<vi, `e nw mo`e zalydzic di`d`. Tedi dzeci hodza za kosa~ami i zberax klaski, a zarna co {e visipux za kosa~ami zoz prezretih klaskoh, zberax ger~ki i mi{i. Svox ~asc uhvatnx i drugi polqovo `itelw, `elwni kon<ki i `abki. – Tamalq, odkalq Zakutna baba, i dzeci z valalu lxby pojsc. Nwdalwko be}elq, ta u n<m lapax ribki, zdzivax ih na {par}u, no{a svo<m macerom naj im ih upra`a, lwbo naj im z n<h navary papri}a{u, ~i ribovej x{ki. Dok `ito i|e nw sko{ene, na nqgo napadax i vel< ptici z hotara, a najvecej toti ~arni, do ykih {e pretvorxx dzeci Zakutnej babi. Lxdze ih pla{a i zoz stra{idlami i zoz kerepkadlami, ta a` i dzeci znali prisc do pomoci trepac do daykej starej sudzini. Alw najlwp{i ratunok – co skorej pozvo`ic do bradloh po dvoroh. – Nw tak `e lxdze nw znax `e toti ptici znax buc hasnoviti, bo ~isca poly od ri`nih ~kodl<vcoh kotri bi {e barz namno`eli i skorej yk lxdze pozberali plodi <h roboti. Alw zna`e im nw pravo ked vidza yk im dawdna ptica lapi kur~e, ~i vipiw vajco ked kura zidze z gn<zda. Ka`de {e bori otrimac u `ivoce tak, yk mu jogo priroda gutori. Irinka {icko toto sluha z roznytima ustami: – Y to nw znala! – No, vidzi{, dzecko mojo – gvarela stara `ena – `e {vet nw v{e tak vipatra yk go mi vidzime, i `e nw mo`e{ osudzovac podobi i lxdzoh lwm po tim co {i raz-dvaraz 36
vidzela, abo co {i koj od kogo ~ula. Toto od ~ogo {e boy, lxdze prevel<~ax, bo {e im vidzi `e ked daco uka`u co stra{nwj{e, max opravdanw bac {e od nqogo. Ked daco nw rozumime od nqogo stran<me. – Y {e od vas vecej nw bo<m – gvarela zadumano Irinka. – Ma{ pravo – odmahla z ruku starenka `ena. – Ked bi ostala `iva moy dzivo~ka Femka, y bi teraz mo`ebuc mala taku unu~ku yk ti, zoz nx bi do mnw prihodzeli wj pajta{ki i odo mnw bi {e dzeci nw bali, a i y bi bar`ej zvikla na n<h. Ked {e baba vracela z piycu i povolala Irinku, vona lwm podsko~ela, rozbegla {e }u kapurki, a vec {e oglydla i vracela: – Andqo, scece naj y budzem i va{a unu~ka. Mo`e? – oglydla {e }u svowj babi, glwdaxci u wj poglydze potverdzenw `e z tim vlasnej babi nw prevredzi. Baba {e o{mihla, poglaskala x po vlaskoh, zmahla z ruku svowj and< i gvarela: – Yk vidzice, andqo, ostali zme rodzina!
37
^ARNI TA\OK Mac i ocec mali trojo dzeci: Gan~u, Slavka i Gelenku. Mali voni i babu Marx i d<da Vasily z kotrima prez dzenq ostavali i kotrih ka`dogo ve~ara modlwli naj im daco vipripoveda. D<do Vasilq znal velqo krasni pripovedki, alw to buli taki stra{ni pripovedki `e u n<h u`ival lwm Slavko, bo von lxbel ked {e be{edovalo o tim yk dayki, tam, xnak pobedzoval i ri`ni `virini u cmih lwsoh i dayki voykoh. Skoro `e a` u`ival u gaboh strahu kotri go obn<mali ked glavni xnak zamahoval zoz {ablx odrezac glavu {arkanqovi, abo odnyc carovu dzivku z pazuroh daykogo stra{idla, dok dziv~ata vi|ali i ucagovali glavi pod perinku. Baba Mary pripovedala pripovedki u kotrih bulo velqo rusalki, dawdna princeza i na koncu, i dawden princ. Vona znala velqo pripovedki o svytih i o ~asu ked Hristos hodzel po `emi. Dabome, to {e pa~elo dvom dziv~atom i v{e sceli i|e. Ked bi babi u` dopilo pripovedac, znala prejsc na totu staru {pivanku: ^arni ta|ok lwci, z kridelkom trepeci, do oblakoh durka, v{adzi dze wst dzeci. Htori u` pospali, tih von i nw ru{a a htori nw po{py, z ta|kom lwtac mu{a. Tu bi da}dze dvojo mlad{i pospali, a Gan~a, yk najstar{a, v{e ~ekala i ostatok pisn< htora gla{ela:
38
Za gori za lwsi, dze `ix rusalki tam ih budu gombac na zlatnej gombalki. O ^arnomu ta|kovi pripovedalo {e i vodnw, a znali o n<m i drugi dzeci, alw {icko to bulo yko{ik ta<nstvene, ta ked {e dzeci pitali rodi~om, abo go~ komu star{omu, o tej nocnej ptici, voni lwm odmahovali z ruku i odbivali pripovedac yk ked bi {e i sami starali `e bi o tim nw rozdumovali, `e bi dayk nw pobanovali. I, nadumala Gan~a `e {e budze pravic `e zaspala, ta ked rodi~i poga{a {vetlo vona do~eka ^arnogo ta|ka. Okreme x korcelo yk budze vipatrac tota obecana zlatna gombalka. I naisce, ked u` i me{ac za{ol za su{edovu hi`u, ked psi ucihli, a koguti i|e nw bulo ~uc, naraz {e oblak, na kotri {e pripatrala, zacmel yk ked bi go prikrilo dayke velqke, ~arne kridlo. Gan~a an< nw vidzela yk, alw po~uvstvovala `e lwci, kolo uhoh wj prehodzel {vi`i nocni vitrik, a nad nx {e naginali gvizdi, dawdni o{mihnuti, a dawdni za~udovani. Vona {e trimala za pticu na ~i<m hribce roslo mocne ~arne pirw, i naginala raz na l<vo, raz na pravo, u ~udu rozdumuxci `e vidzi lwm dalwki {vetli to~ki pod sobu, co ozna~ovalo `e nadlwtux valal, abo dayki sala{. Lwtali voni tak, a wj lxbopitl<vosc rosla, bo po~uvstvovala `e pod n<ma cmi verhi drevoh, medzi kotri nwodluga ptica z nx zlwcela. Bulo to viker~ene mesto u stred lwsa, dze {e na stredku, na me{acovej {vetlosci bl<|alo striberne ozero, a kolo ozera velqo prekrasni dzivki, u previdnih bilih {matoh, z dlugokima vlasami. Dzivki nw kra~ali, alw trepeceli nad bujnu travu na pobre`x ozera. Dawdni z n<h {e oplxskovali u ozeru, skakali i rozmahovali z rukami, kvi~ali od radosci, a dawdni {edzeli i z instrumentami u rukoh co zdabali na }itari, provadzeli wdnu co {pivala tak `e {e Gan~i vidzelo yk ked bi to bul angel. Lwm n<yk nw rozumela slova pisn<, a vec pohopela `e nw rozumi an< slova z htorima {e rusalki ozdzivali wdna }u drugej. 39
– To rusalki – podumala Gan~a. Dva rusalki kotri do tedi tancovali, polwgko {e vikrucaci sami kolo sebe, pri{li }u nwj, v`ali x za ruki, ka`da z drugogo boku, i odvedli na po~atok lwsa. Tam x oblwkli do bilej {mati, lwgu~kej, yk ked bi x vitkali sami lepetki, roz~esali wj dlugoki zlatni vlasi, polo`eli na verh glavi ven~ik viviti zoz pahnycogo kveca, a vec, yk ked bi bula pire~ko, oddzvigli x od `emi, no{aci x medzi sobu. Z wdnogo grubogo dreva na druge, bul rozcganuti {trand`ok, a na jogo stredku vi{ela privyzana gombalka. Naisce, zlatna! Rusalki polwgko spu|eli Gan~u i namesceli na gombalku. Vecka per{e pomali, a vec v{e mocnwj{e zagojsali x vwdno z gombalku i vona {e po~ala gojsac, lwtac napredok i nazadok, tak `e wj dlugoki vlasi polwgko vicinali po wj rozgorucenej tvari, pahnyci vozduh wj bil do l<coh, ta {e wj vidzelo, yk ked bi kolo nwj lastari daykogo kveca oblwtali. [icko toto x zdogadovalo na ~uvstvo htore zapametala ked x na su{edovej kol<mba~ki, zavyzanej na wdnej visokej starej gru{ki, zagojsala wj najlwp{a pajta{ka Gelenka. – Dze teraz Gelenka – podumala u sebe i u per{oh po~uvstvovala yke{ nwlagodne trepecenw. – Ked bi me lwm vidzela yka som pribrana, yk lwtam, a nado mnu {e sipu gvizdi, padax po mnw yk ked bi me dahto posipoval zoz stiblom, kolo mnw rusalki {pivax i ponukax mi o{vi`ic {e zoz sma~nu x{ku z ovoci yku som poteraz n<}da nw sko{tovala. Umilni glasi rusalkoh, n<`ne rovnomirne kol<sanw i {vi`i nocni vozduh kotri {e {irel z lwsa i nad ozerom, vipolnqoval wj nos zoz pahotami. [icko toto zano{elo Gan~ov rozum i vona {e calkom opu|ela dumaxci `e {e nahodzi u rax, i `e toto co ~uvstvuw to toto bla`enstvo o kotrim lxdze pripovedax `e ~eka na {ickih kotri ~esno i bogobojno `ix. Tirvalo to tak wden ~as, a vec {e u Gan~ovej glavi po~ali zbivac ri`ni dumki. Raz podumala `e wj na tim 40
krasnim do`icu budu zavidzic {icki kotrim o n<m budze pripovedac, a vec wj prez glavu prebeglo pocerpanw: â&#x20AC;&#x201C; A ~i {e y voob|e vracim dakedi domu? I kedi? Noc bula naisce podpolno ~arivna. Olenka mu{ela sama sebe pripoznac `e {icko co do`ila bulo naspravdi prekrasne, yke sebe an< zadumac nw mogla. Nw mala prigvarku an< na spravovanw rusalkoh kolo nwj, zamerkovala `e {e starali zabavic x: {pivali, tancovali, doru{ovali x, ked bi tak, gojsaxci {e, nalwtovala kolo dawdnej, o{mihovali {e na nx umilno. [icko vona to dobre vidzela na me{a~kovej {vetlosci za kotru an< u av}ustovskih ve~aroh ked {e dakedi prebudzela i popatrela do ysnogo oblaka, o{vicenogo zoz lwtnx nocnu {vetloscu, nw mogla an< veric `e w taka mocna i isto~asno taka ~arivna `e vipatrala yk dayki nwpreprepovedzeno krasni son. I {icko na co popatrela bulo take yke zadumovala ked wj d<do lwbo baba pripovedali skazki u kotrih princezi buli straceni u lw{e, a princove ih prenahodzeli i o{lwbodzovali. Na htoru lwm rusalku popatrela ka`da wj bez slovoh umilno odvitovala z o{mihom, potverdzela privit popatrunku zoz ruku, zmahla zoz {alom do htorogo {e okrucala, a htori bul i|e lwg~ej{i od sukenki do htorej x oblwkli, abo dawdna z n<h mesto pozdravu na nx rucela dayki lwmco stargnuti kvitok. O wden ~as vidzela kolo gombalki tepih zoz kvica. Mu{ela pripoznac `e {icko toto na co patrela: trepecace bl<|ace ozero, zagojsani koruni visokih drevoh, rozkvitnuti ~eryki kolo pobre`y, bili ladqo~ki na kotrih bulo daskelqo rusalki zoz ykima{ik tamburkami u rukoh, prestarti partok na travi co ponukal ovoc kotrej {e na lupi vidzelo yka w x{kovita i sma~na, kan~ovi zoz {vi`im sokom i vodu, tacni z drobnima kola~ikami, muzika, tanwc â&#x20AC;&#x201C; `e {icko take `e {e nw moglo u n<m nw u`ivac. O wden ~as Gan~i {e vidzelo `e to u` dosc dlugo tirva. 41
– Y bi domu! – formovalo {e u wj {ercu `adanw. ]u nwj pristupela najbl<z{a rusalka, yk ked bi ~ula wj dumku, z lwgku ruku na hvilqku zastanovela gombalku i {epla wj na uho: – Nw budze{ banovac za {ickim tim? Olenka zacerpla, spoznanw `e hto{ka ~ul co duma, zakormacalo wj co{ka yk strah u du{i. – Mo`em za {ickim tim banovac, alw to budze velqo menwj yk co me teraz mu~i `adanw za domom – predlu`ela vona dumac nw obavaxci {e, alw a` i nazdavaxci {e `e rusalka pre~ita i toti wj dumki. Medzitim, na pa`ici pri ozeru n<hto nw obracal uvagu na toto co duma i co `ada. [icki {e spravovali yk ked bi ob~ekovali `e vona vecej n<}da nw zosce napu|ic toto mesto. @e {e odreknw svojogo doma, rodi~oh, bratoh, pajta{koh i calej rodzini. – Kra{nw mi tu, alw y bi domu – znova {e wj formovalo `adanw i|e mocnwj{e. – Toto ci `adanw otadz n<hto nw mo`e spoln<c – ~ula {epot na uho drugej rusalki kotra nadlwtla nad wj gombalku, ti` x na hvilqku zastanovela i napowla z novim sokom. – Ta ~i y vecej n<}da nw uvidzim svo<h rodi~oh i svo<h najmil{ih? – prebudzelo {e u Gan~i co{ka co x bunwlo, co ~uvstvovala yk co{ka gorke i nwpriwmne. Vidzela Gan~a yk rusalki co {e po{vidko pozberali kolo nwj na sebe popatrax, bulo o~ivisne `e bi x sceli poce{ic. Alw an< <h namaganw, an< ponuki zoz {ickogo co bulo porihtane za zawdanw nw ubla`eli Gan~ov nwmir. Lwm, tak, na hvilqku yk ked bi go pocisla, a i vec bi von oznova, z i|e vek{u mocu vipl<val na poverhnosc. – Co som porobela, odrekla {e svo<h?!– po~ala x lapac pan<ka. – Mi ce tu nw privedli – gvarela wj wdna rusalka co vi{la zoz ~amca nwdalwko od nwj. – Znam, privedlo me tu mojo `adanw – podumala Gan~a – alw hto me vraci? 42
Kus pokus, {icki ladqo~ki z ozera poprihodzeli }u pobre`x i do n<h pomali po~ali uhodzic rusalki. Ka`da mala daco u rukoh z togo co bulo porihtane za zawdanw i zapivanw. Pa`ica u{tred lwsa kolo ozera {e pomali pra`nwla. Gan~a po~uvstvovala yk wj po~ina buc `imno u tej lwgkej sukenki kotru wj dali rusalki i po`adala {e vracic do porhetovej nocnej ko{ulqki, kotru wj za spanw u{ila wj mac. – Yj, yk mi u gevtej mowj ko{ulqki v{e priwmno i ceplo – podumala. Ej, co bim dala ked bi som x znova zdzala na sebe? – po`adala i zdihla zoz {erca. Yk znak `e x ~uli, daskelqo rusalki kotri {e u` pendrali do lad< {e oglydli na nx, zlwgli z plwcami, zmahli na nx i vo{li do lad<. “Voni me tu ohaby samu” – naraz wj {vitlo u glavi. – Co y budzem u stred noci tu sama? – [icko to stvar tvojogo `adany. Mo`e{ prisc zoz nami do rusalkovogo carstva, a mo`e{ ostac tu, abo {e vracic domu – dorucela wj ostatny rusalka kotra ostala na pobere`x pozberac partok na kotrim bulo wdzenw i zapivanw. – Nw mo`em z vami, a nw scem an< sama ostac – bunwlo {e {icko u Gan~i. Rusalka {e an< nw oglydla, lwm prej} plwca dorucela. – Yk {i znala prisc, tak {e budze{ znac i vracic. Gan~u u` lapela rozpuka, ru{ela {e `e sko~i zoz gombalki, alw vona nw mala totu lwgkosc ru{any yk rusalki, ta spadla na travu na kotrej {e u` lapala rosa pred {vitanqom. Vderela z glavu do koreny dreva, alw skorej yk stracela svidomosc zvre|ala u sebe: – Mamo~ko moy, gibaj po mnw, vrac me domu! Nw zna kelqo lw`ala na travi kotra postavala v{e `imnwj{a i vla`nwj{a. Wden ~as tak lw`ala bez svidomosci, a vec yk ked bi x za plwca hvaceli dayki mocni 43
pazuri i yk x no{a get ponad valali, lwsi i poly, varo{i i gori. ^uvstvovala vitor yk wj gvi`d`i kolo uhoh, yk wj lov}ax nogi i ruhi, yk wj pirha sukenka i yk ~mi}ax po vozduhu wj dlugi vlasi. [erco wj bilo yk dayki bubenq kotri naviscuw novosci, premenki, ~asi htori prihodza, od htorih {e pocerpa, alw kotri nw mo` obkerovac. U n<m odgukovalo lwm wdno: – Do-mu, do-mu, do-mu! Od togo ritma {e wj zatkali uha, po~alo brun<c u glavi i {icko {e zacmelo. U tej cmoti lwm bulo ~uc yk mahax kridla prez vozduh i yk {e nwodluga spu|uw na `em. Yka to radosc bula ked {e na{la na `emi. Bula to <h zagrada, a ked {e pooglydala, vidzela `e {edzi u stred betel<ni i to u tej ~asci kotru d<do i|e nw poko{el. Do nosa wj d`obla yka{ik travka i vona kihla. – Ubil `e ce {vet, dzecko bo`e – ~ula macerov glas. – Yk {i lwm vi{la zoz hi`i ked zme n<hto an< nw oseteli, a an< bizme ce nw na{li da {i teraz nw kihla – glas macerov bul i zastarani, i veseli isto~asno, go~ slova buli mu{trovaci. Gan~a u istej hvilqki osetela yk x dzvigax mocni ocovo ruki i no{a. Bulo wj priwmno i ceplo od jogo cela, ~ula yk mirno durka jogo {erco u per{oh na kotri {e oparla. I go~ wj bulo merzeno otvoric o~i i preveric, znala `e na sebe nw ma vecej fatqolovu bilu {matu, alw svox ceplu porhetovu ko{ulqku za spanw. Pokly x ocec spu|oval na wj mesto do ceplej poscelki prividzelo {e mu `e sebe po{pivuw: ^arni ta|ok lwci, z kridelkom trepeci...
44
NA VEPROVACKEJ DRAGI Hto nw ~uval statok kolo dragi, tot nw zna yka to bri}a. Kravi {e tam dze {mu pasc, a to na meter-dva zarosnutogo pasma kolo dragi, lwm muhavy, oglydax, odganyx z hvostom muhi, a ked lwm kus skruci{ poglyd, povedzme podlobe{ kerti~anku co na~ala {vi`u `elwnu travu, probuxci d`obnuc do kertici co i|e pod roztresacu gl<nu, htorej u stredku vipu~nwte yk bre|ok, ta dziru kadzi {e kertica vihpala nw vidno – u` dawdna, abo i {icki u kukurici, betel<ni, `itu, co u` na{ate na polqoh kolo dragi. Na Veprovackej dragi ~uvac kravi dok `ito nw sko{ene i|e i ~e`{e yk indzej, bo kolo dragi nw pripu|eni {ir{i, zatraveni okrajki, a dze ih i wst, vi}a`ena dra`ka. Nwt n<}dze an< pa`ici, an< {ir{ogo dilqova, a okreme u tej ~asci hotara kolo dragi barz ridko i dayke drevo `e bi {i pod n<m dakus odpo~inul od slunka. Slunko zyri zna bar`ej pra`ic i yk vec u` vlwce, abo ci celo i|e nw zviknute, ta ci goru~avu ~e`{e cerpic, biw po glavi ka`da zary yk vraci drociki, pred o~mi ci {e muci, zognw{ glavu na hvilqku i ked x podzvignw{ pred o~mi ci trepeca ~arni plati. Prava pokuta, no. Ked vec u` lwto zamocnww, i celo u` naviknute, ta mo`e{ begac – po pe~acim prahu, tak naj {e za tobu kuri, dzvigac go tak `e {e z nqogo napravi hmara i n<hto ce nw mo`e vidzic, yk ked bi ce obnyla gusta molga. Lwm `e ked {e tota “molga” zlwgnw, yj tvo<m vlasom, rukom i nogom, a oblw~ivo na ce nw mo` prepoznac. Ta ked {e ozno<{, a vono po ~olw ~urki kadzi kapki i{li yk vipisani lini<, za uhami napravene blatko:
45
– Mo` cviklu sadzic! – `ubrotala ka`di ve~ar Jov}enova i Ykimova mac ked ih kupala u gordove co cali dzenq stal pri studn<, porihtani prave za totu robotu. Nw buli to ba{ Jov}en i Ykim, buli to i|e lwm Jov}en~o i Ykim~o, co im bul zadatok napasac dva kravi i celw kolo Veprovackej dragi. U stvari, zadatok bul Jov}enov, volwl naj go tak volax, bo tak sam sebe vipatral vek{i i va`nwj{i pred dva roki mlad{im bratom kotri {e, ked go volali Ykim~o, nw gn<val. Ykim~o nw tak `e mu{el isc zoz Jov}enom, alw sam scel. Bo, nwdosc `e go volali Ykim~o, yk daykogo smarko{a, i|e go ~asto i vihabyli zoz daykej roboti kotra go ozda prave preto `e {e mu nw dali do nwj mi{ac, i najbar`ej pricagovala. Ponukal {e prave von trimac {nur maceri ked pravela gradki za sadzenw cibul<, kapusti, gra|ku, mauni ~i kromplqoh. [potaxci {e do grudoh no{el u gar~i~ku vodi ocovi }u gnox ked go kladol na ko~, bo go nadumal rozvo`ic na polqo, ta ked bi scignul z polupraznim gar~i~kom bo {e mu voda rozplxskala, i samomu {e mu nw lxbelo, alw {e zato ce{el `e go ocec pohvalwl. Mogol u` i do su{eda na sala{ odbegnuc povesc `e {e <h wdna kura rozkvo~uw u n<h na gn<zdze pod {opu, ta naj na ve~ar pridu po nx... Za Jov}en~a v{e bulo roboti, a Ykim~o v{e begal za n<m: – Idzem i y, idzem i y z tobu! – ponukal {e, dzekedi a` joj~al naj go pri~eka, a vec bi finkal bo bosi nw znal hodzic kri`om po scernynki, abo mu kopa~a vderela do nogi, abo {e zaputal do ~ern<coh, ta go podrapali, abo spadnul ked {e po{pocel na grudu. Jov}en~o v{e mal bri}i z n<m: nw {mel go ohabic, bo bi zobral od maceri, abo, i|e gor{e, od oca. Znal mu buc taka terha `e {e ozbilqno nagn<val na nqgo, ta viba~el `e najlwp{e ked ma daco porobic, zrobic to takoj, `e bi {e „tot mali”, yk go volal, nw do~ul, i takoj {e zobral za n<m. Wdna z robotoh kotru lxbel robic z Ykim~om, to ~uvanw kravoh. [aputrak, nw {aputrak, von {e pilqno 46
{potal po zarosnutim orubencu polqoh kolo dragi, ta vwdno z Bojtarom stra`arel `e bi kravi nw uhodzeli napasc {e na {acoh i napravic ~kodi na ro{l<noh, abo nw daj bo`e, zduc {e, co {e znalo stac ked {e taki }aladni yki su, dawdna krava spu|ela do mladej kukurici i napasla {vi`ej mladej `elwnyvi. Raz {e to, bome i slu~elo, ta calu noc i voni dvome buli u hl<ve ked {e Ru`a zdula. Ocec begal po [vaba, kotri {e od {ickih su{edoh najbar`ej rozumel do statku, naj pridze ratovac mladu dojku. Jov}en~ovi ostalo u pametanx za cali `ivot yke mu tej noci {icko vipatralo stra{ne: cmota u hl<ve u kotrej Ru`a bolyco mur~i, oca co bega kolo nwj zoz lampa{om, a okolo po muroh hl<va begax cmi cin<, maceri co no{i kabli vodi bo {e ocovi vidzelo `e ked pol<va zhorene bidlo ta mu odlwg~a, i na koncu, yk ~udno be{eduxci po ruski [vab {e vipituw ocovi co {icko krava powdla, a ocec go vola naj pridze bl<`ej i naj popripoveda dze {icko Ru`a pasla. Jov}en~o {e tre{e od vecejn<stogo strahu: `e Ru`a zdohnw i vecej x nw budu mac, a vona bula najkras{a krava htoru von u `ivoce vidzel i od htorej ocec i mac ~ekali `e celyta popreda skorej yk co {e ih odvedze na va{ar, a bome i od strahu `e yka mu kara {l<dzi. Tu mu, prelwtovali dumki prez glavu â&#x20AC;&#x201C; mo`ebuc prejdze lwp{e ked Ru`a prezdravi, a o tim yk mu budze ked, nw daj bo`e Ru`a zdohnw, nw pristaval an< {tudirac. Odbival taki dumki yk dopiti konqski muhi. Su{ed na klw~aco, zmirxxci kravu zoz cihu be{edu i zoz dotikom {irokej dlan< po wj nadutim bruhu, omacoval mesto popri mesta wj napnutej skori, na kotrej pre cin< kotre rucalo {vetlo z lampa{a `ili visko~eni co wj vipatrali i|e grub{i i cmej{i. Vec [vab zav`al stabilnwj{e mesto kolo kravi i u jogo rukoh bl<snul o{tri i dlugoki no`, zamahnul z n<m, i zad`obnul kravi do skori co {e od napnutosci a` scen{ala dze{ka medzi lopatku i rebrami. Krava zmu~ala od bolx, vir}la z nogami, yk ked bi scela stanuc i 47
sceknuc od togo cerpeny, alw [vab x pricisnul z kolwnami i zastanovel. Mac mu dodala ru~n<k i von go prilo`el }u dziri od no`a kotru pre polucmotu, an< nw bulo vidno, ta rozkazal: – To kapla rozprafce har~i~ok gorkej sol< i dajce krafi naj popiw. Yk mac to porobela, rozpravela u kablw gorku solq htoru na |esce {vidko na{la na hl<vovim obla~ku i dala kravi naj popiw, takoj hlapcoh polapala za ruki i vivedla vonka, uvedla do hi`i i ulo`ela. – Mamo, co teraz budze? – pital {e Jov}en, a Ykim~o, stre{eni pre toto co vidzel, lwm vi|iryl o~i i patrel do cmoti dok {e mu dybliki nw povi{ali na pavu~ajki, ta zaspal. – Ozda nam Bog pomo`e, ta budze dobre – blagala mac Jov}ena, trimaxci go za ruku. – Nw staraj {e, tam ocec i su{ed, voni znax co max robic, do rana budzeme vidzic co budze. Rano nakadzi stanul, Jov}en odbegnul do hl<va. Ru`a stala mirna, ked {e Jov}en }u nwj ozval lwm na nqgo popatrela i jomu {e vidzelo `e priytelqski d`murkla na nqgo zoz tima wj velqkima cmima o~mi kolo kotrih stir~ali bili, o{tri pavu~ajki. Za fri{tikom {icki buli ciho. – Ru`u nw{ka ohabime u hl<ve, a ti merkuj yk ~uva{ Cifru i celw – pregvarel ocec, potverdzuxci ozbilqnosc rozkazu durkaxci z verhom rogovih ~erenkoh no`a do stola. – ^erenka mo`ebuc z kravskogo roga z kravi co x mu{eli zarezac bo {e zdula tak yk Ru`a – pre{lo Jov}enovi prez glavu. O dva dn< i Ru`a bula u dru`tve za napasanw, a stra{ne do`ice kotre mogla zaplacic zoz vlasnu skoru x nw privedlo }u rozumu. Znova {e kedi-nwkedi nadmanula na `ito, kukuricu, abo na cviklu co rosli takoj kolo dragi. 48
– Kime, gajde, vrac x, napravim ci paridx! – nagvaryl Jov}en bracika. ^asto nagvarka pomogla, a yk dn< prehodzeli, nagvaric go naj bega po grudoh i cernx, bulo v{e ~e`{e. Robic rovno iste dopite i najtvardej{omu ~lovekovi, a dzecom okreme, {icko i|e {vidko dopiw. Ta sebe dvome braca vidumovali kolo kravoh baviska: u` prerucovali pruciki prej} dragi, u` rozbivali kerti~anki z pal<cami, u` lapali motily, u` praveli „parid<” zoz travki co na verhu mala kvet yk male vreceno, a Jov}en proboval najsc travku do kotrej, ked {e wj vicagnw stredok mo` duc, ta ~uc melodix. – Napravim ci pi|alku, ked navraci{ Ru`u – obecoval Ykim~ovi. – To {e nw pravi, lwm vicagnw{ stredok zoz travki i duw{ – staral {e Ykim~o nw buc sprevedzeni. Slunko i|e nw ukazovalo `e nwodluga poladnw, pomali {e {mikalo po ysnim nwbe, skrivaxci {e gnwtka za hmarkami co yk velqki nwfurmasti zaglav~ki z vati pl<vali od Kerestura. – Kime, opatq, tota hmarka zdabe na Mikolay – ukazoval bracikovi na nwbe hmari kotri {e formovali, a vec nwstavali. – Yk Mikolay, ked nw `imno – pametal Ykim~o ~as kedi Mikolaj hodzel. Vidzel Jov}en `e take bavisko za Ykim~a komplikovane, ta {ednul na orubenwc dragi i pripatral {e do dalwka. Veprovacka draga vipatrala pusta, yk zabuta ~asc {veta. Po nwj ridko prehodzel dayki ko~, bo `em kolo nwj uglavnim pripadala tim co tam mali i sala{i, ta voni po tej dragi na poly nw barz i{li. Gibalq do valalu nwdzelymi, abo z valala na }encix z kotrej {e barz ridko odhodzelo, alw z kotrej i Keresturci odhodzeli do {veta. Ta i ked {e putovalo, putn<ka {e odvo`elo na ko~u zvi~ajno pozno ve~ar ked zoz {veta scigoval gajziban i odhodzel dalwj, abo v~as rano ked dahto scel odputovac u drugim napryme. Tedi bici}li i|e an< nw bulo u valalw, gibalq podawdna, ta {e lxdze bez potre49
bi nw {potali po dragi. Preto `e draga }u Keresturu i }u Veprova~u bula dlug{i ~as prazna hlapcom bulo i|e dopit{e, ta im {e vidzelo `e bi bula radosna premenka, a` i ked bi nai{ol piyni Guzder kotri sebe po{pivoval v{e wdnu istu {pivanku: Na veprovackej dragi, tam dziv~atka kra{nw {pivali... Togo dny ked bi vidzeli Guzdera hvalwli bi {e hlapci ocovi i maceri `e znova vidzeli Guzdera, i `e znova {pival istu {pivanku, i `e znova nw mogli rozumic yk {pivanka dalwj idze, bo {e {piva~ tu zastanovyl. Dalwj sebe `ubrotal co{ka pod nos, alw bi go n<hto nw rozumela, hto zna ~i i sam znal yk dalwj idze {pivanka. – Nw price {e, hlapci, z n<m. Nw poru{a vas, alw go nw treba ru{ac. Odkedi mu zgorela fameliy, von zi{ol z rozuma. Hodzi do Veprova~u, bo mu tam wden }azda dal mesta u hl<ve i za toto co mu dakedi daco slu`i, von go i nakarmi. – Alw, mamo, z nqogo buha na palwnku! – bunwl {e Jov}en. – Ej, sinu moj, wst lxdzoh co sebe glwdax pomoc na pogri{nim mesce. Ih treba sanovac, a nw osudzovac – v{e rozlo`na, zmirela Jov}ena mac. Wdnogo dny bulo okreme dopito. I Cifra i Ru`a {e spoyli do kukurici i nw mo` ih bulo lwm zatrimac tam dze {e {melo. Jov}en narezal daskelqo pruciki z gabzi i i|e ih an< nw po~al strugac, ked mu Ykim z ruku ukazal na Kerestur. – Palw, idze ba~i Guzder! Za{ nam budze {pivac “na veprovackej dragi”... – To nw Guzder, to yki{ drugi ~lovek – o{acoval prihodzacu podobu Jov}en – nw vidzi{ `e hodzi z pal<cu. Guzder tak n<}da nw hodzi. A i torbu ma yku{.
50
I, akurat, to bul nwpoznati ~lovek htori u` pri{ol bl<`ej, ta {e ozval }u hlapcom: – Co robice hlapci? – ^uvame kravi, gvarel Jov}en. – Co `e, sluhax vas? – A-ga, sluhax! Nw znace yk ih ~e`ko zatrimac kolo dragi. A nam goruco u`, dopito... – ponosovali {e yk wden braca. – Naj vam nw budze ~e`ko, i Isus bul pastir, a bul Bog – o{mihnul {e putuxci. – Mace daco zawsc? – Y mam wdnu gru{ku – osetel {e Jov}en. – Mac nam dala `e naj powme ked budzeme smydni, da nw no{ime vodi. Kimo u` svox powd, a y vam mo`em dac totu – ponuknul nwpoznatomu. Nwpoznati v`al gru{ku, znyl torbu zoz plwca, polo`el gru{ku do nwj, a zoz nwj vicagnul fly{u z vodu: – Y vam mo`em dac vodi napic {e – ponuknul ih. Napili {e hlapci vodi, Ykim~o menwj, Jov}en vecej, i podzekovali ~lovekovi kotri i|e dakus po{edzel kolo n<h pod ygodu, htora osamena u` rokami rosla kolo dragi dze{ka na pol dragi medzi Keresturom i Veprova~om. – No, idzem y – dzxvignul {e nwpoznati – z Bogom ostavajce. – Hodze zdravo! Zbogom – kri~ali za n<m hlapci i mahali z prucikami z gabzi, co pred tim porihtali `e z n<h napravy pi|alki. Jov}en sebe po~al strugac pi|alku, a Ykim~o {e pripatral, zavidzel mu na novim bi~aku co mu prinwsol {ov}or, macerovej {estri mu`, bo u` x vislu`el. – Napravi{ i mnw – modlwl {e bratovi. – Napravim ked dze{ec raz navraci{ kravi – powdnal {e Jov}en z n<m, ta predlu`el strugac.
51
Ked do}malo Ykim~o {e znova pita: – Napravel {i i mnw? – patraci `e Jov}en u` probuw piskac na svowj novej pi|alki. – U` som dze{ec raz navracel kravi! – Ti nw zna{ ~itac do dze{ec, ta nw zna{ kelqo raz {i ih navracel – mudroval Jov}en. – Y ci povem kedi budze dze{ec raz. – Y vecej nw budzem merkovac na kravi, go~ mi an< nw napravi{ pi|alku. Ga, vidzim, an< nw zna{ pravic pi|alku, nw sce piskac! – Lapim ci prepilku – obecoval i|e vecej Jov}en. – V~era {i mi obecal, ta {i x vec nw lapel – nw dal {e zbun<c Ykim~o. – Nw ~ul {i x yk putqpurutqkala u `ice, alw bula dalwko ta som x nw mogol lapic. Lapim ci x nw{ka, pred ve~arom, prinw{em kukurici i staru {erpenku ta x namamim... – Nw scem prepilku, ti me v{e pospreveda{ – po~uvstvoval sprevodzku mlad{i brat. – Sce{ naj ci lapim zayca! – vibeglo Jov}enovi z ustoh, an< sam nw znal yk. – Dze ti vidzel zayca tadzi?! – nwspodzival {e pre take ponuknuce Ykim~o. – Zna{ `e nam v`ime poogrizali kajsi i ~ere{n<, ta mu{i buc `e ih tu dookola wst dosc, lwm {e dobre poskrivali. – Yk `e ih lapi{ ked {e tak dobre skrili? – Odo mnw {e nw mo`u skric. Lapim ih, ni-a, z golima rukami. – A-ga, spreveda{ me – nwveryci, alw zainteresovani obaval {e pristac na dogvarku Ykim~o. – Ked go lapim, ma{ navracac kravi pokly {e nw poko{i `ito, a vec ked budu pasc na scernynkoh y ih
52
budzem navracac. Poradzene?! – Zoz ci}urnoscu yk ked bi znal co{ka co totu obecunku potrimuw, rozlo`el svoj plan star{i brat. – Nw vlapi{, ti me lwm spreveda{! Dze `e to mo` z rukami lapic zayca – v{e nwci}urnwj{i {e odmagal Ykim~o. – Yk nw veri{! – sprocivel {e Jov}en i ru{el }u starej ygodi. Ygoda od starosci bula gruba, alw popukana i tam dze {e wj korenq dzelwl na vecej vistir~eni `ili, mala velqku dziru co zdabala na dayki velqki usta. Jov}en shopno vohpal ruku do dziri i, na vlasne nwspodzivanw, vicagnul zoz nwj malogo {ivogo zay~ka. [ivi zay~ok zlwknuto dir}onwl u jogo rukoh, tresol {e i grebal z no`kami po vozduhu probuxci {e zakva~ic za daco ~erstve. Za tot ~as Jov}en, skoro ti` taki zlwknuti od togo co mu {e slu~elo, patrel raz na nqgo, raz na brata sebe, Ykim~a htori vi|irel o~i, roznyl usta i tak stal zaslupnuti, dok mu z ustoh nw po~ala ~uric {l<na, a nogi tresc, ta mu{el {ednuc. – Ga, ga – po~al {e zagakovac hlap~ik. – Yk {i to porobel? – lwdvo vigvarel prez osu{ene garlo. Jov}en i dalwj stal z roz{irenima nogami, trimaxci zayca za uha, patraci raz na nqgo, raz do dziri u dreve, raz na brata sebe. ^uvstvoval yk {e {vet kolo nqogo obraca: ~ul lwm yk kravi pa{u travu, yk dze{ka dalwko od be}elx ~uc bibi~a, yk cver~ok cver~i u korenx starej ygodi. – Obecal som ci, i, ni-a, tu ci w – konw~no pregvarel. – Ve`nw{ go, ~i nw? – Yk naj go ve`nwm? Sceknw mi, podrape me... – nw znahodzel {e Ykim~o. Per{e nacagnul ruku `e doru{i zay~ka, a vec x {vidko pocagnul. Dogvaryli {e, dogvaryli, i na ostatku {e dogvareli `e Jov}en budze trimac zayca kotrogo i dalwj z pravu ruku
53
trimal za uha, a z l<vu go podopar od hvosta, a Ykim~o zruci svox ko{ulqku i okruci x kolo zayca. Tak i bulo, Ykim~o ostoro`no prerucel svox ko{ulqku prej} Jov}enovih rukoh, a tot vecka odspodku {vidko prilapel konci ko{ulqki i pozakrucal bidlo co {e treslo i pokus kvi~alo od strahu u jogo rukoh. Na sala{ {e ru{eli takoj, go~ i|e nw bulo ~as vracic kravi. Ta hto bi mogol ~ekac nw pohval<c {e zoz takim lovom i takim ~udom yke {e im slu~elo. Rodi~i odmahovali z glavu ked im i drugi raz pri ve~eri pripovedali yk to bulo. Pitali {e im oznova dze to bulo, hto zayca vlapel, dze zayc bul, co pred tim bulo, co potim... Ta go~ yk nw vereli, mu{eli {e doiscic, bo zayc naspravdi bul tu. Zmesceli go do kl<tki kotra ostala prazna ked {e oddumali hovac bili an}orovo zayci, ~ix paru kupeli na kulskim va{are vw{en<, bo {e zla{eli na <h megku bundi~ku. Alw ked {e zayci po~ali rozmno`ovac i ked per{i mladi virosli ta ih trebalo porezac, nw bulo hto. Nw bulo hto an< powsc upe~ene meso zoz zayca co go per{e {icki karmeli i glaskali. Ta pripovedka o zaycoh bula zakon~ena. – Co budzeme zoz tim zaycom? – pitali {e hlapci. – Dakus {e nabavce, a vec go pu|ime – odlu~el ocec. Ked {e kravi po~alo gon<c vipasac scernynki, Jov}en tak yk i obecal prev`al svox obovyzku navracac ih naj nw idu do cvikli, ~i do kukurici, a na hto zna htori raz ponovene Ykim~ovo pitanw `e yk znal `e u dziri starej ygodi zayc, v{e wdnak |iro odvitoval: – Nw znal som. – To vec bulo ~udo? – pital {e Ykim~o. I naisce to bulo ~udo. Wdno z tih kotri do`ivxwme ka`dodnqovo, yk co do`ivxwme i ~udo `ivota, lwm `e ih nw prepoznavame. Potrebne lwm daco |iro po`adac, ta {e i vselena postara pomognuc `e bi {e vono vitvorelo.
54
55
56
^ARIVNI ^ERE[N> U Keresture dakedi bulo barz malo ovoci: da}dze dayka {l<vo~ka, da}dze dayka gru{o~ka, ~i yblonqka, mo`ebuc dawdna vi{ny, a na kajsi, ~ere{n<, orehi i grozno dzeci {e uglavnim lwm pa`ereli ked ih dakedi da}dze vidzeli `e zrex. Dahto mogol i `ivot pre`ic, a nw sko{tovac toti lakotki co nw{ka, u istih tih zagradoh i u hotare kra{nw ro{nx, i vecej su an< nw lakotka, alw potreba yk i ka`de zdrave wdlo. Ked {e powdlo ostatnw ybluko zoz tih za{pivanih, rozbilo ostatn< ko|ak ore|ok, vec to bulo {icko, dok nw scigli dayki per{i petrovki, ~i ynovki, ked `e ih bulo u da~iwj zagradi. Ta dzeci buli `adni ovoci, <h cela co rosli glwdali vitamini i `adalo im daco kva{ne. Vi|aveni od dlugej `imi, zyri, yk dayki gu{atka, skubali l<sca zoz caga~a kolo parohi<, z radoscu do~ekali naj rozkvitnx zombulqki, ta i <h wdli, pokly nw rozkvitli ba}renovo kvitki, ta {e z n<ma sladzeli. Golwm ba}renu bulo v{adzi, lwm {e do jogo kveta, pre cern< i visinu nw ka`de moglo dostac. â&#x20AC;&#x201C; Ovoc nw budze rodzic u sejku â&#x20AC;&#x201C; gutoreli star{i mlad{im, kotri sceli sadzic ovoci i ukra{ic i obogacic svojo obisca. Tak {e vw{en< odhodzelo do Srimu na orehi, oberac grozno, abo i|e poznwj{e, po ladi~ki yblukoh za Kra~un. Pomaran~e, suha smokva, suha {l<vka, scigovali do dutynoh u valalw, alw za to trebalo penw`, a penw`u u valalw barz malo dahto mal. Ta ked dahto mal daco z togo luksuzu, drugi {e na nqgo pa`ereli. Z podzekovnoscu primali yk okremni
57
darunok odruceni pahnyci gadvabni paperik do kotrogo pomaran~e bulo zakrucene, na kotrim i|e wden ~as bula pahota zoz jogo skorki. Toto {e ~uvalo u {kolskej kn<`ki, otveralo kedi-nwkedi, pahalo i u`ivalo, yk i u cifrovanim zlatku z rozkrucenogo kra~unovogo cukru. Dunci buli ridki: nw lwm `e nw bulo co klasc do n<h, alw nw bulo za~ kupic an< sam dunwc, an< cuker i salicij pra|ok z kotrim {e kladlo ovoc, ta {e tot dawden, co {e go nakladlo, ~uvalo `e ked {e dahto pohori i budze u goru~ki. Dzeci zavidzeli tomu htore {e pohorelo, bo {e mu ponukalo vi{n< ~i bi{almi z dunca, a rodzina prihodzela z yblu~kom, ~i gru{ku, na kotri {e zdravi, a <h u ka`dim obiscu bula gromada, la{eli i nazdavali `e hori nw zosce, abo nw godzen powsc. Tak {e hovala i Slavica, najstar{a medzi tro<ma dzecmi, u lwm co prikritej nabivanej hi`i. Lwm u wdnej prostori< bulo dzveri i oblaki, a u drugih, tam dze mali buc oblaki i dzveri buli virubani trougelqn<ki â&#x20AC;&#x201C; za oblaki men{i i vis{e, za dzveri vek{i, od dolu. Ked za`imnwlo tot per{i rok od uselwny, do tej hi`i u htorej {e bivalo, nw mo` bulo lwm natopic tak `e bi bulo ceplo. Owdno oblaki i ti` taki dzveri nw bogzna yk ~uvali ceplotu novogo napravenogo peca natopenogo z vigrizkami. Dzeci, yk dzeci, lwm vibegovali i ubegovali vonkanuka. Ceplotu, u` kelqo {e nazberala, raz-dva vihl<pkali, ta nw ~udo `e ka{lyli i smarkali {e. Slavica, yk najstar{a, u` {kolyrka, vracaxci {e zoz {koli u l<hej reklo~ki, znala {e zalx{tac na dra`ki kotra bula rozmoknuta i {l<zka od blata, ta na nwj nwraz spadla i prinwsla domu â&#x20AC;&#x153;baranaâ&#x20AC;?. To maceri zadavalo novi bri}i, bo trebalo orajbac i osu{ic toti {matki, `e bi do rana buli suhi, ta {e u tej wdnej prostori< i|e i vlaga viparjovala, a to za ka{elq i nathu bulo yk olwj na ogenq. Pravdu povedzene, Slavici {e dosc ~asto slu~ovalo `e za}a`ela do blata, `e potargala remenq~ki na sandaloh, kotri wj vec ocec platal zoz predzovu cvernu, a viksal ih 58
zoz sadzu co {e nalapala na spodku {erpen<: poplxval bi po tej sadzi, roz~uhal zoz |etku, a vec z totu |etku namascel cipeli. Ked {e sadza osu{ela, von x vi}lancal i cipeli buli viviksani. Lapala {e Slavica i do pajta{koh ked x nw sceli sluhac, ta znala prisc i bez }ombi~ki i z utargnutim remenqom na fartuhu, bez stracenej ma{l< na vra}o~oh. Nw dala {e n<komu i n<~omu, ta x, i|e an< do {koli nw ru{ela, pu|ali naj {edlaxci vraci kony ba~ikovi, z kotrim {e wj ocec spragoval. Znala vona lwm ubegnuc do dvora i na{vidko do}rabic dayku pal<cu: – Naco ci to? – pital bi {e wj d<do. – Nabiwm hlapcoh, bo do mnw ruceli gubabu – odvitovala i {vidko vibegla. Abo ked su{edov hlapec scel prisc bavic {e do <h dvora, vona bi go lapela za plwca i vidrilylo vonka: – Idz domu, nw mo`e{ buc u nas, bo nam gubi{ bavisko – pravela bi {ora. Baviska buli na svadzbi, na u~itelqki, u` yki {e wj pa~eli, a {estri i pajta{ki mu{eli sluhac. Lwbo vona takoj gvarela `e {e nw budze bavic, a ked {e vona nw bavi, zna {e, nw mo`u {e an< voni. Ked {e bavelo na svadzbi, mloda bula vona, ked na u~itelqki – vona u~itelqka! Tej w{en< bulo barz di`d`ovno, vlaga {e ucagovala do koscoh, do i|e nwosu{enih muroh. Vec `ima scisla, a vla`ni vigrizki {e u pecu bar`ej kureli yk goreli, ta ceplotu mo` bulo osetic lwm ked {e oparlo hribet, ~i dlan< na pec. Dzeci nw mogli po calim dnx buc kolo peca, na kerparoh popresceranih po pozamascovanej `emi skladali ~utki, ~i rendo~ki z kotrima {e baveli, ta im od dolu bulo i|e `imnwj{e. I tak, wdnej noci, pred samu yru, ked {icki pospali, Slavica po~ala nwdobre be{edovac, u goru~ki. Stanula mac, zapalwla lampu, a dziv~e roz~ervenwte, oznowne, rozpalwne... Prikladala wj vona mokri `imni rendi – nw 59
vredzi. Goru~ka kus spadla, a vec {e znova, vidno bulo `e {e i|e bar`ej zvek{ala. Ked {vitlo, mac {e zakrucela do hustki i dodny u` bula u babi Mar< na Kurtim {ore, `eni za kotru pripovedali `e zna za~itovac rani, rubac }ro{, rucac ugl<ki i {icki drugi vra~an<ni z kotrima pomagala tim co trebalo. Ked ~ula yk z dzeckom, pozberala {e i {vidko pri{la }u Slavicovej poscel<. Gvarela maceri naj prinw{e {vecenu vodu, osu{eni bagn<tki od Kvitnej nwdzel< i ked ma suhogo va{ilqcu spod obraza. Zoz {vecenej vodi ulyla do miso~ki, popirskala zoz va{ilqcom zama~anim do nwj, kolo Slavicovej poscel< i gvarela naj otvory brilu do peca, ta pred brilu zapalwla bagn<tki. Pruciki na htorih buli osu{eni bli{ovo pup~a zgoreli, tak `e {e tru{eli pod palqcami, vona ih, taki goruci rucela do miso~ki zoz {vecenu vodu, zama~ala do tej vodi kon~ik svojogo fartuha i zoz takim mokrim placenkom pre`egnala wj tri raz po tvari: – Vo imy oca i sina svytogo duha... – Aminq – gutoreli {icki co buli u hi`i. I tak tri raz, vec i|e raz nama~ala konwc fartuha i z n<m poucerala ~olo, o~i i usta dziv~ecovo, ta pomali nagla miso~ku }u wj ustom i kapku, po kapku, namodlwla x naj tri raz l<}nw. Toto co ostalo u miso~ki prelyla po wj rukoh i nogoh. – Ked wj nw budze lwp{e, mu{ice x odvesc do dohtora. Kupce i pra|ki u apatiki, apatikar budze znac yki, ked povece `e ma velqku goru~ku – dodala. Gvarela i|e naj x poy zoz ~ajom navarenim z travoh co ih zoz sobu prinwsla u ki{en< pod fartuhom i naj wj i dalwj prikladax mokri rendi ked oba~a `e wj goru~ka ro{nw. Pomali, pomali, o daskelqo ti`n< dziv~ecu bulo lwp{e, alw x horota tak vi~erpala `e ostala blyda i tak shudla `e wj ruki i nogi buli yk pal<~ki. Smutnw bulo patric yk wj od velqkej goru~ki olwzli vlasi zoz glavi, nw 60
mogla {e trimac an< na {edzaco, kly}ala {e. Mac wj podkladala dva velqki zaglavki naj x dakus oddzvignw, ~esala x i pokradzme plakala, zberaxci wj ~arni vlasi co padali po zaglavkoh i ostavali na grebenx. Ked tak o daskelqo ti`n<, preprovadzeni nalw`aco u poscel<, per{iraz powdla dakus }rizu u mlwku, mac oddihla, pre{ve~ena `e wj ru{elo na lwp{e. Vonka {e yr rozmahala. Slavicov oblak patrel do su{edovej zagradki oprez hi`i. Prez nqogo {e pripatrala na premenki kotri {e tam slu~ovali. Per{e {e zoz gl<ni, medzi ridku i drobnu travku, vihpali zoz `emi zombulqki, vec ki~kirid`i, a vec svojo koruni ukazali rozko{ni ~erveni tul<pani. Dok kvece pukalo, vihodzelo, rozkvitalo i skladalo prekvitnuti l<sca na `em, nad n<m {e rozvivala mlada ~ere{enqka, lwm tri konarki u korunki, a na ka`dim po bukecik co nayvjovali wj per{i rod. Yk {e toti bukeciki gojsali na vitre, tak kolo n<h oblwtovali p~olki, z rana na l<stkoh trepecela rosa, a o dzenq-dva, yk ked bi dahto pirsnul vapno, kolo drevkovogo koreny lw`ali rosipani bili l<sco~ka. Na konarkoh {e za`elwnwli l<sto~ka. Dn< prehodzeli, malxnok prirodi zaramikovani do Slavicovogo oblaka {e nwprerivno menyl. Tam, dze buli zombulqki i ki~kirid`, {irela {e nwzabudka, u kuce pri kapurki rozkvitla lilova or}ona, kolo ogradi dookola cifrovana arva~ka, kolo dra`ki zasadzeni mu{katli... Na drevku, bar`ej pre in{aku `elwnu farbu i pre {vicacosc vidno bulo daskelqo mali, `elwni pacerki, dva po dva u par. Z dny na dzenq {e zvek{ovali, vec po~ali blydnuc, a vec celovic. Bl<sk ran{ogo slunka odbival {e od tih {vicacih }ombulqkoh do Slavicovih o~oh na oblaku, v{e ~erven{i i ~erven{i. – Mamo, ~ere{n< – ukazala Slavica maceri z ruku prez oblak. – Gej, zrex – gvarela mac i vi{la vonka. – Mamo, pre~itala som ih. Wst ih dvanac! Ked bi mi su{eda dala golwm dawdnu?! – zdihovala Slavica. 61
Ka`dogo dny, yk ~ere{n< po~ali zrec, vidzela Slavica su{edu Ko{arkanx yk dzviga od dolu svojogo sino~ka Vladka, `e bi zbl<ska vidzel obecuxci plodi. Ostatn< dn< patrela yk hlap~ik ostoro`no, ozda mu mac tak nakazovala, doru{oval lakomni plodi. I prave ked Slavica podumala `e ~ere{n< dozreli, wdno rano rucela poglyd do su{edovej zagradki – <h nw bulo! – Mamo – skri~ala pla~uci. – ^ere{n<, ~ere{n<... – a` {e zagakovala. – Nw pla~ – blagala x mac – naxtre odnw{em na piyc toti daskelqo vajca, ta ked budze, kupim ci golwm garsto~ku – obecala. Slavica {e nw mogla do~ekac. Nw scela n<~ powsc za fri{tik, an< x{o~ki z golub~eca co wj prinwsla baba, an< bi{almi z dunca od and<. Lwm patrela na `elwni ~ere{nqovo konari, ta an< nw ~ula ked do hi`i vo{la su{eda. – Slavko – gvarela vona, spu|uxci poskladanu ki{enkovu husto~ku na wj ruki zlo`eni na per{oh. – Prinwsla som ci ozdravenw. Slavica bula ciho, a su{eda spu|ela hlap~ika z rukoh, ta rozkrucela zakrucenu husto~ku. Na nwj {e zabl<|ali gladki, okrugli ~ere{n<! [ejsc pari! Su{eda x n<`no oddzvigla, v`ala dva pari ~ere{n< i obe{ela po wdnu na ka`de uho. Oglydla {e i zoz kredenca prinwsla okrugle, male `veratko. – Opatq, yka {i krasna! Yk ~ere{ny! Slizi prez htori Slavica patrela na sebe u `veratku lamali {vetlo co {e odbivalo od bl<|acih plodoh, rucalo dugovo farbi na wj odra`enw u `veratku, i wj {e vidzelo `e {e na nx spu|eli nwbovo zar<. Zoz cenku ruku v`ala wdnu po wdnu ~ere{nx i pomali, sciskaxci ih zoz zubami `e bi wj u ustoh pirsla x{ka z n<h, powdla ih, a toti zoz uhoh dala hlapcovi kotri {e bez slovoh pripatral co robi. 62
Ked {e ve~ar Slavica ozvala `e w gladna, macerovej radosci nw bulo konca. Rozbegla {e upra`ic wj ratoti, uvarela targon< u mlwku, pitala {e wj ~i sce dunca... Slavka pozberala ma}o~ki z ~ere{nqoh na dlanq i dala ocovi naj ih nayr zasadzi. Z dny na dzenq zdravw {e vracalo do vicadzenogo Slavicovogo cela, na glavi wj po~ali rosnuc {vicaci ~arni vlasi, l<ca {e wj za~ervenwli, a cmi o~i zaokruglwli. Na popatrunok wj velqkih cmih o~oh yk ked bi spadla ran{a rosa, ta bul isto~asno i {vicaci, i zamolgaveni. Iducej w{en< Slavica predlu`ela do {koli. Nw preto `e bula star{a od vek{ini, bo prepu|ela wden rok, alw preto `e naglo virosla, odrazu postala najvis{a u klasi. I najkras{a. To oba~eli i valalski le}inq~kove, ta na iducej obl<va~ki mala barz velqo obl<va~oh, a ked vlwce ru{ela porydnw na tanwc, bo {e osma klasa zakon~ela, tanco{oh mala telqo `e mogla viberac. Na {icko toto Slavica {e lwm o{mihovala. Na wj podobi vecej nw bulo an< {l<da gevtogo zbitl<vogo dziv~eca. Tvar {e wj zaokruglwla, vi{vicela, ta wj foto}rafix, co {e slikovala na ykej{ik svadzbi, valalski sliker vidvowl z }rupi i napravel navelqko. Polo`el x do avzlo}u kotri bul obe{eni na jogo kapuri, ta {e na nx mogol pripatrac hto scel. Premenwla {e Slavica nw lwm na vipatrunok. Do nwj {e naselwla yka{ blagosc, a zamocnwla i an< wdna robota {e od nwj nw odnyla. Volali x na nadn<cu z kotrej {e vona priberala. O rok o dva ked prehodzela po valalw babi {e zgvaryli: â&#x20AC;&#x201C; Na kogo {e lwm udala. [a i {estri wj {umni, alw vona krasna `e a`! Vec {e od wdnogo ~asu pod wj oblakom skoro porydnw ka`dogo ve~ara ~ulo le}inqske {pivanw, sladke i smutne isto~asno:
63
^ere{enko, ~ere{enko, stargnuc som ce mu{el, {a da {i nw taka sladka, y bi ce nw ru{el. An< bim ce do zagradki, svowj nw zasadzel, an< bim {e, an< bim {e zoz tobu nw sladzel. Nw bula pita~ka po Slavicu, nw buli an< pitanki, an< svadzbi, bo lwm wdnej noci vi{la za glasom {piva~a do noci i po{la zoz roditelqskogo obisca. Zoz sobu v`ala wden mladn<k zoz {tiroh kelqo zi{li z ma}o~koh su{edovih ~ere{nqoh... Yvela {e o wden ~as `e stvorela svoj dom, `e oprez hi`i zasadzela ~ere{nqov mladn<k. Ka`diraz ked prihodzela opatric rodi~oh prino{ela dunwc z ~ere{nymi kotri yk darunok odno{ela su{edi pokly vona `ila. Dva ~ere{nqovo mladn<ki z troh kotri ostali u macerinim dvore pobrali Slavicovo {estri ked odhodzeli po svowj dragi, a wden ostal, ta rosnul i rosnul. Virosla z nqogo velqka ~ere{ny, na kotru ocec ka`diraz ked plodi dozreli, pozvoloval {icki dzeci zoz su{edstva naj {e nawdza i naj sebe naoberax kelqo scu. Vec {e ocec pohorel i umar. ^ere{ny {e istogo roku, zoz i|e nwdozretima plodami na konaroh, vivracela i do w{en< vishla, tak, na lw`aco. Mac ostala sama, ka`dogo dny {e pripatra prez oblak na mesto dze bula ~ere{ny, a ve~arami, ked valal ucihnw i wj {e dzekedi pri{n<w `e ~uw dubonq konqskih kopitoh, ta, na hvilqku poduma, `e to wj Slavica prihodzi zoz svo<ma dzecmi napoln<c wj praznu zagradku.
64
ZLATNA N>^OVKA Ked {e narodzela nw bula to hto zna yka radosc, bo bula trece dzecko u fameli< i trece dziv~e. ^asi buli povojnovo, ta nw bulo n<~ogo lwm polno gladni usta u obiscu. Penw`u nw bulo, nw bulo an< z ~ogo spravic, a i za toto kus ked {e na{lo, nw bulo hto zna co kupic u dutynu. Bulo bri}a odhovac wdno dzecko, a dze i|e dvojo, a trece u`... Alw, yk gvary, dzeci n<}da nw velqo i kelqo dzeci telqo |esca, ta ked {e narodzelo trece, take malx~ke, gat, hto `e {e mo`e nw poradovac bo`omu darunku. – Y narodzela wdenacecero, ta ni-a, tu som i teraz – ce{ela {vekra nwvestu. – Yk to `e ih mace teraz lwm pecero – pitala {e nwvesta. – U moj ~as {e dzeci rodzeli {orom, po bo`ej vol<. Ta kotromu bulo do `ivota `ilo, a kotromu nw, ta odpadlo... Stresla {e nwvesta na toti slova, ta z vecej uvagi dopatrala svojo dzeco~ko, vidzela vona `e w co{ka drobenke, an< vlaski, an< noh~iki, lwm mocna dzeka za `ivotom, rovno plakalo... Ta co plakalo – darlo {e. – Budze to zlate dzecko – ce{ela macer {vekra, nagnuta nad perinku u htorej bulo dzeco~ko zakrucene i posciskane z pantl<kami, “naj {e mu viprosca no{ki”. Maceri ka`de wj dzecko krasne, ta mu sce dac i najkras{e, vidumne meno, ta i za totu, trecu dzivo~ku, spisala krasne jogo ocovi, yk mu`ovi svojomu, na paperik i poslala go do matrikuli: – Nw strac cidulku, bo zabudze{. Zapametaj: [tefka, take meno nw ma an< wdno dziv~e u valalw! – Nw dodala `e {e tak vola wj {estrin<ca zoz Srimu, kotrej zavidzela na
65
krasnej hi`i u stred valala, a pri cerkvi, `e na krasnih konqoh pri{li na wj svadzbu i yk {e ista [tefka u rizovih suknqoh vikrucala! – [tefaniy! Yj bo`e moj – fektirala {e baba – {a ozda nw budze mac meno yk hlop! [tefan, a take male dziv~atko, a take zlatne: pisi no|ok, belavi o~ka, mohotkovo vlaski. Zlate, prezlate, no. @e dzecko zlate mogla povesc lwm baba, kotrej {icki unu~ata o kotrih {e nw stara alw lwm u`iva u n<h, mili i dobri. D<do bul dakus tvardej{i, ta o daskelqo ti`n< nwprerivnogo vi|any i vre|any u obiscu, u htorim {e lwm na wdnim mesce topelo, ta na gromadi u nwvelqkej hi`i buli i stari kotrim u` trebalo mir, i toti u najlwp{ih rokoh co od roboti vistati dakedi po`adali nacagnuc {e dakus, ta po toti najmlad{i co {e lwm kol<sali, abo ra~kovali, viyvel: – Ej, moy nwvesto, ked bim ~ul od dakogo `e virucal dzecko i y bi ci poradzel naj go vi{pur}a{ prez oblak, yk mi u` dopilo toto jogo vre|anw! Nw dumal tak d<do, to bulo jogo sposob pripoznac nwvesti, povesc wj `e x sanuw. Tirvalo to tak, das do roka. A vec, yk ked bi {e obracelo na lwp{e. Take dzeco~ko nw mo` bulo najsc nw lwm u su{edstve, alw an< u dalq{im i bl<z{im rodze. To, ked d<do zatracel wdnu bo~koru, Zlatka, tak x u` {icki volali babi po dzeki, lwm {e pokrucela i dorucela d<dovi: – ^ekajce, ~ekajce, doraz vam x najdzem. I, akurat, pre{amrala rozvyzani snop kukuri~anki porihtani pred dziru do peca u priklwce i na{la bi stracenu paru bo~kori. Abo, bi {e ocec po{krabal po glavi: – Ta, dze som podzel o{elqn<k? Predpoladnqom som o{trel kosu ked som i{ol do zagradi nako{ic betel<ni, a teraz wj nwt! I|e an< nw odguknul dobre, a Zlatka u` no{ela glwdanu po{vu za oslu ocovi. 66
Kelqo raz lwm prena{la klubko co {e z babovih rukoh vikotulylo i odkotulylo! Lwm {e zacagla pod poscelku, abo pod poscelq, i patq, klubko tu. An< {e od bosorkoh za kotri wj gutoreli `e {e skrivax pod poscelx nw bala, {icko vikuhtarela. Nini prena{la boto{i zaruceni na dnu ormana, maceri igl<cu co wj vipadla zoz {trikany, star{ej {estri klajbas co wj {e odkotulyl dok pisala za stolom i zdumovala ri{enw per{ih zadatkoh ked ru{ela do {koli. Taka, yka bula, drobna, shopna, vertka, znala z ocovih plwcoh poopatrac i ~i na verh ormana ostala dayka bi{alma, abo najsc dayki va`ni paper co bul odlo`eni pod gredu u hi`i, dalwj od dzecinskih rukoh i ob|ej gu`vi u obiscu. Nw ~udne vec `e ista, Zlatka, v{e bula per{a ked trebalo da}dze isc: to lwm ked vidzela `e {e dahto rihta i vona }rabala svojo cipelki, scagovala zoz poscelki pri pecu na kotrej {e gam`eli na gromadu {icki dzeci z obisca, {trikanu hustku do kotrej x mac zagulyla ked bulo `imno vonka, ta strojno stavala }u dzverom: vonka. No, prave preto `e bula najmlad{a, ~asto x kandur presko~el, ta bula vihabyna z odhodoh da}dze dze, dumala vona, ~eka na nx co{ka nwzvi~ajne, o ~im {e posle pripoveda. Zadlugo {e x moglo zamamun<c z tim `e {e wj daco prinw{e ~i z piycu, ~i z va{aru, z dutynu, abo od su{eda, nini, rodzini, dze {e u` i{lo. N<komu tedi nw barz vistavalo penw`u kupic daco dzecom i tak ih obradovac, a dzeci za{ lwm ~ekali. Ka`domu to roditelqovi ~e`ko ked nw mo`u spoln<c dzecinski ob~ekovany, ta tak bulo i Zlatkovomu ocovi kotri v{e proboval dayk zaba{uric obecunku kotru daval ked odhodzel, ta na pitanw: â&#x20AC;&#x153;Co sce mi prinwsliâ&#x20AC;?, znal {e {vidko znajsc: polqovogo hlwbika. Ta {e dzeci sladzeli zoz kronku vracenu z poly, zamascenu z rozpretu slan<nu, melku papri}u i cibulx co pri n<m stala u torbi rano porihtanej za polqo. Znal von svo<m dzecom u kosidbi prinwsc prepilkovo 67
vajca, a` i same prepil~e kotromu {e nw udalo sceknuc spred kosi. Bulo u jogo ki{enkoh i drugi nwspodzivny: gru{ki od su{eda, tur}unki zoz hotara, raz dze{ka na{ol i tarki kotri pozno vw{en<, ked vo`el gnoj, dozrevali kolo dragi. Najgor{e mu bulo zadumac ked v`ime vihodzel u uy{u i barankovej {apki, ta dzeci vidzeli `e dze{ka idze, `e z ~im ih nwspodziva dok {e vraci. Zlatka bi go, i|e lwm ked ~erkla klynka na kapurki, u` takoj vibegla ~ekac na priklwtnih dzveroh, i nakadzi vo{ol, dok {e zoblwkal, stretala z pitanqom: – Ocec, ocec, co sce mi prinwsli! Ta wj raz {epnul na uho: – Prinwsol som ci Zlatnu n<~ovku! Yj, yk {e za{viceli dziv~ecovo o~ka. Zlatne! [a take daco wst lwm u d<dovih skazkoh! – Dze w, dze? – vozbudzelo {e dziv~e. – Tu w, daj ru~ki, zlo` ih tak da x vlapi{, bo ci vilwtnw – rihtal x ocec. Zlatka nacagla ru~ki, zlo`ela dlan< yk ked treba daco prilapic co mo`e vilwtnuc, a ocec zoz ti` tak zlo`enima garscami dothnul wj drobni ru~ki. Zlatka {e targla, a` skvi~ala, bo ocovo ruki buli `imni yk lyd. – Merkuj, co {i x pu|ela?! – skri~al ocec. – Lapaj x, tam za tobu w, begaj, lapaj! Nastal galajk u hi`i, {icki poskakali u` hto dze {edzel: d<do zoz stolq~ka a` vivracel sakajtov i visipal kukuricu na varenw kotru lupal do nqgo, baba zoz patki, {e a` za{potala do {amli na kotrej trimala l<vu nogu, bo z pravu predla ta naj wj nw zacerpnw, mac prestala gnwsc galu{ki na stolw, a {estri, wdna vibegla a` spoza bud`aku, poskakali obidva z poscelki, ta {e na{li nastred hi`i zoz Zlatku i po~ali krucic glwdaxci sceknuti darunok, dopituxci {e: – Co to, co sceklo?! – Zlatna N<~ovka – ozbilqno zastarani gvarel ocec. – Dze w, dze w – skoro da zaplakala Zlatka, ta {e bez 68
un<many po~ala zacagovac pod poscelq, pod stol, pod lavku, za bu`ak. – Gvarel som ci naj merkuw{ bo sceknw! – gandroval x blago ocec i pomagal wj glwdac N<~ovku. A N<~ovki nwt i nwt. – Mamo, gajde i vi – modlwla Zlatka. – Gajde, d<du, babo, gajde, mu{ime x najsc! Glwdali voni, tak, {icki, glwdali, alw od Zlatnej N<~ovki an< {l<du. U tim nai{ol su{ed, za~udoval {e co to {icki taki ufaradlovani, a ked ~ul co {e stalo prilapel {e i von do ob|ogo bri}ovany: – Yj, {a y osetel `e mi co{ka ~mi}lo kolo nogoh ked som uhodzel do hi`i, yj, ~i to nw N<~ovka. Take male, okrugle, a {vicace, mu{i buc `e to vona. Nw verim `e mogla pojsc vonka z priklwta, bo y dobre zavar dzveri za sobu. Mu{el ocec v`ac lampu, poopatrac zoz Zlatku {icki kuti u priklwce, popretresac {icki rekli, kalapi i ko`uhi co tam ~ekali na svo<h }azdoh `e ih ve`nx ked budu vihodzic na dvor. Povitresali i bo~kori, drevynki, papu~i, bokan~i, u` co bulo tam pozobuvane, alw N<~ovki – n<}dze. Na dvor {e nw moglo, bo u` bulo cma, a hto bi to mogol z wdnu lampu o{vicic i dvor i hl<v, i bradla, i kurn<ki, i karmiki. Dudrala baba, dudrala vec i mac `e ocec zvirlwl dziv~e, alw mira nw bulo, a` dok vistatu i uplakanu Zlatku nw zvladal son. Xtre rano, a i in{ak {e Zlatka v{e per{a budzela, u` ked baba kladla tep{u z ma~anku za brilu, Zlatka bula porihtana isc glwdac Zlatnu N<~ovku, zahodzkovala za d<dom, za ocom, za maceru ked i{la do<c kravu i vracala {e zoz `ohtarom ceplogo mlwka, alw od Zlatnej N<~ovki an< {l<d. Kus-pokus, zmirjovalo {e dziv~atko i roslo dok nw doroslo do {koli. A tam u {koli, bulo telqo novogo `e 69
Zlatka skoro zabula na Zlatnu N<~ovku. Tam do`ila nwspodzivanw ked wj u~itelqka gvarela `e w nw Zlatka, alw [efaniy. Pla~uci pri{la domu i takoj {e poponosovala `e wj u~itelqka premenwla meno: – Ta, nw sekiraj {e – ulagowla x baba – {a ti ostanw{ v{e moy Zlatka, a palw, i {estri ce tak volax, i pajta{ki, i mama i tato. Ta co ci bri}a co tam na paperu. Paper prime {icko, a von {e lwgko podre, zgori, a ti slava bogu, `iva i zdrava. Pripomla sebe gnwtka Zlatka Zlatnu N<~ovku, ked {e z pajta{kami i pajta{ami po~ala bavic na farbi: – Kotko-lotko, – gutorel bi “dyblik” “babi”, z roz~itovanqom za toti ulogi vibrani pajta{ki, ~i pajta{e. Hlapci, zvi~ajno sceli buc dyblikove. – Hto to, – pitali {e wj u horu “farbi”, {icki dzeci z kotrih ka`de za sebe vidumovalo farbu, ta yk tajnu {eplo “babi”. – Co sce{ – i{lo dalwj bavisko, yk dyblovo pitanw babi. – Farbi – odvitoval isti. – Ykej – postavyla dalwj pitanw “baba”. A vecka, ked “dybol” potrafel dawdnu farbu, “baba” bi x vivodzela zoz {ora i pridavala “dyblovi”. Tak bulo i zoz “angelom” ti` z roz~itovanqom vibranim dziv~ecom htore prihodzelo na farbi do “babi”, lwm `e nw zdravkalo “kotko-lotko”, alw {e yvylo: – Cin-cin – yk bren~ok. Na “babovo” pitanw `e “Hto to”, vono trebalo povesc: – Angel z nwba – a dalwj bulo iste v{e, ta ked {e tak gromada dzecoh podzelwla na dva ~asci, vec {e moglo bavic na vojni, na zalwtn<ki, na mosti... Tedi Zlatka, ob{ednuta zoz zlatom i stracenu Zlatnu N<~ovku po~ala i yk angel, i yk dybol, od babi vimagac zlatnu prezlatnu farbu. Ta, bula zlatna prezlatna ~ervena, zlatna prezlatna kamenkova, zlatna prezlatna lilova... Yk wj u` na rozum pri{lo, lwm v{e mu{elo buc zlatne, a` prezlatne. 70
Toto zlatne, prezlatne, dumala sebe Zlatka, to yka{ nwprepovedzena krasota, {vicace, dragocine, co najbl<`ej zdabalo na Zlatnu N<~ovku kotra wj scekla wdnej `imi. Vec {e dzeci kus-pokus, prestali bavic na farbi, a po~ali bavic na slupi, ked {e u paroh i{lo od wdnogo po drugi “slup”, ta {e u tej prehodzki moglo zoz hlapcom co ci {e pa~i pregvaric daskelqo slova nasamo. Prave do`ice bulo ked {e sciglo po dalwki frajli. Ej, za dalwku frajlu u` bulo va`ne vibrac sebe paru z htoru pojdze{ “na dalwko”, a ti budze{ jogo “frajla”. I wden ve~ar, ked x “baba” z baviska sparovala zoz Mi`om co mali hi`u na uglw, wj {e prividzelo `e me{ac co bl<snul u jogo oku ukazal zlatni bl<sk. “Zlatna N<~ovka”, podumala sebe, alw Mi`o svox tvar tak pribl<`el }u wj `e x prekril cinq. Vona {e targla i bl<ska nwstalo. Taki nagodi, na hvilqku podumac `e u ~i<{ik o~oh zba~ela odbl<sk Zlatnej N<~ovki, Zlatka u v~asnej mladosci mala daskelqo. Vec virosla do dzivki na odaj, a valal {e po~al naglo menyc. Dzivki pozn<mali pasovo sukn<, o{trigali var}o~i, mesto zal<zanih ~ulkoh pokladli trajni. Poly po{li do zadru}i, na n<h scigla mehan<zaciy, kon< {e rozridzeli, prestalo buc najva`nwj{e ka`di dzenq odhodzic na polqo. Dostati penw` za vive`enu {vinx, ylovku, `ito, ~i slune~n<k, vecej nw bul dosc za `adany kotri {e ciskali zoz dalwkogo {veta prez novini, radio, ta a` i per{i televizor kotri scigol do valalu. I vec po{ol glas po valalw: – Pi{u {e dziv~ata na robotu do Nwmeckej! Medzi per{ima upisala {e i Zlatka. Pravda, ~uvstvovala gor~inu preto `e z diplomu strednwj {koli mesta u valalw za nx nw bulo, a u varo{u vladali yki{ in{aki pravila konkurovany, na yki vona nw pristavala. Wdnogo septembra zoz gorodskej gajzibanskej stan<ci z pocerpanqom i nazdavanqom ru{ela do {veta. Vidzelo {e wj, dok gajziban v{e {vid{e lwznul do blagej noci, `e u iskroh 71
kotri pirskali z lokomotivi, vidzi nagadani obecany yki ~uvstvovala tedi ked vozbudzeno ob~ekovala `e vlapi Zlatnu N<~ovku. A ked gajziban do noci pu|el svoj glas, ~ula yk `e x Zlatna N<~ovka gerka: – Lapaj me, lapaj! Roki prehodzeli, pisma polni odu{eviy zamenwli ridki u kotrih svo<m co ostali doma i co od nwj `adno o~ekovali ka`di glas, pisala `e {e i tam do svo<h `adanqoh ~e`ko dohodzi, `e {e ~asto ~uvstvuw `e ogany za Zlatnu N<~ovku. Per{i prihod do rodnogo valalu bul o rok. O daskelqo dn< za nx pred obiscom stanul avto z nwmecku re}istracix i z nqogo vi{ol ~elwdn<k kotri {e predstavel yk pita~. Vona go nw scela privesc zoz sobu, scela per{e porihtac svo<h na toto `e, vipatra, zanav{e, pojdze dalwko od domu. Moglo {e i ob~ekovac: o rok-dva narodzelo {e wdno bilovlase dziv~atko, a o dva-tri druge. Zlatka {e nw lwnovala ka`dogo lwta privesc ih naj {e nabavy u babovim i d<dovim dvore, naj na `ridlw ~ux slova macerinskej be{edi. A dzeci yk zavra~ani: kutatovali po obiscu, dvore, zagradi, po gumnw. Praveli sebe {atri zoz snopoh kukuri~anki, na slunku zogrivali vodu u kupa~ki, pirskali wdno na druge, a ve~ar {e ukladali spac na {enu kotre d<do virucal na {opku. Lwm `e toto spanw tirvalo pokly {e dobre nw zacmelo, valal ucihnul, a u {opki co{ka za{u|alo. Z vreskom ubegovali nuka dze im d<do pripovedal yk to bulo ked von bul mali, ked ih mama bula mala, ta {e zvedla pripovedka i na Zlatnu N<~ovku. – Y verim `e tota Zlatna N<~ovka i|e v{e u na{im dvore! – zagado~no zakon~el d<do i dal im z tim novi zadatok za narano. Ked {e z babu, Zlatku i wj mu`om pripatrali yk dva zlatovlasi dziv~atka borikax po dvore od kurn<ka po karmik, a od {opi do hl<va, od hl<va za bradlo, otamalq do zagradi, von {e o{mihnul i gvarel: – Vipatra, ti, Zlatko, vlapela svox Zlatnu N<~ovku! 72
NW^ISTE U PRIKLWCE To i `imi dakedi buli in{aki. Yko{ vek{i, co bi {e povedlo, dlugo bulo mrazu i {n<gu, dabome i compl< i {l<|anki po ul<coh, alw toti `imi go~ buli i mocnwj{i, yk ked bi buli ceplwj{i yk tera{n<. [n<gu znalo napadac telqo `e ocove mu{eli oprez dzecoh isc z lopatami `e bi im praveli uzki dra`ki prez nqogo, ta po tih dra`koh, yk po tuneloh, vihodzeli dzeci z obiscoh, hlapci u barankovih {apkoh i daykih ko`u{koh, a dziv~ata zagulyni do hustkoh co im maceri povyzali na hribce, a do rukoh i wdnim i drugim podavani cepli poga~i ta ih grali po {kolu, abo pokly ih nw powdli. Vec {e ruki {turylo do ki{enkoh, abo do hustki. Hto `e tedi mal rukavici?! Prez taki dragi bulo {e ~e`ko prebic, ta ka`de dzecko scigovalo do klasi roz~ervenwte, a` oznowne. No, vono, toto ~erven<dlo, okreme na dziv~atskih tvaroh, nw bulo telqo od mrazu, kelqo bulo na~uhane zoz {n<gom. Bo {e hlapci i tedi lxbeli zadzerac do dziv~atoh, ta ih v`ime do~ekovali i nwprepovedzeno u`ivali ked voni kvi~aci scekli od n<h, zviskuxci i otresuxci svojo var}o~i co im vipadovali spod hustki, otrepuxci cipeli i {trikani boto{i na kotrih {e nal<pali cipovi {n<gu. Vladko i|e nw hodzel do {koli, alw i von u`ival u tej mirnej `imi, ked dn< po~inali zoz budzenqom u kotrim {e struganw ocovej lopati po dra`ki pod oblakami na ul<ci oprez hi`i mi{alo zoz lopocenqom ko~ergi u pecu ked mac zbivala `iry~ku `e bi vona bula tirvac{a ta oprez nwj na pozmetani cegli sadzala do peca lepin<, ~i osuhi. Znal von `e za nqgo pred palqom zovre gar~i~ok mlwka i `e go jogo
73
zapah, ked go mac prinw{e do hi`i na stol, najlwp{e rozbatori, tak `e sko~i i nacaguxci nadragi i ko{uly~u pribegnw skorej yk {e {estri Levoni uda do}rabic zoz verhu znyc sladku, skoro prigorenu skorku co {e nalapala po mlwku. Levona bula ozda i pejc-{ejsc roki star{a od nqogo, alw bula wdina medzi n<ma, troma hlapcami, ta {e odn<mala za per{enstvo zoz najmlad{im u fameli<, istim Vladkom. Bulo to nw raz zra`eny medzi n<ma dvoma: ked sebe Vladko za{pival daskelqo dinari, a to tedi bulo barz velqke, ta ih ~uval pod macerovu gatlasku husto~ku u ormanw, `e sebe kupi dva gerl<~ki i kl<tku, ta ked ih nw na{ol, a vidzel `e mu {e {estra pi{i u novih cipeloh, bulo mu ysne dze po{li jogo penw`i. Odgvaryla {e Levona, a an< mu mac nw pomogla, a` go scela i zagvaric: â&#x20AC;&#x201C; Nw sekiraj {e, Vladku, pojdzeme mi na pradki do ba~ika na Le<, ta y vidajkam od nqogo dvojo golub~ata, ta budze{ mac taki golubi `e a`! Takoj mu bulo ysne `e tu i vona umi{ala palqci. [a zna`e wj bulo va`nwj{e dzivki, tak povesc na odaj, kupic cipeli do tancu, yk nw prevredzic {vancarovi. Nagadoval von, go~ nw mogol pretolkovac, `e ~om vlwce Levona bula taka dobra zoz n<m ked zberali orehi za hi`u: trebalo {e precagovac medzi ba}renovo mladn<ki i konari u pokrivi, z golima rukami... â&#x20AC;&#x201C; Ti, Vladku, drobni, ta {e precagnw{, a y, vidzi{ yka velqka, y bi podrala sukn< na tih ba}renoh. Ti ih lwm virucuj vonka, a y ih pozberam do fartuha, ta ih vwdno budzeme wsc. I naisce, wdli vwdno, alw tak `e ka`de sebe rozbival, ta kelqo narozbival telqo mogol powsc. Dabome, Vladkovi skoro ka`di golwm raz visko~el i odsko~el spod falata cegli z kotru go proboval rozbic. Z togo falata {e tru{elo ked vderel po orehu, ta vec zoz lupoh viduvoval ~ervenkavi prah, abo begal za orehom i glwdal dze odsko~el. A Levona zoz ceglu lwm tup, tresla po orehu co go postavela na sek i 74
oreh moglo powsc. Dok bi Vladko rozbil tri, {tiri orehi â&#x20AC;&#x201C; {erpenka u kotrej buli visipani nazberani orehi, u` bula prazna. Mogol lwm finkac, a vecka {e mu i|e i vidri`nqovala. Pametal von i yk dal ocovi naj mu cuker kupeni na Kirbax skriw pod gredu, tam dze mac trimala u husto~ki zakruceni dayki dinar ked bi prinwsla z piycu, a vec go na{ol dobre vigri`eni, ta mu Levona tolkovala `e to {e mi{i vlapeli do cukru, ta `e mu tak i treba ked nw scel podzel<c zoz nx. Uglavnim, znal von `e z Levonu za nqgo nwt dobrej dogvarki, alw znal i `e lwm x mo`e ve~arami zamodl<c visc vonka pred spanqom, bo trebalo prejsc prez cmi priklwt u htorim stala gromada bo~koroh ~i drevynkoh, co {e no{elo, u` ~i bula `ima, abo dayki ceplwj{i ~asci roka. U tim priklwce bulo i vel< drugi nwpriwmni stvari prez kotri trebalo prejsc: u kuce dze bula dzira do peca, stala i ko~erga i o`og, co u cmoti priklwta zdabalo na dayku bosorku, okreme ked bi mac i metlu pri n<h ohabela obracenu gorebzdom. Metla bula burava bosorkova glava, a ko~erga co{ka z ~im {e rihta vderic, o`o} wj dlugi nogi kotri {e mo`u rozbegnuc i zdogon<c ka`dogo. Tam dakedi stali snopi vigrizkoh prinw{eni do peca, stir~al na verhu ~omov slami porihtani na podpalqku, ta to pri slabim {vetlu co vibivalo prez dzveri z hi`i dze bula lampa, zdabalo na osobu co ku~i i stre`e `e dahto naidze, i `e sko~i na nqgo. A tam, na dzveroh, na htorih bul zakva~eni fo}a|ik bulo navi{ano i uy{i, i kalapi, ta hto bi nw podumal, ked tak lwdvo mo` vidzic daco, `e to nw dayki spodobi co {e zbili do gromadi i dogvaryx {e yk nastra{a, abo a` i napadnx takogo hlapca yk von. No ta, yk `e bi to, vec, Vladkovi moglo buc lwgko prejsc prez priklwt vonka, a vec {e vracic nuka, samomu?! Tu vec bula Levona, kotra za obecunku `e z nx podzel< falatok kola~a, dayki cukrik, ~i ovoc, co znal dostac od dawdnej nini, ~i su{edi, pristavala vivesc go, pri~ekac naj okon~i u` co 75
mal, i uvesc nazad do bezpe~nosci hi`i u kotrej ocec, vistati od calodnqovej roboti, i mac co v{e predla, i predla, oparta z hribtom na pec, dok vitrion u lampi nw dogorel, merkovala zafuknuc lampu skorej yk {e sklo calkom nw okuri, a gnot nw stlww... Ked {e najstar{i, Wfrem, o`enwl, vec von bul u priklwce zoz svox mladu nwvestu na tej ru`ovanej poscel< co gvary `e w od babi macerovej i|e, ta trebalo merkovac nw uvadzic do da~ogo, nw pravic lyrmu ked prehodzi{ prez priklwt, bo {e mladi ba~i barz gn<val `e ~om telqo {icki dulux... No, ta tot priklwt Vladko od v~asnogo dzecinstva nw lxbel. A` i vlwce, ked vonka {icko bulo o{vicene i a` rozpe~ene od slunka, u priklwce bulo kus `imno. Preto u priklwce za dzvermi i stala kanta z artejsku vodu, z kotrej trebalo kedi-nwkedi dakomu u belavim plehovim gar~i~ku prinwsc napic {e. â&#x20AC;&#x201C; Lwm nw porozl<vaj! â&#x20AC;&#x201C; kri~ala za n<m mac spod ygodi u dvore, dze abo oberala kur~e, abo |ikala mak, abo a` i spu|ovala klo~e na kerpari. Yk naj nw porozl<va, ked {e mu vidzelo `e, ked {e nagnw nad kantu, ta hto{a yk ked bi mu `imno dihal za {ix. Ta ponaglyl co {vid{e nagnuc z kantu, u polucmoti potrafic civu nad gar~i~ok, nalyc, vec pomali spu|ic kantu i vibegnuc. Proboval Vladko daskelqo raz povesc maceri o tim `imnim dihanx kotre ~uvstvoval na cemenx, alw vona lwm odmahla z ruku: â&#x20AC;&#x201C; Cu} z otvorenih dzveroh, a i pozacagovala som plahti na dzveri, bo trebac budze spac u tej goru~avi vnoci, ta naj {e hi`a nw nagrew... Nwodluga {e o`enwl i drugi brat, Mikola, ta von z nwvestu po{ol do priklwta, a Wfremovi {e narodzel sin, ta voni trojo po{li do prednwj hi`i, a mac, ocec i Levona do zadnwj. Co to vredzi, ked {e i do zadnwj hi`i, za{ lwm, mu{elo prehodzic prez tot preklyti priklwt. Obecal ocec 76
`e na boku napravi hi`ku, ta mu mac {epla `e to budze za nqgo, alw Levona takoj sko~ela: â&#x20AC;&#x201C; Zna`e lwp{e da mnw vidvo<ce do tej hi`ki co ocec spravi, naj vas {ickih nw budzim ked uhodzim z baveny. Znal Vladko `e to na kocu budze tak yk Levona pove, ta {e an< nw radoval tej ocovej obecunki. A ocec oklwval zoz pravenqom hi`ki, a zoz sobu pokon~el tak, `e nakadzi pukla yr, pre{ol spac do hl<va. Hl<v bul velqki i cepli, nad y{lymi buli drabinki na htori sebe polo`el zolqn<cu polnu zoz {enom, i yk sam gvarel, u`ival dok Ru`a rume}ala, a Putko skubal zoz slami co stir~ala spod zoln<ci. Pravdu povesc, mudre bulo toto ocovo ri{enw, bo {e Vladko vecej nw mu{el kudov~ic z Levonu na poscelki. Vona po{la na ocovu poscelq, a Vladko {e ostal {iric na svo<m mesce. No, i to nw bulo dlugo, bo Wfrem zoz svox famelix, u htorej okrem sina o rok-dva bulo i wdno malke dziv~atko, po{ol za bire{a, a Mikola do vojska, ta jogo andy po{la do maceri, dze {e i porodzela, a fameliy {e mogla komocic. V{e ~astej{e mac rano v~as zganyla Levonu topic do peca, a sama lwbo robela z hlwbom kotri mala pe~ic togo dny, lwbo rihtala na tep{i~ki wdzenw: kva{enej kapusti zoz {kvarkami, krupi zoz reberkami, ma~anku z kolbasku, krompl< z podgarl<nu, abo pasulx zoz rati~kami u gar~ku. Tedi {e rovno co{ka vipekalo, {turylo do peca za brilu, nw bulo dutyni tak yk teraz: odbegnw{ po 200 grami salami, abo po pa{tetu, ta ni-a, fri{tik! A i ked {e raz natopelo do peca to bulo na cali dzenq, gibalq `e `ima barz scisla ta {e mu{elo golwm zakuric pred ve~arom da mo` dlu`ej po{edzic u hi`i i popripovedac daco zoz famelix, abo su{edami. O tim `e ~i {e vitrima z ogrivu do konca `imi ked budze zadluga taka mocna, `e nw budze dobre ked {e stara opra{i dok tak `imno, `e ~i dobre odbic celw od cicki, a nia, dobre bi bulo, bo bi bulo vecej mlwka... I taki dayki novosci yk co to bu}nar gla{el na piycu, a co panocec nakazoval u cerkvi, hto umar i hto ogla{ovani, a 77
dahto znal do obisca prinwsc i pripovedki yk dahto bul da}dze, abo dahto pri{ol oddakadz, ta {e pripovedalo yk to u dalwkim {vece lxdze in{ak `ix, i `e {e tam, da}dze, zorvala vojna, na co bi ocec primahoval z glavu `e lwm naj nam {e to nw slu~i bo von {e navojoval i rok i pol preprovadzel u rabstve, dze{ka dalwko, co Vladko nw mogol an< popametac yk {e toti kra< i toti lxdze volax. Vi{lo `e Levona nw bula hto zna yka vredna topy~ka: u` wj vigrizki buli vla`ni, ta wj slama zbov~ala skorej yk {e voni lapeli, u` {e wj ko~erga zapalwla na `iry~ki ked x zbivala, u` x o`og opekol, a na wden zavod {e slu~elo `e rano ked ocec stanul, nw mogol najsc svox drevynku. Nwt i nwt, yk da do `emi prepadla, dok nw vi{lo `e to Levona mala z kukuri~anku do peca fuknuc i drevynku, bo take co{ka yk nos zoz drevynki mac vidzela nwpregorene u `iry~ki, ked stavyla ka{u u gar~ku do peca. – V{e lwm na mnw kladzece! – ponosovala {e Levona, i to tak pre{lo. Ocec {e poce{el `e to bula u` vil<zana i roz|ipena drevynka, alw o wden ~as i Vladko nw mogol najsc paru svowj bo~kori, co x ve~ar ohabel u priklwce! A kupel mu ocec novi bo~kori na w{enqskim va{are, a` mu dal naj ih sam vibere i viprobuw! Plakal Vladko, bo znal `e do {koli, do kotrej tej w{en< po~al hodzic, budze mu{ic pojsc u starih Levonovih cipeloh. – Orubem zapetki zoz n<h, ta n<hto nw budze vidzic `e to buli Levonovo – ce{ela go mac. – Zna`e, i|e ci budze lwp{e u cipeloh yk u bo~koroh hodzic do {koli. Nw scel Vladko maceri prevredzic, ta ih obul, a vecka {e z nqogo velqko{orski hlapci {meyli ta {e domu vracel nw po Velqkim, alw po Makovskim {ore. Pri{ol pla~uci, `e naj mu najdu bo~koru, bo von in{ak do {koli nw pojdze. Nw lwm `e {e Levona nw priznala, alw go i|e i pre{ve~ovala `e to u tim priklwce yk u cmej, zavra~anej dziri, {icko nwstava. – Ni-a – gvarela vona – i mnw nwstala zarucova~ka. To zna~i `e {e u na{im priklwce co{ka prez noc slu~uw. Ta 78
ti, Vladku, {icki svojo stvari zberaj i sam ih dobre ~uvaj. – Lwgko Levoni – dumal sebe Vladko – vona i tak totu zarucova~ku nw lxbela, bo bula na vecej mestoh dzirava, prekupena od su{edovej nwvesti, `aburova, preco {e Levona najbar`ej gn<vala, bo vona scela or}onovu yku ma i wj verna, alw, mac gvarela `e penw`i nwt i naj {e paperi u tej, a drugu nw dostanw. No, ta dostala Levona drugu, bo wj tota `aburova nw najdzena, nw bulo wj, an< zahirovac. A gat, yk `e pojdze do kar~mi na tanwc bez zarucova~ki ked `imno, a ked nw pojdze, yk `e {e oda! No, ta, zoz hl<va po{lo celw, a do ormana pri{la zarucova~ka. Pone`e Vladko zakon~el per{u klasu, rodi~i odlu~eli `e mo`e ostavac sam doma. Ej, yk {e von ce{el u tim `e jomu zverene cale obisce! Mogol po calim dnx buc }azda, zapovedac Tar~ijovi naj vigany kuri zoz zagradi, naj pozbera ta|ka, ked bi {e mu udalo z paridx potrafic daykogo co {e nadmanul na vi{n< co po~ali ~erven<c, i co najva`nwj{e, naj go ~uva od da~ogo co mo`e napadnuc na nqgo, samogo. Mac mu nakazala naj kapurku v{e trima zamknutu, naj {e ozve lwm poznatim, go~ rodzini, go~ su{edom, ked {e yvy spoza kapurki i naj n<kogo nw pu|a do obisca. Co ci}urne, ci}urne. – U priklwce u ko{are, na stol<noh ci cali hlwb. Tam i no`, ta sebe v{e odkraj falatok. Na stolw na tanwru z hlwbovku okrucena slan<na, ta sebe v{e odre` kelqo ci treba, a vec poprikrivaj i hlwb naj {e nw su{i i slan<nu. I nw pu|aj ma~ku bo ci odcagnw slan<nu, a i hlwb pobabre. [pi na poscel< u priklwce, da nw uhodzi{ do hi`i i nw mu{i{ {vicic, bo i|e zapal<{ hi`u... – nakazovala mac ked {e viberala `e pojdu dodny pondzelok na sala{ }u Wfremovi, bo tam v`ali z risu ko{ic. Voni sebe v`ali dva cali hlwbi, vek{i yk sakajtovi, `e bi im bulo dosc do nwdzel<. 79
â&#x20AC;&#x201C; I nw boj {e, sinu, n<~ogo, zlogo mo`e zrobic lwm `ivi ~lovek i n<~ vecej, zato ci i gutorim `e bi {i n<komu nw otveral, bo dayki vandrovka{e naidu i sprevednx ce, vicagax daco z obisca. Lwp{e im lwm nw otveraj, ta budzeme i y i ti mirni. Gej, tam na stolw u priklwce i kanti~ka z kislim mlwkom. Lwtn< dzenq dlugoki, ta {e mo` nabavic. Zobudzel {e Vladko nakadzi obisce ucihlo, ked ko~ vi{ol z dvora. Takoj vi{ol vonka, ponacagoval {e pod konkom i stoyci na seku ri{el `e per{e probuw gru{ki ~i su u` za wdzenw, vec {ednw, ta {e lapi do parid< co x po~al pravic htori{ dzenq, skoro `e w i gotova lwm }umi bi nabavic... U tim i ogladnwl, ta sebe odkral hlwba, kus slan<ni, odbegnul do zagradi i starnul wdno kva{ne yblu~ko, ta {e goscel: kus hlwba, kus slan<ni, kus z yblu~ka. Posle takogo fri{tiku, za poludzenok mu bulo dosc lwm kus kislogo mlwka z tej kanti~ki na stolw u priklwce, a ve~ar, skoro da zabul wsc, taki bul vistati: telqo {e naoganyl za Tar~ijom co go znwmirjovali kertici u kromplqoh, za pticami co napadali vi{n<, a ked ogralo zacagnul {e do hladku i konw~no rozri{el problem parid<: zoz starih {tvercoh virezal skorku z oglavka, a vec u ladi~ki u ormanw na{ol macerovo {trumpadli, rozrezal wdnu na poli i udzal wdnu polovku do dzirki vidlobanej u skorki na wdnim boku, zavyzal za dreveni ra~ki, a do drugej dzirki na drugim boku skorki drugu polovku gumi za drugi bok ra~koh. Nw mogol {e lwm na{trelyc po zagradi do konarka, do l<sca, do yblu~ka, do gru{ki â&#x20AC;&#x201C; nw lwm do pticoh. A` {e mu vidzelo `e ve~ar {vidko pri{ol, ta {e porihtal spac: znyl slamy~u z poscelki, pricagnul do udzverjoh na priklwtni dzveri, polo`el zaglavok na prag, z pokrovcom {e zakril i z wdnu ruku pricagnul }u sebe Tar~iy, a u drugej scisnul paridx, ta zadovolqno i ~uvstvuxci ci}urnosc, zaspal. N<~ {e mu nw {n<lo, golwm nw pametal. Ked {e zobudzel u` slunko vi{lo, a na l<cu mu bul zosu{eni {l<d {l<ni yk sma~nw spal. Pokrucel {e dakus i znova po{ol do zagradi. 80
Tam vidzel su{edu, pobe{edoval kus zoz nx, vona {e mu pitala ~i {e nw bo<, gvarel wj `e zna`e `e nw, a vona go pohvalwla. Z drugogo boku zagradi ti` nw bulo pro|a, ta vidzel Onufriy, kus mlad{ogo od sebe su{edovogo hlapca, yk podskakuw pod kajsu probuxci otargnuc i|e `elwni kajso~ki. Ponuknul {e `e mu nazbiva kelqo sce z paridx, alw Onufrijova mac po{vidko nai{la i rozognala pajta{oh, ka`dogo domu... I drugi {e dzenq zakon~el kra{nw, z Tar~ijom pod pazuhu i gvizdami nad gru{ku pod konkom. Trecogo dny nadumal napravic krilaticu. Pod drabinu u komorki vidzel zlo`eni korunki poscel< kotru Mikolova andy tam ohabela, ked odhodzela do maceri, naj nw zavadza. Vladko z mlatkom vibil obidva obla~ki z korunki i dal {e do roboti. Tak {e dal do roboti `e lwdvo daco zawdol, alw do ve~ara buli virezani kridla z kerpari, aviona yki vidzel na wdnim paperu co Wfrem i|e ked {e vracel z vojska prinwsol i zabul u drevenej ladi~ki pod drabinu u komorki. Rezac cenxndu de|i~ku nw bulo problem zoz ocovu britvu, totu co x von ~uval u stolovej ladi~ki i ka`dej nwdzel<, skorej yk co i{ol do cerkvi, o{trel pred britvenqom na remenx co go obe{el naj vi{i z gvozda na udzverjoh. I trecogo ve~ara {e, yk i skorej{i dva ve~ari, porihtal na spanw: na prag priklwtnih dzveroh polo`el zaglavok, pod sebe prestar kerparku, Tar~iy }u sebe i zaspal zoz snami o tim yk narano zakon~i svoj avion. Rano ked stanul, per{e po{ol }u hlwbu, dumal, nafri{tikuw {e, ta vec na mire mo`e robic. Alw, tam go ~ekalo nwpriwmne ~udo: od velqkogo hlwba, z htorogo skoro `e lwdvo bulo vidno `e rezane, ostala lwm kus vek{a kromka. â&#x20AC;&#x201C; Yk to mo`e buc â&#x20AC;&#x201C; dumal sebe zlwknuti â&#x20AC;&#x201C; {a spal som na uhodze do priklwta, hto uhodzel mu{el me presko~ic! @e {e y nw prebudzel, alw dze bul Tar~i? [a, nw lwm mi{a ked za{u{oci, alw muha ked zabrin< von dzviga glavu! Yka to vra~an<na co ih obidvoh zavra~ala, nw moglo mu vojsc do glavi. To lwm co{ka nw~iste! 81
– Yki ti ~uvar obisca ked me nw zobudzi{, alw dopu|i{ naj hto{ka, ~i co{ka, duluw po n<m, a ti n<~! Vecej Vladko nw scel mac n<~ u priklwce. Wdzenw odnws do komorki, bo {e do nwj uhodzelo od zadku, a sam sebe namescel zolqn<~ku spac na bradlw. Tar~iy pokaral tak `e go ohabel dolu, a sam {e vidrapal po drabini. Mac i ocec pri{li a` sobotu ve~ar, pozno, a hlapca n<}dze. Glwdali Vladka, glwdali, dok go ocec nw na{ol na slami, bo go Tar~i odved }u drabini. Zaspanogo go odnws na jogo poscelku. Rano, ked {e Vladko zobudzel i vibegnul zoz hi`i, `e ocovi i maceri vipripoveda `e u <h priklwce bulo nw~iste, ocec go do~ekal zoz britvu u rukoh, daremno {e probuxci obritvic: – Co {i lwm robel zoz totu britvu! Y x za~uval na frontu, a doma mi w uprepascena! – Nwt mi {trumpadli, no?! – ~udovala {e mac zberaxci {e do cerkvi. Vladko {e pocagnul z Tar~ijom do gumna, skrivaxci do slami navirezovani de|i~ki, pokly go ocec i tam nw na{ol: – [alw, poscelq pogubic, andqovo pridani! – kri~al na nqgo besni i roz~arovani. Dlugo Vladko nw scel uhodzic do priklwta, darmo mu mac dokazovala `e to vona pri{la po hlwb tej noci, bo im nwstalo na polx, lwm `e go sanovala zobudzic i `e preto Tar~i nw zbrehnul... Co{ka u n<m nw dalo mu veric, a Levonovo slova mu verenw i|e bar`ej poru{ali: – To ce mac lwm tak blaga. [a, zna`e bi {e }u ce ozvala da bula vona! Roki poznwj{e, ked {e u` vecej nw Vladko, alw Vlado, vracel zoz fronta, doslu`el vojsko, bul i daskelqo roki zanyti u zadru}i i ked kupel radio, i uklx~el go do stru< u priklwce, `e bi {e go sluhalo i z wdnej i z drugej hi`i, a ~ulo {e go i pod konkom, ocec nw scel vecej uhodzic do priklwta. 82
– Y tam vecej nw idzem. To mu{i buc co{ka nw~iste: be{eduw, {piva i graw – a ~lovek w nw, ma oko i kl<pka, a nw `ive w – `ubrotal sebe pod nos `egnaxci {e. – Y z takim da~im nw scem mac roboti! A` tedi vimuroval obecanu hi`ku na boku, do htorej {e sam uselwl i u htorej `il do {merci, odbivaxci prilapic a` i elektri~nu gru{o~ku – bo {e {vetlo kotre nw od plameny, procivelo jogo rozumu.
83
KRASNA YSNA Bulo wdno dziv~atko, narodzene u Keresture, tedi ked {e yk i v{adzi, i u tim na{im najvek{im valalw mena dzecom davalo tak yk Bog zapoveda: nw po filmu, seri<, romanu ~i nazvisku, alw po tim `e kogo zoz svytih rodi~i sceli vibrac `e bi bul do`ivotni za|itn<k togo <h novorodzenogo dzecka. U svowj hristiynskej viri, voni vereli `e ih tot svyti budze ~uvac od zlogo u `ivoce, a posle zastupac pred Bogom ked pridze sudn< dzenq. Ta rodi~i nw mali velqo bri}i yke meno dax ked {e dzecko narodzelo: abo dostavalo meno po maceri ~i ocovi, ked bulo per{e narodzene, abo po babi ~i d<dovi, abo po dakim u rodze, a ked nw, vec na rozpolaganx buli svyti kn<`ki, kalendari, ta {e tam glwdalo meno svytej, abo svytogo, naj bi na krescinoh z menom bula data i jogo za|ita, a to zvi~ajno bulo take meno co u kalendare najbl<`ej dnx narodzeny. Ta vec ked u` rodi~om vipatralo {mi{ne male dzeco~ko, povedzme, volac Mihal voni go volali Mi`o, a Evfemix volali Femka i tak {icko ostavalo u rodze `e {e po menoh dzekedi wden rod i rozpoznaval, a Rusnaci odvojovali od drugih co taki mena nw davali. Mili, drobni dzeci mali mili mena, htori im buli skoro yk nazviska, a u matrikuli i {ickih dokumentoh i ked buli u` ozbilqni lxdze buli z ozbilqnima menami. Ta ked {e le}inq `enwl prestaval buc Mi`o, postaval ba~i Mihal, a Femka bula andy Evfemiy. Ked voni u` buli rodi~i, vec mali prikladni mena, yk {e i {ve~i rodi~om, pred svo<ma dzecmi i unu~atmi. No, alw toti ~asi pre{li, a tedi ked narodzene dziv~atko o kotrim pripovedka, tradicix {e barz po~itovalo. Tak i dziv~ecu vibrane stato~ne meno, 84
Mar~a, co zna~elo `e wj za|itn<ca mac Bo`a, lwm `e pod tim menom dok rosla x n<hto nw poznal. Bo, yk dziv~e roslo, tak vidno bulo `e to budze yke{ dzive, a nw take yk {e ob~ekovalo od wdenogo stato~nogo dziv~eca, co no{i meno Matki Bo`ej! Od dzivo~ki Mari< moglo {e ob~ekovac `e budze budze mile, mirne, posluhne i ~esne, a co zna~i ~iste i v{e sporawne. Nakadzi po~ala begac, po~ali x interesovac hlapcovski baviska, a nw babki co wj na va{are, ~i kirbax kupovali babi, abo na Kra~un davali kumovo. Yk dorastala, tak {e lapala z hlapcami pendrac na bradlo, vin<mac ta|ata zoz gn<zda, cilqovac z paridx, ~i begac po prahu cagaxci za sobu na {par}i zavyzanu dziravu {erpenku. Precagovala {e i prez pro|a do su{edovej zagradi naoberac sebe yblu~ka, preskakovala yrki i oganyla {e zoz psom Bojtarom po pa`ici. Z yri lapala `ab~ata, i a` ih daskelqo raz i â&#x20AC;&#x153;operovalaâ&#x20AC;?, a ked vlwce ~upkala po barkoh i u`ivala yk wj mutlynka ~virka medzi palqcami na bosih nogoh. V`ime {e z hlapcami obegovala na kor~olqoh, a ked {e dawdnomu udalo na~uhac x, tot pobanoval, bo go znala do~ekac i na~uhac mu tvar z {n<govu labdu pokly nw zaplakal. Z wdnim slovom, nw mogli wj radi dac an< ocec, an< mac, a an< baba i d<do. Rodzini lwm u ~udu zlwgovali z plwcami `e na kogo {e udalo toto dzecko, a su{edi {e `egnali i do{eptovali: â&#x20AC;&#x201C; Yka to lwm dzivka budze?! I v~as spoznali `e to nw dayka Mariy, alw prava Mary! Ked dziv~e ru{elo do {koli, mesto da zmudrelo, postalo i|e nwsta{nwj{e. Bo, to tedi do per{ej klasi dzeci no{eli tabl<~ki kotri mo` bulo lwgko rozbic, okreme ked {e z nx vderelo po glavi dakogo hto ce drilwl u {ore za uhod do klasi, a o malih klajbasoh, co {e z n<ma pisalo yk zoz krejdu, nw vredzi be{edovac. Ka`di dzenq wj trebalo novi, abo pisala z takima drobenkima falatkami yk nohci, bo {e ka`di polamal ked nwzdoba~ki vipadnul z wj 85
torbi~ki, ked vitla z nx dakogo po hribce, abo sama na nx {edla. A ked ru{ela do vis{ej klasi, vec bulo i|e gor{e. U vis{ih klasoh u~elo {e krasne pisanw, a za krasne pisanw trebalo nw lwm po{vu i pirko, alw i fly{i~ku z tintu, ta od tej tinti wj buli v{e palqci zamurckani i pokapkana bluzenka, ~i sukenka. Tedi u {koli robeli i {kolyrski kuhn<, ta na tej sukenki znalo buc i kapki te<, ~i bilej kafi, a u kucikoh na ustoh mad`unu, abo {e wj l<co {vicelo, bo {e ponamascala dok kusala z hlwba namascenogo z mascu. Z wdnim slovom, ked {e dahto scel preznac o nwj, najysnwj{e bulo potolkovac: – Gevta Masna! Vidzela to i mac, ta v{e probovala svox wdin<cu spora<c: kupovala wj novi {matki, kedi mogla, orajbovala x, opej}lovala, a` i vyzala perlonovo ma{l< na var}o~i, tak yk tedi {icki nylko{ki no{eli. Alw, nova {matka barz {vidko postavala stara: {plyhava, porozdzerana, pogu`vana, a domu {e z baveny, ~i zoz {koli, vracala bez wdnej, abo i obidvoh ma{lqoh. – Ta co robic budzem – dudrala mac – yk {e lwm oda{ taka! Bulo u` take `e mac kerovala zoz svo<m dziv~ecom hodzic na svadzbi, na goscinu, abo na|ivic dakogo. Ka`di taki odhod preplakala i mac i dzivo~ka. Mac preto `e x Mar~a poganqbela, a vona za{, `e an< sama nw znala yk {e dostala do togo `e za nx znova mogli kri~ac: “Masna yk torba! Masna yk torba!” A roki prehodzeli, macerovo dvownw roslo. Probovala {e radzic i zoz svox maceru, yk, Marjovu babu, tota vidzela ratunok lwm u cenkim verbovim pruciku. Alw ocec nw dal svox wdin<cu vospitovac z prucikom. U` ked nw znala co, a vona po{la do panoca. – Ked wj Matka Bo`a, Vodicova nw pomognw – gvarel wj von, – y nw znam hto bi wj pomo~i mogol! Tel<m pomogla, ta ked {e budzece modl<c i veric do wj pomoci, mo`ebuc i vam pomognw. 86
Vi{la vona od panoca, a taka zastarana `e skoro vibegla na yku{ dalwku, staru rodzinu. I zverela {e wj, a tota ista wj vec vipripovedala: – Ked mi dzecko malo das sedem roki, zba~ela som `e ma po sebe kuri o~i. Probovali zme najsc dayki l<k, alw zme go nw nahodzeli. Pri{lo mi na rozum: mo`ebuc mu Mariy pomo`e, ked drugi n<hto nw mo`e. Po~ala som go vodzic do Vodici i umivac zoz totu vodu. To som ponovela vecej raz i nwspodzivano wj kuri oka pre{li – vipripovedala `ena i dodala: – Dzekuwm Maceri Bo`ej, Vodicovej. – Y ci scela povesc naj x odvedze{ do Vodici, alw som dumala `e pove{ `e to dayka vra~an<na – gvarela wj {vekra ked {e vona zverela yk x panocec radzel. Y `ivi dokaz `e Mariy Vodicova pomaga. Ked som bula mala, po~ali mi rosnuc pavu~ajki do o~oh. Po{vidko som n<~ nw vidzela na o~i. Pone`e dohtore {icko probovali, a stan bul v{e gor{i, ostalo {e lwm modl<c i ~ekac dayke ~udo. U tot ~as dze{ka u valalw bul vladika Nyradi i ked {e do~ul prej} mowj rodzini co zo mnu, poradzel nam sl<dux|e: modl<c dzevytn<cu do Mari< Vodicovej i umivac zoz totu vodu ka`di dzenq o~i. Moj ocec Den~i po~al zberac po valalw osobi htori bi {e modlwli dzevytn<cu. Po{vidko nazberal dzevec osobi. Po~ali {e modl<c, yk Vladika gvarel, a ka`de rano ocec i{ol do Vodici zo mnu i umival mi o~i. Ked po~ali modl<c treci raz dzevytn<cu mnw {e o~i po~ali otverac dok som calkom nw vizdravela. Yk podzekovanw Maceri Vodicovej, ked som {e odavala, za`adali zme {e vin~ac prave u Vodici! I strowla {e mac `e posluha panoca, popre~itovala {icko co mogla najsc o {vedo~enqoh lxdzoh kotri pri studzenki Vodicovej vraceli zdravw i mir, ta tam dze{ka posle keresturskogo Kirbax, ked {e raz znova Mar~a vracela z podartu {matu, roztre{enima var}o~ami i zablacenima novima sandalami, a pred tim do ti`ny di`d`u nw bulo u valalw, ri{ela `e u{iw dzivo~ki svowj novu {matu, nakazala wj naj sebe sama viviksa cipelki i 87
ru{ela z nx na Kirbaj u Vodici! Popriberala Marx, a i sama {e, yk na Pashu (bo {e to tedi za ka`du Pashu mu{elo kupic novu {matu) obula wj la}ovani cipelki i bili zokno~ki, povyzala ma{l< na var}o~i, ta gajd po dilqove, do Vodici. Bala {e, `e ked budu isc tamadz kolo be}elx, yke toto wj dziv~e nwsta{ne, dayk {e wj zo{l<{nw do vodi, abo upadnw do {lajsu. I{li voni dilqovom, a dziv~e rovno zabeguw, raz oprez maceri, raz zaostava dze{ka u `ice, raz zbeguw z dragi natargac pipiny, raz ogany za motilqom, a lapela i daskelqo `elwni kon<ki. Od togo begany, a to gat treci dzenq Rusadlqoh, ta u` bulo ceplo, {icka {e oznowla, vlasi wj vipirsli z var}o~ikoh, na sukenki {e wj nalapali repiki, a zokni pospadovali na sklwn~ki, nosi na cipelkoh oglodali. Ked scigli po Vodicu, a tam lxdze pribrani, a mac nw zna dze patric od ganqbi. Dziv~e x i|e i potarguw za fartuh, ta modl<: â&#x20AC;&#x201C; Mamo, mamo, kupice mi vapnynogo cukru? I kupela mac, i dala wj, lwm naj x zmiri. Alw, do}malo, Mary x za{ targa za suknx: â&#x20AC;&#x201C; Mamo, mamo, y smiydna â&#x20AC;&#x201C; olapuw x z oznownima rukami. Co budze mac, nw bulo tedi fly{o~ki z vodu, abo soki, alw {e stavalo do {ora }u studn<, ta z kabla i wdnogo gar~i~ka {icki pili. Pri{li voni dva }u studn<, a tam u` lxdze vicagli kabel z vodu, ta piw hto sce z tej vodi. Hto odpiw vodi, kus {e z nx oplxska po tvari, a ostatok z gar~i~ka posipe sebe po rukoh i nogoh, u` za co sebe glwda z vodicovu vodu pomoci, nazdavaxci {e `e mu ulago< bol<, vistatosc, abo lwm tak, `e bi go daco nw zna{lo. Tedi to i{e nw bulo tej plastiki, fly{i i pogariki na ka`dim kro~ax, ta {e {icki lxdze slu`eli z wdnim gar~i~kom. Ked voni dva pri{li na {or, mac zalapela z gar~i~kom zavyzanim na {par}i za ru~ku kabla, vodi, ta ponukla dziv~ecu napic {e. Alw, dziv~e yk ked bi gar~i~ok nw vidzelo, vlapelo {e z obidvoma rukami za tot kabel i naglo nad vodu u n<m `e {e tak z nwj napiw. Naglo {e, ta u 88
gojsacej vodi, skorej yk po~alo pic, yk u `veratku oba~elo odra`enw svowj tvari, svox sliku na poverhnosci vodi. Vidzelo `e na nx patri burave, zamurckane dziv~atko, oznowne i roz~ervenwte. Patrelo dziv~e, patrelo na svox podobu u vodi, vec {e sciha naglo, napilo z nwj, pomali utarlo usta i vistupelo pova`no, zadkom oddalwlo, ta sciha {edlo na yro~ok nwdalwko od cerkvi vodicovej. Zoz cerkvi prez otvoreni dzveri, ~uc bulo {pivanw: Mi tebe tu vel<~ame, Mariw slavna I od {erca Ce blagame, Mariw slavna Pri{li mi tu, do na{ej maceri, Bo nas ~eka ~ista D<va, Vodicova na{a mila, Mariy slavna Vilwj na nas Bo`a Mati, Mariw slavna \edrosc svowj blagodati, Mariw slavna. Dok hor lxdzoh povtorjoval refren â&#x20AC;&#x201C; Pri{li mi tu do na{ej maceri, Mar~a nwmo patrela dze{ka gore na hmari co {e pomali {paciral nad kri`ikom nwvisokej turn<, a na wj tvari {e rozl<vala yka{ blagosc i mir. O{mih wj trepecel kolo }amboh, a slunko svojo zar< precagovalo prez wj rozburtaveni vlasi, ta vipatrala yk ked bi mala zlatni ven~ik na glavi. Mac skoro da nw verela ked vidzela svojo nwmirne dziv~atko yk zadumano {edzi na travi, z rukami na kolwnoh, zapatrene dze{ka dalwko. Pobuli voni dva wden ~as u Vodici i ru{eli domu. Alw, teraz dragom dziv~e trimalo macer za ruku, bulo cihe, zadumane, kra~alo rovnomirno kolo maceri nw natarguxci x, staraxci {e otrimac svojo kro~a< z macerovima. Po poludzenku mac zadrimla i a` {e zorvala od cihosci kotra nwzviknuto panovala u obiscu. Vi{la vonka, takoj dumaxci `e Mar~a u` daco zvity`ela, ta {e nwspodzivala ked x vidzela yk {edzi na kol<mba~ki i lwm kedi-nwkedi {e zagojsa, zadumano. Ve~ar ked pri{ol, 89
Mar~a {e sama, bez opominany, porihtala na spanw, ta ti` tak mirno i {vidko zaspala, a u snu, ked {e mac nagla nad nx, na tvari wj trepecel isti tot blagi viraz i o{mih na }amboh kotri vidzela u Vodici. Ked {e rano prebudzela, opitala {e Mar~a maceri: – Mamo, kupice mi belavi {os i bilu bluznu, a i kamenkovo ma{l< do vlasoh? Scem buc oblw~ena yk Mariy co som vidzela na obrazu u Vodici! – Kupim, zna`e kupim, nakadzi spravime per{i penw` – pokus zbunwta odvitovala mac, zapatrena do ysnih o~oh i premenwtej, blagej tvari svowj dzivo~ki. I tak i bulo, nakadzi dostali penw` za slune~n<k co im togo roku dobre zrodzel, mac wj kupela {matki yki dziv~e `adalo i taku x pribranu ka`di dzenq viprovadzala do {koli. Nw mogla {e pre~udovac `e yku x ~istu viprovadzela, taku x, sporawnu i na{meynu, do~ekovala zoz {koli. Kus-pokus, oba~eli i `eni co na {veta i nwdzelymi {edzeli oprez hi`oh na dra`e, `e yke {umne i v{e sporawne dziv~atko prehodzi kolo n<h, a v{e nw zabudze pozdravkac: – Slava Isusu Hristu! – Voviki slava – odvitovali voni i prigvaryli. – Yk {e toto dziv~e premenwlo! V{e bulo take zamurckane, a teraz {e yko{ a` {vici, taka wj tvar ysna. A toti belavi o~i, yk toti z obrazoh, nwbovo! To oba~eli i dziv~atkovo pajta{ki i pajta{e, ta ked ~uli co za nx star{i gutory po~ali x volac Ysna. Dziv~e roslo i pomali z nqogo postavala dzivka. Ked {e teraz dahto dopitoval o nwj `e co za Ysna, co za nove meno wst u valalw, yko{ najto~nwj{e same od sebe {e ukazalo tolkovanw: – Gevta Krasna! Rosla Ysna, a do {ickogo {e rozumela, n< od ~ogo {e nw odmagala. Ked trebalo daco upe~ic, znala maceri povesc: – Dajce naj y upe~em. Ked vi{ivala, pajta{ki prihodzeli spisovac od nwj mustri, a zoz wj zagradki {e od v~asnej yri po poznu w{enq 90
{irel zapah krasnogo kveca. A zapah bilih lelijoh kolo dra`ki u dvore opival ka`dogo valalskogo le}iny kotri prehodzel slu~ajno, abo narokom kolo <h obisca. Raz tak do Kerestura na Kirbaj pri{ol wden krasni le}inq zoz Starogo Verbasu. Pre{ol von kolo <h hi`i, ta ked {e mu u glavi zakrucelo od zapahu lelijoh, opital {e svowj rodzini, do htorej pri{ol, `e co za dzivka co x vidzel prez ogradu u zagradki. – To Krasna Ysna – gvareli mu doma{n<. – Naisce w krasna. Alw co krasa, spram wj vrednoti i tej blagosci co wj zarxw z tvari?! – dodaval zalxbeni le}inq. Nwodluga do Kerestura pri{la pita~ka zoz Starogo Verbasu i po lama~ki buli pitanki. Tak Krasna Ysna zohabela Kerestur, alw za nx ostala pripovedka yk vona u Vodici dostala blagoslov Matki Bo`ej, svowj za|itn<ci, i `e vona i|e wden priklad ~udotvornej viri htora zazberuw virn<koh u` skoro dva stol<tiy. Meno Mariy, Mar~a, ked {e narodzi dakomu dziv~e, rid{e pridze dakomu na rozum, a Ysni wst v{e vecej, bo to bulo davno, ta {e zabulo `e vono ozna~uw zdobutu prikmetu, a nw hristiynski znak za|iti.
91
ANGEL HRANITELQ Na koncu valala, od Lalitx, v{e bul velqki lapo{. Dakedi {e tot kraj i volal tak `e to takoj bulo ysno yka tam `em bula: Bari|e. Tam voda stala i ked {e u` z calogo valalu pocagla, tam hi`i praveli lwm toti co indzej nw mogli kupic portu i z ~asom tam, na mesce odkalq {e bralo gl<nu kotra {e dala dobre nabivac, nastala dol<na â&#x20AC;&#x201C; Borajova dol<na. Nw{ka wj nwt, yk co nwt an< bari|a, alw asfalt vodzi popod novi be}elq }u staromu be}elx, provadzi na pristojnej oddalwnosci kri`anw i scera zanav{e dakedi{nx sliku togo valalskogo okra<ska. Tam, kadzi {e poznwj{e, ked Ferenc Jov{ka, bej~ki car, dal kopac velqki ba~ki be}elq i tak spu|el vodi i zoz Bari|a i zoz Sejkoh do jogo ceku, prehodzelo po Bud`ackim mosce, z dreva napraveni most po kotrim {e moglo, dok {e nw rzgolqtal i zdirvel, prejsc i z ko~om na drugi bok, dakedi bul temetov. [l<di o tim kedi nastal i pokly {e na n<m hovalo nwt an< u keresturskej hron<ki, alw u pametanx lxdzoh sto< `e ked buli mali, ked ih draga vodzela tamalq, vidzeli polamani kri`i i zarosnuti grobi. Buli to grun~ki, ta na n<h, vo vremy ono, napraveni {or hi`oh, a za n<ma z akcix {kolyroh kotri predvodzel oseteni nastavn<k, nastal ovocn<k: tam dze bula dol<na zasadzeni belavi, a dze bul temetov `ovti {l<vki. I nw{ka {e su{edstvo togo krax sladzi z <h plodami, a hlopi sebe prigvaryx ked vipekax palwnku: â&#x20AC;&#x201C; Nw z na{ogo, a nam! Zabul valal svo<h davnih `itelqoh, <h radosci i smutki, <h nw|esca i |esca. Lwm u odgukoh davnih
92
pripovedkoh zadzvin< da~iy sudqba, najbar`ej ked w nwobi~na i ked {e zlo`i z lxdsku potrebu mistikovac svoj wdnostavni `ivot. Wdna z tih pripovedkoh, co koren< ma u pravdivim valalskim `ivoce, pravi priklad yk macerovo {erco nw zohaby vlasne dzecko, a` an< tedi ked od nqogo i Bog dzvignw ruki. Dzeci u valalw v{e bulo velqo, bo i ked buli podli roki, su{i, ~i vil<vi, vojni abo mir, dzeci {e rodzeli i za dlugo, dlugo, yk {e na{o lxdze doselwli, valal {e {irel, i {irel. I popri stra{nej kosidbi ~umi, co zoz tih baroh u valalw i dookola nqogo, na tri zavodi stavala i zoz svox nwmiloserdnu kosu zamahovala, ta tak valal od `ivota okradala, i popri bidi kotra u n<m vladala, ta {ickim horotom odberac pomagala, von rosnul. Narod {e upoval do Boga i primal {icko yk jogo zadumku o kotrej bogobojni ~lovek nw ma co velqo rozdumovac. Lxdze buli tvardi u viri, hodzeli do cerkvi i svojo dzeci tak nau~ovali. Ta, donwdavna i|e, nw mo` bulo zadumac `e bi dzecko lwglo do poscel< `e budze spac, a nw vimodl< golwm totu kratku molitvo~ku: Angelku moj, hranitelx moj, ti v{e pri mnw stoj yk vodnw, tak vnoci, budz mi u pomoci! Yk dzeci dorastali, tak im {e predlu`ovalo modlwnw, dodavalo i|e molitvi: Ot~e na{, a vec i Bogorodice D<vo, ta Virux vo wdinago, alw toto {e u` prepu|ovalo jogo sovisci, rahuxci `e w u` sposobne vodzic rahunku o svo<m duhovnim `ivoce. Molitvo~ku ,,Angelku mojâ&#x20AC;? {e modlwli mali dzeci, toti co lwm co nau~eli vigvaryc slova. Modlwlo {e v{e z macerovu pomocu, abo babovu, ked mac mala drugi roboti, a zakon~ovalo zoz `egnanqom i aminqovanqom. 93
I Dxrika mac tak hovala. Okreme {e starala naj bi {e porydnw modlel, a vona {e v{e modlwla z n<m, bo go wdnogo mala. Od v~asnej mladosci nw bula zdrava, ta i toto wdno dzecko lwdvo prinwsla na {vet. Bula podzekovna Bogovi `e wj go podaroval i `e wj dal moci u tim slabim celu, `ic za nqgo, ta merkovala i naj {e dobre oblwka, i naj {orovo w. Mo` povesc `e {e Dxri dosc dobre trimal, taki slabki, a` previdni. A` an< nw hto zna yk ~asto kihal, ka{lyl i bul prehladzeni, yk to znali buc dzeci, a okreme hlapci kotri {e po calim dnx baveli po vonku, begali po dol<noh, pa`icoh, za `abkami i y|urkami, po drevoh i bradloh za ta|ima i stra~ima gn<zdami, a ked zmarzlo na sano~koh i po {l<|ankoh, yki bulo velqo po valalw ked toti ~urki i barki pozmarzali. Ru{el Dxri i do {koli, mac {e a` nazdavala `e go dax za {e}erta, lwm naj nw robi toti ~e`ki roboti na polx. Ukazovalo {e `e budze daco z nqogo, von bi a` i lxbel hodzic do {koli lwm da to dzeci nw taki `e ked osety `e dawdno dzecko slab{e od n<h ta go, yk toti kur~ata co znax zad`ubac podrucene, ti` tak zad`ubu. Nwprerivno go drilyli do da~ogo dze {e von nw scel vikazovac, a voni od nqogo ob~ekovali naj {e doka`e. Ta tak i tej w{en<, ked ih u~itelq vivedol na pa`icu pri dol<ni, naj {e dakus nabegax, a i naj vidza, yk ked bi to voi nw mali ka`di dzenq pred sobu, yk {e priroda meny. Kolo dol<ni, dikinq i {a{, nad, a u <h korenqoh polno zgn<togo l<sca, ta {e hlapci o}urovali, preskakovali yr~ki co {e praveli kadzi {e voda scekala. Shopnwj{i {e znali zalwtnuc i presko~ic, najslab{i {e an< nw pu|ali do takej spokusi, alw Dxrika pajta{e zoz klasi nagvaryli: â&#x20AC;&#x201C; Opatq yki {i, yk cinka, {a ti prelwci{ na drugi bok yk ta|ok! Obaval {e Dxri, per{e {e lwm vigvaryl, `e nw mo`e, vecka {e proboval zalwtnuc, alw v{e {e na~as zopar pred skakanqom dok go na koncu dvome, wden z wdnogo boku, drugi 94
z drugogo, nw zadrilwli i von spadnul z tvaru nadolu, kelqo bul dlugi, do togo {merdzacogo i `imnogo blata. Toti dvome {e za{meyli, podsko~eli od radosci `e yku dobru frantu zdumali i, an< nw oglydaxci {e na zamurenogo Dxrika, rozbegli za drugima kotri u` porihtani ru{eli do valalu, ta do domu. – Lxbel bim vidzic z ykim baranom pojdze domu! – {meyl {e i dalwj tot vis{i uceraxci smar}elq, kotri mu od {mihu visko~el, do rukava. – Nw verim `e narano pridze do {koli, {a nw posu{i mu {e {icko – dodal n<z{i i okruglwj{i. – Nw pridame {e n<komu. Ked nas uda, poveme `e ci}an< - dogvareli {e pred tim yk {e rozi{li ka`di do svojogo domu. Spu|el {e i ve~ar, paceri vidzvonwli, a mac Dxrikova, znwmirena, postavela ve~eru na stol, ta lamaxci ruki pri{la }u mu`ovi: – Dxrika i|e nwt zoz {koli – lwdvo precadzela prez }ambi. – Rozmazuw{ go – gvarel wj mu` – a i von lwm hlapec, zabavel {e u dakogo, alw dam y jomu, mu{im go dakus vi}arazdovac, bo i|e daco zvity`i. ^ekali, voni, ~ekali, alw sina nw do~ekali. Znwmireni po{li a` i do u~itely, `e im sina i|e zoz {koli nwt. U~itelq {e sam za~udoval i gvarel `e, gat, bul z n<ma na vilwtu, `e vidzel `e {e hlapci bavy kolo bari, alw `e nw zna povesc dze Dxri zaostal. – Nw po~itali sce dzeci ked sce {e vraceli? – ~udoval {e ocec. – [a voni u` druga klasa, ta ozda znax {ora, a i takoj {e z konca po~ali rozhodzic po domoh, ta hto bi ih polapal – vigvaryl {e isti. Od pajta{a, do pajta{a, hodzeli rodi~i i u~itelq z n<ma, zdogaduxci {e z kotrima go pajta{ami vidzel. Na koncu {e doisceli co bulo: `e dvome hlapci vidzeni yk go nagvaryx naj presko~i baru, a `e go drugi posle an< nw 95
vidzeli. Vicagli tih dvoh co buli ostatn< z Dxrikom zoz poscelqoh i voni {e, zlwknuti, pridali `e co zrobeli zoz n<m, alw, plakali i vigvaryli {e obidvome zdrilxxci vinu ka`di na gevtogo drugo, `e voni sceli z n<m lwm pofrantovac. Odvedli i Dxrikovih rodi~oh i u~itely, a z n<ma {e pozberali i <h ocove, z lampa{ami u rukoh, {ickih zastaranih, na Bari|e. I akurat, tam dze buli stap{ani barovo ro{l<ni, mac prepoznala {trikani {al kotri vona farbela u `elwnih orehovih lupoh, na doganovo. Vicagli hlapcovo celo z mutlynki, prinwsli go domu, mac go sama okupala, vistarla pod gredu... [erco {e u nwj skamenwlo, ta ked lxdze pri{li ~itac molitvi, ked `eni po~ali narikac, slizi wj lwm sciha ~ureli, sami, i vona glaskaxci go po tvari {eptala: – Sino~ku moj, lxbi, povolaj me }u sebe! Me{acami posle, yk dayka ma{ina co nw ma du{u, an< ~uvstva, robela mac, {icka u ~arnim, {icko co robic bulo u obiscu. Ru{ala {e yk cinq z hi`i do hi`i, vihodzela do dvora i nazad, i sama postavala cinq, tak `e na nwj toti {iroki sukn< lwm lov}ali. Pri{ol i Kra~un, porihtala Dxrikova mac {icko yk trebalo: i ribu na tep{i, i bobalqki, i pred tim napekla u pecu kapu|an<ki, polo`ela na stol i misku zoz {l<vkami z dunca kotri Dxri tak lxbel. Okvecela ydlovcovo drevko, zoz cukrami u zlatku i na klynku zakva~ela {par}u na kotrim bul paperovi angel, kotromu {e rok pred tim Dxri tak radoval, bo ked bi {e vo{lo do hi`i, yk {e otvoreli dzveri, angel bi {e spu|oval nad Vil<jovu ve~eru, yk ked bi x blagoslovel, a ked bi {e dzveri za dakim zavarli, von bi {e vidrapal gore nad kra~un, nad gvizdu zoz }ombul< co {e bl<|ala pri lampi i zapalwnih {vi~koh. – Date se nam naveseliti, – ozvali {e per{e najmlad{i {piva~e zoz su{edstva kotrih vodzeli ocove. – Dame, dame – odvitoval mu`, ked vidzel `e `ena nwma. 96
Scislo {e {erco u maceri, privitno otverala dzveri ka`domu {piva~ovi, spu|ovala im do torbi~ki u{itej zoz platna svowj roboti po wdno ybluko, garsc orehi, dawdnu suhu {l<vku i drobni dinar~ok. A`, ked pre{li toti najmlad{i i ked {e zyveli toti vek{i z vertepom, ta {e ozvali `e: – Date se nam naveseliti – macerino {erco nw vitrimalo. Zaplakala bezglasno, gorko, ta `e bi hlapcom, Dxrikovim pajta{om nw pogubela Vil<jovu prevelix radosc, ked x uvidza taku uplakanu, skrila tvar medzi `elwne `itko na stolw. Taku x, z glavu na stolw, zohabel mu` ked ru{el do hl<va narucac konqom do y{lqoh, `e bi i voni tej noci zadovolqni do~ekali ro`destvo Hristovo. Cihosc kra~unskej noci obnyla valal i ucagla {e do obisca. @ena {e odrazu targla u tej cihosci, zapatrela na kivaci plamenq {vi~koh oprez sebe, popatrela do gore i zastanovela o~i na paperovim angelovi, kotri yk ked bi {e pomalx~ki spu|oval zoz {par}i na htorej bul zakva~eni prez kari~ku za povalu, ta rosnul pred wj o~mi, {vicaci i blagaxci, ru{el {e na dzveri htori {e sami pred n<m otvoreli, vi{ol do priklwta, pod konk, na dvor, a vec prez otvorenu kapurku, yk co to v{e u {ickih obiscoh na Vil<x, vi{ol na dragu. Yk vo{nw, {l<dzela `ena lwgki hod bilogo angela kotri x vodzel do noci. I{li voni, i{li, a {n<g {e u tim bo`im mire spu|oval sciha na `em, doru{oval `enovo roz~ervenwti l<ca, lapal {e na pavu~ajki, obo~koval wj ruki. – Idze mac }u ce, sino~ku moj mili, wdini – {eptala `ena, plyntaxci {e, dok {e wj sukn< na kotrih {e l<pal {n<g, putali do nogoh, pravela ~apa{i u {n<gu za lwgu~kim angelom kotri {e {vicel oprez nwj, ru{axci {e bez{umno. Bulo wj ~udne: {n<g vyl, a gvizdi nad nx {e {viceli. – Yk na nwbe – podumala `ena zoz rendo~ku svidomosci kotra x dothla. Postavalo wj yko{ v{e lwg~ej{e kra~ac, 97
go~ {n<g bul v{e grub{i, i yko{, v{e ceplwj{e. U {ercu po~uvstvovala yk x obn<ma mir, yki davno nw bulo u wj du{i. Vidzelo {e wj `e x oblapy i z vla`nim dihanqom obo~kuw wj vlasne dzecko... Ked {e ~lovek vracel zoz hl<va na{ol na |e`ar otvoreni dzveri, a `eni n<}dze. Po{ol do hi`i dumaxci `e lwgla, i|e x scel i vigandrovac `e ohabela {vi~ku nwzaga{enu, ta {e moglo daco stac, alw `eni nw bulo. Pozakukoval von do {ickih hi`oh, a` i do komorki, vidrapal {e z lampu na pojd, dumaxci na najgor{e, bo odkedi {e im toto slu~elo z hlapcom, pocerpal `e sebe daco narobi, `e od rozuma odidze od bolx, alw `eni n<}dze nw bulo. Po{ol ~lovek i do su{edovih, i wdnih i drugih, alw jogo `enu togo ve~ara n<hto nw vidzel, n<~ n<hto o nwj nw znal. Do rana ~lovek pre{edzel na patki za dzvermi, i nakadzi {vitlo, vi{ol na dragu, dze napadalo na grubo {n<gu. An< nw podumal odmetac dra`ku, go~ znal `e lxdze do}malo ru{a do utrin<. Po ~apa{oh kotri vodzeli z <h dvora, proboval odkric kadzi to jogo `ena po{la tej noci. [l<d {e moglo provadzic, bo yk ked bi {n<g narokom do pol noci padal `e bi prikril ~apa{i tih co vi{li zoz sano~nogo, a posle prestal, `e bi nw zavyl ~apa{i kadzi `ena po{la. Wden rendlap ru{el po wj ~apa{oh, i{ol, a v{e mu bulo ysnwj{e kadzi {e uputela. Z pol dragi {e vracel po su{eda, v`ali sano~ki i ru{eli {e na temetov. Tam, na grobiku svojogo sina, z rukami roz{irenima na hrestu na kotrim bulo vipisane jogo meno, yk ked bi go scela oblapic, na{li x zaspanu u vi~nim snu. Pocihi, pocihi, yk ked bi {e bali `e x prebudza, znyli x, tot dzenq {e od nwj odpital cali rod i cali valal, i xtredzenq x pohovali }u sinovi. Ked tot temetov, na kotrim pohovani Dxri i jogo mac, u` bul zapu|eni, znali {e do nqgo vnwdzelx popoladnx, zaputic dziv~ata, bo tam, tak yk samo{ejka vipukovali yrn< kveti: pod{n<`n<ki, lxbi~ici, zombulqki i tul<pani. U travi, zarosnuti tak `e ih u` an< nw bulo vidno, pola98
mani lw`ali kameni kri`i. Pod nogami tih co ostoro`no hodzeli po tej bo`ej zagradi, znala dakedi zahrapu|ic dayka zdirveta de|i~ka, falatok davno zgn<togo kri`a. Ked bi nw bulo togo wdnogo kri`a kotri yk roz{ireni ruki stal u stred ~eryka podzivenej kolycej ru`i, htora {e drapala po n<m i kvitla na ~erveno takoj u max, n<hto bi od dalwj nw mogol odgadnuc `e tu dakedi bul temetov. Dziv~ata na kri`u ~itali staroslavynski bukvi, kotri lwdvo nau~eli na vironaki i nagadovali `e pisalo: Wrina Pavlovi~. To Dxrikova mac ostala najdlu`ej od {ickih na vi~nej stra`i, ohranxxci svojo lxbene ~ado i u {merci.
99
MAKOVSKI [OR U tih dvacec hi`oh na l<vim boku od Rezakovej ul<~ki ta po konwc valala }u Lalitx i dawdnej vecej na drugim boku, od ul<~ki Il< Micovej, (bo na uglw Velqkogo {oru i tej kratkej ul<~ki bul dakedi dutyn kotri davala ista }dovica), vihovani golwm za trecinu vecej dzeci, yk u isto telqo hi`oh na Velqkim {ore, na obidvoh bokoh. Mo`ebuc na Velqkim {ore bulo i vecej hi`i, menwj nw bulo, a `e bulo menwj dzeci i to pravda. Preto totu ~asc Makovskogo {ora i nw{ka pametax wj dakedi{n< `itelw, toti co i|e `ivi, a vel< z n<h {e davno odselwli zoz Kerestura, abo lwm {e preselwli do dawdnej drugej ul<ci, yk ul<cu polnu z rozbavenima dzecmi i roz{pivanima le}inymi i dzivkami. Dzeci {e najvolwli bavic na samim uglw, dze {e uhodzelo do Rezakovej ul<~ki, pod brestom kotri z yri po n<h sipal svojo `elwni motovidla, vlwce nad n<ma pravel hladok, a vw{en< zoz svo<ma ~ervenkavima l<scami zasceral {iroki krug co go od gore opisovala jogo rozkonarena koruna. Ked v`ime spadnul {n<g i prikril `ovtu, utap{anu gl<nu, na bre|ku co zakon~oval totu ~asc ul<ci zoz brestom u samim stredku, toto mesto postavalo prekrasna san<ca za sklwpani men{i i vek{i sano~ki, poprerezovana zoz vi{l<zkanima {l<|ankami. Ta {e dzeci z togo bre|ka kvi~aci spu|ovali od dra`ki popod hi`i, a` po {tred dragi, na htorej ko~i, co vw{en< z polqoh zvo`ovali uro`a< i statkovu pokarmu, zalwzovali i ohabyli taki gl<boki va}a{i, `e ih an< mrazi i lyd po yr nw mogli zrovnac. U tej gl<ni, pod brestom, tru{acej, alw tvaredej, mo` bulo napravic barz dobri kotl<ki za kotl<kanw, a pilqki {e po nwj kotulyli megko i
100
rovnomirno, ta valu{ni pilqkar mogol zarobic kelqo sce }ombi~ki â&#x20AC;&#x201C; glavni valuti co {e x nabavylo pokradzme `e bi mac i baba nw vidzeli `e su v`ati zoz stolovej ladi~ki, abo a` i orezani z daykej bajki, ~i ko`uha. Z tima dzecmi na gromadi u v~asnih povojnovih rokoh, vecej raz na ul<ci yk na dvore, rosnul i Mironq. Najmlad{e dzecko medzi {tverima dzecmi, u hudobnim parastkim obiscu, yki buli {icki na tim {ore, na{l<dzoval ko{ulqki i cipelki, a posle ta{ki do {koli i kn<`ki. N<}da nw bul sam u obiscu, a vera an< na dra`e. Dosc bulo visc z kapurki, a na dra`e u` bul dayki pajta{ i drugi dzeci co {e baveli na baviska kotri gartux shopnosci, ve`bax znahodl<vosc, zmocnxx mladi i kregki cela. Dzeci {e baveli a` do ve~ara, zviskovali, begali, a lxdze buli urobeni i vistati, alw {e nw pameta `e bi dakomu od su{edoh zavadzalo `e prave pod <h oblakami ~uc galajk. Bavenw {e gnwtka i selwlo, u zavisnosci ~i bulo dziv~atske, ~i hlapcovske, abo mi{ane, cihe, ~i lyrmace, bo za {icko bulo viberane najlwp{e, viprobovane mesto. Kelqo tirvalo? [a cali dzenq, po obiscoh, a na dra`e po~inalo dze{ka pred ve~arom i a` do cmej noci, dok {e maceri nw ogutali `e i `ivina pozaverana i statok namireni i ve~era uvarena, a dzecoh nwt. Ta ked {e dzeci najbar`ej rozbaveli, a maceri yk po rozkazu, wdna za drugu vihodzeli ka`da na svox kapurku i lwm ~uc bulo pi|aci, zahripnuti, ozbilqni ~i veseli `enski glas: â&#x20AC;&#x201C; Yni, Mar~o! Gan~o, Dxri! â&#x20AC;&#x201C; ~i yk tam u` bulo meno <h dzecku, dzekedi i vecej, htori go~ finkaxci, za{ lwm takoj odhodzeli domu, wsc i spac. Na <h mesto, skoro zbivaxci {e z dzecmi co odhodzeli, velqo cih{i i ta<nstven{i shadzali {e dzivki i le}inw. Dva-tri hi`i dalwj od tej na uglw pred htoru bul brest, pod staru ygodu bula napravena lavo~ka: dva slupki vdereni do `emi i wdna deska na n<h i to bulo dosc za daskelqo mladi osobi. Toti co poznwj{e prihodzeli, {edali im na ruki, ku~aci {e operali na obilwni predok hi`i, podcagnuti z ~arnu farbu 101
ta {e vec mu{eli dobre otrepovac, abo lwm tak, na stoyco z wdnim plwcom oparti na mur, steblo starej ygodi, abo na slupok kapurki, n<bi nw hto zna yk zainteresovani, u~astvovali u be{edi. A be{edi bulo do sto wdnej, cekla vona nwpovyzano, prez {mih i o}urovanw, do{pintovanw hlapcoh dziv~atom, a ~asto i zacihla ked dawden z le}inqoh vicagnul z ki{enki usnu garmoniku, a dvome-trome zoz {ora znali, bome, i odbegnuc domu po pravu. Ta {e {orovali {pivanki po dzeki naj{mel{ih, a vec i po rozkazu dawdnogo le}iny kotri prez {pivanku scel vikazac svojo ~uvstva, na kotri znala, tota co {e zoz {pivanku po~uvstvovala potrafena, zoz svo<m viborom {pivanki odvitovac. O tim co to~no bulo na tih ve~ar{ih shodzenqoh Mironq i nw tak dobre znal. Nw znal {icko, bar`ej ~uvstvoval, `e toto medzi mladima co{ka co bi von nw {mel znac, preco go bar`ej i korcelo visluhovac za vek{ima, kedi lwm {e mu ukazala nagoda. Nagodi bulo, a zvi~ajno ih sam sebe spravel: znal {e gnwtka za{u{kac kolo kal<ki Mihala, kolo kotrogo {e tota mlade` zazberovala, ta n<bi nwnarokom, ostac {edzic pri nqomu u ko~iku. Bul drobenke dzecko, a Mihalovo celo bulo hude, lwm kus {ir{e od nqogo, ta mesta u ko~iku bulo za obidvoh. Lwm `e toti velqki, voni buli nwmiloserdni: â&#x20AC;&#x201C; Co tot tu smarkati nw idze domu! Co visluhuw?! Bulo ve~ari `e {e napravel `e zaspal, ta go Mihal znal z lokcom {tuhnuc i opomnuc go {eptaci mu do uha: â&#x20AC;&#x201C; Miron~u, mac ce vola! Mironqovi {e gnwtka vidzelo `e mu gor{e ohabic dru`tvo, yk ked mu{el pojsc spac, a u n<h pratki! Skoro da zamer`el wdnogo Silviy co {e barz staral vignac go z dru`tva vek{ih, abo wdnu Melanku co znala posperdno ukazac na nqgo: â&#x20AC;&#x201C; Palw, za{ smarko{ visluhuw za nami! No, ta go~ yk go nw sceli, za{ lwm {e mu kedi-nwkedi pri{kapelo daco i povisluhovac za n<ma, a daco {e i doma 102
pripovedalo o mladih zoz {ora: `e hto z kim i kedi i dze vidzeni, komu dax, a komu nw dax z daskim, abo z dayku {e vodzic, ta daco i pokap~al. \iro povedzene, nw tak `e mu {icko z togo co ~ul bulo ysne, a i nw tak `e mu {icko bulo i interesantne, ta {e o wden ~as i sam odu~el ucagovac do dru`tva vek{ih. A ked pri{lo `e von ma buc tot vek{i, vec mu draga bula inkadzi unaprymena, ta toti ~asi nw do`il. V{el<yk `e veseli baveny i shadzany bulo u tot ~as na vel<h keresturskih ul<coh. Bo {e tedi dru`tveni `ivot uglavnim odvival na dra`e, tam {e z yri do w{en< shadzali su{edi nwdzelymi ~i na {veta popoladnx, ta co {e prez tidzenq naslu~ovalo u su{edstve, u valalw, a bome i u {vece, prerobelo {e za toto wdno popoladnw. Dahto ~ul daco nove, a dahto lwm potverdzoval, ~i pre{irjoval svojo soznanw. Mladim buli hvilqki, posle tih u kar~mi na tancu, abo u }azdin< na brackovanx i prepredanx, toti ~asi preprovadzovani u dru`enx po ul<coh najkras{i. ^i to buli pahnyci yrn< ve~sri, abo dlugi i sprojni lwtni noci u kotrih {e v~as nw lwgalo bo bulo dlugo goruco, a postavkalo {e pokus u dru`tve i ked }u w{en< za`imnwlo, ta {e moglo buc vonka pokly di`d`i nw zapadali i pokly {e mlade` ked za`imnwlo, nw porozhodzela po }azdinqoh. Dzecom v{e bulo ,,sabat va{arâ&#x20AC;? na dra`e, n<komu nw zavadzali i n<~ nw mogli zvity`ic, pokly {e dn< tak nw skraceli `e {e im posle {koli nw viplacelo vecej vihodzic na tedi i|e nwo{viceni ul<ci. U tej ~asci Makovskogo {ora z ~asom zaprovadzeni obi~aj `e bi {e, bez poradi, i dzeci, i le}inw, i dzivki zoz {ora po~ali shadzac kolo spomnutogo Mihala, starogo le}iny, kotri n<}da bi {e an< o`en<c nw mog, bo go sudqba zavyzala za poscelq, a poznwj{e za ko~ik. Z togo ko~ika {e, ked `e go u` dahto odvezol z ul<ci prez dvor i konk, dze na }aradi~oh v{e stali deski polo`eni tak `e bi {e po n<h moglo vidril<c ko~ik do priklwta, zadlugo sam na rukoh prerucoval na poscelq â&#x20AC;&#x201C; pokly go i ruki calkom nw zradzeli: 103
– Su{a mu {e, yk co {e mu i nogi zasu{eli – odvitovala Mironqovi mac ked {e raz, zastarani pre Mihalov stan, opital preco {e u` vecej Mihal nw mo`e sam premescic z ko~ika na poscelq. Zadlugo {e Mironqovi vercelo u glavi nwdosc nwpretolkovane pitanw preco to tak, i yk {e to mo`u su{ic ruki i nogi. [acoval svojo postlukani kostki na nogoh, pozbivani palqci i zagrubnuti talpi, co po calim dnx go posluhno no{eli po dvore, zagradi i dra`koh, i svojo ruki na htorih ~asto bulo {vi`i, abo {vi`o odpadnuti hrasti, {l<di strugany pal<~koh, rozbivny orehoh, drapany po drevoh, a kolo nohcoh zanohcici co nastavali od dlobny kojkadzi po calim dnx. Porovnoval ih zoz Mihalovima rukami co mu zdabali na de|i~ki i nogami htori Mihal sam sebe z obidvoma rukami per{e wdnu, a vec drugu, prekladal ked im glwdal lwp{e mesto u ko~iku. Kolwna co stir~ali prez pantaloni nw buli vek{i od Mironqovih kolwnoh, alw yko{ o{tri i nwzvi~ajno mirni. A` i ked ih raz doru{el, n<bi nwzdoba~ki, voni {e nw ru{eli. – Mertvi su – zlwknul go macerov odvit ked {e wj zverel o tim dotiku i o tim miru u Mihalovih nogoh. – Yk `ivi ~lovek mo`e mac mertvi nogi? – nw mogol sebe potolkovac. Go~ taki suhi, a` s~arnwti, Mihal zoz svo<m vipatrunkom nw odbival dzeci od sebe. Pravda, von, svidomi mo`l<vogo upe~atku kotri bi ogolqovanw jogo nwmoci moglo ohabic na dzeci, keroval `e bi {e pripatrali na nqgo, tedi ked tota nwmoc mu{ela buc rozgolwna. Ked {e go u` mu{elo prekladac do ko~ika, lwbo z ko~ika, v{e viberal `e bi to robel dawden z le}inqoh, nasamo. Nw mo` povesc yk Mihal postal du{a dzecinskih zazberovanqoh i mlade`skih ve~aroh Makovskogo {ora. Mo`ebuc to po~alo u` tedi ked go ~e`ka horota zvyzala za poscelq, ta odkril krasotu ~itany kn<`koh, a vec z <h zmistami zvirlwl dzeci `e bi go nwmo i pova`no sluhali. Abo {icko po~alo tedi ked dostal ko~ik na kotrim go mo` bulo 104
vidril<c na ul<cu, ta mogol provadzic i dzecinski baviska, pou~ovac ih daco, abo a` na dzecinski vimogi i odlu~ovac o tim hto ma pravo, ked bi nastalo zra`enw medzi rapuhami. Bulo be{edi `e {e o tim ko~iku ostarala jogo nina z Ameriki. Za taki velqki i nwzvi~ajni pomoci tedi {e mu{elo mac dayku ninu, u Ameriki obovyzno, ta rozuml<ve `e pripovedka o takej nini na{iroko bula prilapena! Mo`ebuc `e po~alo a` tedi ked, yko{ nwoba~l<vo, i yk ked bi to prave tak malo buc, Mihal po~al uvodzic smisel do togo `e {e kolo nqogo zazberux i vek{i i men{i mladi zoz ul<ci. Dzeci uputjoval do baviska ked {e nw znahodzeli, dzekedi bul i sudiy ked `e {e im nw skladali dumany o tim yk {e budu bavic, a mladim postal ~uvar tajnoh, dzekedi i tot co ce{i ukvilwni {erca, dzekedi bul tot co zmirxw rozpalwni strasci. Ista tota spomnuta nina z Ameriki mu{ela buc umi{ana do jogo obdumovany shadzany kolo nqogo. Vona, mo`ebuc, an< nw bula svidoma `e postala wdna fajta staratelqki {ickim {kolyrom z tej ~asci Makovskogo {ora. Abo i ked wj to bulo poznate, Mironq i nw{ka pre{ve~eni `e to postala na Mihalovo predkladanw. A mo`ebuc to bula Mihalova zadumka, o kotrej hto zna ~i nina daco i znala. Von {e nw postaral n<kogo pre{ve~ic, an< do wdnej z tih mo`l<voscoh. Va`ne `e isti, Mihal, kotromu `ivot uskracel mo`l<vosc hodzic po {vece, na{ol sposob uvodzic do novih {vetoh mladih co dorastali u jogo su{edstve. Uvodzel ih z kn<`kami kotri im daval na ~itanw, z nwvi~erpnima pripovedkami o dalwkih krajoh, nwzvi~ajnih do`icoh nwpoznatih lxdzoh, naukovih odkricoh, prikladoh z bio}rafijoh slavnih i tak im daval kridla `e bi z mriymi lwtali ponad svojo dzecinstvo u prahu keresturskih ul<coh i mladosci na keresturskih polqoh. Tak ih pou~oval `e yk mo`, i yk treba doznac {icko co mo`, `e treba brac od `ivota vecej yk co im stredok u kotrim su narodzeni i u kotrim rosli, ponukal. 105
Per{e uvedol obi~aj `e na po~atku ka`dogo {kolskogo roka {ickim per{oklasn<kom daval po wdnu teku i po wden klajbas. Dzecom, kotri abo mali na tabl<~ku i krejdu, abo an< nw, a o novim klajbasu, moglo {e im lwm {n<c, bo {e u wdnej fameli< dze bulo vecej {kolyroh, novi klajbas dzelwlo golwm na poli, a dzekedi a` i na telqo ~asci kelqo ih bulo, to bulo co{ka co {e zapametalo. Per{i dzenq u {koli postaval zoz tim jogo }estom prava svyto~nosc: takoj zoz {koli bi odbegli }u Mihalovi kotri ih ~ekal u svo<m ko~iku, oprez svojogo domu, i vicaguxci porihtani klajbasi i teki spoza hribta, svyto~no ka`domu uru~oval simvoli~ni darunok. – Uka`e{ mi yk pi{e tot klajbas, dok budze{ znac {icki bukvi – scel `e bi mu ka`de obecal. Na koncu {kolskogo roku, ostatnqogo dny pred ve~arom, ked {e u` {icki dzeci povracali zoz {koli z ocenami, vec {e oprez Mihala napravel {or: {icki prino{eli svojo oceni ukazac mu. Na{lo {e medzi tima ocenami, pravda, i taki zoz htorima {e nw mo` bulo pohval<c, ta togo dny kerovali prihod }u pajta{om i pajta{kom na dragu, a bulo i takih co buli |iri i nw skrivali toto co mali ukazac. Za menwj uspi{nih Mihal mal slova poce{eny i po wdnu bombonu, z tih co buli tvardi, a u sebe nuka, mali belavi, abo ~erveni hvoscih, yk zapytku: – Naj ci budze narok slad{e hodzic do {koli, – gutorel zarmucenim i poganqbenim, glaskaxci ih po glavi. Tim co mali odli~ni oceni dzelwl po wdnu kn<`ku. Buli to mali i cenki kn<`o~ki, alw zoz nadrukovanima najkras{ima skazkami na {vece, tak {e yko{ i volala ediciy u kotrej vihodzeli. Nagradzeni {e medzi sobu dogvaryli `e budu medzi sobu ~erac, `e bi pre~itali {icki skazki, a dawdni obecali i drugim `e im ih dax ~itac. Mironq bul medzi tima co od per{ej klasi po~al hodzic do ~italqn< u {koli, ta {e ~asto slu~elo `e kn<`ku kotru mu Mihal dodzelwl za odli~ni uspih u` pre~ital. Per{i rok go to zarmucelo, a ked Mihal 106
vidzel slizi u jogo roz~arovanih o~oh, sam mu predlo`el: – Naj {e opitam `e ~i bi {e dahto nw za~eral z tobu? – Y {e o~eram – yvelo {e wdno dziv~e, na co Mironq odlu~no odvitoval: – Ozda {e nw budzem ~erdac z darunkom! – ta tak ka`de zatrimal toto co dostal. Yk i odrosnuti, i dzeci ked im zagro`i mo`l<vosc stracic co{ka, pohopy jogo vrednosc. O dawden rok Mihal vidumal i zmaganw za najlwp{ogo {kolyra na {ore, i to bez oglydu do htorej klasi hodzi. Nagrada bula velqke nwspodzivanw. Z yku radoscu Mironq, ked Mihal odlu~el `e nagradu prave von zaslu`el, otvorel dlugovastu {katulku u kotrej {e {vicelo penkalo! Prave, pravu~ke penkalo, zoz pirkom takim {vicacim `e vipatralo yk `e w naisce zlatne, zoz praznu civku za tintu nad tim pirkom i zoz malx~ku pumpo~ku kotra {e ukazala ked {e celo penkala odkrucelo i zdabala na toti cicki co {e ih kladlo na fly{o~ku z mlwkom ked dawdna mac v~as odbila dzecko od per{oh, abo ked {e na fly{ku mu{elo karmic baran~e, ~i celw. [icki {e glavi zbili nad ko~ikom dze Mihal, na kolwnoh, na kotri prestar ru~n<~ok, ukazoval Mironqovi yk {e odkruci verh z penkala, yk {e sci{nw }umku, i yk ked {e x odpu|i do previdnej ~asci penkala nad pirkom vojdze tinta z fly{o~ki do kotrej {e za~irelo pirko penkala. – Prava pumpo~ka – zdihnul za~udovani hto{ka zoz gu`vi. Poce{eni, Mironq an< nw podumal poscerac palwc na htorim ostal {l<d od tinti, trimal to yk znak `e von vlasn<k togo ~uda htore per{iraz u `ivoce vidzel i takoj go dostal. Vozbudzeni an< nw podumal obavac {e `e co mu pove mac `e mu z tinti kaplo na novi nadra}i. Per{i dzenq {e {icko krucelo kolo penkala: z n<m odhodzel spac, prez dzenq go hpal do nadra}ovej ki{enki, kedi-nwkedi z ruku preverjoval ~i w i|e tam, do ruk go opatric daval lwm dakomu, za kogo dumal `e w dostojni. Okreme {e mu lxbe107
lo `e {e penkalo barz popa~elo i su{edovomu le}inqovi, kotri bul student dze{ka u Za}rebe i za kotrogo mu ocec gutorel `e w ozbilqni i `e budze z nqogo endwl<r. Na daskelqo zavodi student od nqogo i pital penkalo `e naj go viprobuw, naj go uka`e pajta{ovi, raz go v`al naj z n<m napi{e va`ni zadatok... Mironq trimal `e to potverdzenw vrednosci penkala i `e i von sam na wden sposob u~astvuw u jogo studijoh. Prehodzelo lwto i lwtni odpo~ivok bul polni i z obovyzkmi po obiscu, i po polx, i po valalw, bulo i kupany, i baveny, i lovdozovany po calim dnx. Pred tima vel<ma do`icami vozbudzenw pre visoku nagradu za uspih u u~enx viblydlo i Mironq na penkalo prizabul. Vec pri{ol september i per{i dzenq novogo {kolskogo roku. Mironq {e zdogadnul na penkalo i ri{el `e {e z n<m pohval< u~itelqki. Alw penkala n<}dze nw bulo. Nwt go i nwt! Glwdala go i mac, i star{i braca, i {estra, alw penkala nwt! Skapalo yk ked bi do studn< spadlo, yk ked bi go n<}da an< nw bulo, yk ked bi {e vono Mironqovi lwm pri{n<lo. Zbunwti i yk poganqbeni po{ol do {koli i lwm pocerpal `e {e mu dahto zoz Makovskogo {ora opita `e dze mu penkalo. Dn< prehodzeli, a strah `e {e mu Mihal godzen pitac daco o penkalu Mirony tak provadzel `e {e vihodzel bavic lwm ked na dra`e bul velqki galajk, i ked {e nashodzelo velqo dzeci. Keroval ka`du nagodu ostac nasamo z Mihalom, vecej nw bulo toti zverjovany o tim co bulo u {koli, nw bulo tej bl<zkosci ked mu mogol postavic pitany na kotri mu Mihal proboval odvitovac, abo go navesc dze naj sam poglwda odvit. Prestali go interesovac be{edi vek{ih, co {e i dalwj shadzali kolo Mihala, ta bi {e z per{ima dzecmi s~uhal zoz {ora, nakadzi {e na n<m dru`tvo zmen{alo, pozdravyl bi {e na{vidko z Mihalom, keruxci mu popatric do o~. O daskelqo roki, Mironq u` vecej nw bul u keresturskej {koli, ta za{ lwm pilnoval ka`di rozpust pojsc na kratko 108
opatric Mihala. Toti na|ivi ka`dogo roku buli v{e krat{i, i zoz v{e dlug{ima pavzami u rozgvarki. Ostatn<raz go na|ivel tedi ked Mihal u` an< glavu zoz zaglavka nw mogol dzvignuc bez pomoci, ta Mironqovi na pozdrav, yk `e bi bul poganqbeni pre toto yki w, lwdvo oddzvignul pravu ruku co mu bula polo`ena na perinki z kotru bul prikriti, a po tvari mu {e rozsipal lwm co oba~l<vi o{mih. Mironq u` tedi znal `e go vecej nw budze vidzic. Mihal po`il i|e das rok-dva, alw von nw mal dzeku vecej go na|ivjovac. O Mihalovej {merci doznal i o rok poznwj{e, i, pameta, obnylo go yke{ ~uvstvo ganqbi, ~i nwpriwmnosci, krivoceny sebe samogo i kogo{ik, a nw znal kogo bi trebalo krivocic, `e mu nw yvene. Go~ znal dobre `e i da mu povedzene kedi bulo Mihalovo hovanw, nw po{ol bi. Tedi u` mal `ivotni obovyzki kotri go cagali dalwj i prez kotri {e ka`dodnqovo stretal zoz ri`nima problemami. Nw bulo an< raz `e bi v`al do rukoh dawdno z tih, v{e modernwj{ih i kras{ih penkaloh, a `e bi {e nw zdogadnul na toto svojo per{e penkalo z kotrim nw scignul vipisac an< wdno vire~enw. Teraz mu penkalo postalo ka`dodnqovi alat: zoz n<m pravel prizna~ki, podpisoval {e pod dayki dokumenti, vipravyl svoj ~i lxcki rukopis, abo tak lwm, obracal go medzi palqcami, telqo `e bi mal daco u rukoh, `e bi {e skoncentroval na zadatki co ~ekali ri{enw. Ked bi mu u tim bavenx znal na palqcoh ostac {l<d od tinti, patrel na nqgo yk na opomnuce z dzecinstva, zdogadovanw na znwverenu bl<zkosc, ta {e u n<m zakormacalo ~uvstvo co zdabalo na smutnu n<`nosc i l<he banovanw. A ked bi {e mu slu~elo `e napravel ,,{vinkuâ&#x20AC;?, `e mu nwdomerkovano kapla tinta, nw trimal to za nwpriwmnosc, trimal `e to mala kara pre jogo davne nw~esne spravovanw, yk sebe do zdogadovany zazna~el pod<x zoz Mihlom. Svojomu sinovi n<}da nw pripovedal o tim zbuvanx zoz svojogo dzecinstva, yk co nw pripovedal i velqo kojco in{e. Nw spovedal {e mu an< o tim yk ~uvstvoval 109
`e nad jogo `ivotom od v~asnej mladosci dzbal blagod<jni cinq odnytogo su{eda Mihala. Nw mogol yko{. Sam pred sobu tolkoval toto skrivanw pamytkoh `e w nw radi terhovac go zoz svo<ma `ivotnima iskustva. A` ked mu unuk dorosnul do rokoh u kotrih mogol zoz n<m pripovedac, rozn<`eni `e von, unuk, {e rozpituw yk to bulo ked von bul mladi, zverel {e mu na {iroko o dzecinstve na Makovskim {ore. Ta mu vipripovedal i o svo<m per{im penkalu. Sam sebe nwspodzival `e tak sover{eno ysno pameta ka`du drobn<cu u tim do`icu, `e mogol povesc nw lwm {icko o svo<h tedi{n<h ~uvstvoh, alw i o ka`dim zvuku, farbi, zapahu co toto ~uvstvo provadzeli. – Ked {e daco ~uva u du{i vono tirvac{e od pametany – zaklx~el odvituxci na unukovo ~udovanw `e yk {icko pameta. – D<du, {a ti od togo darunku pre kotri {i {e telqo vozbudzoval nw mal n<yki hasen. Nw napisal {i zoz n<m an< wden zadatok, an< wdno pismo! – Spreveda{ {e sinu! Z n<m som n<~ nw zapisal na paper, alw vono i teraz pi{e u mowj du{i. Ked bi nw bulo jogo, togo hto zdumal nagradu i dodzelwl mi x, hto zna po htorej bim dragi po{ol. Tak som cali `ivot ostal dlu`en starac {e buc taki yki som, tedi, kolo Mihalovogo ko~ika, verel `e mam buc. Teraz znam `e za uspih najva`nwj{e buc okru`eni z tima kotri ci pomognx dosygnuc verhi svo<h mo`l<voscoh.
110
111
.112
HOVANWC Slu~i {e `e dahto, yk ked bi odkrili tajnu, napravic prej} noci taki zaobrati `e z n<ma nwspodzivax sami sebe i drugih. Yk ked bi panoval z dayku ma}ix zoz htoru mo`u toto co {e im potedi nw udavalo, odrazu im {icko idze od ruk, ka`du zadumku vitvory, zroby co{ka co {e drugim n<yk nw mo`e povtoric. Za takogo na{o stari znali povesc `e {e narodzel u bilej ko{ulqki, a za togo komu naraz barz ru{elo na dobre gutorelo {e: â&#x20AC;&#x201C; Tot ma hovanca! Tajnu o hovancovi Rusnaci znax od daven davna, alw, kelqo nam poznate, n<hto n<}da n<komu nw znal to~no rozpovesc o ~im {e to robi. Polutajni {e {eptaxco prepripovedovalo, vecej to bulo nagadovanw z pocerpanqom, `e {e tu robi o ~im{ik stra{nwj{im i od {merci, o ~im{ik co caga ~loveka do cmoti z kotrej {e nw vraca. O hovancovi {e nw pristavalo be{edovac, bo bi to bulo u~astvovanw u tvorenx mo`l<vosci dogvarki z nw~istim â&#x20AC;&#x201C; z dyblom. A zna {e co dyblovi treba od ka`dogo z nas, od ~loveka von bere lwm wdno, najdragocin{e, toto co pripada Bogovi â&#x20AC;&#x201C; du{u! Ta ked ~lovek za daco o~erda du{u, totu dragocinosc od Boga datu, toto co nas tvori ~lovekom, traci i carstvo nwbesne! Ni-a, co zme o dlugi ~as posle vipitovany najstar{im lxdzom doznali o hovancovi. To osoba kotra nw ~lovek, bo go nw narodzela `ena, an< nw `ivotiny, bo be{eduw, nw dybol, bo ~lovekovi nw mo`e robic zle, an< nw Bog, bo w nw vsemo`l<vi. Prave preto `e {e nw zna zoz bizovnoscu co w,
113
od nqogo treba stran<c. Telqo zname `e hovanwc nastava z togo calkom malogo va<~ka co {e dakedi zna najsc u gn<zdze dze {e kuri nw{u. Dahto bi povedol `e {e to znwsla kura co {e u` vinwsla, ta wj to ostatnw va<~ko, wst takih kotri pre{ve~ux `e take va<~ko nw{e kogut, a wdni za{ odmahux z glavu i pre{ve~eni su `e to daco, co {e nw {me an< spominac, co {e podrucuw lxdzom `e bi ih navedlo na spokusu probovac vihovac hovanca. Uglavnim, va<~ko po {ickim zdabe na kurovo, lwm po velqkosci w take yk golubovo. Nw mo` povesc zoz si}urnoscu i toto `e nuka ma `ov~ok i bilq~ok, bo {e n<hto nw od{melwl rozbic go. Ked go znwsla yrabasta kuro~ka – gutori le}enda – a` tedi go mo` pohasnovac za vilygovanw hovanca. Zna~i, hovanwc to toto kur~atko, kotre {e vilygnw z va<~ka yrabastej kuro~ki, abo istogo takogo koguta. A co ked va<~ko podrucela nwpoznata sila?! Wdno lwm ysne – kur~e nw {me vilygovac kvoka, alw ~lovek. Gej, va<~ko ~lovek mu{i no{ic polni tri ti`n< pod pazuhu, {icko robic prez dzenq, spac z n<m, a nw rozbic go! Kur~e kotre vilygnw n<yka kvoka nw prilapi, n<hto o n<m nw {me n<~ znac, a vono an< nw kur~e, alw yka{ stvora htora be{eduw z ~love~im glasom i vipolnxw {icki `adany. No, ta prave pre toto ostatnw, vel< probovali vilygnuc svojogo hovanca. Nw zna {e zoz si}urnoscu `e dahto vilygnul hovanca, bo i ked gej, nw {mel o n<m pripovedac – nwstali bi {icki jogo ~arivni moci. Viroytno `e vel< i vel< probovali dostac hovanca, alw, lwbo kura nw bula yraba, ~i va<~ko nw znwsol kogut, a mo`ebuc {e vel<m nw udalo vilygnuc kur~atko bo go nw za~uvali tri ti`n<, rozpu~eli, za~itali dn< i hto zna co {e i|e za tot ~as tajnogo no{eny malogo va<~ka pod pazuhu moglo slu~ic.
114
No, u` yk tam bulo, kelqo z togo bulo pravdi, za{ lwm, slu~ovalo {e `e {e dakomu udavalo. Yk in{ak potolkovac slu~a< ked dahto za krat{i ~as, tak povesc, z n<|ogo, stvorel velqki kapital, abo {e mu udalo o`en<c {e z prekrasnu, ~i bogatu dzivku kotra pred tim an< ~uc nw scela o n<m, ozdravic bez vel<h dohtoroh i l<koh, ta hto zna i|e kel< nwo~ekovani pod<< {e znali slu~ovac medzi lxdzmi prez tel< roki kelqo narod pameta. â&#x20AC;&#x201C; To nw~ista robota! Davali {e komentari na taki nwob~ekovani zbuvany A `e robota nw bula ~ista {vedo~elo nw lwm do{eptovanw kotre provadzelo pripovedku o hovancovi, alw i toto `e {e i tot co go mal nw {mel vidac. Nw {me {e pohval<c, a za~uvaj bo`e i|e dakomu go ukazac! Mu{i {e odtajovac go~ yk go drugi doperax, modly i prekl<nax. E, vel< probovali dojsc do hovanca, to si}urno. Bo, {icko na per{i popatrunok vipatra lwgko, alw lwm sebe podumajce co {icko i yk treba zrobic: Per{e, treba najsc kurovo va<~ko, a male yk golubovo. Druge, toto va<~ko mu{ela znwsc yrabasta kura. Trece, va<~ko mu{i buc dvacec wden dzenq pod pazuhom, ta sebe ka`de mo`e zadumac yka to bri}a {icki roboti robic, a` i spac, wsc, kupac {e, a merkovac nw rozpu~ic va<~ko, a an< go nw vipu|ic! Wst i {tvarte, i piyte, i {este usloviw; ked {e vilygnw skric go, ka`dogo dny go karmic i po<c, n<hto go n<}da nw {me vidzic, od nqogo vimagac vipolnwnw `adany, a n<komu {e z dostatim nw pohval<c! A co ked go mu{i znwsc yrabasti kogut?! A co ked toto va<~ko nw znw{ene u gn<zdze, alw podrucene hto zna od kogo? Zna~i {icko toto co o hovancovi mo` pripovedac ostava lwm pripovedka. Alw, yk zname, pripovedki dakedi
115
odkrivax najvek{i ~love~eski tajni i preto {e ih mu{i najozbilqnwj{e ~uvac, bo u n<h skrite {icko toto co vredzi preno{ic z kolwna na kolwna: od ~ukund<da po ~ukun-~ukun unuka! Konw~no, ysne `e i toto co teraz vipripovedame nw mo` n<}dze preveric, ta {e do togo wdnostavno lwm mu{i veric â&#x20AC;&#x201C; i prenwsc dalwj. No, a pripovedka bula taka: U wdnim na{im valalw bul wden sluga kotromu bulo meno Xlin. Od malx~ka slu`el po cudzih mawtkoh, a }azdove go primali na robotu lwm za kost i spanw u hl<ve. Mal pravo dostac dayki {matki pred Velqku nocu, a daco ceplwj{e pred Kra~unom. Dostaval von i dayki dinar~ok, alw to bulo lwm telqo `e bi sebe mogol na Kirbaj kupic dayki cuker, dok bul mladki, abo pogar vinka, ked {e zale}in~el i ked dakedi po{ol do valalu. Take bulo wdnanw, a }azdove yk }azdove, v{e patreli `e bi im sluga bul co tunq{i, ta mu kupovali take co l<h{e, podlwj{e, kotre {e i {vidko podarlo (a pravdu povedzene i mocnwj{i {mati bi dotirvali od telwj roboti kelqo Xlin robel), tak `e Xlin raz dva bul u gandroh kotri lwm nagadovali dakedi{nw oblw~ivo. Pone`e bul {irota an< nw mal pri~ini zoz sala{u, dze }azdovi robel, odhodzic ~asto do valalu, ta mu to tak an< nw zavadzalo. Za{ lwm, sluhal von yk bire{e i drugi slugove pripovedali o porydnim odhodu do cerkvi, o shadzanx z drugima mladima, o tancoh i kirbajoh, o {vetoh po valalw. Na~ul von i totu pripovedku o hovancovi, ked {e raz na pratkoh, dze {e zi{li drugi sala|anw, zabe{edovali lxdze dok von u kuce lupal kukuricu. I, ked raz, zberaxci vajca po }azdinqovim rozkazu u gn<zdze na{ol male va<~ko, nadumal oprobovac svojo |esce. Polo`el von va<~ko pod pazuhu, ~uval go i gral zoz svo<m celom, i lwgal i staval z
116
najvek{u nad<x za tri ti`n<. Bula `ima, ta {e menwj robelo i kolo sala{u, bo po polqoh nw mo` bulo robic od {n<gu, a toto kolo hl<va Xlinovi nw bulo ~e`ko porobic go~ i z wdnu ruku, bo drugu ~uval `e bi mu spod pazuhi nw vipadnul hovanwc. Nw bulo ~udne }azdovi i }azdin< `e Xlin vecej nw bul zainteresovani za pratki kotri praveli sala|anw, `e {e an< vnwdzelx an< na {veta nw pital do valalu, alw dze{ka }u yri, oba~eli `e hl<v postal ~istej{i yk do tedi, statok v{e po{oreni i porydnw nakarmeni i napowni, a Xlin n<}da nw vipatral zunovani, alw roz{pivani {e prehodzkoval po dvore i, yko{, co mu lwm bulo povedzene, takoj bulo porobene. Vec Xlin po~al hodzic do valalu, otamalq prinwsol novi {mati za kotri mu }azda nw dal penw`i, a ked {e mu }azdiny opitala odkadz mu, von {e lwm o{mihnul: â&#x20AC;&#x201C; Zoz na{porovanih! Rahovala }azdiny ~i x nw okrada, ozna~ovala sir i maslo kotre rihtala odnwsc predac na piyc, ~itala vajca kotri po~ala sama zberac, alw hibu n<yku nw vidzela. O wden ~as vidzeli }azdovo `e {e <h dzivka Senka zapatra na v{e yko{ veselogo i pribranogo Xlina, ta mu gvareli, tam a` dze{ka kolo Kra~una, ked {e wdnalo novih slugoh, `e go vecej nw scu, naj sebe glwda novogo }azdu. Yk ked bi toto Xlina n<~ nw zabri}ovalo, gvizdaxci pozberal svojo {matki i po{ol do valalu. Nwodluga na sala{ scigla vistka `e <h dakedi{n< sluga kupel {umnu hi`u, a vecka, a co jogo buv{ih }azdoh i|e bar`ej nwspodzivalo â&#x20AC;&#x201C; i daskelqo golqti `emi. Ked go vidzeli yk na ko~u do kotrih zapragnul dva krasni bo}ari pri{ol z wdnu star{u `enu z valalu yk pita~ku pitac <h dzivku za `enu, nw mali pri~inu nw zlo`ic {e zoz takim `ecom, ta
117
napraveli pitanki i priyli dakedi{nqogo slugu za svojogo `eca. Svadzbi nw bulo, bo Xlin nw mal n<kogo svojogo, a` an< bl<zkih pajta{oh, bo odrosnul u polx, na sala{u, alw to mladim nw zavadzalo. U`ivali u svo<m |escu i robeli kolo obisca i u polx, yk robeli i drugi lxdze u valalw. Alw, ked mlada nwvesta Senka vo{la do obisca i po~ala }azdovac, {icko {e wj yko{ bar`ej pa~elo yk u roditelqskim dome. Bo {e ukazalo `e x mu` tak lxbi `e wj n<~ nw prevredzi i `e ked daco po`ada za sebe lwbo do obisca, pred mu`om, xtredzenq takoj wj mu` vipolnxw `adanw. [icko bi bulo u {ore lwm ked bi {e tot isti wj Xlin, yk vona dumala, nw spravoval yko{ ~udnw: kolo pasu na {trand`}u trimal klx~ od komorki do kotrej x, }azdinx obisca, n<}da nw pu|el. Oba~ela vona `e von do komorki nw zahodzi ka`di dzenq, alw, ukazalo {e, yko{ v{e posle togo yk vona daco po`ada. A` daskelqo raz viprobovala: vidumala daco `e sce, ta stregla za mu`om, vidzela yk von odmika komorku i na kratko uhodzi do nwj, alw {e v{e zamika zodnuka `e bi vona za n<m nw vo{la. Postavkala mlada nwvesta pred komorkovima dzvermi, ta {e wj prividzelo `e ~uw yku{ be{edu, alw to lwm na kratko i n<yk nw mogla rozoznac ~ij to glas okrem mu`ovogo, i|e ~uc! Odhodzela Senka-nwvesta kedi-nwkedi do maceri i oca na sala{, ta {e spo~atku barz ce{ela u svo<m novim dome, alw {e wj maceri udalo vidajkac i tajnu o zamknutej komorki. Tota tajna ozda i|e bar`ej yk co rozpinala nwvestu, rozpinala i wj macer, ta {e voni dva nw raz radzeli yk bi vikuhtaric za Xlinkom, co robi u tej komorki, a i|e bar`ej z kim be{eduw, bo bulo o~ivisno `e tam daco, abo dakogo skriva. â&#x20AC;&#x201C; Ked budzece ve~erac, a ti mu do vina ulwj dakus uvarenej makovini, to toti makovo glavki co ostavax ked
118
{e vitre{e mak – nadumala Senkova mac i dala wj torbi~ku z makovinu, tima praznima glavkami po|ikanogo maku. – Ta von od tej makovini dobre za{pi, ti mu vec lwgko ve`nw{ klx~ i odomknw{ komorku. Ta ce vecej nw budze mu~ic! A mo`em ci povesc `e i mnw korci, bo y davno dumam `e von mu{i mac hovanca. Tak {e zmognuc yk co {e von zmogol, nw mo` zoz slugovany. Tak i bulo. Nwvesta posle ve~eri ponukla mu`ovi pogar vina do kotrogo ulyla odvarku od makovini co navarela dok wj mu` bul po roboti u valalw i von naisce barz tvardo zaspal. Odvyzala vona {trand`ok z jogo pasu, v`ala klx~ i vo{la do komorki. Tedi i|e nw bulo elektriki, alw {e {vicelo i hodzelo z vitrijonovu lampu, ta ked {e prehodzelo z hi`i do hi`i lampu {e mu{elo preno{ic i tak o{vicovac oprez sebe. No ta tak i Senka z lampu u wdnej ruki, a z klx~om u drugej odomkla komorkovo dzveri, a z lokcom ih drilwla na nuka i voni {e otvoreli. [vetlo vo{lo do malej prostori< u kotrej na pol<ci oprez nwj, Senka zba~ela yk ku~i male, |upene, yrabe kur~atko. – Pri{la {i po svojo nw|esce? – ozvalo {e kur~e }u nwj zoz ~love~im glasom, a z drobnima }ombi~kovima o~mi zapatrelo {e na nx. Nwvesta zvre|ala od strahu, lampa wj vipadla z rukoh, rozbila {e i z nwj vi~urel vitrijon kotri {e takoj zapalwl. Xlin {e od togo vresku targnul zoz sna, pribegnul, hvacel sebe `enu za pas i vinws na dvor i tam wj pri studn< z kablom vodi zaga{el sukn< kotri {e na nwj od spodku zapalwli. Alw hi`u i {icok mawtok ogenq {vidko prel<}nul. O hovancovi n<hto vecej n<~ nw ~ul, a toti dvojo, hudobni Xlin i jogo `ena, za kotru gutoreli `e pre ogenq zi{la z rozuma, bo rovno pripovedala o ykim{ik kur~ecu co be{eduw yk ~lovek, po{li bire{ic
119
do {vekra. Isti bul nw barz radi priyc ih, alw mu `ena, ~uvstvuxci `e w i sama vinovata za nw|esce kotre zna{lo wj dzivku, nw dala mira dok ih nw priyl. U valalw bulo lxdzoh kotri nagadovali co {e slu~elo, primahovali z glavu i do{eptovali {e, dokazovali `e {e zoz nw~istima silami nw treba an< radzic an< vadzic, a `e toti dvojo i|e i dobre pre{li. Od tedi nw bulo ~uc `e bi dahto proboval odhovac hovanca, a o n<m {e lwm pod ~as dlugih `imskih ve~aroh pripovedalo na pratkoh, ta ked bi dakogo z tih dzecoh co sceli ostac co dlu`ej budni i visluhovac co star{i pripovedax, poslala }azdiny do komorki prinwsc zoz sakajtovika pukani ma}o~ki, abo pukanki, voni v{e odhodzeli po dvojo i kvi~aci {e vracali, bo {e im a` prividzovalo `e tam, u kuce {edzi dayke kur~e. Znalo buc `e dayki fi}lyr proboval pofrantovac, ta {e docagnuc do komorkovih dzveroh i ozvec {e tak yk spod mirici, na grubo, ta {e dzeci rozbegovali yk spla{eni ga~ata, a strah ih rozbudzel tak, `e {e i ked odhodzeli domu oglydali za sobu.
120
PERGA^ N<hto to nw zna yk bol< dzivocke {erco kotromu lxbov nw vracena. Od kedi {vet {vetom, `eni {e mu{eli znahodzic yk {e dorvec togo kotrogo polxbeli, a v{e im to bulo nwdopu|ene. [a medzi tel<ma vra~an<nami toti o osvojovanx {erca lxbenej osobi ozda na per{im mesce, mo`ebuc a` i pred tima za bogatstvo, zdravw i drugi velqki `adany ~ijo vitvorenw ~lovekovi obezpe~ux |esce. Lxbov pri~ina najvek{ih smutkoh i radoscoh, pre nx, istoriy nas u~i, vodzeni vojni, traceni carstva, zabivani najbl<z{i, vidumovani najnwzvi~ajnwj{i avanturi, vipisani milioni i milioni stihi i kn<`ki, namalqovani malxnki, vikomponovani melodi<... Tot co mu Bog nw dal talantu stvoric nwzvi~ajne d<lo z kotrim mo` obracic uvagu lxbenej osobi na sebe, tot co nw ma me~ i penw` `e bi z n<ma osvowl lxbov, tot {e mu{i znahodzic yk zna i mo`e. Mladim {e vidzi `e krasa toto co najskorej pricagnw uvagu togo kogo treba. Znala Serafka `e w krasna, bo wj to i `veratko i pajta{ki gutoreli, znala i `e w nw hudobna, to wj rodi~i nagla{ovali ked po~ala hodzic }u mlade`i, na pratki, vec do kar~mi, `e bi {e dru`ela z takima yk w i sama, a po{vidko doznala i co sce od svojogo `ivota. A scela wdnogo Andriy. Rahovala `e w po {ickim za nx: kus vis{i od nwj, barnasti yk i vona, stato~ni, rodi~i mawtni yk i wj â&#x20AC;&#x201C; no {icko bi bulo u {ore, lwm `e Andri na nx patrel yk na poznatu, telqo lwm `e {e dakedi ozval daco }u nwj, na tancu x abo v`al raz prez ve~ar potancovac, abo nw i â&#x20AC;&#x201C; to bulo {icko. A vona scela velqo, velqo vecej. Scela naj
121
patri lwm do wj o~oh, naj x sci{nw za ruku ked tancux, naj x pocagnw do cmoti ked z pajta{ku vidze rozhladzic {e, naj {e wj opita ~i {e oda za nqgo. Na take pitanw wj odvit bi bul lwm wden, po sto raz: â&#x20AC;&#x201C; Gej, gej, gej! Po`adala buc jogo wdnej yri, trimalo x to prez lwto, w{enq, kra~unski post, fa{en}i... A bulo telqo nagodi za zbl<`ovanw: pratki i okremni nagodi od brackovany, po prepredanw, vikrucanw u tancu, ta po obl<vanw, Alw, a-y! Nw vidzel Andri slizi u kucikoh Serafkovih o~oh co na nqgo modlyco patreli, nw zapahla mu vodi~ka co {e z nx napahnycela, nw pital an< raz ru`i~ku z wj rukoh yk co x pitali drugi le}inw ked x vidzeli `e x trima, a dlan< {e wj znoy od pocerpany `e x i na tot zavod Andri nw zba~i. Vec pri{ol Kirbaj, a na Kirbax, pred ve~arom, ked dzeci po{li domu, l<pkaci od vapnynogo i kromplqovogo cukru, zakruceni u glavi od rin}i{piloh i kon<koh, dzivki i le}inw kvi~aci odhodzeli na toti baviska co dzeci ohabeli, vo`eli {e na ~amcoh co ih dzvigali do gore, dok u n<h {erco skakalo od strahu, alw i |esca `e ih vo`i lxbeni le}inq. Serafka {e ti` vo`ela, alw z pajta{ku. U gu`vi kolo kol<mba~koh co {e kruceli dookola, oba~ela Andriy. Prej} plwca wdnej dzivki {trelyl do paperovej ru`i za wdnu z tih tez}oh kolo kotrih wst najvecej dzivki, ta {e tak le}inw prekazux pred dziv~atmi. Vidzela vona yk ru`a spadla, yk x podzvigla `ena co polnwla pu{ku na {trelynw, yk x Andri v`al i dal dzivki z htoru bul i yk {e zapatral do wj o~oh. Skoro da zaplakala ked zi{la z kol<mba~ki, vistupela {e dalwj i na wdnim mosciku, nwdalwko, virucala {icko co za poludzenok powdla. Ucerala wj pajta{ka zoz husto~ku ~olo, ta odbegla kupic fly{o~ku napox co {e predavalo za tez}u nwdalwko. Dala wj go popic, alw Serafki bulo nwdobre, i nwdobre. Z husto~ku ucerala usta u kotrih ~uvstvovala gor~inu, vec 122
~olo na htore wj vibil znoj i {ix po kotrej wj zihodzela yka{ goru~ka. Pajta{ka odnwsla vracic fly{ku, a Serafka ostala sama. Tedi x za rukav pocagla wdna Ci}anka, stredn<h rokoh, u dlugej ru`ovanej sukn<, zoz ti` ru`ovanu rojtovanu velqku hustku mesto fartuha, z polno lancu|kami kolo {i< na gadvabnej bluzni, vivyzana do cifrovanej husto~ki z }uzlom na cemenx, spod htorej wj vi{eli velqki, okrugli, zlatni mendx{i. Z ruku, na kotrej bulo na ka`dim palqcu po wden perscenq i pejc-{ejsc brazletni, lapela wj dlanq, i obracela x tak `e bi porozpatrala {icki smugi na nwj. – Ti nw|e{l<va, le}inq kotrogo lxbi{ an< nw patri na ce – po~ala gutoric Serafki patraci raz na toti smu`ki na dlan<, raz na wj tvar. – Polo` dayki penw` na dlanq, ta ci opatrim co ce ~eka. Yk u goru~ki Serafka vitresla {icok penw` zoz husto~ki na dlanq na kotru patrela Ci}anka, i zacerpnuto sluhala dalwj: – Za lxbov {e budze{ mu{ic boric, y ci pomognwm, alw mi mu{i{ dac tot perscenq z palqca – gvarela Ci}anka. Nwsvidomo Serafka znyla perscenq, pajta{ka u` pri{la ta x cagala za rukav: – Ozda {i nw {alwna – {a to ci od kumi?! Nw bul to dayki dragocini perscenq, alw go lxbela, a teraz go bez dvowny plo`ela Ci}anki do ruki, znaxci `e go vecej nw uvidzi. Tota zacagla ruku do torbi~ki co wj vi{ela na plwcu, po{pirtala po nwj, vicagla co{ka i gvarela Serafki naj da husto~ku: – Suhe kridlo perga~a. Roztru{ go do pogara z vinom le}inqovi co go sce{ i budze tvoj. – To vipovedla, zakrucela co{ka gl<novo-{ivkaste do Serafkovej husto~ki do rukoh i dala wj, ta {e mirno obracela i po{la. Ked {e calkom zmerklo mlade` {e preselwla do kar~mi. Gudaci zagrali, hlapci poprihodzeli }u dziv~atom co u kuce stali i po~ali ih vikrucovac po sali. Dawdni 123
po{li do men{ej sali dze {e to~elo vino, a dawdni stali z pogarom u rukoh i pripatrali {e na tanco{oh. Serafka pocagla pajta{ku do le}inqskej sali, stanula nad glavu Andrijovi i n<bi {e opitala ~i mo`e dostac popic zoz sodi co bula u sodovej fly{ki na stolw `e bi sebe hlapci mi{ali z vinom. Dok wj Andri nalyl do pogara zoz sodi, vona do jogo pogara vitresla toto co wj Ci}anka dala. Popila sodu, gvarela “Zdravi budzce” bo tedi dziv~ata dvowli hlapcom i po{la. Do}malo Andri vo{ol do sali i takoj {e zadar do nwj, v`al x na tanwc, a do konca ve~ara i|e dva raz. To oba~eli i drugi dziv~ata i `eni co stali pod kar~mu, ta {e n<hto nw za~udoval ked ih o daskelqo ti`n< ogla{ovali u cerkvi per{iraz, vec, iducej nwdzel< drugi raz i na Yna treci raz, a posle Ili< takoj bula svadzba. Posle svadzbi mladi po{li na sala{, mirno robeli {icko co trebalo, slabo odhodzeli do valalu, a ked na Kra~un po{li do valalu, gvareli rodi~om `e budu baba i d<do. Drugej w{en< od svadzbi Serafka narodzela dvojnyta, dvoh hlapcoh. Lxbela ih yk co mac lwm lxbic mo`e, voni napredovali i o me{ac, kotri preprovadzela u maceri, |e{l<va, po vivotkoh vracela {e z n<ma na sala{. Dn< {e {orovali, Andri robel svox robotu, vona svox, radzeli {e i be{edovali toto co mu` i `ena mu{a pobe{edovac `e bi pokon~eli co po obiscu i kolo poly treba i – n<~ vecej. Andri bul dobri }u nwj i }u dzecom, nw gutorel wj prikre slovo, alw vona od nqogo u mal`enstve nw ~ula an< wdno z tih slovoh co wj buli u garlw i ~ekali `e ked budu zal<vani z jogo n<`noscu, jogo lxbovu, raz vidu na poverhnosc. Alw ih nw do~ekala, postavala v{e cih{a, v{e zaduman{a, ta ked treci rok na Rusadly znova po{li do valalu – nadumala daco prev`ac. Po poludzenku ru{ela {e `e pojdze do maceri dakus. Ru{ela bez dzecoh i mesto prosto do maceri, po{la na Kurti {or i skrivaxci {e `e bi x n<hto nw vidzel, vo{la do hi`i babi Mar<, za htoru {e gutorelo `e zna porobic 124
dawdni stvari co pomagax lxdzom lwbo da zdravic, lebo {e nw zabanovac ked ih dahto ohabi, lebo ked dawdna nw mo`e mac dzeci, ked ma bri}i htori nw mo`e n<komu povesc. Co Serafka gutorela tej `eni co nw, lwm wj vona z poradu yk naj vlapi i za~uva perga~a kotri wj prinw{e |esce u mal`enstve dala i sovit: â&#x20AC;&#x201C; Divko moy, mu{im ci povesc i toto: zoz tim {e nw bavi. N<}da nw zna{ co ce ma znajsc, bo toti sili kotri volame do pomoci, a nw prihodza od Boga, mo`u postac opasni... Merkuj da nw pobanuw{! Bula tla~idba, tla~elo {e na sala{u cali dzenq, {icki buli vistati, ta i Andri i Serafka polwgali taki, lwm oplxskani z vodu co u gordove bula porihtana pri tre{ki ked `e bi {e daco stalo z iskrami co z nwj vibivali. Alw, Serafka nw zaspala. Taka, u ko{ul< vi{la vonka z lampa{om u rukoh, grudn<cu prerucela prej} glavi, bo wj vra~arka nakazala naj n<yk nw dozvol< `e bi {e wj perga~ vlapel do vlasoh. Od togo bi mogla po{al<c i n<hto wj vecej nw godzen pomognuc navracic x. Uputela {e do {opi dze vidzela skorej `e wst perga~i, vidrapala {e na yki{ deski, i naisce, pod gredu namacala wdnogo, ta go takoj polo`ela do torbi~ki u{itej z meha i vinwsla na pojd pod gredu za komin. Sama {e sebe ~udovala yk {e wj udalo skoro lwgko {icko toto okon~ic, ta zaspala tak, `e dok slunko nw uparlo do oblakoh nw znala za sebe. Rano {e prebudzela zoz sladkim ~uvstvom mira, bo na svo<h per{oh ~uvstvovala ruku zaspanogo mu`a. Polwgko {e vicagla z poscel< i rozlo`ela do peca `e upe~e hlwb htori ve~ar zapravela skorej yk lwgla, a zami{ela ked pokon~ela svoj lov na perga~a. Zanw{ena zoz svox robotu, an< nw oba~ela kedi Andri stanul, lwm go ~ula yk uhodzi do komorki. â&#x20AC;&#x201C; Vino{i `ito na pojd â&#x20AC;&#x201C; podumala. Pre{lo wj prez glavu `e ~i nw najdze perga~a, alw, per{e, znala `e go skrila za komin, a druge, bula to torbi~ku do ykih odkladala na{enw zoz {alati, petru{ki ~i marhvi, abo kveca. 125
Prave v`ala z lopatu per{i hlwb `e go posadza na cegelki do rozgorucenogo peca u kotrim u` {iveli `iry~ki z pregorenih vigrizkoh, ked do priklwta z kotrogo topela vo{ol Andri, trimaxci u rukoh me|ok z perga~om: – Pove{ mi `e co to? – N<~ – gvarela `ena, a glas i ruki {e wj tresli dok urucovala drugi hlwb do peca. – Nw gutor ti mnw “n<~”, alw gutor co to ma zna~ic, – pripar x Andri, vitargnul wj lopatu z rukoh, lapel x za kontx i obracel wj glavu tak `e mu mu{ela patric do o~: – Pitam ci {e i|e raz i nw vikrucaj! Co to ma zna~ic? @ena po~ala plakac, alw Andri {e nw dal zbun<c: – Duma{ `e nw znam co to, duma{ `e som u` vecejraz nw podumal `e mi daco narobene. Nw znal som, alw som ~uvstvoval `e nw `iwme yk bi trebalo, `e to nw moj `ivot... Vimahnul z totu torbi~ku, ta go urucel do peca. Me|ok spadnul na `iry~ku, u tej hvilqki co{ka spi|alo, tak mocno yk ked bi to bul glas da~ogo co nw z togo {veta. Isto~asno z togo mesta vibuhnul taki ogenq na dziru z peca, a` vonka do tvari Serafkovej, kotra i|e v{e stala poluzognuta, yk ked bi ru{ela za totu torbi~ku. Andri rucel, vona zvre|ala od strahu bo {e wj lapela ~ulka. Ogenq wj u hvilqki spalwl oberva i pau~ajki, opalwl calu tvar. Vona fri{ko dzvigla fartuh, prerucela prej} glavi i popriciskala go }u tvari, ta {e wj ogenq u vlasoh zaga{el. Vikrucela {e i vibegla zoz priklwta, ta prosto po dilqove a vec kri`om prez goni, pu|ela {e do valalu. Tam, u maceri, xtredzenq x na{ol Andri, prinwsol wj dzeci i vracel {e sam na sala{. Serafkovo rodi~i nw znali co {e slu~elo medzi mladu paru, alw pocerpali `e co{ka velqke. Dogvaryli {e dogvaryli, ta {e dogvareli `e per{e pojdu do panoca i z n<m {e poradza co max robic zoz dzivku i wj dzecmi. Vidzeli voni `e zoz nx nwdobre. Nw scela an< pripovedac, an< wsc, vidzeli `e an< nw {pi, a yk ked bi an< budna nw bula. 126
Panocec ih visluhal i poradzel naj dax na slu`bu, naj budu zoz Serafku scerpeni, naj wj pomognx kolo dzecoh. Sam v`al na sebe `e pojdze na sala{ be{edovc zoz Andrijom. Tak i bulo. O tidzenq, o dva, ocec odvez Serafku i dzeci na sala{. Nw bulo n<ykej be{edi, an< medzi {vekrom i `ecom, an< medzi Serafku i Andrijom. I tak to bulo {icki roki od tedi, pokly `ili. Robeli na polx u cihosci, `ili u cihosci, wdli u cihosci, spali u cihosci, dzeci hovali u cihosci. Hlapci rosli, }u n<m {e okreme ozdzival ocec, okreme mac. Ked podrosli poslali ih do valalu, ta daskelqo roki i{li do {koli od d<da i babi, a posle {e le}in~eli i robeli z rodi~ami na sala{u. Za `ivota svojogo nw ~uli `e bi {e im rodi~i vadzeli, alw za `ivota nw ~uli `e bi {e radzeli, a` an< `e bi {e wdno }u drugomu ozvalo. N<}da, vera, nw vidzeli medzi n<ma n<~ take co zdabalo na oblapenw, ~i glaskanw, abo `e bi wdno druge pobo~kali.. Odrastali bez lxbovi, ta an< nw nau~eli lxbov davac. A`, vipatra `e nw ~uvstvovali potrebu za nx, bo {e an< wden n<}da nw o`enwl. Ked rodi~i poumerali ostali `ic na sala{u, i voni dvome lwdvo be{eduxci wden z drugim, ridko odhodzeli zoz sala{u. Cali `ivot pre`ili yk dva osameni stebla na stred poly, na kotri an< ptici nw {edax â&#x20AC;&#x201C; an< |e{l<vi, an< nw|e{l<vi. Yk pri{li, tak buli, i tak i po{li z togo {veta...
127
UKAZANW N<hto nw zna preco {e tota pa`ica, tamalq za starim be}elqom, za nw{kaj{im va{ari|om, z l<vogo boku dragi za Tor`u, navolala Der`avka. Dahto tverdzi `e to preto `e to bulo der`avne pasovisko, a drugi za{ `e {e tam v{e dlugo zatrimovala voda, der`al sejk vodu, tak `e ked {e visu{ela na `emi ostavali mestami plati, skorki, kotri {e kruceli na rubcoh, tru{eli pod nogami, sipali yk najfin{i pisok i laskotali bosi talpi i ciskali medzi palqci. Tam lxdze viganyli kravi, guski, {vin<, a ked bulo di`d`ovno bulo i ka~ki, guski, skakali mali `elwni `ab~ata, yk na dol<ni. Nw bulo to hto zna yke dobre pasovisko, alw toti co mali dayku malu kravi~ku, dawdnu ove~ku, ~i {vinku, nw mali za~ lacic kravara pastira i konda{a, a mali drobni dzeci ta <m zverjovali ~uvanw togo za n<h dragocinogo mawtku. Ked bulo suho, ked trava bula skoro spra`ena, na Der`avki mo` bulo vidzic stari `eni, kotrim nw bul hto nabavic ogrivu, yk zoz zolqn<cami abo mehami, pohodzkux i zazberux zoshnuti balw}i, ta toti mehi polni, a nw barz ~e`ki, vlw~u domu, dosu{ux da}dze u zadn<m dvore, a vec z n<ma kladu na ogenq. Nw bul to mocni ogenq, alw mo` bulo na n<m uvaric dayku x{o~ku, upra`ic dawdno va<~ko, ~i {kvarki zoz kurenej slan<ni, abo prevaric vodi na tex z rumencu kotrogo ti` tam, na Der`avki, mo` bulo nazberac. Nw zberali voni {orom toti balw}i, lwm najsuh{i, a toti nwdosu{eni lwm prevracali i na gromadki nazrucovali, ta ih bez strahu `e im dahto pozbera <h trud, ohabyli naj pod slunkom i|e dawden dzenq visihax. Bulo dosc dopito ~uvac kravi, {vin< abo ovci na Der`avki: an< hladka, lwm wdna rozkonarena osamena ygoda, 128
an< dru`tva, bo dzeci co nw mu{eli nw i{li tamalq, alw sebe nahodzeli zabavi po gumnoh, ul<coh, be}elx, dol<noh, abo u` dze ih odvedli <h dzecinski baviska. Lxdze tamalq znali lwm prignac guski, za cvorenq pribic dayku kozu, a vec ve~arom prisc po nx. Rid{e to bulo i pasovisko za {vin<, bo {vin< ~uvac trebalo {e nabegac. Na Der`avku, na totu ~asc co x lxdze navolali Yra|ik, porydnw odganyl hudu nwvelqku kravu dzevecro~ni Irinejko. Nw mal von an< macer an< oca: ocec mu umar od suhotoh ked mal das pejc roki, a macer yko{ po{vidko na polx zabil grom, ked {e od bur< i di`d`u pri kopanx skrila pod ygodu na polx na kotrim robela z risu. Irinejko ostal pri babi i d<dovi, voni {e o n<m starali yk znali, a von an< nw ~uvstvoval `e w dayk bar`ej ukvilwni od `ivota yk drugi dzeci. A`, vidzelo mu {e, baba go kras{e dopatrala yk co, vidzel von, buli dopatreni dzeci z dawdnih velqo~islenih famelijoh, dze ~asto bulo i nwzlogi pre palwnku, abo dayku ~e`ku norov, naj~astej{e oca, yki bulo dosc i u jogo rodze i u jogo ul<ci. Z babu {e rozumel tak `e wj bul prava ruka za {icko co lwm robela: ked i{la podo<c kravu, von wj odbegnul po `ohtar, scerpezl<vo z gar~i~kom na hl<vnih dzveroh do~ekal bi naj podo< i naj mu nalww i|e ceple mlwko, popil go sladko a` mu pena z nqogo ostavala na verhnwj }ambi, ta x na koncu lwm ol<zal i takoj lapal trimac kanti~ki do kotrih baba ostatok mlwka rozl<vala. Ked zamascovala popukani pec pritrimoval wj rendani pantl<ki co ih, namasceni z palqcom zama~anim do cesta z muki i kislogo mlwka, l<pkala yk dayki flasteri tam dze bulo puknute. Tak pec bul porihtani za drugu `imu, `e bi {e prez toti puklwn<ni nw kurelo do hi`i. V{e bulo daykej roboti: sukac civki ked tkala, preberac n<~elqn<ci ked snovala, odmaskovac osnovu ked tkala, merkovac `e bi {e nw zaga{el ogenq u murovanim {porgece, ked varela. Jogo robota bula i prino{ic kopa~i spod {opi, tam ih dobre i povitresac od gl<ni co u n<h nazaostavala ked su zberani, abo ~utki, 129
ked u` kukurica bula olupana. Vec vino{el }ar kotri baba vi~iscela z peca, ~i {porgeta i robel vel< drobni roboti za kotri baba nw bula taka vertka yk skorej, abo kotri nw star~ela. I n<~ mu nw bulo ~e`ko. Z babu {e zgvaryl o {ickim, yk z maceru: o tim co bulo u {koli do kotrej go poslala, go~ vel< dzeci tedi do {koli an< nw hodzeli, a okreme vihabyli {kolu ked bulo roboti u polx, ~i doma. Pripovedal wj co u~eli, alw i yk {e bavi z hlapcami: na vojni, ked {e dva {ori zbivax ta toti co popadax vipadux, o tim yk {e pilqkax, yk {e pripatral na tih star{ih `e {e ~ina}ax, yk dawdni max rendanu labdu ta do nwj kopax i oganyx {e... A vec wdnej yri zalapelo co{ka {icki dzeci, ta i jogo, `e {e pripatrali na oblaki hi`oh kolo kotrih prehodzeli ked i{li zoz {koli domu. Na tih visokih oblakoh, bulo i velqo skla, ta {e na n<h kra{nw vidzeli, a u farboh, podobi svytih. Buli kus porozl<vani, alw {e dobre vidzeli {vicaci krugi kolo <h glavoh, lwm {e mu{elo znac odkadz patric. Yk {e menylo mesto patreny, tak {e i slika menyla, prel<vala, dok bi calkom nw |ezla, a na tim mesce ostaval lwm vecejfarbovi {plyh. Na dzecinske zazberovanw kolo daykogo takogo ukazany na sklu, zastanovjovali {e i odrosnuti. Dawdnim {e udavalo vidzic iste co i dzeci vidzeli, a dawdnim, bome, i nw. Ta bi vecka lwm odmahovali z glavu: â&#x20AC;&#x201C; To smolqgavi oblaki, masni su, ta {e od n<h slunko tak odbiva! Bulo i takih co {e an< dobre nw zapatreli, alw {e postarali co {vid{e zohabic gromadu dzecoh yk ked bi nw sceli mac n<~ z tim, abo za~uvaj Bo`e, `e bi {e da}dze tam rahovalo `e tak rugax na Boga! Bulo i takih co prestra{eno gutoreli: â&#x20AC;&#x201C; Budze vojni! To v{e tak ked ma buc daco nwdobre, Bog lxdzoh opomina! Ked Irinejko toto pripovedal babi, vona {e za ka`di slu~aj pre`egnala i nakazala mu naj {e von tam nw zatrimuw, alw naj ponagly domu. 130
Pomagal Irinejko i d<dovi, alw d<do v{e daco majstroval, ta viba~el Irinejko `e mu lwm zavadza: dopitoval {e o {ickim, ta go pretargoval u roboti, pobabral daco, zatracel dawden gvozd, a gvozdi tedi u obiscu buli dragocini, yk i ka`da latka, ka`di slup~ok... Na d<da {e lwm mogol pripatrac, naj nw budze na zavadze, a vec pokradzme proboval i sam daco majstrovac, ta ked bi d<do odkril co robi, znal {e i nagn<vac, abo lwm pre`ubrotac: â&#x20AC;&#x201C; Majstor kvari{! Dze d<do toto ~ul, nw zna, alw {e mu vidzi `e d<do velqo vecej zna yk gutori. Bul u vojsku tri roki, bul u vojni po dalwkih `emoh, slu`el vel<h }azdoh, ta znal i po {vabski, i po slovacki, a i po madyrski, bo mu{el, u madyrskej {koli i u madyrskim vojsku po madyrski be{edovac. Alw z lxdzmi nw lxbel telqo be{edovac yk zoz svo<m dobrim konqom. Vidzel Irinejko yk {e d<do z po~itovanqom spravoval }u svojomu konqovi, trimaxci `e mu von podbo~n<k u jogo roboti, ta {e i von proboval kra{nw spravovac }u kravi, htoru trimal yk hran<telqku fameli<, a najbar`ej vlasnu. Preto wj viberal mesta dze x budze napasac, nw dal naj x nagany pes, alw x sam navracal, patrel x vracac domu ked bulo najgorucej{e, napo<c zoz {vi`u vodi zoz studn<, ve~ar wj rucal do y{lqoh {vi`ej betel<ni co d<do zrana nako{el u zagradi. Tam, na Der`avki stretal {e z d<dom Aronom, nw znal ~ij von bul d<do, bo go upoznal a` tam, dze von ~uval tri-{tiri ovci i dva kozi, za ykogo{ik ~loveka kotri mu za totu robotu daval kost i spanw u hl<ve. Nw barz voni dvome be{edovali, alw {e tak, u prehodze, ozdzivali wden }u drugomu. Abo ked ih lapel zapor, ta obidvome stavali pod konari ygodi. Wdnogo dny, pred poladnqom, ked {e Irinejko u` muhavel, i u` {e mu n<~ nw scelo, a vidzel `e i na kravu po~ali bar`ej {edac muhi i `e vona ~astej{e maha zoz hvostom, odrazu, z ~istogo nwba yk ked bi puknul grom, to~no do tej wdinej ygodi. I mesto `e bi {e nwbo zacmelo, 131
vono {e yko{ odverhu rozy{nwlo, a po gorizontu zamolgavelo, vipolnwlo zoz bilima hmarkami. Irinejko po~uvstvoval `e {e odrazu na{ol yk u daykim nwprepovedzeno vel<~eznim {atoru, velqkim yk co bulo nwbo do pervejka, kotri bezglasno i u hvilqki nacagnuti nad cali, jogo oku, dostupni {vet. U stvari toto co bulo ~uc an< nw tak zdabalo na vderenw groma, alw yk na tot zvuk kotri ~uc ked dvojo mocno roztresax na gusto tkanu plahtu. Podumka na plahtu {e u hvilqki takoj ukazala i u sliki pred Irinejkovima o~mi: prez cali prostor prekriti zoz {vicacoscu, rozprestarla {e bila draga, prave yk ked bi to bula {iroka i barz, barz dlugoka plahta. Po tej plahtidragi, nw hodzaci, ylw bar`ej pl<vaxci abo i|e podobnwj{e, lwgko {mikaxci {e, trepecaco, prihodzela }u nqomu prekrasna mlada `ena, u dlugokej bilej {mati, prej} kotrej bulo prerucene yke{ dluge oplw~ko, nwbove, a prej} vlasoh medovej farbi bul nalwgko preruceni bili, skoro previdni {al ~ijo konci, prekri`eni popod bradu buli preruceni prej} wj plwcoh. Nw lwm zoz `enovej tvari, alw zoz calej wj osobi, zarjovalo co{ka yk {vetlosc, mocno, alw nw take co zavadza o~om patric do nwj. @ena {e nw~ujno, rovnomirno, pribl<`ovala, yk ked bi {e vona sama an< nw ru{ala, alw x prave tota bila pantl<ka-draga prino{ela, v{e bl<`ej i bl<`ej }u Irinejkovi. U tih hvilqkoh, to von a` posle pohopel, nw bulo ~uc n<yki zvuki: an< `e krava pa{e, an< `e bi zbrehnul, ta an< zabegnul pes d<da Arona, an< jogo pal<ca `e doru{uw `em, an< jogo kro~a<. Nw ~ul u tej cihosci a` an< vlasne {erco i vlasne dihanw, nw ~uvstvoval n<~, yk ked bi {icko bulo barz scih{ane, zaglu{ene, yk ked bi {icko stanulo i pretvorelo {e do malxnka kotri {e nw ru{a... Lwm {e nwmo ru{ala tota wdina osoba kotra, to yko{ nwpretolkuxco rozuml<ve, toto {icko i trimala u tim mire, yk u daykej zamarznutosci. I prave ked dumal `e `ena pridze calkom }u nqomu, `e go doru{i, vona {e, taka o{mihnuta naraz rozpl<nula, a ma}iy zamarznutej stvarnosci nwstala. 132
Takoj {e za~ul bren~ok spod kravovogo karku, zabrehal d<dov pes, zabrinwli muhi, a` {e u~ula i yka{ ptica, vitrik zalaskotal rozpalwni Irinejkovo l<ca, a stari ~lovek u daskel<h kro~ajoh pri{ol }u nqomu: – Hlap~e, vidzel i ti toto co y vidzel?! – pital {e i ~udoval poluglasno. Hlapec pokival z glavu, stal i patrel, tamalq dze hvilqku pred tim vidzel ukazanw, dzvignul ruku yk ked bi scel ukazac, potverdzic, a vec ked pohopel `e nw ma na co ukazovac, lwm zmahnul, dlugo ostal stac nwmi i zapatreni. Baba takoj vidzela `e {e togo dny hlapcovi co{ka velqke slu~elo, vipitovala go, alw von nw `e nw scel z babu be{edovac, yko{ nw mogol. Nw vihodzeli mu slova z }amboh, buli mu u du{i, u {ercu, ysni i glasni, alw gl<boko ~ekali pravu hvilqku `e bi vi{li na poverhnosc. A` vnwdzelx, ked {e z babu vracel zoz malej slu`bi gvarel: – Vidzel som Marix! Pomerala baba z dlanx unukovi na ~olw `e ~i nw ma goru~ku. Vec taka, i|e nwzoblw~ena z cerkovnih {matoh, lwm z rozyzanu husto~ku na glavi, {edla na karscelq, a jomu ukazala naj {ednw na drugi oprez nwj: – Yk `e zna{ `e to bula prave Mariy – opital {e. – Vidzel som x nw{ka u cerkvi na obrazu – sciha, alw pre{ve~eno odvitoval hlapec. Pomali, pomali, otvorel {e hlapec i {icko babi vipripovedal, a` i toto yki bul cali tidzenq gl<boko potre{eni zoz tim co vidzel, yk nw bul si}urni do togo co to bulo i yk {e nw{ka, u cerkvi doiscel `e {e mu Mariy ukazala. I zamodlwl babu `e ked budze mac penw`i naj mu nw kupuw ko{ulqku, abo cukru, alw paper i pe~aci ta wj narajzuw co vidzel. U` xtredzenq baba {e shopela i po{la do panoca, pogutorela mu {icko {orom, co wj unuk vipripovedal, ta wj von gvarel naj pridze z unukom. Ked go privedla }u panocovi, Irinejko i panocovi pogutorel {icko yk bulo i 133
ked gvarel `e bi toto mogol namalqovac lwm da ma z ~im, panocec mu prinwsol paper i pe~aci i von namalqoval malxnok co zdabal na pravi obraz. Malxnok panocec u per{ej nagodi odnwsol vladikovi i vladika nwodluga prepravel dragu hlapcovi `e bi {e upisal do cerkovnej {koli. U tej {koli go najbar`ej pricagovalo prave malqovanw. Prez rok {e u~el u {koli co i drugi dzeci, a ked pri{ol rozpust i{ol po cerkvoh i manastiroh, v{adzi dze majstrom co malqovali u n<h trebalo pomocn<ka. U~el remeslo, a majstrove odkrivali u n<m okremni talant, kotri {e ukazoval najbar`ej u malqovanx prave obrazoh Maceri Bo`ej Ked bi daraz i pri{ol na rozpust }u babi i d<dovi, a prihodzel ridko, Irinejko vecej nw odhodzel ~uvac kravi, ka`di raz obihodzel Der`avku, mesto dze mu {e ukazala osoba kotru od tedi trimal yk za{ lwm vlasnej maceri vislan<ka kotru lwdvo `e zapametal i za kotru verel `e {e nahodzi na nwbe, ta `e mu prave vona poslala Macer Bo`u naj go vodzi prez `ivot. U pismoh {e dopitoval o starej ygodi i bul |e{l<vi ked {e i sam pre{ve~el `e ostala i dalwj `elwna, `e na nx, ked {icki ygodi u hotare napadli gu{en<ci nw zlwtla an< wdna wdina lwpetka, i nw vikusane an< wdno wj l<sce. Robota Irinejka vodzela po {vece, z malqovany na muroh pre{ol na malqovanw na drevu, a vec i na sklu. I nw{ka po vel<h `emoh u vel<h cerkvoh prez vitra`i prebiva slunko i odkriva n<`nu prekrasnu podobu Marijovu, u bilej dlugokej {mati, z nwbovokamenkovim dlugokim oplw~kom, z poluprevidnim {alom, polwgko prerucenim prej} vlasoh medovej farbi, z koncami togo {ala prerucenima na plwcoh. Lwm najlwp{i poznavatelw cerkovnej podobovej umetnosci u takej roboti mo`u prepoznac Irinejkovu ruku, a ka`di Rusnak kotri {e zatraceni u {vece, abo narokom tam najdze, po~uvstvuw pred tima obrazami yk `e {e streta z okremnu lasku Bo`u. U valalw po Irinejkovej rodzini, ta i po su{edoh, a mo`ebuc a` i u muzejoh ~i privatnih zbirkoh, i teraz mo` 134
najsc dawden z obrazoh kotri von namalqoval. Prino{eli mu lxdze `e bi omalqoval `veratko, sklo, ta a` i korunku z daykej poscelki kotra {e u` {icka rozgolqtala i roz|ipela. Dok ih malqoval, a robel to dze~nw, von {e v{e u sebe modlwl. I nw{ka, ked na{l<dn<ki takih obrazoh u` an< nw znax od kogo su, z n<ma {e ~uvstvux ohranwti i zmireni, yk ked bi u <h vlasnim obiscu ~uvstvovali bla`ene prisustvo Maceri Bo`ej. Tam, na Der`avki, {e i|e v{e `elwnww stara ygoda, go~ ygodi u keresturskim hotare davno viker~eni.
135
BOSORKI Yk i {icki narodi i mi mame svojo kolektivne pametanw. To pamytki kotri nazberani prez viki, a a` an< fahovci kotri taki stvari preu~ux nw mo`u povesc co zme od kogo i kedi preberali, a co zme sami stvoreli. Mi{ax {e zdogadovany vel<h lxdzoh z pre{losci, z pamytkami zapametanih i nwzapametanih predkoh, ta a` i z na{ima do`icami. [icko {e to yk `}rid zlwguw u na{ej svidomosci i podsvidomosci i preno{i z kolwna na kolwno. Skorej to bulo usno, a teraz napismeno, {vedo~a o tim yk zme `ili, do ~ogo zme vereli, od ~ogo zme {e bali. Mo` povesc `e na{ narod pameta velqo kojco co pametax i drugi, alw wdino co nw pameta to princezi, princoh, vityzoh i gerojoh, nwt caroh i carstva, lwm `ivota u kotrim {e ~lovek bori zoz prirodu i zoz samim sobu `e bi co lwp{e `il u okru`enx svo<h najmil{ih. Znali lxdze `e yk dobre, tak i nwdobre, nw prihodzi z dalwka, alw w tu, lwm go nw v{e lwgko prepoznac, bo {e nw sce vidac, bo sce zatrimac moc nad ~lovekom. Moc nad drugima pripisovana osobom kotri {e po da~im rozlikovali od drugih, a to zvi~ajno buli stari `eni za kotri {e verelo `e su â&#x20AC;&#x201C; bosorki. Bosorka uglavnim `ena, bo o bosorakoh skoro `e {e an< nw pripovedalo. [a, hto u valalw l<~i z travami, hto zna za~itovac, narobic dakomu naj {e odlxbi, abo naj {e zalxbi? @eni! Hlopi {e ~uvax, kedi lwm mo`u kerux nw lwm svojo, alw i lxcke nw|esce. Ked ih daco zajdze, u` voni najdu `enske {erco kotre {e pred n<m otvori: macerovo, {estrovo, `enovo, frawrkovo...
136
U valalw {e znalo za taki `eni: pridze, napriklad, po mlwko, a patri `e bi to bulo ked u` slunko zajdze, (ozda tedi bosorki max najvecej moci!), ta ked z obisca vinw{e mlwko u kanti~ki – odnw{e go i kravi z vimny! Darmo vecka karmic kravu, davac wj {ena, otrubi, betel<ni, napavac x zoz {vi`u vodu – a-y! Mlwka nwt i nwt, vimnw prazne. Bosorka kravu zasu{ela, abo {e nocami ucaguw i vicicka z vimny ka`du kapku! Abo povedzme, pita {e tota ista vidzic lwm co narodzene dzeco~ko. Taki {or, {a calkom normalne `e hto vas pozna, zajdze vam do obisca. I|e i pove `e u~astvuw u roditelqskej radosci, u ce{enx zoz novim ~lenom fameli<. Ozda {e mo` od takogo odgvaric? A ked vona pojdze, dzecko nw mo` umiric: lwm pla~e i pla~e i pla~e – mac mu nw mo`e radi dac. No{a go na rukoh i mac, i ocec, i baba i d<do, i dawdno star{e dzecko. [orux umiric sino~ka ~i dzivo~ku, bracika ~i {estri~ku, alw, a-y! Nw i nw, dzeco~ko pla~e i pla~e, nw sce cicku, an< no{enw, an< {pivanw, a dre {e `e a` zbelavew, da {e zajdze! – Spadlo mu z o~ – ozve {e najstar{a `ena u obiscu, a to baba, abo a` i prababa dzeco~kova, co {e rozumi i do vra~an<noh. – Nwdobre na nqgo popatrela, abo go zayjkala ked gvarela: “Yj, yke w krasne!”. A n<hto {e nw osetel na toti slova plxvnuc naj go nw ureknw! ]u dzecku {e prihodzelo od no`koh, naj {e nw zorve, in{ak mogli bi mu o~ka stanuc nwdobre, postanw nazra~e! Preto {e kol<sku kladlo pod obraz, do ~ola. Bosorki znali zayjkac i druge daco: krasnu dzivku, ~i le}iny, dobru nwvestu, co im lwm na rozum spadlo, ta {e vec zayjkani znal obridnuc, postac nwdobri, pohoric {e, olwn<vic. Na ~istu tvar n<preco vidu pir|ki, vredi, ~i co u` tam i raz dva – z krasnej dzivki, rapava, z krasnogo le}iny – ~erveni! Nw mo` bulo od bosorki za~uvac an< {matu. Pohval< x – vona {e podre, opatri {e do `veratka – vono pra{nw. Znalo buc `e taku su{edu ked vihodzela, }azdiny 137
viprovadzela a` i barz kra{nw bo na nx u` dumala `e mo`e daco narobic, ta ked kus postali na kapurki, a gevta, odhodzaca lwm povedla, napriklad: – Yj, yk vam kra{nw tota yblonqka rozkvitla – iste drevko po lwto zapo{edli gu{en<ci, abo go kamenwc pobil – z rodu nw bulo n<~. O {ickim tim valal dobre znal, ta hto mal toto na rozume, znal {e i yk spravovac, i o~uvac. Alw, yj tomu hto nw verel, abo i|e {e i vi{mejoval! Tak pripovedax `e yki{ Petro yk le}inq raz vnwdzelx ve~ar, yk i po drugi nwdzel<, i{ol zoz tancu, tedi {e to gutorelo: zoz kar~mi, na sala{. Tam na kri`nej dragi, dze {e kri`a tota draga pokoncu valala co vodzi na pravo na temetov, na l<vo do gonoh, a prosto ked {e idze }u Kuli, prehodzi kolo vecej sala{oh u hotare, z boku oddavna stal vimurovani kri`. Na slupku ogradi kolo kri`a na{ol {erpenku polnu zoz pirogami. Pirogi von odmalx~ka barz lxbel wsc, natelqo `e bi {e od nqogo nw odnyla an< polna miska, ta ked vidzel co u {erpenki, lwm {e pooglydal, spu|el {e kolo ogradi, {ednul, opar {e na murik i – powdol ih. I{ol von taki nw do sitosci nawdzeni, alw zato zadovolqni, bo od tancu, a posle pogara-dva vinka, kolo polnoci, naisce bul u` i gladni. [meyl {e, bo znal `e {erpenku hto{ka ohabel pre dayku vra~an<nu. Ked bul mali, sluhal von na pratkoh `e bosorkom treba dac daco co lxby ta vas zanygax, ohaby {e robic pakosci za yki ih dahto powdnal, abo yki u` voni nadumali robic `e bi {e tomu i tomu vimsceli za daco. Lwbo, to {e dakomu daco robelo lwm tak – od zavisci: naj nw ma telqo `emi, naj go ohabi `ena, naj go nw sce dzivka co mu {e pa~i, naj obridnw, abo a` i, nw daj Bo`e, naj {e pohori. No, u` yk to bulo, Petro scignul domu, ta {e po cmoti zoblwk i ucagnul do priklwta pod perinu. Ked rano {icki postavali, i Petro ru{el za robotu yk i ka`di dzenq, nakarmic i ponapavac statok, bo ocec u` rihtal sersan za polqo, mac {e mu opitala: 138
– ^om `e {i, Petre, nw powdol toto scegenko z kur~eca co som ci ohabela u {erpenki u ma~anki. [a znam `e v{e pridze{ gladni z valalu, ta {i mogol i teraz zawsc. I|e som ci ohabela i {olqku kislogo mlwka, naj ci nw {ednw na `aludok. – Wdol y u dra`e – na{meyl {e Petro i vipripovedal maceri yk `edol pirogi zoz {erpenki co bula ohabena bosorki. Mac lwm zalamala z rukami i zayjkala: – Yj, sinu, moj sinu, to {e nw robi! Nw bulo tu vecej ~asu za be{edi, bo {e z dvora ozval ocec: – Petre, idz {vidko po su{eda bo {e krava nwdobre cel<, a von shopni ta naj x pridze ratovac! Po{ol Petro, alw ked scignul zoz su{edom, to i sala{i wden od drugogo buli dosc dalwko, ka`di u stred gonoh na stred svowj `emi, vidno bulo `e tu nw budze dobre. Hlopi vec zaklali kravu i odvezli do mesara, naj von porozsfalastuw i popreda meso, kelqo {e u` da viratovac od ~kodi. Tedi mesare nw tak ~asto mali statku na klanw, ta {e o zarezanej kravi {vidko do~ulo u valalw. Yk {e pripovedka {irela, tak yk {epot po{ol po valalw i glas o tim `e {e Petrova mac komu{ik ponosovala yk wj sin `edol pirogi za bosorku ohabeni pred kri`om na kri`nej dragi, ta {e im vona, takoj vimscela i narobela ~kodu. Prez tidzenq, po drugu nwdzelx, valal gur~al `e Petrovi porobene, i a` na sala{ pri{la pita~ka vracic hustku, kotru von yk mlodi, ked spital dzivku z kotru {e sceli pobrac, podaroval istej yk obecunku `e x ve`nw za `enu. No, teraz u` i Petrovi nw bulo {icko wdno. Mu~eli go zli dumki, a i smutok za stracenu dzivku, ta ked rodi~i polwgali, von po{ol do dvora, opar {e na mur, i zapalwl ci}aretlu. Zadumani, dvowl sebe ~i veric do togo ~i nw, kurel pomali i ked `iry~ka u` odgorela od ci}aretli otresol x dolu. Alw, to bulo nwdalwko od hl<va do htorogo 139
prave togo dny menyli novu, ~istu slamu pod kon<, ta pone`e buli taki yk prestra{eni od togo co {e im poslu~ovalo, n<hto nw pozametal dvor, slama ostala naroztresana po `emi. @iry~ka z ci}aretli spadla na daskelqo slamki ta bovknul per{e mali ogenq, ru{el po dra`ki kadzi bula roztresana slama i – prosto do hl<va. Nakadzi napahali ogenq i dim, kon< {e znwmireli i zrego~ali, po~ali bic z kopitami, a targac {trand`}i, `e {e Petro bal vojsc medzi n<h. Nw znal ~i per{e ih odvyzovac, ~i be`ac }u valovu i z kabla ~erpac vodu na ga{enw. Uglavnim, kon<, zato, viratovani, alw Petrovi ruki ostali ope~eni. Ocec pribegnul i na Petrovo dovolovanw, takoj {e lapel z gordova pri studn< ~erpac i dodavac `eni kabli naj pol<va ogenq. Vona {e ti` po{vidko zobudzela, ta vibegla pomognuc, alw {e ogenq roz{irel i dzvigal a` do nwba, ta a` i su{edni sala|anw vidzeli yk od <h sala{u biw plamenq i nwodluga pribegli do pomoci. Ked bi tak nw bulo hto zna ykej bi ~kodi i|e bulo narobene na sala{u, a tak lwm ostali bez hl<va. I, gat, ostali zlwknuti. I zbunwti. Lwm co {vitlo pozberala {e Petrova mac, zobudzela sina sebe: – Gajd Petre – gvari – idzeme do valalu. – Mu{ime daco porobic. Petro nw barz scel, alw {e yko{ ~uvstvoval vinovati pre {icko co im {e nwdobre naslu~ovalo ostatn< dva-tri dn<, ta {e pozberal. Po{li voni dvojo, bo ocec ostal na sala{u, dze{ka na drugi konwc valala i vo{li do wdnej malej, starej hi`ki, za kotru Petro an< nw znal `e taka wst u valalw. Per{e lwm kri~ali oprez hi`i, bo kapurki an< nw bulo: – Galo, doma sce?! U` ked dumali `e {e n<hto nw ozve, vi{la na dzveri yka{ barz stara `ena, od ~ijogo vipatrunku {e von a` porval, bo mu vipatrala prave tak, yk dumal `e vipatrax bosorki. Sam ostal za plocikom, a mac vo{la do dvora i 140
co{ka `ubrotala zoz staru `enu. Spod hustki vinyla yku{ zajdi~ku u kotrej bulo co{ka zakrucene, co vona ukazala doma{nwj. Vec voni dva vo{li nuka, a mac {e oglydla i povolala Petra: – Gibaj i ti! Vo{ol Petro, a tam na {tred tej wdnej, wdinej prostori< bula kotlynka u kotrej gorel ogenq, a nad ognqom z povali na kuki vi{el kotel zavyzani za lanc. Stara `ena {e an< nw oglydla na Petra, an< ih nw ponukla {ednuc, a voni a` u tej polucmoti nw vidzeli `e ~i i wst tam daco za {edzenw. Nagla {e staruha nad tot kotel, ucagla ruku do ki{en<, vicagla z nwj yki{ travki i potru{ela ih do kotla z kotrogo {e viparjovali i {ireli zapahi travoh. Dok to robela, co{ka sebe `ubrotala pod bradu. Petro z maceru stal mirno i co znal, lwm ~ekal. Vecka stara `ena na{la yki{ gl<nyni gar~i~ok, ta z varehu nakladla do nqo zoz tej mi{an<ni co varela. Poucerala dno gar~i~ka do fartuha z kotrim bula opasana i dodala Petrovej maceri: – Toto naj popiw na tri raz: rano, napoladnw i na ve~ar i naj ka`di raz ked l<}nw vipove: “Hto mi narobel, naj bi mi odrobel!” – pou~ela x. – Nadpominam `e o tim n<hto, alw n<hto, nw {me n<~ znac, an< va{ mu`, an< su{edi, n<hto. Lwm vi dvojo. I `e {e an< raz nw {me presko~ic toto zn<manw klytvi, bo vec nw budze n<~ vredzic, i jogo `ivot {e vecej n<}da nw vipravi. Po{li mac i sin domu, alw ocovi nw gvareli dze buli. Mac mala na rozume co wj vra~arka gvarela, znala `e treba merkovac na Petra, naj {e daco nw zabun< i naj nw presko~i an< raz pokon~ic yk im povedzene. Ked po fri{tiku mac {e dakus vercela, vercela, vidzi `e wj mu` zapalwl ci}aretlu ta znala `e dok nw pokuri nw vidze vonka, ta {e obracela }u Petrovi: – Nolw, Petre, idz do komorki vidzic ~i tam gl<nyni gar~i~ok z kislim mlwkom! 141
Po{ol Petro, na{ol gar~i~ok co go prinwsli z valalu, nagnul i odpil tak {umnw, das trecinu zoz zvarenogo `ely, ta gvarel: – Hto mi narobel, naj bi mi odrobel! Ked na poladnw, a voni {icki trojo u gonoh, rozlo`eli {e wsc, a mac {e stara yk teraz pokon~i `e bi {e wj mu` nw doznal, ta {e, n<bi, naraz zdogadla: – Nolw, Petre, odbegn< na sala{ bo som nw si}urna `e som u priklwce nw zavarla ma~ku ked som vihodzela! I opatq ~i wst u komorki i|e kislogo mlwka, ta nam prinw{! Po{ol Petro, napil {e z gar~i~ka i za{ iste toto gvarel: – Hto mi narobel, naj bi mi odrobel – ta {e vracel na polqo i odnws wdnu kanti~ku kislogo mlwka kotru mac pred tim porihtla na pol<~ki `e bi mala vigvarku poslac go. Ked ve~ar, nave~erali {e {icki trojo, a mac vidzi `e {e Petro rihta spac ta mu nadpomina: – Petre, nolw mi z komorki prinw{ fly{u z vitrijonom, bo {e bo<m `e {e mi lampa zaga{i. Po{ol Petro, nagnul gl<nyni gar~i~ok zoz vra~arkovu mi{an<nu, popil {icko do dna, pouceral usta i vigvarel: – Hto mi narobel, naj bi mi odrobel! Togo roku vecej nw mali n<yki vek{i ~kodi, abo nw|esca. Pre{la `ima, a na drugu yr cel<~ka co ostala za kravu ked x mu{eli zarezac, postala {umna ylovka. I|e tej w{en<, ked bulo u` {icko porobene, a i|e nw zavylo, su{edi i rodzini {e zi{li na molqbu i pomogli znova podzvignuc hl<v kotri vlwce zgorel. Na Kra~un, ked {e tri dn< i{lo na tanwc do kar~mi Petro {e upoznal zoz wdnu {umnu dzivo~ku kotra pristala `e bi poslal pita~ku i von tak porobel, a na Fa{en}i bula svadzba. Ked na druge lwto, tim co pri{li opatric Petrovogo per{onarodzenogo sina jogo mac mogla ponukinuc kurastri bo {e cel<~ka per{i raz ocelwla. Kus-pokus, tota pripovedka nwstala zoz pametany valala. Lwm stari lxdze znali i|e donwdavna radzic 142
mlad{im naj {e nw dax zamer`ic bosorkom, `e {e im lwp{e vistupic, obkerovac spokusi yk u lwtac do n<h. Bo, nw~isti sili, a bosorki v{el<yk spadax do takih, lwm stre`u vimscic {e, a tak `e bi togo co im daco zavinwl potrafelo tam dze go najbar`ej bol<.
143
]ULY[OV GNOJ Tamalq, kadzi {e idze na Koscel<sko, ked {e po bosej dragi za valalom skruci na l<vo, vibiw {e na orsa} dragu po htorej mo` pojsc na l<vo do Veprova~u, a na pravo na Brestovec, ~asc hotara za Koscel<skom, bl<zko Kuli, pod ^ervinku. Go~ dosc dalwj od valalu, vecej mawtnwj{i keresturski }azdove tam napraveli sala{i. Dobre {e `ilo, na Brestovcu, lxdze {e, go~ oddalwni wdni od drugih goni `emi, shadzali nakadzi roboti stanuli, abo {e spomagali u tim co komu trebalo. Za svojo dzeci a` i {koli or}anizovali `e bi nw ostali od lxdzoh straceni i zatraceni u keresturskim hotare. Dobra `em, dobre porobena, dobre placela trud parastoh, ta lxdze napredovali i mali v{e vol< patric napredok. Medzi n<ma, nw najmawtnwj{i, alw dobre stoyci bul yki{ Danil. Na sala{u `il zoz `enu i dvo<ma dzecmi, sinom i dziv~ecom, trimal {e `e w napredni ~lovek. Tedi {e i|e navelqko oralo na voloh, a von {e ri{el prejsc na kon<. Udalo {e mu nabavic dva dobri ~ila{i, ta voli kotri mal do tedi, dal do tar}u. Yki{ ~lovek z Tor`i {e o tim doznal na piycu, ta takoj za{ol do Danila na sala{. Voli {e mu popa~eli, ta {e voni dvome powdnali. ^lovek mal pri sebe dosc penw`i, ta voli takoj i viplacel, `e lwbo po{lw bire{a po n<h, abo, ked mu budze z}odnw, pridze sam po n<h, o tidzenq-dva, yk mu u` {or vidze. Bulo to yko{ pred Kra~unom i istogo dny {e nwbo zburelo, po~al padac {n<g, padal i padal, prekril poly, dilqovi i dragi, telqo napadal `e {e zoz tej orsa} dragi sala{i nw vidzelo, a an< bradla kolo n<h. Lwm bulo bile
144
dookola cihe i bezkonw~ne polqo. O daskelqo dn<, mesto `e bi {n<g kus {ednul, von po~al dopadovac, i tak ti`nymi, ked {e kus {n<govi pokrovec po polqoh zlwgnul, pri{ol novi i zarabroval sala|anqoh na <h sala{oh, a }u n<m n<hto nw mogol ti`nymi prisc. Tirvalo to tak dlugo `e kupec nw mogol prisc po svojo voli, a` dze{ka pred samu Velqku nocu. Ked kupec konw~no pri{ol, von, znaxci `e doma{n< telqo ~asu karmel jogo voli, ponuknul {e `e mu viplaci, lwm naj, gat, }azda Danil virahuw kelqo to. Rahoval Danil, rahoval, i ked virahoval, vi{lo `e to vecej yk co voli ko{tali na per{i zavod. – Viplac me, ta ih vodz – gvarel Danil. – Alw, – bul nwspodzivani ~lovek – maj rozuma, {a hto `e to mo`e tak rahovac, y nw od rozko{u nw pri{ol po n<h. Upar {e Danil, a oduperal {e kupec i na koncu – nw doradzeli {e hopel {e isti Tor`anwc, z}rabel uy{ i vibeg zoz sala{u, ta dilqovom po kotrim vihodzel na orsa} dragu, prekl<nal i Danila, i calu jogo famelix. Daco z togo Danil ~ul, a daco mogol nagadac po mahanx z rukami, po tonu glasu kotri {e ~ul, ta {e nw mogol strimac, alw skri~al za n<m: – Ked ci nwpravo, mo`e{ me udac na ]uly{ov gnoj! Bo, tam dze{ka, na totu dragu co vodzela na Brestovec, a kri`ala {e zoz bosu dragu, vibivalo polqo ykogo{ ]uly{a, kotri mal obi~aj v`ime, ked san<ca, vivesc {icok gnoj z hl<va na gromadu, a vec go znalo zastac daco, ta nw scigoval porozvo`ic go i porozrucovac po polx. Vec, iducogo roku na iste mesto znova vivezol gnoj, a pre{loro~na gromada {e zlwgla, alw novi gromadu tak fest zvek{al. Mu{i buc `e {e Danilovi trafel novi kupec, bo voli po{vidko po{li zoz sala{u, odvedol ih sam Danil. Veseli, zoz dobrim penw`om u ki{enki, a i kus vinka u garlw co z kupcom u kar~mi popil za oldoma{, ru{el {e pe{o z valalu na sala{. Alw, ked vi{ol z valalu lapel go 145
zmerk, ta kus po{vid{al svoj hod. Ked scignul po kri`nu dragu, kus {e pooglydal i ru{el `e zaobidze ]uly{ov gnoj, prava noga u bo~kori {e mu zo{l<sla i von {e na nx po{pocel zoz l<vu i rozcagnul po gnox. U glavi {e mu zamucelo, zabu}novalo, pred o~mi zaiskreli ~erveni gvizdi, proboval dzvignuc glavu i podzvignuc {e, alw mu co{ka zaputalo obidva nogi i von znova z nosom d`ubnul do gnox. Kelqo tak lw`al nw znal, alw ked {e otxtel, pomali {ednul i porozpatral {e, a nw vidzel an< dze w, lwm cin< gabzi kolo dragi oprez sebe, slabe me{acovo {vetlo, skrite za hmarami nad sobu, a za sobu, ked {e oglydnul vidzel spodobi co {e kivali nad n<m, plamen<sti i gojsaci, ~ul yk dihca, yk lopoca z ~im{ik. Obracel {e na kolwna, ta o{tverno` proboval visc zoz gnox, alw, go~ kelqo {e lwm kormacal, vidzelo {e mu `e an< na palwc nw premenwl mesto. Pod mutnu me{acovu {vetloscu, na samim verhu, oba~el rogatogo. U`eral {e na nqgo, regotal i, yk z dayku lepezu zamahoval zoz hvostom ponad jogo glavu, a z drugu d`obal do gnox oprez sebe. Dze d`obnul, otamalq vipirskoval ogenq, iskri skakali a` po Danilovej ~ulki, von odmahoval zoz glavu, alw wdna z tih podoboh, yka{ vipirena, z malu glavu, a u {irokih {matoh go do}rabela za uha i pricagla }u sebe. Glava mu {e na{la dze{ka na jogo pasu, z nqogo mu do nosa buhal smrod od kotrogo mu {e vykalo, vino co popil vidrapalo mu {e do garla i odrazu bulqklo vonka. – Teraz {i na ]uly{ovim gnox, naj ~uwm, yku pravdu mo`e{ ti dostac na tim sudu! – ozval {e rogati, a z jogo piskoh po n<m pirskali `elwni {l<ni. – To {e lwm tak gutori – lwdvo pregvarel Danil. – Hto gutori? Gvarel ti, a stato~ni ~lovek {e trima svo<h slovoh. – Y dumal... – zagakoval {e Danil. – Dumal {i `e za tebe nwt suda!? – predlu`el rogati i zamahnul zoz pal<cu kolo sebe. Yk ked bi vipukli zoz gnox pod d<jstvom pal<ci, poviskakovali yki{ drobni spodobi, 146
}ambati i nosati, alw zoz drobnima {vicacima o~mi, zoz ~ubami na verh vajcastih glavoh, bez vlasoh, ta {e yk dayki mehiri na kotrih nakalameni nogi i ruki polapali za ruki i napraveli kolo okolo klw~acogo Danila. U Danilovej glavi {e znova zakrucelo i von {e, teraz gorezna~ki prestar po gnox. – To konwc – pre{lo mu prez glavu. – Ta ~om me dybol opiskal, zla{el som {e na cudzi penw`?! – Y ce opiskal? Vidzi{ ti, teraz y vinovati – kopnul do nqgo z kopitom rogati. – Vam, lxdzom, v{e dahto vinovati! Ked mace vibor, lwbo {e zverice naj vas y vodzim, abo {e volace na Boga. Da vas y stvorel, y bi vam nw daval vibor. Bulo bi yk y scem i – kvit. [a, vidzi{ `e sce nw valu{ni... Zakon~el rogati i i|e raz go vitnul zoz hvostom yk z batogom. Danil zad`murel o~i i po~al {e modl<c u sebe, userdno yk lwm mogol: – Bo`e, pomo` mi teraz i n<}da vecej nw po`adam n<~ogo lxckogo. Pred tim yk stracel svidomosc ~ul gro`enw: – Prava ce pokuta i|e lwm ~eka! Ked koguti zakukurikali Danil {e targnul, vidzel `e po~alo {vitac, pozberal {e, alw n<yk nw mogol najsc wdnu bo~koru, ta zobul i drugu i z nx u rukoh, z nogi na nogu, ru{el }u sala{u. Sciha {e ucagnul do kuhn<, {ednul za stol i spu|el glavu do dlanqoh. Tak go na{la i `ena ked stanula, kotrej rozkazal pozberac dzeci i sama {e porihtac `e pojdu do valalu. @e {e mu{i vispovedac i `e penw` kotri dostal za predani voli sce dac na cerkvu. Vidzela `ena `e w premenwti, vidzela mu na tvari {l<d ~erveni, yk ked bi daco do nqgo vir}lo z kopitom, ta n<~ nw gvarela. Pobudzela dzeci, nakarmela ih, oblwkla, ta po{edali do ko~a. Hlapec, yk u` zvikol, {ednul napredok na lavo~ku dze }u nqomu {ednul i Danil, a dziv~e i `ena za n<ma. Zoz sala{u po dilqov~iku vi{li na dilqov, a vec o kratki ~as na{li {e pri ]uly{ovomu gnox. Danil zastanovel 147
kon<, zi{ol z ko~a i pristupel }u gnox. Tam, kolo gnox bulo {icko zrepe}ane, yk da naisce po n<m dybli tancovali, bulo vidno yka potargana folqovka co {e drapala na gnoj, yk zatap{ani rozkvitnuti buy~ki co {e rozko{ovali na gno<sku. Na samim verhu {e zoz gnoy kurelo i ked Danil pri{ol calkom bl<zko a` po~uvstvoval yk z nqogo biw ceplota. Zamervenu do taraski oba~el svox bo~koru, a ked {e zognul, vidzel verh ykej{ik zaardzavenej civi co stir~ala zoz taraski. Dothnul {e z ruku za bolyce mesto na l<cu i opisal krug kotri ~uvstvoval yk goruci pe~ac pod palqcami. V`al Danil bo~koru, povitresal zoz nwj {mece co {e do nwj nabilo i prave `e ru{i }u ko~u, a spoza gnox, prosto na kon< vibegnul zayc, konqom pod nogi. Kon< co dotedi mirno stali i skubali dawdnu travku oprez sebe, co stir~ala zoz kolyjoh, spla{eli {e, sko~eli i po~ali be`ac na dva nogi. Danil lwm vidzel yk {e hlapec prevracel gorezna~ki i yk pada z glavu na kor{ov kotri stal u ko~u porihtani `e sebe z valalu prinw{u artejskej vodi. Kor{ov od vdereny prasnul yk mu na garlo vderela hlapcova glava, garlo {e odbilo i o{tre, grube sklo {e zadzalo hlapcovi do karku na mesce dze vihodzel kark na pravim plwcu. U wdnej hvilqki Danil vidzel i yk krev {ikla. ^ul yk `ena zvre|ala, a potim i yk dziv~e po~alo vi|ac. Daremno {e rozbegnul za n<ma, daremno kri~al na kon< po menu `e ih zopre, daremno kri~al na `enu naj z}rabi dwplovi. A` dze{ka tam, pri kri`anx ked mali visc na dragu co z Kerestura vodzi do Kuli, wden ~lovek stanul oprez kon< i zopar ih. Danil pribegnul, usko~el do ko~a, podzvignul na ruki hlapca i skri~al na `enu: â&#x20AC;&#x201C; Zn<maj husto~ku! @ena znyla husto~ku z glavi, zavyzala hlapcu {ix z kotrej {e vil<vala mehirkova krev i lwm kri~ala: â&#x20AC;&#x201C; Ponaglyj do dohtora â&#x20AC;&#x201C; do dohtora! Drin}om, scigli z ko~om pred dohtora, {vidko ubegli nuka, dohtor proboval co mogol, udalo {e mu zastanovic 148
krev, alw nakazal naj takoj idu po daykogo vek{ogo dohtora do Kuli. Powdnal Danil valalski ~ejzi, ta odvezol sina i von pre`il. [icki penw`i po{li na dohtoroh, alw yk hlapec rosnul bulo ysne `e ostanw kal<ka. Tota ~asc }a}ra co bula rozrezana {e zosu{ela i cagala na bok glavu, ta tak {e mu vikrivyla i pohrebcina. A` an< nw dorosnul do svowj pravej visoti, a u` bul skriveni doboka. Ked pri{ol ~as `en<dbi, lwdvo mu na{li mlodu. Nakoncu na{li yku{ i {irotu, i nw{umnu â&#x20AC;&#x201C; taku yka scela pojsc za nqgo. Dziv~e im bulo star{e, ta {e odala 3-4 roki skorej yk o`enwli sina i â&#x20AC;&#x201C; o rok umarla u pologu! Ostal za nx hlapec nad kotrim {e tresol cali rod pre{ve~eni `e preklytstvo kotre na Danila rucel sprevedzeni ~lovek i|e nw viplacene. U` ustareni, Danil dal na mesce dze dakedi bul ]uly{ov gnoj napravic kameni kri`. I po nw{ka mo` u keresturskim hotare naisc na taki kameni kri`i na kotrih mo` pre~itac hto ih i kedi podzvignul, alw an< na wdnim nw pi{e yki to grihi scel vipokutovac zoz n<m tot co go dal postavic.
149
KAMENA KOZA U keresturskim hotare lwm na wdnim mesce zapametani velqki kamenq kotri lxdze, dok i|e barz stir~al zoz `emi i kotri im hto zna preco zdabal na dayku kozu, navolali Kamena koza. A bul to gvary, calkom zvi~ajni kamenq, teraz u` zarosnuti zoz ~ern<cami i tarasku, `e go vecej n<hto nw mo`e najsc. Ta i ked dahto naidze na nqgo, n< po ~im nw godzen znac `e to prave Kamena koza, bo w tak zalwznuti do tej ~arnej `emi `e vipatra yk zvi~ajna med`a. Pravda `e bi {e dayki oseten{i }azda co na nx naidze na svowj `emi mogol ogutac i rozdumac `e yka to mo`e buc medy zoz kameny ked an< u Keresture, an< u wdnim valalw okolo nqogo nwt n<yki kamen<. Hto to, kedi i preco, prinwsol na totu rovnu `em, na htorej {e popatrunku na nwj nw sprocivi an< wden grun~ok, kamen<sko co go u` nw mo` vikopac, a i|e menwj da}dze prenwsc, nw zna n<hto povesc. Ked {e skorej na dra`e vnwdzelx popoladnx, abo na {veta hlopi poshodzeli znali {e ona~ic odkadz bi mogol prisc tot kamenq i rozpravyli ~i w narokom tu spu|eni, abo slu~ajno vipu|eni. Nagadoval `e ked w tu narokom spu|eni, vecka von mu{el co{ka zna~ic tim co go a` tu prinwsli. Mo`ebuc zoz n<m ozna~ene toto mesto preto `e w po da~im in{ake, po da~im va`ne. Bulo i takih co vereli `e to ma buc dayki grob, daykogo praistorijnogo varvarskogo vo`da, a bulo i takih co buli pre{ve~eni `e lwm ked bi {e ozbilqno i dosc gl<boko kopalo, pod tim kamenqom bi {e na{lo velqke blago. @e toti co ply~kali i odn<mali po tih krajoh ked Slavynoh i|e tu nw bulo, mali zalwznuc do mo~ari co tadzi
150
bula odkedi odceklo Panonske morjo, ta toto po co {e daraz dumali vracic zakopali i polo`eli kamenq od gore `e bi ozna~eli toto mesto naj go lwg~ej{e najdu, naj vidno z dalwka kadzi max }u nqomu dojsc. V{e to bulo dakus rozvyzan{ih lxdzoh, bulo i takih co putovali po {vece, ta voni vino{eli a` i mo`l<vosc `e to ostatki daykogo `ertven<ka, oltara davnih bogoh blukaxcih plemenoh ~ijo {l<di skriti u gl<bokim oranx nw{ka plodnih keresturskih polqoh. Ked su nw{ka taki blagorodni, viroytno taki buli i davnim svo<m `itelqom â&#x20AC;&#x201C; zaklx~ux prihilqn<ki naukovih tolkovanqoh. Toti co na {icko patra yk nacionalno osvidomeni, kotri {e starax po~itovac kolektivne pametanw Rusnacoh co po~ina z priselwnqom na{ih predkoh do tih krajoh, ta na {icko co {e dotika Kerestura, patra prez nacionalnu istorix, i, ked be{eda o Kamenej kozi very do le}endi kotra bi, povedzme, mogla gla{ic yk tu spisane. U Keresture {e velqo `ilo po sala{oh, ta ih bulo kelqo na Koscel<sku i na Bilej, abo a` i Brestovcu i Der`avki, telqo i na Seli|u i Medw{u, z gevtogo boku nw{kaj{ogo be}ely. No, ta, gvari tota le}enda, na wdnim z tih sala{oh bula odata yka{ Xsta, vertka i vredna, alw gami{na i lukava nwvesta, kotru, ked rodi~i odali oddihli, bo v{e pravela {ora u obiscu po svowj dzeki, dakus i preto `e {e nazdavali `e od nwj budu mac hasnu ked {e za }azdu odala. Ta, tak i bulo. Nw raz Xsta na spodok ko{arki, pod maslo i sir co no{ela predac na piyc, abo pod vajca co no{ela dakomu do valalu pod kvoku, bo {e zna `e sala{ski vajca lwp{i i zdrav{i, ta su pridalnwj{i nasadzic â&#x20AC;&#x201C; kur~ata budu zdravi i napredni, polo`ela i dayke zarezane kur~e, me|ok zoz bilu muku, ~i falat slan<ni. Ta ked za{la do maceri, v{e bulo gladnih co {e wj obradovali. Tak ih navikla `e u` x bar`ej ~ekali pre toto co prinw{e, yk co buli `adni vidzic x i visluhac yk `iw i povesc wj co wst nove na valalw, abo wj {e pohval<c ~i poponosovac co voni 151
max nove. Tak x obovyzali `e {e ~uvstvovala `e im mu{i ka`diraz daco odnwsc. Znala {vekra `e vona to robi, daco znala, a daco nagadovala, alw d`murela, bo rahovala `e mir u obiscu najva`nwj{i. A i bula cerkovna `ena, ta trimala `e davac tim co nw max dobre d<lo. Naostatku, na sala{u i tak bulo {ickogo nadosc, ta im nw hibelo ked {e daco odobralo. Dumala {vekra, ked nwvesti dakus pu|i na volx, ta budze bar`ej pilnovac buc vredna i osetena i kolo obisca, i kolo drobiz}u, co bula wj zada~a. In{ak, to buli dobri lxdze, bo yk bi in{ak pristali `e bi {e im sin o`enwl zoz hudobnu dzivku. Svoj mawtok sami zmogli, ta znali `e velqo va`nwj{e robic i `ic u zlogi, yk be`ac lwm za dobitkom, nw patraci kelqo to ~kodzi dakomu u fameli<. Na sala{u mlada para bula cali rok, lwm na velqki {veta {e odhodzelo do valalu, a {vekor i {vekra dohodzeli dosc ~asto, ostavali i dlu`ej, okreme prez lwto. Od w{en< do yri uglavnim buli u valalw, ta z n<ma buli i unu~ata bo im trebalo u valalw zakon~ic ovodu, a vec hodzic i do {koli. Star~eli {e z robotu, v{e mali i slu`ku, hlapca kotromu mogli nakazac naj ~uva {vin<, pozbera vajca zoz gn<zdoh, pla{i straki naj nw pozbera kur~ata, ka~ata i gu{ata, poobera paradi~i, ogurki, abo popodrucuw gromadki kukurici u lama~ki `e bi {e risare, co x lamali i odvo`eli, nw zatrimovali i|e i z tim. Za slu`ku bulo v{e roboti, i vlwce, i v`ime. Vlwce {e bar`ej robelo po vonku, a v`ime {e slu`kovo zadatki menyli: trebalo lupac kukuricu, prinwsc ogrivu do peca, poodmetac {n<g ked nafurkal do konku, abo prez {n<g napravic dra`ki po karmiki i hl<v... Slu`ka mal poscelq rozlo`enu pod drabinu u komorki, a ked scel vlwce mogol pojsc na {opu dze pahlo {eno i ~uvalo {e sersan preruceni na gredi. Alw, ked bul fri{tik, poludzenok ~i ve~era, slu`ka {edal za stol z doma{n<ma i wdol co predlo`ene. Xsti {e toto nw barz pa~elo, bo {e wj vidzelo `e, go~ {e hlapec un<mal nw hvatac, i nw wsc bridko, za{ lwm, v{e velqo powdol. Yk bi 152
i nw, mladi, rosnul, a ka`di dzenq vibegani co za statkom, co po dvore, naisce mogol fest powsc. Okreme ked daco lxbel, a lxbel najbar`ej zoz sirom galu{ki. Xsta, za{, ked bi vinwsla na stol misku zoz galu{kami zoz sirom, a taki co {e u n<h sir caga yk {nurki, a pahnw na rozpu|ene maslo, v{e na{la dayku robotu co slu`ka mu{el takoj posluhac: – Nolw, Mitriku – gvarela bi koboy}i ufaradlovana od vareny, – vibegn< opatric ~om tak bre{e pes, ~i kuri mo`ebuc nw vo{li do zagradi, ta ih vi`enq. Abo bi {e, n<bi, zdogadla: – Yj yk goruco, a kur~atom nw nalyte vodi, ta vibegn< Mitriku, ulwj im, bo ozda pozdihax na tej goru~avi. A ked {e Mitrik vracel na spodku miski ostala lwm dawdna galu{ka, ta vec bi mu Xsta tak dobrod<jno: – Yj, ni-a, ostalo n<bi kus. Sce{ naj ci odre`em slan<nki, taka dobra, ta naw{ {e ti i slan<ni, agej? Ked bula nwdzely varelo {e kurovu xhu, a }azdiny po scegno dala {vekrovi i mu`ovi, sama v`ala kridelka, a dzecom podavala bile meso. – A Mitrikovi no`ki i }a}or, bo von lxbi ocicovac! – vimudrovala Xsta. Lwm ked bi scela daco od slu`ki, a take co o~ivisne nw jogo robota, `e bi go namamunwla naj x posluha i nw zradzi x, vin<mala z ki{en< pod fartuhom dayku gadvabnu bombonu, totu co na sebe mala vecej smu`ki u farboh, a ked {e x cicalo mu{elo {e to robic pomali, bo {e na nwj znalo porezac yzik. Toti bomboni v{e mala za~uvane z piycu, a ked mu ih davala, ta mu sovitovala: – Pomali cicaj, nw hrustaj, Mitriku, a naobera{ mi kajsi tam z verhu do tej, tu ni-a, ko{arki i ohab vec ko{arku u komorki za dzveri. Toti kajsi vecej von nw vidzel, a an< n<hto u obiscu. Xsta z n<ma dodny ru{ela ked i{la na piyc, v`ala ih tak, `e bi x doma{n< an< nw oba~eli. 153
Mitrik okreme lxbel mladogo }azdu. [edal zoz n<m do ko~a ked i{li po betel<nu, sluhal go co ma robic u hl<ve, zaskakoval za n<m po dvore odkladaxci u` vidli, u` lopatu, u` co mu }azda gutorel, a tot mu, za{, v{e hvalwl ked daco porobel. Nakadzi lwm Xsta zba~ela, abo {e wj lwm vidzelo `e Mitrik geveruw, takoj mu daco na{la i rozkazovala, a v{e tak, na rozum: – Nw vidzi{ `e ko{ar za ~utki prazni?! Abo bi, tak u prehodze dorucela: – Mitriku! Valovok kur~atom suhi! ^asto wj trebalo daco prinwsc z pojda, daco z komorki, daco zoz zadnqogo dvora, daco spod {opi, a daco zoz zagradi. Wdnej nwdzel<, pred poladnqom, xha u` pahla, a Xsta {e zdogadla: – Mitre, za kominom na pojdze cibuly. Ve`n< sakajtovik ta prinw{, viberaj i vek{i i men{i. Posluhal Mitrik, go~ bula jogo nwdzely, mogol nw robic, mogol a` i do valalu pojsc, alw nw mal dzeku. Vidrapal {e po drabini, kus postal i ked {e rozpatrel, ru{el {e }u kominu. Oprez nqogo pirhnul z gredi bili golub i Mitrik {e lwm na hvilqku targnul, a vec rozbegnul na toto mesto odkalq golub vilwcel, pre{ve~eni `e to golubovo gn<zdo i `e tam najdze i golub~ata. Zopnul {e na palqci, dzvignul ruku i po~al macac co wst gore. Mesto `e bi, yk o~ekoval, namacal megke pirw, namacal co{ka tvarde kockaste. Vicagnul toto co namacal i vidzi: {katulka. [katulka celova, a na nwj narisovana yka{ frajla i pi{e “kaladont”. Spu|el {e na{edzaco Mitrik kolo komina, rozpatral {katulku, co{ka nw vidzi yk {e otvera. Po~erkal z nx, n<~ z nwj nw ~uc. Obracal x, obracal u rukoh, proboval x otvoric i za dlugo nw odkril yk, alw nakoncu {e mu udalo. Yk pocagnul verh na gore, tak {e zoz {katulki rozsipali paperi. Paperovi penw`! Velqo penw`u, kelqo Mitrik an< 154
u rukoh n<}da nw mal, bo ked i dostal daco za Kirbaj, to bulo lwm drobni, metalni penw`~ok, telqo za {tolverku, abo kromplqovi cuker. Nw znal vrednosc togo penw`u co {e u polucmoti roztresol pod jogo nogami, lwm mu bulo ysne `e to velqo. Z pojda zi{ol tak {vidko yk kulqka, a` pri kominw ohabel i sakajtovik i zabul na cibulx. – Ba~i, ba~i! – dobegnul }u }azdovi kotri {e vivracel u kuhn< na poscelku, ~ekaxci nwdzelqovi poludzenok, pripatraxci {e yk dva `eni rihtax rejte{i i nwdzelqovu x{ku. Bul porihtani ked budze trebac potlu~ic mak u stupki, abo natrec ybluka, u` co mu dax porobic... Targnul {e, bo go obnyli drimoti od togo {u{kany i ~erkany co ~uc ked {e rihta wdlo, ta spu|el nogi na `em glwdaxci zoz palqcami papu~i `e bi ih nadzal na nogi. – Co`e, Mitriku, take nagle! – Opatqce co som na{ol – pribegnul Mitrik }u }azdovi, trimaxci z wdnu ruku {katulku, a z drugu priciskaxci verh kotri poluotvoreni bul oddulwni, bo go paperi drilyli na gore. Xsta {e u tim oglydla i ked zba~ela {katulku u Mitrikovih rukoh, a` wj vipadla miso~ka zoz rozpravenim sirom na rejte{i. Zblydla, i z ruku u kotrej i|e trimala zamascenu vidl<~ku, nwsvidomo po~ala namescac husto~ku na glavi, a usta wj ostali roznyti. Teraz {e }azda calkom rozbatorel: – Dze {i to na{ol?! Mitrik, vozbudzeni, ob~ekuxci `e go {icki pohvaly, ta mu na hvilqku prebeglo prez glavu `e go godni i nagradzic `e im take daco velqke na{ol, uskakuxci sam sebe do slovoh, staraxci {e `e bi n<~ nw prizabul, potolkoval yk do{lo do togo odkrica. ]azda bez slovoh hvacel {katulku z Mitrikovej ruki i pribegnul }u `eni, ciskaxci wj do tvari: – Co to?! – zlyrmal tak `e i mac jogo co u priklwce topela na rejte{i, ubegla z vigriskami u rukoh: 155
– Co {e stalo? – umi{al {e i wj krik nwspodzivany do galajku co nastal, bo i wj mu`, stari }azda, vo{ol z pitnqom: – Co verestuwce, ozda vas po valal ~uc?! – Vera co? I|e {e pitace?! Mame krado{a u obiscu, no ta toto! – [katulku z penw`mi tresnul na stred stola, na prave rozcagnute cesto za rejte{, obracel {e i zoz kudzel< u kuce u wdnim pocagu stargnul ver{n<k, dzvignul go, ta z n<m vderel `enu po hribce, alw tak povesc, bulo to lwm po grubim, bo vona u hvilqki precenxxci co x ~eka ru{ela }u dzverom, drilwla z lokcom {vekra co stal na udzverjoh i rozbegla {e vonka, ta dragom odrucuxci vidl<~ku z ruki i hlwbovku co wj bula zaciskana do fartuha kolo pasu, vibila na dilqov co vodzel od sala{u }u orsa} dragi. – N<~ som ci nw gutorel tel< roki, nw scel pravic zvadu pre sakajtov muki, abo kilu gru{ki, ~i grudu sira, alw toto, toto som sebe an< podumac nw mogol! – kri~al }azda za nx, nw rozdumuxci `e ~i go vona u` dosc oddalwna mo`e ~uc ~i nw. – Gojdo wdna! – zakon~el svoj vil<v gn<vu. – Kozo rogata co {i nas {ickih z tima rogami do {erca pod`obala. Bodaj bi {i {e tam, u polx, skamenwla! @e bi {i {e skamenwla. Nwdzely {e zakon~ela tak `e {e n<hto n< }u komu nw ozval do ve~ara. Wdlo bulo nwdokon~ene, }u mesu hibela ma~anka, rejte{i buli yk z petu nabiti u tep{i, alw n<hto nw doganyl. U cihosci {e powdlo u` co bulo i yke bulo, do ve~ara {e ka`de krucel kolo svowj roboti, keruxci {e stretac z daskim drugim, a ked {e zve~arelo, {icki tak u cihosci i po{li spac. Rano postavali yk obi~no i bez slovoh i dogvarki medzi sobu rozpodzelwli roboti kotri kon~ela nwvesta. Mitrik nw rozumel co {e slu~elo, alw {e yko{ ~uvstvoval vinovati, ta {e nakadzi stanul, lapel sam do roboti. Robel {icko co {e mu vidzelo `e treba porobic, u 156
per{oh go sciskalo, a u glavi mu dubonwlo. Scelo {e mu plakac, a znal `e nw {me, go~ nw znal ~om nw {me. – Co zo mnu teraz budze? – vibivalo z jogo zlwknutih o~oh zoz kotrima yk virni p{i~ok provadzel ruhi mladogo }azdi. Tot yk ked bi nw vidzel hlapcovo dvownw, an< jogo potrebu za daykim slovom, an< `e {e hlapec instiktivno pocagnul i stupyl pred star{ima, znwmireni. Slu`ka {e zmirel a` ked go, pred ve~arom, }azda povolal z }aradi~oh na konku: – Mitriku, gibaj wsc! Tam, na }aradi~oh go do~ekal i poglaskal po glavi. Mitrik {e rozplakal, yk ked bi u n<m pukla gac kotra cali dzenq zoperala potop slizoh. ]azda go pritulwl }u sebe i skoro `e mu po{eptal: – No, no, Mitriku! N<~ ti, sinu moj, nw vinovati! [icko y to zvinwl `e som do{lwbodzel. Xsta {e na sala{ n<}da nw vracela. An< x u valalw n<hto nw vidzel, bo da x vidzel, yvel bi na sala{. Wj fameliy x darmo ~ekala `e pridze na piyc do valalu, ta `e zajdze do n<h. Daskelqo raz i pri{ol dahto z n<h na sala{ opitac {e ~i {e mo`ebuc nw vracela. Voni x i dalwj ~ekali, a na sala{u buli ci}urni `e za Xstu vecej mesta nwt. Pre{la i w{enq, pre{la i `ima, a ked }u yri yki{ ~lovek scel rozrucac gnoj, co mu od w{en< stal vive`eni na koncu poly, ta mu vidli z htorima scel rozpo~ac robotu, uvadzeli do ~ogo{ik tvardogo. Odrucal gnoj z togo boku gromadi, a pod gnojom {e zyvel kamen<sko. Odkopal go kelqo mogol, o~iscel od gnox, o{acoval, proboval go vidril<c na dragu, alw a-y, nw mo` bulo. Xtredzenq pri{ol zoz bratom, probovali voni viva`ic kamenq na dru~ki, ta go tak zdril<c do med`i naj nw zavadza ked {e budze konwc viorjovac, alw go nw mogli an< z mesta ru{ic. Yrn< di`d`i, a i|e bar`ej lwtn< zapori, zmili kamenq, ta {e skoro bilwl po koncu u `ice, a dva verhi z nqogo stir~ali na verhu yk dayki rogi. 157
â&#x20AC;&#x201C; Yk dayka koza â&#x20AC;&#x201C; o{acovali hlopi, takoj yk {e kamenq zyvel spod gnox, tak go opisali i doma ked pripovedali `e co na{li na <h polx. Wden ~as bulo to ~udo calomu valalu, hodzeli lxdze tamalq i narokom, go~ nw mali roboti u tej ~asci hotara, vidzic toto ~udo, a vec, yk i ka`de ~udo i vono {e zabulo. Lwm dakedi, dakedi yk odguk bur< co pre{la, ta lwm zagartu{eni dubonq ~uc z dalwka, tak {e v{e rid{e i rid{e u pripovedkoh davnih Keresturcoh spominalo i zyvenw Kamenej kozi u hotare. U podsvidomosci Keresturcoh ostalo `e klytva Bodaj bi {i {e skamenwl, abo skamenwla, wdna zoz najstra{nwj{ih kotru mo` vireknuc. Preto {e x keroval, ta {e x barz ridko ~ulo, a na |esce, u najnov{im ~a{e na nx {e i zabulo!
158
159
.160
HLOPSKA KATA I VI\IR PAJTA[ Odrastanw na valalw v{e bulo yko{ik ukorenwte gl<b{e do pravogo `ivota, yk to mo` u varo{u. Yk ked bi dzecko u` z per{ima dnymi svojogo `ivota zrastalo zoz prirodu i odrastaxci preberalo wdnu po wdnu obovyzku ta {e tak osposobxw za samostojni `ivot. Toti obovyzki v{e vek{i i v{e zlo`en{i, ro{nx z rostom jogo cela i rozuma, ta nwt n<~ prirodnwj{e yk `e, ked odro{nw, do~eka {icko co `ivot prino{i bez stresu i strahu. Tak odrastala i Katka, dziv~e kotre v~as ostalo bez maceri i kolo oca, kotri {e nw znahodzel u `enskih robotoh, ta wj nw mogol zamen<c macer. Pravdu povedzene, nw i{li mu od ruki an< roboti kotri drugi hlopi u valalw okon~ovali u dvore i obiscu, na gumnw abo polx. Nw mal Katkov ocec dayke velqke polqo. Mal lwm wdno, nwvelqke, i mal lwm wdnogo kony z kotrim toto polqo obrabyl kelqo-telqo yk treba. Ked zakon~el svojo polqo, za nqgo i jogo kon<ka na{la bi {e v{e dayka robota: dakomu bi trebalo daco prevesc, dakomu preorac dayki falatok `emi, daykej }dovici trebala hlopska pomoc, lwbo {e odorvala deska na pro|u, spadli dzverka na karmiku, potargali banti u kurn<ku... Za totu robotu ridko dostaval penw`, alw bi {e mu placelo tak `e mu tot kogo zadlu`el prihodzel do pomoci ked trebalo. Zdala {e mu i dayka miri~ka `ita, ~i kukurici, yk dodatok `e bi prekarmel `ivinu, ~i dawdnu {vinqku, a togo n<}da nw bulo dosc. Zna~i, von svowj Katki wdin<ci bul i ocec i mac, a an< wdno z togo yk bi trebalo, ta dziv~e v~as dozrelo i postavalo valu{ne za {icko. Yk odrastala, tak v{e bar`ej
161
pohopjovala, `e w u velqo koj~im ve{tej{a i porihtan{a porobic yk wj vlasni ocec, a` x i konq lwp{e sluhal yk jogo. Po{vidko {e dobre znahodzela i u {atvi, i u `atvi. Katka, kotra pomali postavala Kata, vidzela `e z tim preberanqom robotoh svojogo oca vona poganqbxw, alw pohopela `e ked nw preve`nw do svo<h rukoh {icki roboti kolo }azdovstva i najvek{u ~asc roboti kolo `emi, budze im barz ~e`ko pre`ic. A `e to bulo lwm pre`ivjovanw, z tim co zrodzi wdno nwvelqke polqo, v~as vidzela, bo {e na n<m zrodzelo lwm telqo `itka `e bi bulo pokus hlwba za n<h dvo<h od `atvi do `atvi. Za {icko druge, bulo ~e`ko, bulo potrebne znajsc {e pomagaxci drugim. Zna~i, odrosla Kata do dzivki, go~ {e toto an< nw moglo ba{ povesc. An< nw barz vipatrala na dzivku, bo an<, yk drugi dzivki nw oblwkala krasni {mati, golwm na {veta i ked i{la do cerkvi, an< nw odhodzela nas mesta dze {e shadzali mladi, ta an< na nx n<hto u valalw nw patrel yk na dzivku kotru dahto spita, ta `e {e oda i budze mac svojo dzeci i obisce. Ked `e daco bulo na nwj za patrenw, bula to wj visoka i mocna podoba, shopnosc ked vo`ela do gore nakladzeni ko~ prez brazdi na polx, i po va}a{oh valalskih ul<coh, lwgkosc zoz kotru rucala i skladala snopi, lwbo vino{ela mehi na pojd. Z istu shopnoscu i mirom znala ked konwc w{en< zval<c na `em totu wdinu {vinqku kotru odkarmela za sebe i oca. Sama x opalwla zoz slamu, rozparala, rozfalastovala, po~iscela cenki i grubi ~ereva, wvku i bendov, falati slan<ni nasolwla, {kvarki vipra`ela, kolbasi nadzala, ta ih vwdno zoz {uno~kami su{ela i kurela `e bi vitrimali do Paski i po velqki polqovo roboti na yr. â&#x20AC;&#x201C; Yk ked bi bula hlop, a nw dzivka â&#x20AC;&#x201C; gutoreli lxdze o nwj, i z ~asom {e na nx zal<pelo nazvisko Hlopska Kata. Nwshopno, bridko, mo`ebuc uvredzuxco, alw najto~nwj{e. N<hto nw mogol zoz si}urnoscu povesc `e ~i vona i kelqo klasi {koli zakon~ela. Uglavnim, to tedi za dzivki an< nw bulo take va`ne. Za{ lwm, mu{elo {e 162
pripoznac `e {e dobre no{ela i z robotami dze trebalo ukazovac nw lwm hlopsku moc, alw i hlopski rozum: vibrac dobri {tverci, kupic pravu {ekeru, ~i a{ov, droti i gvozdi, `e bi {icko toto co kupela posle, ti` tak shopno i hasnovala. Znala {e i wdnac ked daco kupovala, ~i predavala. Nw placic velqo, bo velqo penw`i Kata n<}da an< nw vidzela, najvecej ked predala dayke pra{e, vajca... Mo`ebuc penw`u moglo buc i dakus vecej yk co go bulo, ked bi wj ocec, pone`e pohopel `e postal nwhasnoviti, ta {e ~uvstvoval nwpotrebni, ked u` {icki roboti prev`ala Kata, v{e ~astej{e i v{e dlu`ej nw {edzel u daykej kar~mi. Vona po nqgo prihodzela z ko~om, uhodzela bi do kar~mi z batogom u ruki, na hvilqku na dzveroh kar~mi zastala i z wdnim popatrunkom odkrila dru`tvo z kotrim ocec {edzi, pristupela }u nqomu, vlapela go polwgko za plwco, oddzvigla z karscely, vivedla i vilo`ela na ko~ i odvezla domu. Yk Kata postala mocnwj{a, ocec wj postaval slab{i, drobnwj{i, ta go v{e lwg~ej{e odvodzela z kar~mi domu, pokly {e wdnogo dny an< nw prebudzel u poscel<, do kotrej go vona piynogo, zmescela pred tim ve~ar. Ostala Kata calkom {irota, sama na {vece. N<hto x n<}da nw vidzel `e bi plakala, n<}da {e n<komu n< na co nw poponosovala, go~ {e wj su{edi zarekali `e x ~uli dakedi yk {piva smutnu, presmutnu pisnx: Otvor bo`e, otvor, tot falatok `emi naj {e vi`aluwm, ocovi i maceri. Oca, macer, nw mam,za rodzinu nw znam. Ocec mac gl<boko, mili Bog visoko! Znala {edzic pod konkom, z rukami zlo`enima na kolwnoh, zoz zognutu glavu, a z wj garla vihodzel glas {pivanki i yk ~e`ki gadvab prekrival cali dvor, prel<val {e prej} kapuri, doru{oval per{i prehodzacih i z n<h virival zagartu{eni 163
jojk, kotri voni zatrimovali u Adamovim yblu~ku, ob~arovani i zarmuceni isto~asno. Tot wj glas n<hto n<}da nw ~ul na yvnim mesce, go~ bi go vive`bane uho moglo prepoznac ked {e vidvojovalo medzi tima co na kovru{u {pivali totu vel<~eznu {pivanku: I `e heruvimi, heruvimi tajno... U rokoh ked Kata odrastala u valalw, odrastal i hlapec kotrogo yki{ }azda wdnogo dny privedol z va{ara u su{ednim valalw, bo go posanoval pre jogo vigladnwti popatrunok i zno{eni {mati. Hlapec nw znal dobre be{edovac an< wdnu be{edu kotri parast rozpoznaval, alw be{edoval mi{ano, ta {e u jogo be{edi mogli prepoznavac i madyrski i {vabski i serbski yzik, viroytno yziki obiscoh u kotrih od malx~ka yk slu`ka `il. Po{vidko u valalw zabul na svox mi{anu be{edu i po~al be{edovac yk i {icki kolo nqogo. Virosnul hlapec raz-dva i postal dosc velqki le}inq~ok, vredni i oseteni, alw mu na tvari ostali toti jogo velqki o~i u kotrih bula bezkonw~na za~udovanosc zoz {ickim co vidzel kolo sebe. Taki, za~udovani, a u` odrosnuti, znal zastac na stred ul<ci, patraci za lwm co prebegnutima karucami. Prehodzaci po ul<coh, po daykej roboti po htorej go }azda poslal, znal {e zapatric na dayku cifru na dawdnej panqskej hi`i, ta tak stal i stal, pokly bi go dahto nw zorval zoz tej zanw{enosci. Znal {e zognuc i poglaskac dayke |enw ked vidzel `e w |upene i skin~i, bo go dzeci ohabeli. â&#x20AC;&#x201C; Co {e u`era{ â&#x20AC;&#x201C; pitali {e mu dzeci, odrilxxci {e z n<m a` i u cerkvi, dze znal nw kl<pkaxci patric na {vicaci polilej nad svox glavu, lwbo na vivi{ivani pla| na panocovim plwcu. Dzeci to nervovalo, a okreme jogo parnykoh, ta mu {e nwmiloserdno, yk to lwm dzeci znax, vidri`nqovali. 164
Ked pri{ol do valalu n<kogo nw poznal. U ridkih hvilqkoh ked {e mogol mi{ac z valalskima hlapcami bul zbunwni, nw znal im mena te ked {e scel ozvec }u dawdnomu, najlwg~ej{e mu bulo lwm povesc: – Gej, pajta{! Ta tak toto “pajta{” postala druga ~asc jogo nazviska. Per{a ~asc nastala tak `e dzeci oba~eli yk {e von na {icko u`era, vidzeli yk na {icko vi|iry o~i, ta po{vidko zlo`eli: – Vi|ir pajta{! Jogo prave meno, ked `e go i mal, n<hto n<}da nw doznal, a an< n<komu, vera, nw bulo bri}a. Nw{ka u` an< jogo yk osobu nw pametax, davno zabute yki bul, yk vipatral. Lwm u prislovki ked {e sce povesc `e dahto nwuglydni i nwdostojni uvagi, gvari {e `e w yk Vi|ir Pajta{, ostal {l<d `e `il! Roki prehodzeli, le}inw {e popa~eli dzivkom, dzivki le}inqom, voni ih pitali, praveli svadzbi, i snovali fameli<. Kedi i yk {e Hlopska Kata i Vi|ir Pajta{ stretli, upoznali, polxbeli – nw zna {e. Mo`ebuc togo nwuglydnogo le}iny prave na velqkej slu`bi dawdnej nwdzel<, abo na {veta pricagnul angelski glas kotri ~ul zoz kovru{u ked cala cerkva {pivala I`e heruvimi, heruvimi tajno... Ta, tota {pivanka jogo du{u, smydnu lxbovi i n<`nosci ykej u calim svo<m `ivoce nw zaznal, yk zoz ~arivnu n<tku privedla }u du{i dzivki kotra, skrita za slupkom, skromna i nwupadl<va, svox molitvu za |esce ykogo bula `adna, vispovedovjovala {pivaxci Bogovi. No, u` yk to bulo i kedi bulo, lwm `e {e valal {vidko doznal `e {e toti dvojo bez svadzbi pobrali. Takoj potim bulo ~uc `e predali totu hi`u u valalw i `e {e odselwli na sala{ u hotare. Powdnali {e `e budu bire{ic u wdnogo }azdi co mal nw hto zna yki, alw {orovi mawtok. Jomu trebala pomoc bo u` bul stari, ta {e nw star~el z robotu, a i `ena mu bula nwzdrava. Dzeci nw mali, ta {e nw mali komu pridac. 165
Daskelqo roki poznwj{e, ked vlasn<ki poumerali, per{e ~lovek, a vec nwodluga za n<m i jogo `ena, ukazalo {e `e {e voni zoz svo<m bire{om i jogo `enu tak zlo`eli `e im prepisali {icok svoj mawtok. A` {e yvela tedi{ yka{ rodzina umartih, taka co ~ekala `e bi mogla na{l<dzic mawtok, alw im u katastru dze {e rozpitovali povedzene `e vlasn<ki {icko pokon~eli i|e za `ivota, i `e voni nw max n<yki prava. ^erveni u tvari, besni i nagn<vani prihodzeli po dvojo-trojo na sala{, ta gro`eli Kati i Pajta{ovi `e ih voni vi`enx, z advokatami, a ked nw, ta z kiykami, tih tolvajoh i totu bidu, i `e pobanux `e v`ali toto co im nw pripada. O tim yk tota para dalwj `ila, skoro `e n<~ nwt an< u daykih valalskih dokumentoh, an< u pametanx lxdzoh. Co{ka {e yk da zna `e mali dvojo dzeci, kotri Kata, trimaxci ih tvardo za ruku porydnw vodzela, golwm ked bul `imu{n< ~as do sala{skej {koli na Bilej. ^i to buli dva dziv~ata, ~i dvome halapci, ~i dziv~e i hlapec, to {e nw zna. Toto a` nw mo` vidzic an< z arhivoh {koli na Bilej, tam u tej ~asci hotara z pravogo boku, ked {e idze z valalu }u Kuli. Nw mo` an< doznac, bo {e nw zna an< pod kotrim menom, an< kotrim prezviskom mogli buc zapisani. Zna {e, medzitim, `e dze{ka, u` pred samu vojnu, abo ked u` vojna po~ala, pozno vw{en<, ked poly u` buli vla`ni i ~e`ki, Vi|ir Pajta{ po{ol poorac i porihtac polqo za `imu, ked odkadz{ik pri{li yki{ krado{e, vipragali z pluga dva bo}ari u kotrih {e ce{el, a jogo pobili. Dlugo togo ve~arta Kata, z lampa{om u ruki, glwdala svojogo `ivotnogo druga po polx, dok go nw na{la {ickogo polamanogo i z pomocu dzecoh docagla na stari sala{. Dnymi mu zagojovala rani, n<hto zoz sala{oh dookola nw znal co {e slu~uw, lwm oba~ovali `e kolo sala{u yko{ {icko mirne. Tedi i do valalu scigla vojna i do vojni vivedla velqo le}inqoh i mladih lxdzoh, ta {e hto{ka zdogadnul i na Vi|ir Pajta{a. Odvedli i jogo, a Kata ostala sama z dzecmi na sala{u. 166
Wdnogo dny do valalu prive`eni zoz frontu odrazu 16 mertvi mladi cela. Povedzene `e voni poginuli nw tak dalwko, na pobre`x Tisi. Valal {e u` zbegnul: maceri zalamali ruki, mladi nwvesti zayjkali, {estri i braca zaplakali, rodzina zacerpla. Kata pri{la krista kri`om prez goni z dzecmi, alw celo wj mu`a nw bulo medzi zabitima. Poznwj{e do valalu pri{ol wden z ranwtih, okripic {e, ta gvarel `e tam, na Bolmanu, vidzel Vi|ir Pajta{a, `e pada smertelqno ranwni, a dalwj n<~ nw zna. Kata po{la a` i na bo<sko dze i|e bulo nwodnw{enih mertvih, alw Pajta{ovo celo nw prena{la. An< na wdnim pamytn<ku tih co spadli tej w{en< nw sto< jogo meno, an< wdna ul<~ka u Keresture nw navolana po n<m. I pokly maceri u ~arnim, {estri i }dovici oplakovali svo<h najmil{ih i zdihovali, Kata {e vracela na sala{ i vecej x n<hto n<}da nw vidzel u valalw, an< o nwj n<hto n<}da n<~ nw ~ul, an< o wj dzecoh. Medzitim, i|e v{e, ked {e poznej w{en<, putn<k dayki pribl<`uw }u valalu, mo`e prez cmotu oba~ic daco co zdabe na dim htori {e vikruca z komina dakedi{nqogo sala{a, nw{ka pretvorenogo do gramadi ru<noh. Dakedi, vnoci, vidno yk ked bi dahto polo`el lampu do oblaka, otamadz mo` zamerkovac pasmo {vetlosci, yk dayki znak. Prez {ori nwvirubanej kukuri~anki vitor su|i smutnu presmutnu melodix, kotra yk bar{onq oblapy cali hotar, vivoluw jojk u per{oh tih co prehodza, ta na hvilqku zastavax i skoro `e mo` prepoznac slova davnej {pivanki: Otvor, bo`e, otvor... To Hlopska Kata i|e v{e ~eka svox paru, Vi|ir Pajta{a, i svojo dzeci kotri poslala do {veta prenajsc oca, `e bi {e vraceli {edlaxci bo}aroh, i predlu`eli `ivot kotri pretargnuti prave ked podumali `e konw~no po~al. 167
BORA> I MA^E Tam dze na{o lxdze `ili pred priselwnqom, hi`u budovac nw bulo tak ~e`ko yk tu. Ka`de z n<h mogol pojsc do gori, zrubac ~erfu, dva, tri, kelqo mu u` trebalo, ta ked bul shopni, mogol sam, abo ked nw, zamodl<c dakogo, naj mu stebla prere`e vozdlu` po poli. Vecka z tih polovkoh, odmeranih po dlu`ini yki bi trebali buc visoki muri hi`i, skladalo {e wdnu kolo drugej yk mur. I tak {tiri muri â&#x20AC;&#x201C; hi`ka za famelix. Yk fameliy rosla, hi`u mo` bulo zvek{ovac. Na verh pri{lo zakrice: gredi z istih takih ~erfoh, a po verhu konari naskladani, z l<scami i to bula ohrana od di`d`u i `imi. Z odpadkami od rubany i rezany dreva zatikalo {e dziri tam dze stebla nw pristavali wdno }u drugomu, a ked toto z ~asom povipadalo, mo` bulo obnavyc i znova do `imi pozatikac, `e bi prez dzirki vitor nw preduval. Alw, ked pri{li do tih krajoh tu nw na{li lwsi, lwm polno gl<ni i vodi. Ta po~ali pravic hi`i z gl<ni. Na vibranej porti namerali {tirougelqn<k, do ka`dogo jogo ugla zabili kolok, kolo kolkoh okruceli {par}u, a kolo {par}i kopali fundamenti. Do tih fundamentoh sipali gl<nu i nabivali x z kiynku. Ked fundament bul napolnwni, z bokoh {e zalo`elo deski co ih zaglobjovali z kolkami, i tak nabivali muri. Nabivali kelqo deska visoka, vec prekladali deski, nabivali dalwj. Gl<nu navo`eli z dol<noh co ih kopali, a patreli `e bi bula taka co {e nw sipe, alw dobre zbiva, `ovta. Muri rosli, deski {e dzvigalo, tam gore ih {e utverdzovalo, vec znova nabivalo. ^e`ka to bula robota, robel x cali rod, a poznwj{e {e na totu 168
robotu pozberalo dru`tvo shopnwj{ih, ci}urnwj{ih, kotrim {e mu{elo placic. Tak rosli hi`i, ul<ci, valal... Na mestoh odkalq {e bralo gl<nu ostavali dol<ni, u kotrih {e vlwce dzeci kupali, v`ime kor~olyli, tam {e vw{en< mo~elo konopu, a z yri na dol<noh bulo guski z gu{atami i ka~ki z ka~atami. Kelqo dol<ni postavali ~asc keresturskogo `ivota gutori pisny, guncutska, hlopska, htoru {e {pivalo ked u` garla dakus zograti od vinka, a {erca od{melwni prekazovac {e pred dziv~atmi, ~i mladima nwvestami: Ka~ur na dol<nw, ka~ka vodu piw ka~ur na nx vola vrac {e du{o moy, vrac {e du{o moy... Smrod {e znal {iric ked konopi u n<h gn<li. Zadlugo konopa karmela, alw i hovala Keresturcoh. @alo {e x, su{elo, mo~elo, presceralo, znova su{elo, zberalo odvo`elo i tarlo, a vec ~esalo na vlakno, pa~eski i klo~e, `e bi `eni predli, spu|ovali, a vec tkali i predavali, karmeli dzeci, kupovali cuker i vitrijon, {irki i dayke placenko, a }a~ki i sukenki drobnim dzecom. Go~ taki, nabivani hi`i buli cepli prez `imu, a hladkovo prez lwto, voni buli nwodporni na toto co Keresturu najbar`ej gro`elo: na vodi kotri znali zyri i vw{en< naisc, tak `e {e po ul<coh moglo prejsc lwm u koritoh, a gl<nyni muri lwzli do `emi i nwstavali pokly bi {e hi`i calkom nw zvalwli. Ta i ked u` vikopani velqki be}elq, i ked {e voda pocagla zoz hotara, po keresturskih ul<coh, a i|e bar`ej ul<~koh, tamalq kadzi v{e buli velqki lapo{i, znala stac voda. Taki {e ul<~ki kerovalo i pe{o, bo {e ~lovek znal po uha zalx{tac, a z ko~om, naj {e nw zalw`nw. U wdnej takej ul<~ki, na koncu valala, kotra na wdnim boku bula vis{a, a na drugim calkom n<zka, z wdnogo boku buli napraveni dva-tri hi`i na tim, kus vis{im boku. Toti {e hi`i medzi ostatn<ma po~ali zamenqovac za toti 169
ceglyni. Ked nw bulo na calu hi`u z cegloh, dobre bulo golwm fundamenti podmurjovac z ceglami, ta go~ {e skladalo kus cegli na sek, das na pol metera, a vec dogore ohabelo nabivane. Toti hi`i u tej ul<~ki buli ozda medzi ostatn<ma u valalw co svojo nadovo zakrica za~erali za ~erepovo. A vozdlu` drugogo boku rozcagla {e dol<na z kotrej toti hi`i napraveni, a i dawdni u ul<coh dookola. X lxdze, pokly w nw zave`ena sama od sebe i pretvorena do topolqovogo lw{ika, volali Borajova dol<na. Bo, wdna z tih spomnutih hi`oh bula dom ykogo{ik Boray. Bula kus ucagnuta, nabivana yk i drugi, a za nx vecej u {oriku nw bulo an< wdnej, po zagradu hi`i kotra u` bula u {ore co prerezoval ul<~ku. U tej ucagnutej hi`i, prikritej z nadom `il Bora<, kotri ~asto pre vodu co {e docagla a` po jogo kapurku, trimal i kapuru otvorenu. Mal von i `enu, alw `ena mu bula horjovita, ta von v{e sam vihodzel zoz obisca, lwm telqo ked mal daco okon~ic. An< wdno, n< do kogo nw i{lo, n<hto do n<h nw zahodzel, n<hto nw zna povesc an< yk voni dvojo tam `ili i zoz ~ogo `ili. Dakedi, zato, odhodzel ~lovek do dakogo pomognuc daco na polx, abo u obiscu, placeni bul u` yk bul, vidno bulo po dvore dayku kurku `e pohodzkuw, alw {e o n<h n<hto n<}da an< nw rozpitoval. Oba~eli lxdze `e u` wden ~as Bora< hodzi z ko{arku u rukoh, a dawdni tverdzeli a` `e ~uli yk da sam zoz sobu be{eduw, zakukuw do tej ko{arki, zakriva tam co{ka zoz ru~n<~kom, a vec mu na tvari trepeci blagi o{mih. Hto zna hto {e per{i doznal o Borajovej tajni, ta po{vidko to vecej an< nw bula tajna: u ko{arki Bora< no{el ma~e. Male, bile, tarkaste ma~e. Wdno uho malo ~arne, a wdno bile. Na tim oku co bulo na boku dze bulo ~arne u{ko, yk dayka labdo~ka bul ~arni krug, a na hribce malo ti` ~arni {plyh, yk dayke {edlo. [umne ma~e, predlo i umilno patrelo na ka`dogo hto bi {e lapel do be{edi z Borajom i komu go von dze~nw ukazoval. Ce{el {e von u tim ma~ecu, a 170
ked vidzel `e {e i drugi lxdze zainteresovali za nqgo, prosto postaval veseli. Bulo bi to tak hto zna yk dlugo ked bi nw pri{la vojna, a u vojni vel< hlopi narukovali i ostali lwm toti co nw mogli pu{ku trimac, a medzi n<ma i Bora<. Za nqgo teraz bulo po valalw v{e vecej roboti, alw zarobku bulo v{e menwj. Wdnogo dny zgurklo `e umarla Borajovi `ena. Malo hto i{ol za trunu, alw vidzeli gologlavogo Boray, znova, i na hovanx, z ko{arku i ma~ecom u nwj. O dawden dzenq po hovanx, u obiscu vecej nw bulo vidno n<kogo. A` an< ve~ar {e nw {vicelo u oblakoh, a kapurka o wden ~as zarosla do korov~a, yk i dra`ka co {e po nwj uhodzelo do obisca. Dopitovali {e geverni dze znal nwstac Bora< i jogo ma~e, dok hto{ka nw gvarel `e go vidzel u Fil<pove. @e {e i tam nw odvojoval od svojogo ma~eca. Pre{li roki, a do Kerestura {e vracel u` stari ~lovek. Dahto prepoznal Boray, a dahto znal `e to von po tim, `e viker~el korov~e z dvora `e bi do nqgo mogol vojsc, ta {e uselwl do svojogo obisca. I|e rid{e yk dakedi, vihodzel z obisca, raz na me{ac vidzeli go yk pe{o popod ygodi odhodzi do Kuli, a ked {e vracal, pomali prehodzel po ul<ci. Dzeci, kotri naj{vid{e odkrix osobu kotra im podobna, begali za n<m, oskubovali go za reklu, cagali za rukav i kri~ali: I{ol d<do z Fil<pova ~ital sebe bo`ski slova, A dzeci mu pomagali Zoz torbi mu hlwb cagali. Bora< bi {e na toto na{meyl, zacagnul ruku do ki{enki, vicagnul x, a u nwj v{e bulo cifrovani gadvabni bomboni, yki {e dakedi kupovalo na va{aroh. Ka`domu dzecku spu|oval po wdnu-dva do rukoh, zavi{i kelqo dzeci bulo, i predlu`oval dalwj, guncutski {e o{mihuxci, dopolnxxci dzecinske vidri`nqovanw. 171
Y bul mali, nw kradnul som Co som vidzel, uhvatnul som! â&#x20AC;&#x201C; Gajde, naj vidzim hto kelqo uhvatnw! â&#x20AC;&#x201C; ta rucal drobni penw`i do prahu, a dzeci a` da {e pozabivali za n<ma, zberaxci ih. To ~lovekovi ohabelo dosc ~asu oddal<c {e od n<h i na miru pojsc domu. Yko{ nakadzi {e Bora< vracel z Fil<pova, na jogo adresu po~ali scigovac pisma co na sebe mali {temblx Ameriki. Zakukoval valalski po{tar, scel znac hto to pi{e staromu Borajovi. Nagvaryli go dawdni oseten{i `itelw u valalw, `e naj otvory pismo nad paru, a vec `e go znova zal<py, lwm `e bi vidzeli co za pisanw u tej koverti. I yk to v{e, tak i tota tajna nw ostala zadlugo tajna. Otvoreli na koncu wdno pismo valalski lxbopitni i odkrili `e pisma posila Borajov sin! Kra{nw, na koncu pisma, u kotrim {e isti dopitoval yk `iw i co robi, ~i w , ~i {orovi w, ~i mu treba i|e daco okrem tih dolaroh co mu nia u pismu prilo`ene posila, bulo napisane: pozdravy ce tvoj wdini sin! A` teraz {e ~udovali lxdze po valalw. Do{eptovali {e, nagadovali... A` po{la pripovedka po valalw `e to Bora<, ked jogo umarla, da}dze tam u Fil<pove `il z dayku [vabicu, ta `e zoz nx mal dzecko. No, ta, `e to ma buc tot jogo sin co mu z Ameriki pi{e i posila dolari. Oseteli lxdze penw`, ta {e Borajovi takoj na{la pomoc. Ponukli {e `eni: wdna `e mu obil< hi`u i zodnuka i zodvonka, druga `e mu okope zagradku oprez hi`i i za hi`u, nasadzi do nwj cibulqki, krompl<, lwm naj pove co sce, a na{ol {e i hlop co pri{ol `e gat, narubal nadu vecej yk mu treba, ta ~i bi Bora< nw scel naj mu pretre{e zakrice, bo o~ivisno `e {e na dawdnih mestoh zlwglo. @e, opominal go isti, `e tam ked nw pre~urelo, dok zapada si}urno budze premakac, ta mu uprepasci cale obisce. Na daco z togo Bora< pristal, a na daco i nw. Toti co mu buli u dvore i daco kon~eli, pripovedali `e ih n<}da nw 172
pu|el nuka, ta {e zgvaryli `e tam ma buc, bo bul sam ~lovek, velqki nw{or, ta {e ganqbi. Roki prehodzeli, pisma scigovali, alw raz pri{lo take `e {e po{tar nw mogol dokri~ac do Boray, ta vo{ol do obisca. Dzveri buli zamknuti zodnuka, bo bulo vidno `e klx~ u dzveroh, alw {e n<hto nw ozdzival, go~ kelqo kri~al. Vecka po{tar po{ol do valalskej hi`i, odkalq pri{li i|e dvome hlopi, vivalwli dzveri i vo{li nuka. Tam nw bulo n<~ogo. An< `ivi, an< mertvi Bora< vecej nw `il u svo<m dome. Obrazi stali u ~olw, poscel< z dvoh bokoh viscelwni, kolo peca poscelka, a u priklwce kol<ska. A` teraz {e ~udovali valalski babi co pri{li zakukovac do praznogo obisca: – Co tu robi kol<ska, ked Bora< dzeci nw mal?! Nw mogli {e pre~udovac. Roki prehodzeli, valal {e menyl, na Boray zabuli {icki lwm ostala prislovka: – Ce{i {e yk Bora< u ma~ecu – gutorelo {e ked dahto scel vi{meyc dakogo hto {e z da|im pi{el, a nw mal bogzna yku pri~inu za toto. Pripovedka o Borajovi bi {e tak i zakon~ela, da raz, u` get po Drugej {vetovej vojni, prez valal nw prehodzel avtobus, a u n<m {e wdnej `eni z Kerestura pital wden `e ~i to tot ruski valal zoz htorogo bul Bora<. Pri{lo `eni na rozum `e ked bula mala, ta sluhala hlapcoh yk za wdnim starim vikrikovali pisnqo~ku: I{ol d<do z Fil<pova.... Ta {e zdogadla i Boray i pripovedki o jogo ma~ecu. – Y rodom z Fil<pova, poznal som starogo Boray ked tam slu`el, a z jogo sinom som {e bavel yk hlapec. Prihodzim opatric mo<h, bo teraz `iwm u Ameriki i robim u fabriki mladogo Boray. @ena u ~udu nw znala co povesc, ta {e lwm opitala: – Yki sin? Von nw mal n<ykogo sina! – Bayko, lwm mu{i buc `e sce go nw vidzeli. Bo, da sce go 173
vidzeli, ta bisce go i zapametali. Bul v{e barz umilni, taki bilki, bilki, alw bulo nwzvi~ajne `e go~ mal vlasi bili yk pa~eski, na pravim boku mal take yk pasmo ~arni vlasi. A` mu na tim boku i toto oko, zna~i prave, bulo ~arne, a druge mu bulo belave. Nwobi~ni hlapec â&#x20AC;&#x201C; zaklx~el Amerikanwc. @ena bi nw bula `ena ked bi {e dalwj nw dopitovala, alw Amerikanwc wj nw znal bogzna co vipripovedac. Znal lwm `e sin po{ol na samim po~atku vojni, ked dostal povolanku narukovac, `e pripovedal yk {e skrival po gajzibanoh, yk {e ucagnul na ladx htora go prevezla prej} okeanu, yk {e mu~nw znahodzel per{i roki ked scignul do Ameriki. I `e â&#x20AC;&#x201C; co bulo `eni naj~udnwj{e, o daskelqo roki poslal po advokatovi i pravo, i penw`i, `e bi odprovadzel jogo oca na dragu }u nqomu. Kelqo tot isti, putn<k znal, ocec dobre scignul i donwdavna, das dze{ec roki nazad, yk umar, `il zoz sinom i jogo famelix. [icko toto `eni bulo take ~udne i nwobi~ne, `e o tim nw {mela pripovedac an< svojomu vlasnomu mu`ovi, bo {e bala `e wj pove: â&#x20AC;&#x201C; Udyn, lwm naj ce dahto nw ~uw, bo povedza `e {iri{ plwtki, ta ce vi{mex. Korcelo x, korcelo, ta {e zverela svowj maceri. A mac, yk mac, verela wj, bo to bula wj dzivka, a u` bula stara, nw barz do~uvala, ta co ~ula, nw ~ula, alw po{la do su{edi ta istej vipripovedala co i yk pokap~ala. No, ta, i su{eda u` bula tvarda na uha, alw wj yzik i|e dobre robel, ta {icko popripovedala svowj {estri. Yk to bulo pretolkovane, pomi{ane, potracene i pozberane hto zna, lwm `e {e u valalw take kojco po~alo pripovedac `e u` n<hto nw mogol rozmervic co mo`e buc pravda, a co splwtan<na keresturskih gevernih baboh. Sudqba Borajova, jogo ma~eca i jogo sina, i po nw{ka ostala nwrozmervena pripovedka, a u zdogadovanx lxdzoh u` {e stracelo {icko o n<m, lwm ostalo zapametane `e lxdze vi{mex togo, co {e bez pri~ini ce{i u da~im. A hto to zna, hto yki pri~ini ma ce{ic {e u da~im, i hto ma pravo presudzovac co to dakomu krasne, abo va`ne! 174
DZVON>CA I nw{ka po valaloh, yk co bulo i davno, najvis{i budinok cerkva. Povedli bizme `e vona i najva`nwj{i, bo nakadzi valal nastal, vibudovani per{i hi`i, takoj {e dze{ka na stredku naselwny patrelo vibudovac cerkvu. A` vecka {e budovalo kolo nwj valalsku hi`u i {kolu. To buli tri glavni budinki kotri trimali valal vwdno. U {koli {e u~elo vironauku, ta dzeci, na {veta, z u~itelqkami zoz {koli ru{ali do cerkvi, za okremni obrydi {e rihtali u {koli, a vec odhodzeli do cerkvi. Najsvyto~nwj{a bula Per{a pri~asc, vecka {e i{lo svyt rucac, vecka {e rihtalo za Kirbaj, ta u~elo kra~unski pisn<... Tak dzeci odmalx~ka buli vyzani za cerkvu, yk stredok krasnih shodzenqoh, stretanqoh na kotrih `itelw podoznavali, i co nove, i co i hto ma daco predac, i co {e u valalw ma slu~ic. Svyto~nosci kolo cerkvi u ka`dim ostavali yk najkras{i pamytki z dzecinstva. Visoka cerkovna turny bula prikraska ka`dogo valala, alw vona mala i calkom prakti~ni zadatki: zoz cerkovnej turn<, u tla~idbi {e patrelo ~i da}dze nw vibiw ogenq, bo do tedi{n<h tre{koh {e mu{elo topic, robeli na paru co {e dostavala zoz vodi kotra mu{ela vrec. Od takogo ogny, kolo `ita i slami, a na gorucim xlijskim slunku, znala visko~ic iskra, ta {e znala zapal<c slama kolo nwj, a dahto nwzdoba~ki mogol napravic i velqku ~kodu u hotare â&#x20AC;&#x201C; moglo zgoric i `ito pre htore {e parasti telqo narobeli. Zoz turn< {e yvylo nw lwm o ognx, alw i o kamencovej burjovej hmari kotra prihodzela na valal, a na`alq, z cerkvi {e z dzvonami ogla{ovalo i ked {e vojna zorvala, abo ked dayke vojsko nadihodzelo do hotara, ta {e opominalo valal~anoh 175
naj ~uvax u` co ~uvac treba pred voykami pod oru`jom, kotri me{acami od domu, rozpu|eni... Tota turny zoz zlatnim kri`ikom na verhu per{i pozdrav tim co prihodza do valalu, a ostatn< tim co odhodza. Kravarom na valalskim pasovisku co mali dobri o~i gutorela kedi poladnw, kedi max napo<c kravi, a {ickim valal~anom ukazovala i ked i|e nw bulo {orovi dragi i dilqovi po hotare, yk max naj{vid{e scignuc domu. Alw dzecom, dzecom turny bula ~arivne mesto. Yk odrastali, tak {e zberali kolo dzvonoh u nwj. Hlapci be`ali zoz godzinoh u {koli scignuc per{i, `e bi im dzvonar dal obe{ic {e za najvek{i, poladnqovi dzvon, ta ked bi {e zagojsali na jogo grubim {tran}u, i ked ih von dzvignul dze{ka visoko, a` do dzvon<ci, to bulo u`ivanw yke nw{ka mo`u do`ic lwm toti co skakax zoz padobranom, lwtax zoz {arkanqom, abo skakax toto novotne skakanw co volax band`i d`amp. Naj nw pripovedame `e kolo togo u`ivany nw bulo za odrucanw i toto `e shopnim hlapcom rosnul uglyd u dziv~atskih o~oh, kotri {e yk prepilki zberali u valalskej porti, pripatrac {e yk hlapci dzvony, i ~udavali {e yki su {meli i mocni. Mali i dziv~ata svox pri~inu pojsc robotni dzenq do porti, bo {e kolo polcorovej Mari< u kuce na nagorenih {vi~koh nazberalo kapki vosku kotri rozmeg~ani u ustoh dostaval prikmeti pravogo `uva~a. @e to zdabe na `uva~e, dziv~ata nw znali, tedi `uva~a an< nw bulo, alw u`ivali ked bi im hlapci kotri {e nw bali od griha `e ru{ax svytinx, nazberali z togo vosku. Lwm naj{mel{i presko~eli `elwznu ogradu i vo{li do togo malogo ogradzenogo prostoru, kotri zdabal na kamenu pe|eru u ykej {e, tam dze{ka dalwko, po panocovih pripovedkoh, zyvela Lurdeska Mariy, Mac Bo`a. Ta ked dawdnomu dziv~ecu, dawden hlapec ~astej{e dodaval vosku, to vivolovalo zavisc pajta{koh, a ka`da zavisc v{e nacaguw nwnavisc na togo komu {e zavidzi. U ~a{e ked nastala pod<y za totu pripovedku do trecej klasi vwdno hodzel yki{ ]abrik i wdna Femka. ]abrik bul 176
shopni za {icko: napravic paridx zoz drevenih ro{o{koh i }umki co vikuhtarel u macerovej miri~ki dze trimala cverni, igli i no`n<~ki, napravic najlwp{i {alan}i i o{trogelq na batogu, vidrapac {e po najkras{u bi{almu u su{edovej zagradi, alw i naj{vid{e pre~itac tekst u bukvarki co zadala u~itelqka. Pravda, lwm krasne pisanw mu nw barz i{lo od ruk, tintu znal vivracic, pirko na po{vi roz~aknuc, u teki i kn<`ki napravic uha. Alw, Femki to nw zavadzalo. Lxbela a` i ked x blago poskubal za wj dlugi ~arni var}o~i, bo {edzel za nx u lavki, a ked {e wj dziv~ata, tam u porti, pre tot vosok vidri`nqovali: ,,Frawr i frawrka...â&#x20AC;?, nw mala n<~ prociv. Mu{ela {e pravic `e w nagn<vana, alw u` xtredzenq per{a be`ala za hlapcami do cerkovnej porti. Zakon~ena {kola, {ejsc klasi. Dziv~ata svojo var}o~i poskrucovali kolo glavi, pod {iroki sukn< pododavali i|e daskelqo vikrohmalwni, ~ulki vibrenovali i po~ali hodzic do }azdin<, a vec i na tanwc. ]abrik i dalwj patrel stavac }u Femki, drec {e zoz nx tak `e wj rozvyzoval ma{lx na fartuhu, a Femka {e i dalwj pravela `e wj to zavadza, ~ervenwla i potajnw u`ivala u ]abrikovej uvagi. Na Velqku noc ]abrik obovyzno prihodzel zoz svo<m dru`tvom obl<vac x, vona za nqgo viberala najkras{u pisanku kotru vipisala, davala mu a` i per{i kvet kotri vikvitnul u zagradi naj sebe polo`i za kalap. Na Kirbax ]abrik za nx viberal najvek{e {erco z medovn<ka, take co na n<m bula zal<pena slika dvo<h zalxbenih, a pod nx `veratko. Ked wj go dal, zamodlwl naj {e vwdno opatra u `veratku, ta {e im vidzelo `e voni dvojo kras{a para od tih zoz sliki. Nazberalo {e tak za tri-{tiri roki dziv~eny velqo kojco u Femkovej {katulki napravenej z dreva, kotru na{l<dzela od maceri, kotru {e no{elo za mlodu u vin~anx. [erca {e nw mesceli, ta stali pod obrazami, a u {katulki bulo i plehovo ~ati do vlasoh z gvizdo~ku na koncu, i koscovi grebenq~ok, i }ombo{ka zoz stribla, i 177
pacerki kolo {i< zoz bilih i belavih perloh. [icko to bulo ]abrikovo darunki z kotrima x znal obradovac kedi lwm mal nagodu. Za toti darunki znala lwm wj najlwp{a pajta{ka Xlka, kotra wj naisce bula taka virna `e nw gutorela n<komu n<~ o tim, an< x nw vidavala ked {e dakedi vimkla z }azdin< vonka skorej yk drugi, abo gutorela `e idze po vodu i `e {e zatrimala bo za{la do Xlki po brenajzlo, abo teku dze spisovala mustri za vi{ivanw, a u stvari {e bula, u ul<~ki dze bulo cma i dze lxdze ridko prehodzeli, vidzic zoz ]abrikom. Xlka a` dumala `e wj nwodluga budze dru`ka, ked po valalw gurklo `e ]abrikova mac poslala pita~ku do wdnej <h pajta{ki, kotru an< nw barz poznali, alw znali `e i vona sebe u` vibrala le}iny po dzeki. Ked toto doznala Femka tak {e rozplakala tak `e x mac dlugo blagala i nakazovala wj naj {e nw uka`e `e wj nwpravo, bo {e n<}da nw oda. Hto {e zosce o`en<c zoz dzivku kotra tu`i za drugim le}inqom. Plakala Femka i ked po{la do Xlki, voni dva {edzeli dlugo pod ygodu na dra`e, bo {e Femka nazdavala `e naidze ]abrik i poce{i x `e to {icko nw pravda. Alw ]abrik nw nai{ol an< tot ve~ar, an< drugi. A` treci dzenq pribegla Xlka i gvarela `e stretla ]abrika, ta von odkazal naj pove Femki `e bi {e na{li nave~ar, ked {icki polwgax, i ked valal za{pi, u cerkovnej porti. Lwgla i Femka, alw wj {erco bilo, i vona nw mala mira dok na cerkovnej turn< nw vibilo wdenac godzin. Pomali vi{la z obisca, zagulyna do cmej hustki, go~ bula cepla lwtny noc i nw trebalo {e hto zna yk oblwkac. An< sama nw zna yk {vidko scigla do porti, a tam, za slupom uhodnih dzveroh stal ]abrik. Ked go vidzela scislo x u per{oh i lwm sciha zaplakala. Von x glaskal po vlasoh i zmirjoval: â&#x20AC;&#x201C; [icko budze u {ore, y mu` drugej nw budzem, lwm tvoj. Ked vidzel `e {e dzivka zmirela, ]abrik vinyl zoz ki{enki yki{ik drot i z n<m otvorel uhodni dzveri do cerkvi. Ucagli {e voni dvojo do cmoti, ]abrik trimal Femku za ruku i pocagnul x }u dzvon<ci. Pomali {e po~ali 178
drapac po uzkih }aradi~oh, omacuxci muri kolo sebe `e bi {e zna{li i nw popadali, per{e ]abrik, a Femka za n<m. Bez slova, scigli calkom gore, tam dze ]abrik, ked buli mali ~asto odhodzel viberac ta|i gn<zda co ih no{el Femki, a poznwj{e, ked {e Femka od{melwla, ~asto i vona znala odhodzic z n<m tam, medzi dzvoni dze {edzeli, patreli prez obla~ki dalwko do polqoh i pripovedali o tim yk zadumux dalwki {vet kotri {e presceral spoza gorizonta. Ked bi {e slu~elo `e godzina vderela dok buli tam, rozn<mali usta i zatikali uha, {meyli {e i nadkri~ovali zoz zvukami kotri im potresali pohrebcinu. Prehodzelo prez Femkovu glavu, yk ih raz zastalo poladnw dok buli gore, ked {e kivali dzvoni medzi kotrima {e tedi na{li, l<vo pravo, a u n<h velqki kul< praveli zvuki od kotrih bi {e bula barz zlwkla lwm ked bi nw bulo ]abrika pri nwj. U` nw pametala yki to dzenq bul, lwm zna `e predzvanylo zoz {ickima i `e tedi podumala yke to tor`estvo u turn< ked {e {icko tre{e, yk na Sudn< dzenq, i kra{nw i stra{ne isto~asno. Teraz dzvon<ca bula ciha, popatrunok prez wj obla~ki calkom in{aki. Dolu vidno bulo lwm cmotu, ta valal vipatral yk dayka velqka dzira, u kotrej lwm da}dze-da}dze `i`a~i dayki kaganwc, a voni dze{ka nad totu dziru, an< na nwbe, an< na `emi. A nad n<ma, nad calim valalom, rozpirsli {e miliyrdi gvizdi, dalwki i `imni, dawdni lwm d`murkaci, obecuxci. Na dnu togo nwba, yk ked slunko {eda vlwce, bul polni me{ac. Jogo {vetlo vecej nw malo moci o{vicovac valal, alw ysno o{vicoval dalwki valalski pa`ici, kotri vipatrali yk posipani zoz striblom pod jogo {vetloscu, bo {e rosa spu|ela na ceplu `em. – Gibaj, nw boj {e – gvarel ]abrik i lapel x kolo pasa. Prez nx pre{lo pocerpanw, alw pre jogo mirni glas i n<`nu ruku, {vidko nwstalo. Pristupela }u obla~ku i zdihla. – Gej, {icko toto mu{ime ohabic ked nw sceme `e bi nas rozlu~eli – gvarel ]abrik i zdihnul i sam. – Alw, nw boj {e, budzeme vwdno naviki. 179
Wden ~as postali, a vec dzvigli ruki }u gvizdom i }u me{acu, zagojsali {e yk dayki prekrasni dzvoni i pu|eli. Lwceli voni, lwceli prez totu lwtnx noc, blago i n<`no, }u zawdn<ckej vi~nosci. Ked xtre rano dodny dzvonar pri{ol vidzvon<c paceri za~udoval {e yk to dzveri vistaveni, a zoz cerkvi n<~ nw hibi. Oddzvonwl paceri, ta vi{ol vonka i zapatrel {e na turnx. Nad turnx lwtali dva bili golubki, ta ked {e zvuki dzvona u turn< zmireli, napraveli i|e dawden krug i odlwtli visoko, visoko, dok <h jogo stari o~i nw straceli. Ked o wden ~as wden majstor pri{ol opravic godzinu na turn<, bo wj wden ~as muntatovi po~ali isc nazadok, yk ked bi {e ~as vracal, von zamerkoval `e pri~ina takej godzinovej roboti to `e do godzini vo{li golubi i napraveli nove gn<zdo. â&#x20AC;&#x201C; Tak som sanoval toti dvojo golub~ata u gn<zdze `e som cale gn<zdo lwm prelo`el pod gredu dze go nw godni znyc {vancare ked `e {e dayk ucagnx do dzvon<ci â&#x20AC;&#x201C; gvarel majstor. Od tedi dzvonar u dogvarki z panocom dal napravic klatku na dzveri do dzvon<ci, a klx~ od nwj mal v{e pri sebe. ]abrikovo rodi~i {e barz nagn<vali ked ]abrika rano nw na{li u poscel<, a an< {e im nw yvel, a ked ~uli `e u isti ~as yk i <h sin nwstala i Femka, dzivka kotru voni n<yk nw sceli do obisca za nwvestu, vigla{eli u tej istej cerkvi `e {e odrekax od svojogo sina wdinca i `e mu n<~ posle svowj {merci nw ohabyx. Yk co {e to v{e slu~uw i o ]abrikovi i Femki scigovali zadlugo nwprevereni vistki. Ta `e ih dahto vidzel u varo{u, `e {e ]abrik zapo{lwl u ykej{ik fabriki, drugi, za{, vidzeli Femku yk slu`n<cu ked bula z }azdinx na piycu, ta no{ela ko{arku napakovanu zoz {ickim co nakupela tak `e {e wj tvar nw moglo vidzic, alw x lxdze prepoznali po husto~ki yk vy`u Ruskin< i po pasovih suknqoh. 180
Uglavnim, n<hto to u` vecej nw godzen povesc co pravda. Vona dze{ka zaplwcena medzi snom i d<x. Ka`de mo`e vidzic ked {e zapatri na turnx i pri~eka `e bi dzvonar vderel z dzvonom, yk zoz verha dzvon<ci vilwtuw ~upor bilih goluboh, ta lwta, lwta okolo, obidze cali valal yk na pozdrav {ickim jogo `itelqom i vraca {e nazad do svojogo domu. Abo, ked ma |esca naisc na dakogo hto zna na{u staru smutnu {pivanku, u htorej odgukuw motiv ]abrikovej i Femkovej lxbovi: Keresturski {tiri dzvoni, tak nam kra{nw dzvonwli, polxbel y {varne dziv~e, dac go za mnw nw sceli!
181
[A[KA Bulo to pred tim yk najstar{i `itelw valala buli mali, skorej yk <h babi buli mali, a <h prababi o tim sluhali ked buli dzeci. U Keresture `ili hudobni lxdze co, i ked mali dakus `emi, mali x u tej ~asci hotara u htorej znala abo stac voda, abo pobilo, abo bula nwplodna, sejkovita `em, a to buli Sejki i Medw{. Nw{ka na tej ~asci Vodica, a tamalq }u Seli|u, kotre ti` nw bulo blagodarne }u robotnim lxdzom pokly {e zoz tih gonoh voda nw spu|ela ked vikopani be}el< co {e tam dze{ka na koncu hotara stretax, prescerali {e valalski pa`ici kolo kotrih draga vodzela do Lalitx. Na tej pa`ici valalski kravar Ynko viganyl od v~asnej yri po poznu w{enq kravi, a na gacoh starogo be}elx dziv~ata ~uvali guski i bilwli z ruku tkane konopovo platno, ta {e tak rihtali za odavanku: z guskoh oskubane pirw bulo do pirna}oh zaglavok i perinu, htori mlodi no{eli do mlodijovogo obisca. Vibilwni krugi konopovogo platna {e rezalo na ponqvi, slamy~i, ru~n<ki, partki, hlwbovki â&#x20AC;&#x201C; co {e vi{ivalo i skladalo do ladi kotru le}inw na rozberanki odvo`eli do mlodiy. Ynko {e odkadz{ik priblukal do Kerestura, gvary `e bul zoz su{ednogo valala Lalitx, ta {e barz {vidko zviknul na lxdzoh i lxdze na nqgo. A medzi tima dziv~atmi co na gaci ~uvali guski najvertkej{a bula yka{ Gan~a, wdin<ca u maceri gdovici, z konca valala. Bula taka vesela `e {e lxdzom vidzelo `e i wj guski buli yko{ okremni, veseli. Nw si}urne `e pravda, alw gvary `e na nx dumal poeta kotri vi{pival pisnqo~ku o Gan~i i guso~koh: 182
Rano guski ked Gan<~ka na pa`icu gnala Ta na guski, ta na bili “Gu~aga!” kri~ala. A z ve~ara ked zmerkalo, ked molga padala “Biri-biri, birki mili” – tak guski volala A guso~ki ked u~uli Gan~ov glas na dvore Tak be`ali a` traceli ~i`emki po {ore! Mala Gan~a dlugoki var}o~i, kotri wj vikukovali spod husto~ki, bo tedi dzivku bez var}o~oh i bez husto~ki nw mo` bulo zadumac, alw wj spod husto~ki toti var}o~i tak podskakovali `e ked Ynko tamalq gonwl valalski kravi mu{el bokom patric i zadumovac yki {e wj kand`urki pravy pod husto~ku. A ked pravel o{torgelq i mahal z batogom z kotrim naganyl kravi, vidzelo {e mu `e tak i toti wj var}o~iki prebegux pred jogo o~mi. Ynkovo belavi o~i z pa`ici patreli na turnx kedi treba napavac kravi na valalskej studn< kotru, zoz sohu, bulo vidno zoz pa`ici na kotrej Gan~a ~uvala guski, a Gan~a za{ tamalq kadzi Ynko, vipatrala ked slunko zahodzelo. Kedi }od vidzela `e {e soha zgina, wj {e vidzelo `e wj to Ynko maha na pozdrav. Pajta{kom {e vigvaryla `e tamalq vipatra na slunko kedi budze zahodzic, kedi wj ~as guski gnac domu, platno pozberac... Po{vidko pajta{kom postalo ysne `e medzi tima dvo<ma co{ka nastava i po~ali ogvaryny. @e bi zoparla ogvarki, a dumaxci `e dziv~ecu obezpe~i |esce, wj mac priyla pita~ku kotru poslali wdni pristojni i mawtni lxdze u valalw. Alw, Gan~a go~ spitana, i go~ wj pajta{ki zavidzeli `e {e, ni-a, dobre i po{vidko oda, bula natelqo smutna `e to bulo vidno, ta {e po }azdinqoh po~alo {pivac totu {pivanku, za htoru dahto tverdzel `e w z Lalitx prinw{ena: Na{a Gan<~ka, lwm za Yni~ka bi {e odavala... Mladim v{e ~e`ko rozumic pri~ini star{ih, ta i Gan~a nw rozumela macer, alw x nagvarela `e bi {e nw 183
odavala tej w{en<, alw na yr, abo a` iduce lwto, ked i|e dakus guski nahova i piry sebe do pirna}oh nazbera. A mogla bi sebe z risu na`ac konopi, namo~ic i dac vitrec, ta natkac i|e ru~n<~ki i partki, naj ma, ked {e do takogo dobrogo obisca odava, naj nw idze tam, yk dayka {irota. Alw, togo roku, tak }u w{en<, zoz di`d`om, z hmari kotra {e nadvila nad Medw{ na poly, napadali i `elwni kon<ki – toti co ih dzeci dok su mali lapax i zapragux do {katulki od {irki zadumuxci `e to ko~iki. Bulo to velqke ~udo, bo {e pripovedka o kon<koh kotri popadali na oran<nu i takoj {e zacagovali do `emi {vidko roz{irela po valalw. Znalo {e `e po pa`icoh i po gacoh kon<ki skakax, alw `e bi z nwba padali, to bulo per{iraz. – Dobre `e takoj pozdihali – prigvaryli lxdze posle velqkej Slu`bi u cerkovnej porti. Alw, na{ol {e wden stari majstor kotri dosc putoval po {vece bo frendoval, tak {e gutorelo o usover{ovanx majstra kotri po tim yk zakon~el {e}ertovanw mu{el premen<c daskel<h majstroh i vecej mesta `e bi dostal kalfovske pismo, co gvarel: – Nwdobre to budze, to {a{ka! @imske oranw odkrivalo bili va<~ka kotri nanwsli pozdihani kon<ki, ta ~arna oran<na vipatrala yk z vapnom popirskana. – Mraz ih vimra`i – nazdavali {e lxdze. Alw, ked pukla yr, i per{i l<sto~ka `ita, kukuri~ki, travki, yrcu, ~i betel<ni, {e roz{ireli na slune~ku, dze{ka medzi Velqku nocu i Kirbajom, zoz `emi po~ali vihodzic i na n<`ni ro{l<ni {e drapac `elwni kon<ki. Tisy~i i tisy~i gladni insekti galavo ogrizali n<`ni stebelka. Vivedli dziv~ata guski z gu{atkami na pa`icu. Alw po{vidko {e z Medw{u nwo~ekovane vojsko kon<koh roz{irelo, a ked poogrizalo co moglo i bulo, zmocnwti insekti roz{ireli kridla i nadlwtali v{e dalwj i dalwj. @elwnogo v{e menwj, a kon<ki bulo v{e vecej! Prehodza z 184
poly na polqo i yk poly postavax v{e bidnwj{i, tak voni postavax v{e rozko{nwj{i. Vlasc {e zastarala, bo vidno bulo `e z rodu togo roku nw budze n<~, a ked lxdze nw max, an< nw mo`u dac. Ta vidati rozkaz: – [a{ku {e mu{i vilapac! Bo, znali toti u vlasci `e {e {a{ka budze {iric i na drugi ~asci hotara, i `e vona nw ostanw lwm na Keresture, `e ~koda budze prevelqka nw lwm za parastoh, alw i za calu der`avu. Lxdze zohabeli {icku robotu, a roboti hto zna kelqo an< nw bulo, ked ogolwni poly vecej nw trebalo an< kopac, an< ogartac, an< {e na pa`icoh nw moglo napasac statok – bo nw bulo n<~ogo na n<h! Lapali lxdze {a{ku do mehoh, zberali x zoz polqoh, a wj bulo v{e vecej i vecej. Co x bar`ej lapali, vona {e {vid{e oznova ukazovala, yk ked bi prosto bulqkala zoz `emi. Pri{lo do takogo `e nw bulo dze stanuc, a `e bi {e pod nogami nw ~ulo yk hrapu|a z}a`eni cela i kridla insektoh. Vec vlasc poo{trela rozkaz: – Vlasn<k ka`dogo fertaly `emi mu{i nazberac pejc mehi {a{ki! O tim {e a` vodzelo zapiski: lxdze na ko~oh privo`eli pejc mehi {a{ki i voni buli ozna~eni i odno{elo {e ih dalwj zakopovac do gl<bini... Alw, ratunku i konca tej pokori {e nw vidzelo. Vidzela vlasc `e {e rihta prepasc, ta vidati i|e strog{i i ysnwj{i rozkaz, z kotrim zalapeni {icki `itelw, bez oglydu ~i mali `emi ~i nw, i kelqo mali. – Ka`de mu{i nalapac pejc mehi {a{ki! O tim do keresturskih hron<koh zapisane: – Ko~i prehodzeli kolo valalskej hi`i. Lxdze odvyzovali mehi, ukazovali yki su napolnwti, pisare pisali hto prehodzel, e{kuti kontrolovali, a sere`anw merkovali ~i dahto nw klame valasku vlasc. Ser`anw a` i po valalw hodzeli preverjovac ~i {icki nazberanu 185
{a{ku spalxx i zakopux, yk rozkazane, ~i rozkaz nw potupxx! Alw, {a{ka {e nw pridavala. Yk ked bi zoz ~lovekovej muki i znox lwm rosla, rosla, mno`ela {e i {irela. Z Medw{u {a{kova gaba ru{ela na Sejki i na Seli|e. – Cali valal u hotare. Lapax lxdze kon<ki zoz ro{tami. U hotare i d<dove i dzeci – {icki ruki max roboti! – pisal hron<~ar. Lapali i stari i mladi preklyti hrobaki, mehi polnwli z n<ma, spalqovli ih, dawdni ih gl<boko zakopovali, a {a{ki bulo v{e vecej. @edla kukuricu, `edla yrec, `edla oves – owdla `itni poly. – Z poly na polqo, {a{ka idze yk voda. Lxdze x do~ekux na svo<h polqoh na Koscel<ku, na Brestovcu, na Bilej. Yk dohodzi tak x lapax, bory {e, alw robota daremna! [a{ka po~ina prelwtovac, spu|uw {e stred `itnih polqoh i visoke u` `ito za hvilqku nwstava – mogli lxdze lwm pripovedovac toto co vidzeli i sluhali od tih co obihodzeli svojo poly po hotare. Do lxdzoh vo{ol strah, u` vidza gladni o~i svo<h dzecoh tej `imi, u` vidza od gladu pozdihani statok, pristavax robic dzenq-a noc, taman<c {a{ku. – Mehi polni, a {a{ki telqo, `e na `em nw mo`l<ve stanuc dze {e zyvi. A vona idze {orom, n<~ nw ohaby nwzo`arte. Pred prestra{enima lxdzmi nwstava <h trud, <h xtrej{i `ivot, nad<y... [icko `edzene na Medw{u, na Sejkoh, na Seli|u... Lxdze sebe pomo~i nw mo`u. Obracax {e na Boga. Shodza {e kolo cerkvi, modly {e, dzvoni dzvony, volax nwbo do pomoci, ked wj u` na `emi nwt. Dzvigax glas svowj molitvi do nwba, procesi< z kri`ami i kandilom, z molitvami na }amboh i u {ercoh odhodza do hotara, a {a{ki n<~. Hotar pusti, lxdze zabri}ovani, popatrunki prazni, bo {e zastanovxx na praznih dvoroh, karmikoh, zakukux do praznih komorkoh, ~uvstvux prazni `aludki. Glad o~ivisna, nwstrimovno prihodzi do valalu, a {a{ka nw odhodzi. 186
Gan~a svojo guski, wdnu za drugu porezac mu{ela, nw do~ekala `e bi pirw naroslo za skubanw. Gu{atka od gladu {e lwm prevracali i <h odnwsla zakopac do gnox. Ohabela lwm wdnu, sebe najmil{u guso~ku, za nx vinahodzela i ostatnx travku kolo yrku, z nx yk z najlwp{u pajta{ku pripovedala, svoj smutok wj spovedala... Z nx {e wdnogo rana ru{ela z vonka valala, tam dze {e dakedi na Ynkov ~upor valalskih kravoh pripatrala. A i Ynko ostal bez stada, bo lxdze statku wsc nw mali co dac. Daco porezali, daco pozdihalo, mawtnwj{i {e oseteli ta go na drugi valali popredali. O~ivisno, nw bulo preco vecej wdnac kravara, nw mali preco pu|ac kravi na pa`icu na kotrej travi nw bulo. Na totu golu pa`icu vi{ol togo rana i Ynko. Ozda sebe radi nw mogol dac, bo Gan~u dlugo nw vidzel, abo mu {erco gutorelo `e {e tam stretnw zoz lxbenu dzivku. Vi{ol von na pa`icu, odpitac {e od Kerestura i svojogo sna o n<m. Pripatral {e wden ~as na turnx cerkvi u kotrej, ~ul `e nwodluga budze z drugim povin~ana Gan~a. Dumal yk pre{lej w{en< z dzeku zamahoval zoz batogom, bo verel `e Gan~a sluha yk von puka zoz batogom i duma na nqgo. Rozcagnul i|e raz, ostatn<raz, svoj kravarski batoh, porozpatral ~mi}ov i o{torgelq na n<m viplwceni. Pametal z yku radoscu go ukra{oval, `e bi bul isto~asno glasne, a n<`ne ran{e budzenw i ve~ar{i pozdrav lxbenej. Takogo go zadumanogo zastala Gan~a pri studn< na valalskej pa`ici. Z guso~ku u rukoh vona vi{la z valalu, stracena i zarmucena, a obradovana ked go zba~ela. – Gan~o, za mnw tu vecej roboti nwt, a i `ivota bez tebe. Idzme otadz! Pridze{ zo mnu? Gan~a zaplakala, bo {e od svowj maceri i od svojogo obisca, pajta{koh, nw odpitala. Poglaskala svox guso~ku i zogla glavu. – Nw boj {e, y mladi i zdravi, najdzeme sebe novi dom, zarobime hlwbika – nagvaryl x Ynko. – Opatq, shopni som, 187
kravara treba u ka`dim valalw! Ozda {a{ka nw prekrila cali {vet! I yk ked bi wj scel ukazac svox odluku odpu|ic {e do {veta, rozmahnul z batogom, napravel {iroki krug i naglo targnul }u sebe. O{torgelq puknul, jogo o{tri zvuk rozparal nwbo nad valalom, yk ked bi {trelwlo mocne dzelo, z turn< {e spla{eli golubi, a guso~ka u Gan~ovih rukoh, mocno strepala z kridlami. Lxdze ~uli yk pukanw streslo cali hotar, dahto posle pripovedal `e u istej hvlqki ked {e za~ul batog za}a}ala i guska, alw `e to vwdno bar`ej zdabalo yk ked u najvek{ej bur< zagirmi i tre{nw grom. U tej {e hvlqki z polqoh dzvigla ~arna hmara ponad hotar i za kratki ~as odlwtla dze{ka na siver. To {e milioni i milioni `elwni kon<ki podzvigli odrazu i napu|eli keresturski hotar... I n<hto vecej u Keresture nw vidzel an< {a{ku, an< Ynka, a an< Gan~u. Lwm i teraz ked dahto putuw tamalq na siver, prez madyrski pustari, ked dobre patri kadzi prehodzi, mo`e vidzic ~upor guskoh i stada kravoh. A ka`dej yri, za gu{atkami po lwm co virosnutej travi~ki begax dziv~atka z kandrastima var}o~ikami, a za kravami z bojtarami belavooki hlap~ikove.
188
ZOZ STAREJ [PIVANKI Wst mena htori lxdze no{a tak yk ked bi {e tak vecej n<hto nw volal, ta ked dahto <h meno pove takoj {e zna `e hto to â&#x20AC;&#x201C; to takvolani ori}inali. Mal Kerestur, yk ozda i ka`de mesto na {vece, u svowj istori< velqo taki ori}inali, a ma ih i nw{ka. O tih co buli davno nw mo` be{edovac, bo pametanw ~lovekovo kregke i kratke, a o tih teraz ti` nw barz mo`, bo hibi tota oddalwnosc htora `ivot pretvorxw do le}endi. Lwm o tih, zatracenih i pokus xrodivih {lwbodno {e be{eduw, {a i dok `ili n<hto {e nw un<mal povesc daco, prez {mih, a bez zlobi. Povedzme, Keresturci i nw{ka, ked ~ux za meno Emilko, i to prave tak, yk ked bi {e ozdzivalo }u dzecku, takoj sebe prigadax podobu drobnogo le}inq~ka, co zaskakoval kolo ti` takej drobnej maceri, kotra {vidko, skoro prebegovala spoza be}elx Velqkim {orom, tak `e {e u tej {vidkosci lwdvo oba~ovalo `e hrame. Vona an< nw hramala, bo wj nogi po dlu`ini buli wdnaki, alw mala nw|esce `e wj i|e u mladosci kosa~ka lapela nogu i odrezala pol talpi, ta tak nw bula wj noga alw talpa krat{a, ta nw hramala, alw nadibovala. Na totu talpu obuvala zbivanu podtalpovanu ~arapu: zoz z~ugavenej volni ~arnu, yk co wj buli ~arni i {mati u kotrih bula i|e drobnwj{a. Lxbela vona svojogo sina wdinca, yk ka`da mac co lxbi svojo dzecko, kedi lwm mogla obradovala go z das~im, dayku bombonku, yblu~kom. A barz ridko mogla, go~ bi obidvojo ritualno u`ivali u luksuzu, yk napriklad u pahu midelka, kotre rozkrucala i davala go pahac sinovi, u` tam, takoj pred dutynovim avzlo}om, napredok {e raduxci yke to u`ivanw budze kupac {e z n<m pred Velqku nocu, ~i Kirbajom... 189
Nw mo` co{ka rozoznac htore z n<h dvo<h per{e umarlo, lwm si}urne `e to bulo wdno za drugim, po{vidko. Drugi keresturski ori}inal Danilko i|e `iw, dakedi zbiti {vidki hlap~ik kotrogo vihasnovjoval ka`de hto scel za drobni penw` abo zno{enu gandru, mac vislugu pitomogo {vancara htori virosnul do mocnogo hlopa z dzecinskim rozumom i {ercom. U` tedi go ohabeli toti co {e mali starac o n<m naj {e stara sam o sebe, ~i hto sce. Zakon~el, go~ nw taki stari, u stareckim dome, porydnw odhodzaci z togo svojogo wdinogo pravogo domu, do cerkvi, uglavnim, do malej slu`bi, dze poz}odzeni do darovanih {matoh miloserdno {e modl< Bogovi na svoj ori}inalni sposob, poce{eni zoz `ivotom `e u starosci ma zakrice nad glavu, tanwr ceplogo wdzeny i `e w nw sam. Voni dvome zadlugo buli wdini co mali taki mena htori pre <h sudqbu drugi kerovali davac svo<m dzecom, ta ztim i|e bar`ej ostavali â&#x20AC;&#x201C; ori}inali, o kotri {e u` skoro an< nw be{eduw. Alw, wst osobi kotri nw z menom, alw zoz svox okremnoscu ostavax yk {vedkove ~asu, voni u` davno nw `ix, a o n<h {e i|e {piva. Nwt o{pivan{i Keresturec yk yki{ Maka< i jogo davna lxbovna balmuta. O n<m {e malo zna, a` an< toto, ~i pravda toto co {pivanka be{eduw, kepkarski, fi}lyrski, posperdno, alw o~ivisno i zavidno: Maka<, Maka<, kra{nw podstrigni, y go barz lxbela, bo bul v{e pribrani... Narodni poeta zvyzal, alw lwm ~asovo, lxbov Makay i ykej{ik Irini za zbuvanw na starej rizka{i, der`avnim mawtku na htorim vel< keresturski dzivki z nadn<coh zarabyli na sukn<, bluzni, husto~ki, boto{i, ~i cipeli, a` i daco do ladi bez kotrej {e nw mo` bulo odac. A tam {e i|e na biyloh robelo. 190
Na starej rizka{i biylu zabili, tedi ked Maka< hodzel }u Irini... Ej, tota Irina, ~i wj to valalski dzivki zavidzeli, abo to Makajovi Irina nw bula bogzna yk pri {ercu, abo mu w lwm podrucena!? Bo, {e o tej istej zalxbenej u jogo meno poet dosc nwkra{nw vira`uw: Nw hodzel y za nx, alw vona za mnu, yk mlada ylovka, za `elwnu travu. No, ta, preto i podozrivosc o tim ~istim i pribranim le}inqovi... A pravda, viroytno dze{ka indzej, u `ivoce kotri tedi rozdvowl vel<h, ta i spomnutogo Makay od dzivki kotru lxbel, a kotra nw bula tota Irina. Naostatku, yki bi to le}inq bul ked bi lxbel taku co za n<m bega yk mlada ylovka za `elwnu travu? Dokazux lxdze `e Maka< naisce bul nw lwm per{oklasni le}inq, po priberanx i po spravovax, alw i po pohodzenx. Bul wdinwc, z bogatogo obisca, na Velqkim {ore, u hi`i na klx~, dze u predn<h hi`oh, ked buli otvoreni obla{n<ci pirhali }renadirovo firon}i, zoz preplwtanima gadvabnima ru`ami vi{itima na n<h i rojtami pospodku, kotri buli predlu`enw finej mre`i viplwcenej z ruku. Ked vitrik zadul, abo dahto uhodzel do hi`i, ta napravel cu} i odhilwl firon}u, vidno bulo yk z povali vi{a {iroki polcorovo lusteri zoz kri{talqovima cicalkami dookola. @eni, co buli powdnani pomagac pora<c i rihtac obisce pred velqkima {vetami gutoreli `e u hi`oh patosi, ta ih voni zoz cirkovima |etkami ~uhali dok deski nw pobilwli, a vec masceli zoz okremnim voskom, ta na n<h vracali tepihi, taki ~e`ki `e ih hlopi mu{eli vino{ic i uno{ic. Cali valal pripovedal o tim co malyre, prive`eni dze{ka z dalwka, malxx pod ajnfurt 191
kapuru ti`nymi. A ked majstrove zlo`eli svojo drabinki i pozberali kabli z farbami i |etki, vel< sebe vidumovali vigvarku pojsc pre daco do Makay, lwm naj vidza toti malxnki co tam prekrili muri uhodu na boku i do gore na okruglo. – Yk u cerkvi – gutoreli toti co {e togo ~uda napatreli. – Lwm `e nwt svytih, alw yki{ lovare, bregi, pa`ici, zagradi, yki{ krasni `eni i v{el<y~ini, o ~im nw mo` lwm z wdnogo patreny popripovedac. Htora `e bi to dzivka vecka nw scela buc vibrana vojsc do takogo obisca, a za takogo le}iny, co lwm menyl ko{ul<, lajbiki i kalapi... Ta ked Maka< uhodzel do kar~mi ka`da bogata krasavica, bo {e znalo `e lwm voni prihodza do oglydu, zoginala ganqbl<vo glavu u sladkim pocerpanx, `e prave x ve`nw na tanwc i budze {e z nx vikrucac tak `e wj mac, co stala pod kar~mu z drugima macerami, budze vozbudzena yk i vona sama. I nw lwm na tancu, alw i u cerkvi, abo ked u ~ejzoh do kotrih zapragnul dva ~erveni kon< prehodzel prez valal, mladi Maka< pricagoval uvagu i mladih i starih. @e merkoval yk w oblw~eni u ka`dej nagodi i to bula pravda. Hlapci {e spatrali na nqgo, go~ ridko hto go mogol provadzic, a i da mal, toto yk {e von trimal nw mo` bulo tak poskladac – trebalo buc taki narodzeni. Tedi {e medzi dziv~atmi co hodzeli do istej kar~mi vidvojovala wdna Amalka, ta ked x Maka< per{iraz v`al na tanwc bulo {ickim ysne `e su narodzeni buc para. Nw telqo ih podobi, alw bar`ej tota <h okremnosc, toto trimanw, `e na nwj isti {mati, yk co mali i drugi mawtnwj{i dziv~ata: rizovo, kadifovo, bar{onqovo, stali yk na babki. Mawtnosc wj rodi~oh {e nw mogla merac z kapitalom Makajovih, a i Amalka mala i|e dvoh bratoh, tak `e {e znalo `e mu`ovi nw odnw{e htozna kelqo. Bogatstvo u wj {matoh nw bulo {icko wj kupene, daco bulo macerino, bo {e vono preno{elo od babi na unuku. Wdni {mati vredzeli dakedi yk fertalq, ta i dva `emi, a ked {e Amalkova mac 192
odala mala {tiri gatlaski hustki, ta ked praveli hi`u dva predala i za dostati penw` kupeli drevo i ~erepi na zakrice. Taki dzivocki {mati {e barz ~uvalo i cenwlo yk okremne bogatstvo – co i buli. Hudobni dzivki mogli cale lwto hodzic po nadn<coh, ta i tak hto zna ~i sebe ih mogli kupic. A trebalo pod n<h golwm 4-5 bili, {lin}erajovo, co {e krohmalwlo, pej}lalo i no{elo lwm do cerkvi i do kar~mi na tanwc, a robotni dzenq i na robotu do poly no{elo {e farbarski, a pospodku dva tri z platna yk na perini verhi, gibalq `e {e i na n<h vi{ilo ~ipki i na{ilo krivyndri. Nw {mel an< Maka< velqo raz tancovac z Amalku, a i vona nw {mela patric na nqgo tak `e bi bulo vidno, alw, to i tedi lxbov, ka{elq i hudobstvo nw mo` bulo skric. Na daskelqo zavodi na n<h dahto nai{ol dok sebe {eptali u cinx da~ijogo konka, ~i kapurki, ta bi {e Amalka zadihcena i |ervenwta vracala do sali, z husto~ku co x sciskala u rukoh ucerala ~olo i {ix, priciskala z pescami per{i i zmirjovala {erco naj tak nw durka. Vec, wdnej nwdzel< u tancu Maka< gvarel Amalki: – Po{lwm pita~ku, – a Amalka {e a` pomilwla u tancu od vozbudzeny. Po{la i|e togo ti`ny pita~ka z Makajovogo obisca, alw nw do Amalkovih rodi~oh, alw do wdnej <h rodzini. Ta takoj posle Rusadlqoh bula svadzba. Amalka {e pohorela i mac, nw znaxci co porobic, povolala poznatu vra~arku zoz Kapu|anogo {ora naj wj rube }ro{, bo in{ak nw budze dobre, vidzela vona. Pri{la ista, ked slunko {edlo, pitala wden }ro{, dalo {e wj, vona go polo`ela na prag uhodnih dzveroh, pre`egnala {e i co{ka sebe pre`ubronwla pod bradu, vderela zoz {ekerku po n<m tak `e wdna polovka odsko~ela do priklwta, a wdna a` na dvor. Slova kotri pri tim vigvarela n<hto nw rozumel, a vona ked vidzela yk {e dva ~asci }ro{a rozlwtali na procivni boki, zadovolqno gvarela: – [icko budze u {ore – i po{la. 193
Gurklo po valalw, i o Makajovej `en<dbi zoz nw taku dalwku rodzinu, alw i o tim rubanx }ro{a, ta wden ~as Amalka mu{ela buc doma, `e {e pohorela. Ked {e od{melwla pojsc do dru`tva, Maka< u` bul o`enwti, ta nw bulo strahu `e {e stretnx. O rok {e i Amalki trafel mlodi zoz Kocura. Mirno, yk co{ka co {e mu{i, priyla gatlasku husto~ku na glavu, co wj buduca {vekra poslala. Zlo`ela {e i z tim `e takoj z mu`om pojdze na sala{. Tam {e lapela do {ickih robotoh co na nx, yk na }azdinx, ~ekali, yk znala i mogla. Mu`ovi n<}da nw prevredzela an< slovo, alw mu {e n<}da, yk mlada `ena, an< nw poradovala. Bula u` ozda i dva roki odata, a do valalu nw scigovala n<yka vistka o tim co {vekra ~ekala â&#x20AC;&#x201C; `e {e ponovy. Alw, zato, ked pri{la do maceri, dakedi{ny verna wj gvarela `e wj dakedi{n< Maka< u` ma dva dziv~ata. U tim {e zorvala vojna i wj mu`, yk i drugi mladi hlopi z valala, narukoval. Lwm Makay ocec, yk wdinca viwdnal, ta go nw odvedli. Nw pre{ol rok, a Amalka ostala }dovica i skoro isto~asno wdina na{l<dn<ca, bo wj obidvome braca poginuli, a i|e nwpo`enwti. Pone`e bula bez dzecoh i n<~ x nw vyzalo vecej za femelix wj mu`a, vracela {e }u rodi~om, u stvari }u ocovi, bo wj mac od bolx za sinami {vidko po{la do vi~nogo obisca. Yk ocec doslugoval, vona bula tota co provadzela zoz mawtkom. Nw barz napredovali, alw im dvo<m bulo dosc. Amalka i yk }dovica ostala lakomna, vivyzana u husto~ki, vipasna visoko, yk {e mladej `eni {ve~i, u papu~koh odhodzela z ko{arku u rukoh do dutynu, abo na piyc. I|e v{e {e za nx oglydali i hlopi i `eni, per{i porovnuxci x zoz svo<ma nw star{ima od nwj, alw o sebe nwzadzbanima `enmi, a drugi, probuxci odkric co to vona ma take `e x vidvoxw od drugih. Bo, ked patreli na nx i {mata, i obuj, i husto~ka na glavi buli yk i <h, alw vona v{e vipatrala in{ak. 194
Zadlugo Amalka kerovala prehodzic prez Makajovu ul<~ku i popod <h oblaki. O daskelqo roki i drugi `itelw po~ali kerovac tamadz hodzic, bo {e znali naraz otvoric oblaki, a na n<h bi {e znala zyvic dawdna z Makajovih dziv~atoh i n<}da {e nw znalo co kogo moglo od n<h znajsc: dakedi dawdna lyrmala, a druga bula ciho, dakedi {e obidva regotali, znali i plxvac na ka`dogo hto prehodzel, a bome znali i rucac kojdzeyki predmeti z tih oblakoh, velqkih i visokih. Okreme {e od n<h bali dzeci co i{li zoz {koli lwbo zoz cerkvi, ta ked mu{eli po tim boku prejsc najvolwli buc u }rupoh, a to Makojovo dziv~ata i|e bar`ej znwmirjovalo. – To zato `e im ocec i mac bl<zka rodzina – ~uli dzeci co {e ponosovali na Makajovo dziv~ata, yk star{i medzi sobu be{edux u dovirix. Amalka per{e po~uvstvovala co{ka yk zadovolqstvo vimsceny, a vec {e zagnqbela od sebe samej i probovala co mirnwj{e prehodzic kolo obisca i dzecoh svojogo lxbenogo z mladosci. Vec {e co{ka u Makajovih slu~elo, `ena jogo zakon~ela u {pitax, a dziv~ata, u` velqki dzivki, odvedli do “{alwnej hi`i”, tak gutoreli lxdze. Co bulo, co nw, to n<hto nw znal, abo tot co znal nw scel povesc, bo {e bal `e pripovedaxci o cudzej bri}i nacagnw bri}u na sebe, ta mudro bul ciho. Makajovu `enu vecej n<hto nw vidzel an< na ul<ci, an< u cerkvi. Z obisca vihodzela i do nqgo uhodzela lwm dakedi wdna hudobna }dovica, bez dzecoh co {e podnyla starac o obiscu i o tej `eni. Yk {e davno zalxbeni stretli, co be{edovali co nw, to n<hto nw zna. Amalka yk i drugi `eni u wj rokoh, a bula u` rokami sama, bo i oca pohovala, po~ala z yri vihodzic oprez svowj hi`i i u plwcenim karscelx ~ekac naj spadnw noc. ^udovali {e su{edi `e nw prihodzela }u n<m bo {e voni v{e shadzali oprez trecej hi`i, a vona ostavala sama. Vec {e ~ulo `e Maka< prev`al robic wj `em, ta mal v{e dayku vigvarku zahodzic }u nwj. Po~ali ogvarki: 195
â&#x20AC;&#x201C; Vodzi {e z Makajom â&#x20AC;&#x201C; `ubrotali `eni i tak {e namescali `e bi vidzeli ~i }u nwj dohodzi ka`di dzenq, kelqo {e zatrimuw, ~i uhodza vwdno nuka, ~i zamikax za sobu kapurku, kelqo {e dlugo {vici ked ve~ar... A Amalka, viyzana yk mlada nwvesta, lwm teraz u cmih farbarskih {matoh, v{e zoz viviksanima papu~ami, ~istu husto~ku u rukoh, u bluzni z fodro~ku kolo {i<, mirno {edzela ka`dogo zmerku yk ked bi calogo `ivota ~ekala na toto, ta konw~no do~ekala co mala do~ekac. Yk ~as prehodzel davna para postala v{e menwj zastarana ~i ih dahto uvidzi i co pove. Za kapurku stal stolq~ok o tri nogi, ta ked nai{ol Maka<, lwm otvorel kapurku, dolapel stol~ok i {edal }u svowj nwsudzenej. I teraz v{e bul u novim kalape, bli{ovih pantalonoh yki ozda n<hto u valalw nw no{el, z reklu prerucenu na plwcoh, zmireno kurel svojo kup~i ci}aretli. Po tih pantalonoh i kalape `eni i prepoznali Makay. I ked {e pripovedka potverdzela, ked {e u` cali valal doiscel `e {e toti dvojo shadzax nw skrivaxci {e, opu|eno {edza u ceplim vozduhu i v{e max polno cihej be{edi, vecej an< nw buli za ogvarku. Kedi-nwkedi znala spod gromadi rokoh visko~ic davna pripovedka o <h dakedi{nwj lxbovi, prisma~ena zoz tverdzenqom dawdnih `e ih mo` vlapic yk {e trimax za ruki.Ked bi ih i vidzeli `e vwdno uhodza do wj obisca, to vecej nw sobla`nqovalo n<kogo. Yk ked bi {e im udalo postavic lwm za sebe pravila spravovany yki po tedi za n<kogo u valalw nw va`eli. Buli i pred tim i posle keresturski lxbovi kotri {e zakon~ovali i |e{l<vo i nw|e{l<vo, alw lwm o tej wdnej {e i nw{ka {piva, pokus uprekosno, pokus zavidl<vo, naj~astej{e ked od vinka, ~i palwno~ki, kontrola dakus popu|i, ta dahto zapo~nw: Na starej rizka{i biylu zabili, tedi ked Maka< hodzel }u Irini.
196
Ked noc me{a~na, u starej ma}nuri pred dakedi{nx Amalkovu hi`u zagojsax {e wj vikrohmalwni su|aci {mati. Ked okrugli zarnasti plodi spadnx na `em y}da zaklapkax wj papu~i, vozduh prez Velqki {or zanw{e cihe zdihovanw, yk gl<boki `alq za mladoscu co pre{la, darmo.
197
NWBORAK Ked {e narodzel bulo to velqke poce{enw i za jogo oca i za macer, a okreme za d<da i babu, kotri tak posle daskelqo rokoh pocerpany i nazdavany konw~no mogli oddihnuc: narodzel {e na{l<dn<k, nw takogo velqkogo, alw zna~nogo mawtku co voni z}azdovali, a pokus i na{l<dzeli. Dzeco~ko bulo i|e i {umnenke i napredne u per{ih me{acoh, a vecka nai{li morovki do valalu, vel< mali, i kus vek{i dzeci pomarli, a von, Ferko, yk mu dali meno po d<dovi, istim co go mal na{l<dzic, pre`il totu oberacu horotu i nw tak `e prestal rosnuc, rosnul yko{ yk tota ro{l<nka co {e x uno{i do konku ta w dluga, a cenka, a n<yk nw kvitnw, nw rozkonari {e i nw prino{i plod. @e co{ka z n<m nw u {ore doiscelo {e ked po~al hodzic do {koli, bo mu okrem azbuki i podpisa vlasnogo mena i ~i{l<c do dze{ec nw moglo vecej vojsc do glavi. Ked u` yk velqki lompov volwl {edlac prucik yk co {edlac pravogo kony, co go d<do vikarmel tak `e {e mu {vicel hribet i a` dzvigal hvost ked be`al po ul<ci, poradzeli {e {icki u obiscu `e budu patric Ferka nw pu|ac zvonka obisca i merkovac `e bi v{e bul dahto kolo nqogo i kelqo mo` obkerovac mo`l<vi ~kodi ~i nw|esca u jogo spravovanx. Bo, ked Ferko hodzel }u dzecom na dragu bavic {e, dzeci {vidko viba~eli `e von lwgkogo rozuma, ta {e po~ali sperdac zoz n<m: â&#x20AC;&#x201C; Ferko, nwborak, zdzal bi }a~i, nw zna yk! â&#x20AC;&#x201C; kri~ali za n<m i {meyli {e z nqogo. Dzeci {e {meyli, a toti napasnwj{i i{li za n<m probuxci mu scagnuc }a~i, bo {e tedi dzecom {ili klotovo ~arni, abo cmi belavi }a~i do htorih {e udzivalo }umku 198
u pasu, ta {e ih lwgko i oblwkalo i zoblwkalo, a to za taku ~elydz co {e znala po ostatnx hvilqku zabavic bulo barz va`ne `e bi {e nw obstalo i nw poganqbelo {e. Goli Ferkov zadok i jogo podskakovanw, bo pre }a~i na kolwnw nw mogol yk treba hodzic abo be`ac, vivolovalo regotanw i men{ih i vek{ih dzecoh. A Ferkovi yk ked bi nw bulo va`ne `e {e mu vidri`nxx, voni {e {meyli, ta {e i von {meyl, a` {e radoval `e von tot, co tak zabavel {ickih. Lwm `e rodi~om, co toto vidzeli, rozuml<vo, bulo nw pravo, ta preto i odlu~eli `e go nw budu posilac na dragu, }u dzecom. Okreme ked {e ~astej{e po~alo slu~ovac `e {e vracal domu zoz velqku girx na glavi, yk `e do nqgo dahto rucel ceglu, abo zoz rozkirvavenima kolwnami i odranima dlanymi, yk ked bi go dahto narokom, a nw nwzdoba~ki drilwl. Ferkovi nw zavadzalo `e ostaval u dvore sam. Na{ol von v{e sebe dayke bavisko: drapal {e po zvi{koh, odkadz go gnwtka zn<mali, bo nw znal yk zisc, bil z pal<cu po kvecu u zagradki, ta {e baba z n<m vadzela, skakal zoz seka dolu i znova {e drapal, abo lwm tak, zviskoval po zadn<m dvore, mahaxci z pal<cu, ta pla{el drobiz}. Roki prehodzeli, a Ferko nw dorastal do le}iny an< po vipatrunku, an< po rozume. Pri{ol ~as poradzic {e co {e budze dalwj robic zoz hlapcom, ta babi pri{lo na rozum `e bi mu mo`ebuc pomoglo ked bi {e o`enwl. Znali `e nw mo`u rahovac na dayku lakomnu dzivku, alw vereli `e {e za{ lwm najdze dayka {irota co {e da sprevednuc, odnosno `e {e wj rodi~i zla{a na <h mawtok. I, akurat, na{la {e wdna hudobenka dzivo~ka, yka{ Makrenka, u` mala i dosc roki, a nw mala an< wdnogo pita~a, ta x spitali. I yk o~ekovali, pita~ka odnwsla husto~ku i svadzba bula poradzena na fa{en}i. Alw, dzivka {e oddumala i o~ayla sko~ic zoz Visokogo mosta. No, pone`e wj celo n<}da nw najdzene, ostala pripovedka `e {e nw zadavela, alw `e po{la vandrovac zoz ykima{ik vandrovka{ami. 199
U su{edstve rosla i Ferkova parny~ka, dziv~e co {e volalo Xlka, htora, go~ bula wdenaste, najmlad{e dzecko u fameli<, bula zdrava i napredna, ta ked wj bulo {ternac roki dali x, yk {e to ~asto slu~ovalo medzi ogutan{u hudobu u valalw, do Veprova~u do [vaboh slu`ic. Otamalq vona prihodzela ridko i na kratko, na {veta, abo ked bula u rodze svadzba i nwdajbo`e, hovanw. I ka`di raz ked pri{la vidno bulo `e {e fest zadziv~ela, i postala nw natelqo krasna, kelqo yko{ okremna, zoz tim `e na nogoh mala in{aki cipeli yk valalski dzivki, i nw mala zarucova~ku na plwcoh, alw panqsku hustku, i nw no{ela farbarski sukn< yki {e no{elo na ka`di dzenq, alw {iti z grub{ogo platna, na kotrim nw bulo drukovani, alw tkani ru`i~ki, smu`ki, lwbo d`obo~ki. Ked bulo `imnwj{e, poverh tih {matoh bula oblw~ena u rekli kotra oblapyla wj u` calkom rozko{ne celo zoz `elwnim {tofom obrubenim z ~arnima gadvabnima {ujta{ami: – Tota u` pre{la na {vabski! – o{torpovali {e `eni za ko{arkami ked x vidzeli na Pashi u cerkovnej porti . Nw mo` povesc `e wj doganyli na da~im, lwm `e <m zavadzal uglyd kotri o~ivisno mala medzi svo<ma pajta{kami, preto `e od kedi lwm pri{la do valalu v{e mala daco nove ukazac ~i vipripovedac, ta {e zbegovali do nwj poopatrac yki ma ~ati, pantl<ki, spodn< {mati i co u` dziv~ata skrivax yk tajni svojogo priberany. – Poko{tujce, su{edo, yki vidumni pokera< napekla na{a Xlka – hvalwla {e wj mac, a vec {e znala rozpripovedac yk tam od [vabicoh nau~ela i v{el<yki mustri vi{ivac, nw lwm po kri`ikoh i polnwne, alw i lancu|ki, i okreme co{ka co {e vigvarylo prez pozberani }ambi: na toledo dzirkovanw. – U` x }azdiny u~i {ic na ma{ini! – gvarela mac su{edi das o rok-dva yk Xlka slu`ela u Veprova~u. Xlkovo pajta{ki v{e ~astej{e nagadovali `e {e vona viroytno nw vraci do valalu, `e hto zna ~i {e tam nw oda i to za [vaba! Ta {e vec dalwj nagadovalo `e co budze 200
zoz vin~anqom, bo, zna {e `e [vabi hristiynw, alw nw taki yk mi, ta na{ panocec nw zosce mlodyta povin~ac, a tam x viroytno nw zosce <h panocec vin~ac, ked {e nw prekresci. Taki kojdzeyki {pekulaci< bulo polno, alw n<hto n<~ to~ne nw znal. A` an< tedi ked {e, dze{ka nayr, Xlka vracela domu i vecej, ~ulo {e, an< nw pojdze do Veprova~u. Ked {e wj dahto daco pital o tim wj slu`enx, vona lwm skrivala o~i, a su{edom, co ~astej{e dohodzeli do n<h, bulo ysne `e toti o~i viplakani, bo skoro v{e buli ~erveni. Wdna z tih su{edoh co nai{la na Xlku yk pla~e oparta na steblo rozko{nej mladej yblonqki, bo im zagradi buli wdna kolo drugej, bula Ferkova mac. – Co`e, Xlko, co`e pla~e{? – ozvala {e }u dziv~ecu. – N<~, n<~ – probovala zagvaric su{edu Xlka, nasilu {e o{mihla i z fartuhom, yk ked bi wj mu{ka ulwtla do oka, poscerala slizi. – Y ci lwm scem pomo~i – nw odustavala od be{edi Ferkova mac, alw Xlka na to lwm ~e`ko zdihla: – Ked mi Bog nw pomognw, n<hto mi nw mo`e pomo~i! Po{acovala su{eda Xlku, oblapela x, pritulwla }u sebe i ohabela naj {e na wj per{oh dobre vipla~e. Takoj xtre rano, stregla Ferkova mac za Xlkovu maceru, ta ked {e ista ru{ela do utrin<, i vona vi{la z kapurki: – Su{edo, pojdzeme vwdno – ponukla {e wj. Dva `eni {e vwdno i vraceli zoz cerkvi i togo ve~ara u hi`ki na boku u Ferkovim obiscu dlugo {edzeli dva maceri i viplakana mlada dzivka. Ked {e u poznih godzinoh rozhodzeli, na kapurki {e Ferkova mac, i|e raz ozvala: – Ked {e budze{ po~itovac, budzeme i mi tebe. Nw budze{ banovac, ver. Takoj tej per{ej nwdzel< per{iraz ogla{ovana mlada para: Ferko i Xlka. I ~udovali {e lxdze, i nw, ta dobre o{acovali i mlodiy i molodu, a pod svadzbu pripatra~oh bulo yk n<}da. 201
Svadzba nw bula hto zna yka vesela, mloda bula barz smutna, a kolo nwj dva sva{ki nw dali n<komu do nwj dojsc. Sami zoz nx {icko kon~eli, sami x i za~epeli, i viprovadzeli do hi`ki na boku dze za mladih buli porihtni dva poscel<, orman, kredenc i stol z karscelymi. O tih dvoh poscelqoh {e pripovedalo wden ~as, bo to nw bul obi~aj `e bi mlodyta spali na okremki. Doma{n< o tim buli ciho, ta i pripovedki pre{li. Tak po~al Xlkov mal`enski `ivot. Vona na sebe prev`ala starosc o Ferkovi, a o {ickim drugim {e starali doma{n<, dopu|uxci wj {lwbodu robic kelqo {e wj scelo, nw naganyxci x n< na co vecej. Xlka za{ lwm patrela priobric daco do obisca, ta kly}ac sir yk co nau~ela u [vaba, ta mucic maslo i z nqogo pravic krasni furmasti falatki, to bula wj robota. U obiscu {e po{vidko vidzelo `e scigla nwvesta, bo {e kvece zyvelo i u oblakoh od ul<ci, i vi{elo zoz strehi pod konkom, i pravelo cifrovani {oriki u zagradki u predn<m dvore. Ferko v{e bul na pomoc svowj nwvesti. Vona pilnovala zapo{l<c go i pohval<c ked bi {e mu daco udalo, a ked wj stap{al zombulqki, abo poscinal z pal<~ku ru`i, probovala mu mirno potolkovac `e {e tak nw robi. â&#x20AC;&#x201C; Nw mo` tak! â&#x20AC;&#x201C; ponavyl wj rozkazi i {meyl {e, {meyl radosni Ferko. Nwodluga bulo vidno `e {e mlada para ponovi, ta {e vel<m le}inqom baxs krucel pod{mihovaco, a dziv~ata {e do{eptovali: â&#x20AC;&#x201C; Na kogo budze zdabac Ferkov sin? I naisce, narodzel {e sin. Kolo polo`n<ci hodzela lwm mac i {vekra bo, gat, dzecko {e narodzelo v~as, ta nw dopu|a `e bi drugi dohodzeli, nw natelqo `e bi mu z o~ nw spadlo, alw `e take malx~ke, narodzene na sedem me{aci, nw za patrenw. A` i kumovo nw pri{li no{ic wsc pokly dzecko nw napolnwlo dva me{aci, a ked go vidzeli, nw mogli nw pripoznac `e yke to krasne i napredne dzeco bulo. Nw lwm `e bistro patrelo na {vet zoz tima svo<ma belavima o~kami, alw u` i navelqko gurkotalo. Ta, ked go vlwce 202
vino{eli u ko{are pod ~ere{nx, a vono nacagovalo ru~ki }u ~ervenim plodom, {icki dzeci zoz su{edstva {e zbegovali bavic {e zoz n<m. Dzecku n<~ nw hibelo, mal tri babi: Xlkovu macer, Ferkovu macer, alw i jogo babu, a ti` telqo i d<doh. Xlkovo braca i {estri u` mali vek{i dzeci, ta mali Ferkov sin mal polno bratnykoh i {estrin<ci, kotrim {e mogol radovac po calim dnx i n<}da mu nw bulo dopito, i n<}da nw bul sam. Xlki [vabica, dakedi{ny }azdiny privezla yk pridani novu {ivacu ma{inu, be{telovanu zoz Bej~u, zoz Adlerovej fabriki i Xlka {e kolo dobrogo dzecka i pomoci baboh, lapela {ic do valalu. Ferko {e nw barz zatrimoval an< kolo svowj `eni, a an< kolo sina, kotri go, taki mali, zbunqoval, okreme ked go Xlka doj~ela, abo previvala. Kratki ~as mu {icko kolo dzecka bulo interesantne, a vecka {e znova volwl bavic zoz psom, begac za platnynu labdu, drapac {e na golubarn<k, pla{ic kuri po gnox. Po{vidko umar d<do, vec i baba, Xlki bulo milo `e do`ili praunuka i buli poce{eni `e max na{l<dn<ka, alw wj v{e ~e`{e bulo merkovac i na sina kotri rosnul i begal po dvore i na Ferka kotromu {e n<}da nw znalo co zvity`i. Yk starel, rozum mu nw dozreval, alw mu celo slablo, ta go nw slu`elo yk von zviknul. Ta ked raz pri{la tre{ka do obisca, a Ferkovi {e to barz pa~elo, rovno {e krucel kolo nwj. Hlopi zoz n<m po~ali pravic franti i nagvaryc naj pravi dayki fi}l<, a na koncu go nagvareli i naj {e vidrape na bradlo. Ked Xlka vidzela dze {e Ferko vidrapal, rozbegla {e `e go zastanovi naj nw sko~i nagn<vano kri~aci na hlopoh: â&#x20AC;&#x201C; Von durni, alw vi {alwni i zli! â&#x20AC;&#x201C; alw dok dobegla, Ferko u` sko~el. Dnymi go dopatrala polamanogo u poscel<, a yko{ u tot ~as i {vekor {e pohorel. Ferko vecej n<}da nw stanul yk {vet na nogi, ta go Xlka od rana kladla na plwceni karscelq pod konk, u htorim godzinami {edzel, a ked trebalo pomagala mu dojsc }u stolu, lwbo do zadnqogo dvora, ked mu bulo nu`da. Od {vekri, u` 203
ustarenej, nw barz bulo pomoci, ta Xlka nw znala co per{e. – Dzivko moy – nw raz wj gvarela {vekra – naj ci Bog zaplaci na tim co {i nam dala. Na`alq, nw mo`eme ci pomognuc no{ic tvoj kri`, lwm ci mo`eme po`adac naj vitrima{ do konca z tim nwborakom i z tim ~adom co nas obradovalo za `ivota. Ked {vekor umar i `ivot u {vekrovim celu {e pomali ga{el. Wdnogo dny povolala unuka: – Naj ce baba, ~ado mojo, poblagoslovi i naj ce zamodl< `e bi {i po~itoval macer i oca svojogo. Xtredzenq umarla. Xlka ostala sama, zoz wdnim nwborakom i wdnim i|e nwdorosnutim sinom. Ferko v{e bar`ej zavi{el od nwj, a mladi sin v{e bar`ej bul `adni {veta i `adni rozmahnuc nwvidl<vi kridla kotri mu rosli. Xlka nagadovala `e x von godzen po{vidko ohabic. U {koli, na godzinoh, hlapec bul taki bistri `e u~itelqovi bul podbo~n<k. Ked trebalo utverdzic toto co {e u~elo, jogo prevoloval, ked trebalo porihtac daco nove, ti` {e na nqgo mogol zlwgnuc. Alw, prave toto po~alo zavadzac drugim {kolyrom, a okreme tim kotri {e nw mogli pohval<c an< zoz znanqom, an< zoz krasnim spravovanqom. Nw raz mu rozbili tabl<~ku, a poznwj{e narokom vivraceli fly{o~ku zoz tintu ta po~urela po teki, abo kn<`ki. [icko toto bi mu an< nw tak ~e`ko pripadlo yk toto `e mu {e, ked {e vracal domu zoz {koli, brand`a dzecoh vidri`nqovala: – Ferkov sinu, trima{ suknx macerinu! Ked vidzeli `e go to ukvilxw, a` vec postali i|e bezo~nwj{i: – Yki ocec taki sin, yki ml<nar taki ml<n! Abo i|e gor{e: – Ocec durak i ti durak, obidvome duraci... A ked hto{ka vipripovedal yk Ferko raz na{ol penw` co go Xlka {porovala i vidzel na n<m narisovani voli ta 204
ih povi{trigoval i bavel z n<ma tak `e ih “vodzel” po smugoh na partku yk po dragi, vidri`nqovanw postalo konkretne: – A ~ijo to volki na stolw, Ferko z no`n<~kami ih kolw! Daskelqo raz u~itelqka zastala hlapca uplakanogo nad uprepascenima kn<`kami i stvarami za {kolu. Naostatku nadumala i po{la do Xlki poradzic {e co bi najlwp{e bulo zrobic: – Ked mace mo`l<vosci poslac go dalwj na {kolovanw, bulo bi najlwp{e – radzela vona Xlku. – Tu go dzeci zad`ubu! Pozberala {e Xlka i po{la do paroha na poradu. Paroh bul upoznati zoz wj obstavinami i obecal `e napi{e pismo vladikovi i opita {e co bi {e u tej nagodi dalo porobic. I odvit scignul: ve`nx go do cerkovnogo internatu, ta ked {e uka`e dobri, vecka {e mo`e vi{kolovac za panoca, abo daykogo profesora u cerkovnih {koloh. Scisla Xlka macerinske {erco, stanula pred `veratko, pred sobu vidzela ozbilqnu `enu na kotru {e bolyco o{mihla zdogaduxci {e na hvilqku na svox mladosc, ta sama sebe ponakazovala: – Nw narodzela {i go pre sebe, alw pre nqgo. Ked go da{ Bogovi, mo`ebuc ci von lwg~ej{e preba~i. – Z tima dumkami vracala nazad do du{i slizi kotri {e wj ciskali u garlw. Yk Xlkov sin po{ol z valalu, vona ostala lwm zoz svox ma{inu i zoz Ferkom kotri z rokami postaval v{e cih{i i zmiren{i. Skoro `e wj bulo milo `e w nw sama u tim svo<m samotnim `ivoce. Dok vona {ila, von lwm tupo patrel abo na dzveri, abo na oblak, vona mu pripovedala o svo<h pocerpanqoh pre sina i pre zawdn<cku budu~nosc. Yk ked bi {e konw~no zmirela i pomirela `e {icko tak mu{elo buc, a Ferko Nwborak {e wdnogo rana nw prebudzel. Na jogo hovanw i|e i dosc lxdzoh pri{lo, nw telqo rodzini, kelqo lxbopitl<vi kotri sceli doznac yk {e Xlka 205
budze spravovac. Vel< {e ~udovali `e yk barz plakala za mu`om, alw bulo i takih co pohopjovali `e to vona nw pla~e za n<m, alw za svo<m `ivotom. Najbl<z{i x ce{eli yk znali: â&#x20AC;&#x201C; Hto zna preco to tak mu{elo buc. Ma{ sina, naj ci von budze pot<ha. I naisce, sin wj bul velqka pot<ha. An< rok posle Ferkovej {merci Xlka {icko rozpredala, lwm {ivacu ma{inu podarovala wdnej dzivki kotru le}inq ohabel ked doznal `e w samodruga, i po{la. Dahto gvarel `e robi yk slu`n<ca u na{im vladi~estve, bo tam v{e wst roboti za vredni `enski ruki, okreme ked su shopni i znax {ic, vi{ivac i ukra{ovac, nw lwm reverendi, alw i vel< ru~n<ki, parto~ki i firon}o~ki po cerkovnih prostorijoh {ircom vladi~estva. Znaxci `e {e Xlkov sin barz dobre u~el i `e mu mac jogo bula z n<m yk podpora, ~udovali {e lxdze `e o daskelqo roki, ked u` bulo {or `e bi zakon~el, `e nw lwm `e an< wdno z n<h an< raz nw vidzeli u valalw, alw o n<h an< n<~ nw ~uli. No, raz {e ka`da tajna odkriw, abo {e lxdze postarax rozri{ic x tak yk {e im vidzi najlo}i~nwj{e, ta {e i tajna o sudqbi Xlkovej i wj sina doznala: obidvojo `ix dze{ka u Nwmeckej, a Xlkov sin vecej nw ma Ferkovo prezvisko, alw yke{ nwmecke. Dahto dokazuw `e {e tak volali toti [vabi co u n<h slu`ela Xlka u Veprova~u. A i ked nw tak, o~ivisno `e ~om lxdze tak pripovedax, bo ih `ivot pre{ve~el `e {icko raz pridze na naplatu, ta i na{o grihi i na{o dobri d<la.
206
207
.208
O FARKA[OVEJ DOL>NI Kerestur rovni, an< gori nwt, an< lwsi kolo nqogo nw zapametani, ta na tej rovn<ni najopasnwj{a `ivotiny ir}a, ger~ok, mi{a, abo take daco co pravi ~kodi i tak zagro`uw `ivot vrednih parastoh. Nad tima rovn<nami nadlwci dakedi dayki orel, ~astej{e ystreb, a i vrani znax napravic gn<zda kolo sala{oh, ta a` i na okra<skoh valala, rid{e i u samim valalw i zyri robic velqki ~kodi bo {e lapax do kur~atoh, ka~atoh i gu{atoh co pa{u mladu yrnx travi~ku. Taku nwodrosnutu `ivinu napada i hort, ta to bi bulo {icko prociv ~ogo {e lxdze mali boric `e bi za~uvali svoj mawtok. Alw, slu~elo {e co{ka co ohabelo {l<d na valalsku istorix: hto zna odkadz i kedi do hotara priblukal {e yki{ vovk. Tedi {e der`ava starala lxdzoh obovyzac naj be{edux po madyrski, ta vovk bul farka{. Gadali lxdze `e to mu{i buc `e {e pricagnul za stadami ovcoh kotri, yk i po drugi roki, priganyli xga{e naj {e napasax na scernynki za poko{enim yrcom i `itom. Lxdze to dopu|ovali, bo tedi i|e nw mali zvik gno<c svojo poly yk co to robeli [vabi, kotri {e yko{ isti ~as yk i Rusnaci doselwli tadzi dze{ka z gornqogo ceku Dunax, a oba~eli `e tam dze buli pasli ovci, a i|e bar`ej tam dze odpo~ivali i nocovali, dze bula ih torina, uro`a< iducogo roku buli velqo lwp{i. Spoyl {e tot farka{ i na statok co go lxdze mali po sala{oh. Tam mu bulo lwg~ej{e dojsc do plwna. Za gorucih dnqoh lxdze ohabyli statok povyzani okolo sala{u, pod ba}renkami, a psi sala{ski buli dayki bojtare, abo a` i tap{ijove, telqo `e brehali yk opomnuce }azdovi naj vidze
209
vonka ked {e dahto nwpoznati pribl<`uw }u sala{u. Lxdze per{e nw vidzeli co im za `virina taman< statok, alw ked `vir postala taka bezo~na `e za wdnu noc naparatovala ~kodi na vecej sala{oh, po~ali ozbilqni pripovedki. Wden vidzel ~arnogo farka{a htori yk zoz franti sko~i na ovcu i zval< x, preku{i wj }a}or, drugi za{ tverdzel `e farka{ {ivkasti, treci `e w `ovkavi. [icki {e zlo`eli `e w velqki, a `e w opasni, to u` bulo vidno po krevi kotra za n<m ostavala. Znahodzeli {e }azdove yk znali: dawden a` stregol pod bradlom, ta ked oba~el `e {e farka{ pricaguw, palwl ogenq, lyrmal `e bi {e zbegli {icki z obisca i odognali napasn<ka z vidlami i lyrmu. Do valalu farka{ an< raz nw za{ol, a sala|anw po~ali zve~ara zaverac statok do hl<voh i obihodzic ih z lampa{om daskelqo raz prez noc. Xga{e, co kojodkadz priprovadzeli svojo stada do keresturskogo hotara, vidzeli `e nwt franti, ta `e {e mu{a dogvaric i podnyc daco i zanav{e o{lwbodzic hotar od napasci. Yk per{e, napraveli akl< za ovci, zbivali ih do vwdna, a na ka`dim uglw akly stra`arel po wden xgas zoz okreme be{telovanima ov~arskima psami, kotri {e nw boy stanuc do bitki an< zoz vovkom. Medzitim, ukazalo {e po{vidko `e `virina bula valu{na za noc trom velqkim psom roztargac }a}ri i rozodrec bruhi. â&#x20AC;&#x201C; Ked psi nw mogli odpla{ic farka{a, co`e vec mo`u pastire?! â&#x20AC;&#x201C; Bitkali {e lxdze. O pu{koh {e tedi medzi obi~nima lxdzmi an< nw be{edovalo! Stra`areli z kiykami u rukoh, trimali psa pri sebe, alw ked oba~eli `e {e ovci po~inax znwmireno kormacac po aklx, `e {e im pes po~ina zaplwtac medzi nogi, poznwj{e a` i skin~ac od strahu, ciskac {e popod ~ugi, vec i im nw bulo {icko wdno, ta ratunok glwdali u svowj kol<bki, za rozlo`enim ognqom, bo znali `e {e `vir lwm od plameny bo<. Mogli {e lwm nazdavac `e ih na tot zavod obkeruw, i `e ~koda budze co men{a. Tirvalo to tak dosc dlugo, ~kodi na statku {e {orovali, a nw na{ol {e {meli ~lovek stanuc vo~i 210
farka{ovi i odognac go zoz kiykom, vidlami ~i da~im takim zoz ~im bi mu mogol konwc zrobic. Medzi tima xgasami kotri vipasali stada ovcoh bul wden mladi kotri {e priblukal zoz svo<ma ovcami na pasoviska yki dakedi, dok nw vikopani keresturski stari be}elq bulo tamalq }u @obra~ej gori. Volal {e Danko Gricov, lxdze gutoreli `e w odkadz{ik spoza Dunax i `e von wdini po calu noc stre`e kolo svojogo stada. Kolo sebe mal dva velqki ov~arski psi kotri go tak sluhali `e vwdno tvoreli taku ohranu `e to ozda i farka{ vidzel, ta jogo stado nw napadal. Danko nw ~ekal na farka{a u svowj kol<bki, alw {e krucel kolo torini, ogradzenx do htorogo ked ve~ar naganyl ovci `e bi {e prez noc nw rozhodzeli, a toti co {e dowli `e bi lwg~ej{e vidvowl i podowl. Ka`dogo rana prihodzel }azda po mlwko i pre~itoval ovci. Danko bul mladi, ta tak povesc na nogoh spal kolo torini, a farka{ovi ozda bulo ci}urnwj{e pojsc klac ovci tamalq dze nw bulo ~uc ~love~i pah, ta zadlugo keroval Gricovo ovci. Danko znal `e {e farka{ pricaguw tak }u ovcom `e bi mu vitor bil do noz}roh, a nw `e bi jogo smrod no{el }u ovcom. Bo ked ovci napahali `e farka{ prihodzi, takoj buli znwmireni, a ked bul ma}arec medzi n<ma von reval i bil z kopitami do ogradi, ta {e i xga{e mogli znwmiric. Ked ih bulo vecej na gromadi, udavalo {e im `e zoz zapalwnima konarami odpla{eli `virinu. Pravdu povedzene, zyri i vlwce farka{ an< nw tak napadal na ovci, ozda sebe mogol lwg~ej{e lapic daykogo zayca, prepilku, abo i sarnx, dzivu {vinx ~i wj pra{e! Druge bulo ked zw{en<, ked u` xga{e rozdumovali ~i rozberac torini i sel<c {e ka`di do svojogo valalu, lwm i|e sceli vihasnovac ostatnx travu `e bi }azdovi za{porovali potravu, bo to trebalo mac velqo porihtanogo {ena pokly nw naro{nw na yr nove pasovisko. Yk {e xga{e rihtali visc zoz hotara, tak u hotare nwstavalo drugej dzivini z kotru {e farka{ mogol karmic, ta po~al v{e bar`ej napadac. 211
Xga~e buli z rozli~nih valaloh, a dawden z n<h n<}da i|e nw vidzel farka{a, ta valal~anw pu|eli glasi `e {e to voni dogvareli sprevedac svo<h }azdoh. @e u stvari, sami klali i pekli baran~ata, abo a` i velqku ovcu. Abo `e {e dogvaryli zoz daykima kupcami kotri sceli tunqo dojsc do mesa, a` {e verelo `e {e tu robi o dogvarenej kradzi! O~ivisno bulo `e barz velqo zvalwne na wdnogo farka{a, ta {icko ukazovalo `e tu max umi{ani palqci i toti co bi dojsc do lwgkogo zarobku. Pitali {e lxdze, yk to teraz taka napasc, a u tih krajoh {e nw zna `e bi z farka{ami bulo turboti. Bulo ~uc, alw yk dalwka pripovedku o tim da}dze, lwm `e nw i za Kerestur, `e po zalydzenim Dunax ked tvarda `ima zi{li vovki zoz goroh, ta {e docagli do okra<ska dawdnogo valala, alw tak, vlwce, a lwm wden farka{ `e bi napravel telqo ~kodi?! Kolo rozlo`enogo ogny, dze {e ve~arami ked u` cmota v{e skorej padala na poly, shadzali xga{e pripovedka {e v{e yko{ zakon~ela, yk {e otresc od farka{a. Dawdni z n<h gutoreli `e u valalw wst lxdzoh kotri rozpolo`eni prisc im do pomoci. Od tedi kolo ogny z xgasami v{e bulo i daskelqo hlopi z valalu, naoru`ani z vidlami, {ekerami i lopatami. Vec, raz wdnej noci, i mladi Danko {e zo~el zoz farka{om. Stal yk i zvi~ajno, na uhodze do torini, oparti na slup, ked odrazu, n<odkadz, an< n<~ nw za{u{ocelo, `virina prosto na nqgo, vi|irela zubi, vivalwla o~i kotri {e na me{acovej {vetlosci i|e bar`ej ~ervenwli i zmur~ala na nqgo. Danko zamahnul z pal<cu, a vovk sko~el, zoz piskami hvacel pal<cu i z wdnim zamahnucom glavi vitargnul x le}inqovi z piskoh. Pes kotri dotly stra`arel pri Dankovej pravej nogi sko~el farka{ovi do o~, z}rabel go za klapa~ku z piskami i zmahnul. Alw, vovk bul porihtani i z wdnu labu zarval psovi pod }a}rom, krev {ikla i ked vovk odmahnul z glavu, pes skin~aci odlwcel dalwko. Drugi pes u` bul na vovkovim hribce, zaku{el mu do karku, alw vovk, vek{i od nqogo, rucel {e na hribet, i dok Danko kl<pnul, u` vovk bul tot co targal `ili na psovim karku. Pes 212
kvi~al, a Danko dotly z}rabel kolok zoz ogradi torini i vderel vovka po hribce. @virina {e zopla na dva nogi, raz oglydla, odsko~ela besno mahaxci zoz svo<m dlugim ~ervenkastim hvostom i odbegla do gu|avi. Drugi xga{e pribegli i ked vidzel dva roztargani psi, ufaradlovanogo Danka, opitali {e mu: – Kadzi po{ol, kadzi? – Idzce tamalq }u verbinkom, do nadu i {a{u! Do tej dol<ni {e ucagnul... Lxdze buli porihtani, mali pal<ci na kotrih na verhu bulo nakrucene klo~e nama~ane do lox kotri zapalwli i z takima faklymi {e ru{eli za farka{om. Mahali voni zoz tima pal<cami, zbivali {e do ~upara i lyrmali. Yk ked bi sebe z ognqom i lyrmu ul<vali {melosc i odganyli strah kotri o~ivisno do n<h nagnal farka{. Ostoro`no, alw ri{eno, pribl<`ovali {e }u dol<ni kotra bula ogradzena z verbinkami, {a{om i dikinqom. Pocerpali `e ih prave u tej gu|avi `virina mo`e do~ekac: – Co ked visko~i na nas? – opital {e wden, o~ivisno u strahu. – Zapalqme totu gu|avu, {a u` w dosc suha, lapi {e! – zdogadnul {e hto{ka. U istej hvilqki ka`di z tej dze{atki zlwknutih, alw ri{enih lxdzoh, spu|el zapalwnu faklx, ta bovkli suhi metolki nadu, od kotrih {e ogenq dalwj {irel. Lyrma, a vecka i ogenq pobudzeli lxdzoh z najbl<z{ih sala{oh i per{ih valalskih hi`oh. Pribegli hto z ~im: dahto z}rabel vidli, dahto kosu, dahto a{ov, {ekeru ~i motiku, dahto lwm dayki kiyk, alw ka`de mal daco co go mo`e ohran<c od farka{a, a z ~im mo`e istomu na~kodzic ked pridze do zo~eny. Glasi pogoni odgukovali nad zaspanim valalom, ~eryki i ro{l<ni kolo dol<ni dogorjovali i u tim ognx i dimu yk prez zavisu dakomu {e prividzovalo `e vidzi daco, ta malo-malo dahto skri~al: 213
– Tam w! – Kadzi? – Tadzi, tadzi! – ukazoval drugi, `adaxci `e bi {e }u nqomu zbegli co vecej i tak mu ~uvali strah. – Merkujce – skri~al odrazu hto{ka – vderi na nas! – Pu|ce psi! Psi zabrehali ked napahali `virinu. I ih bulo velqo, bo dawdni z valalu privedli zoz sobu i svojo, ta dostali {melosci. Brehali, podskakovali i rozbegovali {e, a dawden z n<h {e vracal skin~aci }u svojomu }azdovi. – Lapaj go, lapaj! – Gotovi w! To naisce bula nwrovnopravna borba. Wden farka{, a daskelqo dze{atki hlopoh. Jogo zubi i vi{l<skani konci vidloh, jogo pazuri i nao{treni kosi i a{ovi... Jogo strah i bes tel<h lxdzoh. Farka{ yk ked bi stracel naprym i nw bul odlu~ni kadzi sceknuc. Per{e be`al prosto, vec skrucel raz na l<vo, vec raz na pravo. Spred faklqoh, yk ked bi bul dayki velqki zayc, scekal i podskakoval, a vec {e rucel do vodi. Zapl<val, a u noci {e ~ulo zvuki yk ked bi dayka velqka `ivotiny trepala na verhu vodi. Za n<m {e do vodi pu|eli i p{iska, od{melwni z jogo scekanqom. Dawden go scigoval, hvatal za labu, abo a` i uha, a farka{ bi lwm kedi-nwkedi oglydnul glavu na bok ked po~uvstvoval `e mu za hribtom dawden zoz psoh, proboval {e za~iric i tak poglwdac ratunok. To kratko tirvalo, ta odrazu obracel naprym, ozda nadumal sprevednuc psoh, ru{el {e bokom }u gaci. Psi {e na hvilqku zbunwli, drobkali po vodi u mesce, a vec ru{eli za n<m. Lxdze z gaci nagadali co sce, `e w nadumani vderic medzi n<h i sceknuc, ta {e rozdarli na cale garlo. Kri~ali, lyrmali, a hto co mal u rukoh, zamahnul i z n<m plxskal po vodi. Dawdni go a` zarvali z koncom dlugokogo kiyka. Vec `virina popu|ela. V{e mu ~astej{e glava bula pod vodu, yk nad vodu. V{e ked odpl<val nazad od gaci dze mu z faklymi i vidlami, lyrmu i kiykami gro`eli lxdze, do~ekali go psovski zubi, a ked {e vracal }u gaci o{tri konci vidloh, abo pe~aci kiyk. Vresk 214
lxdzoh, revanw ma}arcoh, be~anw ovcoh, brehanw psoh â&#x20AC;&#x201C; {icko {e zmi{alo zoz plx|anqom vodi. A vec {e voda, tam dze mu ostatn<raz ogany~e vidzeli glavu z vi|irenima zubami i penu na piskoh, zmirela. Ked {e psi vraceli z vodi, fakl< u` dogorjovali, a z vodi {e n<~ nw ~ulo, lxdze {e porozhodzeli. Totu dol<nu od tedi Keresturci volali Farka{ova dol<na. Kolo nwj z roka na rok prihodzeli novi stada ovcoh i novi xga{e, a pripovedka o velqkomu farka{ovi kotri uprekoscel calomu valalu, nw lwm tim co ~uvali ovci, {e preno{ela z kolwna na kolwno. Yk roki prehodzeli tak farka{ u pripovedkoh rosnul dok nw dostal dva meteri dlu`ini, dok mu zubi nw postali dlugoki yk {abl<, a hvost taki `e mogol pozametac piyc z n<m. No, alw i o Dankovi, jogo {melosci i znahodl<vosci pripovedka {e {irela, a na pratkoh ka`di u~asn<k u tej odlu~nej bitki zoz priblukanu `virinu, pripovedal svojo vidzenw tej noci. [icko toto z ~asom dostavalo skazkoviti prikmeti: `e to an< nw bul pravi farka{ alw sam nw~isti, `e {e nw viboreli z n<m lxdze, alw mu kon~inu zrobela dayka vra~an<na, a `e Danko an< nw bul zvi~ajni xgas, alw dahto hto bul poslati totu vra~an<nu zn<|ic. No, zato, lxdze {e doiscovali `e Danka }azda v`al za svojogo, bo svojo dzeci nw mal, ta `e go o`enwl z bratovu dzivku, bo obidvome braca `adali `e bi im taki geroj ostal u rodze. O farka{ovi {e vecej n<~ nw ~ulo. Z po~atku {e {icki co buli prisutni na dol<ni dze farka{ konal, zarekali `e w mertvi, alw ked n<hto n<}da i n<}dze nw na{ol an< jogo celo, an< skorku, a` an< hvost, vec po~ali podozrivi pripovedki. Nwodluga {e i dol<na zmen{ala bo vikopani stari be}elq, a toti co zapametali totu pod<x znali zahodzic na visu{eni lapo{i, {pirtac po mutlynki i po visu{enej `emi, glwdaxci {l<di yk dokaz o velqkomu farka{ovi kotri tam `il. Go~ poprenahodzene v{el<y~ini na mesce buv{ogo mo~ara i pasoviskoh kolo nqogo na kotri i dalwj z dalwka prihodzeli stada ovcoh, n<}da nw prenajdzeni an< lopov, an< drugi ~asci koscan<ka kotri bi mogol potverdzic `e farka{ tej noci 215
na tim mesce zabiti. Stari babi, ked {e spominala pogona za keresturskim farka{om, {e `egnali i primahovali z glavu, `e gat, nw treba to lwm tak opu|ic, bo o~ivisne `e to nw bula obi~na `virina i `e vona nw lwm tak nai{la do Kerestura, `e to mu{elo buc co{ka in{e, bo in{ak nw mo` potolkovac yk to `e an< od tedi an< do tedi Keresturci nw mali bri}i yk z tim wdnim farka{om. Keresturu ostala Farka{ova dol<na, a dlugo i|e, ked bulo ~uc `e da}dze tak na vek{e nwstava statok, abo ked {e slu~elo `e dahto nai{ol na roztarganogo psa, znali {e navracic i sumn< do togo `e farka{ za{ lwm pre`il i totu gajku o kotrej {e u` teraz lwm da}dze u dawdnej hron<ki spomina.
216
DQORDQOVA TORINA O tim ~a{e u htorim {e slu~ovala na{a pripovedka hron<~are pi{u yk o ~a{e ked nw bul vikopani an< Velqki ba~ki be}elq, an< Stari be}elq, a o velqkej mre`i DunajTisa-Dunaj nw bulo an< be{edi. Nwt zazna~ene an< `e bi {e dakomu pri{n<lo `e take daco mo`l<ve. Kerestur bul od kedi pri{li Rusnaci do jogo hotara mo~arne podru~e, a tam na tim koncu valala co {e i nw{ka vola Medw{, htori {e prescera od Vodici ta po Fil<pov, a tedi bul dalwko od valala, bul mo~ar. Ta<nstveni, opasni, vivolovaci i polni spokusoh, alw i gro`aci bo {e nw spravoval po lxdskih zakonoh, an< {e nw dal ~lovekovi podyrmic, alw bul taki ykogo go Bog i priroda stvoreli. Preto i vivoloval yke{ strahopo~itovanw pri lxdzoh: voni {e nw lapali menyc go, do nqgo uhodzeli kelqo im dopu|oval, pohopxxci `e bi {icko druge bulo nwrozdumane. Yk {e menyli ro~ni ~asci, voda u tim mo~aru {e dzvigala abo spu|ovala, ta, ked bulo menwj vodi, grun~ki co za visokih vodoh buli lwm mali ostrovka, postavali dlug{i pasma kotri lxdze navolali gredi, bo vipatrali yk ked bi buli z lxdsku ruku nasipani, a zdabali na dlugoki i mocni dreva kotri trimali zakrice nad hi`u do vwdna. Kolo tih gredoh roslo nadosc dikinx i {a{u, nadu i kaku, bulo tam i stari verbi i mladi verbovo pruca, {icko popreplwtane u nwrozlu~nim bratstve z vodu. [icko roslo, co vodu lxbelo i ~ijo koren< nw gn<li u nwj. Ta, za{ lwm, smrodu bulo co {e, ked buli goruci dn<, {irel dookola, yk gorko-drapaci zapah {merci i gn<ca, nwstavany i oznova rosnuca. Bulo i taki ro{l<ni kotri {e konareli i rozkvitali lwm vlwce, ked suhi plati bulo vecej, a bulo i taki co {e lwm pred `imu stupyli, zreli i prividno 217
nwstavali, `e bi {e z yru znova zyveli i z i|e vek{u upartoscu prekrivali tot falat hotara kotri gutorel o pre{losci calogo valalskogo podru~a. Velqki verbi, rozkonareni i rozkorenwni, naginali {e nad vodu i ma~ali svojo zginaci konari po wj poverhnosci. Vek{a voda u mo~aru pravela svoj cek, ta bulo yk ked bi prez nx cekla rika. Na drevoh i u gu|avi, mo~ar bul dom vel<m `ivotinqom htorih {e indzej stretnuc nw moglo. Gore buli pticovo gn<zda, u stebloh okreme tih kotrim vik bul pri koncu, abo u` zakon~eni, zvili svojo gn<zda glodare, a dolu gadi, `abi, ribi, koritnyvki i hto zna yki stvori. Kolo n<h svojo prostori rozko{no hasnovali ro< lwtacih, hodzaci, kotulyxcih i {l<zkaxcih insektoh i vodo`emcoh. Wdnogo lwta, ked na Sejkoh u` `em pukala od su{i, bo di`d` nw padal dlugo, dlugo, lxdze {e darmo modlwli i vivodzeli procesix do poly â&#x20AC;&#x201C; di`d`u nw bulo. U mo~are lavki, abo gredi, hto u` yk gutorel, postavali natelqo velqki `e {e pretvoreli do pasoviskoh. Valalski `itelw i tedi ridko kedi tam odhodzeli, bo {e kolo togo prostoru plwtli vel< pripovedki. Ridki na|ivitelw toti pripovedki potverdzovali z faktom `e nai{li na falatki gl<nynih gar~koh, `e {e pod nogami rozo{ali pacerki nwzvi~ajnej belavej farbi, `e im {e moglo najsc ardzavi falatki co zdabali yk ked bi buli ~asc no`a, kopi<, abo a` i {abl<. Lxdska fantaziy, abo stvarnosc, nw zna {e ked {e kolo da~ogo po~nx toti dva stvari preplwtac, navodzela na dumki `e tam pohovane dayke vojsko, bo {e ~ulo `e dahto vidzel yk zoz `emi stir~i co{ka take `elwzne, co mu{elo buc nadzivane na glavu, bo malo wj furmu, alw to moglo buc lwm preto `e bi pripovedka bula co stra{nwj{a. Yk i tota o koscoh ~love~ih najdzenih tak, `e vipatralo yk da ~lovek umar na {edzaco. Na tih lavkoh, togo roku, yk prej} noci na{li {e pejc ~upori ovcoh. Odkalq voni pri{li, kedi pri{li, co dumali z tim prihodom â&#x20AC;&#x201C; n<hto nw znal. Za ovcami pri{li xga{e, mali psoh i ~ugi, alw an< psi, an< toti ~ugi nw buli 218
taki yki zapametali na{o stari z pripovedkoh yk buli per{i doselwnci pooblwkani ked prihodzeli zoz starih krajoh. O wden ~as golwm daco z togo roztolkovane, go~ lxdze nw be{edovali po ruski, alw ~lovek ~loveka porozumi lwm ked sce. Doznalo {e `e toti lxdze i{li z dalwka zoz svo<ma stadami glwdaxci dze wst potravi za <h statoh, ta {e zastanoveli na tih gredoh dze pre vodu co z mo~ara nw calkom vishla, mo` bulo najsc pa{i. Tu, tolkovali toti lxdze, budu zoz svo<m statkom pokly <h }azdove nw najdu kupca za n<h. A kupcoh u Keresture nw bulo, bo lxdze buli hudobni, a u su{i nw barz bulo mudro v`ac statok kotromu nw godni obezpe~ic potravi prez `imu. Ovci na lavkoh buli bezpe~ni, na ka`dej takej gredi wden ~upor mal wdnogo xgasa, a von za{ nw mu{el pocerpac `e mu poscekax, bo i sam lwdvo prena{ol dra`ku `e bi ih na gredi pregnal. To xgasoh o{lwbodzovalo, ta {e ~uvstvovali `e mo`u vodzic taki `ivot yki na drugim mesce viroytno nw mogli. Ovci na gromadi, }azda dalwko, a voni pravi panove nad stadom u kotrim {e lwgko zatraci nw lwm male baran~e, alw i velqka ovca. [vidko {e voni pejcme zgvareli i zor}anizovali. Ka`dogo ve~ara pozbivali ovci na totu najvek{u gredu, ohabeli wdnogo-dvoh naj ih ~uvax, a voni mogli odhodzic do kar~mi, bo go~ yk {e ~e`ko `ilo, piyn<ci znali yk dojsc do pogarika, a v{e bulo takih co tot smyd znali vihasnovac. A xga{e rozko{ovali: do penw`ka dohodzeli bo dakedi dakomu predali dayke baran~e, ta za vinko bulo, a wdno baran~e zaklac im od tel<h nw bulo problem. Ta bulo mesa i vina, a kolo takih {e nazberalo i gudacoh i kojdzeyki nwzvi~ajni osobi. Glad durkala na vel< valalski kapurki, ta ka`dodnqove goscenw i napavanw nw moglo ostac nwoba~ene. Kolo xgasoh {e per{e po~ali motac valalski le}inw, a za le}inymi z lxbopitl<vosci, a i po nagvarki pajta{oh, kotrim za{ taki trud z pogarami vinka placeli xga{e, pri{li i dziv~ata. Kvi~aci i obavaxci {e, per{e ganqbl<vo, a vec skoro porydnw, tri-{tiri z baveny zabegli }u gudacom, a voni im 219
ponukali pe~enogo mesa, sladkogo vina, od ~ogo <h tvari postavali ~erven{i, {mih ~astej{i, a pisn< glasnwj{i. Medzi tima dziv~atmi najkras{a bula yka{ Febronka. Mac, }dovica, ~uvala x kelqo mogla, alw vona, krasna yka bula, zavidzela bogatim dziv~atom na rizovih i gatlaskih suknqoh, krasnih pacerkoh i cifrovanih ~atoh u vibrenovanih ~ulkoh. Ked {e opatrala do togo zamolgavenogo `veratka co stalo u ~olw, okrugle, pripravene na wdnu malu ladi~ku kotru wj mac, yk gvarela, mala na vin~anx, za nx x dru`ki no{eli, vidzela dva {vicaci ~arni oka, gusti vlasi, oberva yk {nurki, l<ca kotri nw trebalo po|ipac `e bi {e ~ervenwli i }ambi zlo`eni yk najkras{a ~ervena ru`i~ka, bulo wj ysne ~om x na tancu vikrucax i najbogat{i le}inw. Alw wj ti` tak bulo ysne `e an< wden z n<h x nw budze pitac za `enu â&#x20AC;&#x201C; bo talu vona n<ykogo nw mala. U dru`tve tih daskel<h pajta{koh i nwpoznatih mladih xgasoh po~uvstvovala {e najva`nwj{a. [icki {e obegovali nalyc wj do pogara, a` oddrilqovali wden drugogo, lwm `e bi }u nwj co bl<`ej {edli. [tirme {e xga{e zmenqovali hto pojdze do valalu, a hto ostanw merkovac na ovci, a lwm wden, yki{ Dqordw, v{e ostaval z ovcami. I prez dzenq {e na nqgo pripatrali yk shopno zoz svo<m pulinom zagany ovci, yk go ovci sluhax i do konca dny {e {icki pozberax na najvis{im grun~ku, a prez noc {e ~udovali yk von an< wdnu ovcu, an< baran~e nw stracel. Volali voni jogo vecej raz, alw von n<yk nw pristaval ohabic svojo ovci. Medzitim, raz pri{ol }azda zoz kupcom, ta pone`e jogo stado bulo najlwp{e {vidko potar}oveli: ostali nwpredati lwm wden baran i daskelqo ovci, telqo `e bi ih moglo strepac do ko~a i odvesc do aklx `e bi pre`imeli, a nayr z mladima baran~atami zapo~ali {iric nove stado. Zadovolqni }azda ~uhal ruki i povolal Dqordy: â&#x20AC;&#x201C; Nolw, Dqordw, ked zme tak dobre potar}oveli, zaslu`eli zme {e dakus pove{el<c. Nw barz {e i{lo Dqordqovi, alw, trimal, naj vidzi von tih lxdzoh i tot valal o kotrim jogo pajta{e pripovedax 220
nwzvi~ajni pripovedki: `e u n<m {icki hi`i na bilo obilwni a z ~arnim obcagnuti, `e valalski {ori prosti, `e lxdze mirni, lwm {e im vistupxx z dragi ked voni prehodza, `e go~ ih nw rozumy starax {e im co lwp{e potolkovac ked {e max daco pitac. A pone`e bul mladi, bulo mu interesantne i toto o {umnih dziv~atoh kotri kra{nw {pivax. Po{ol Dqordw z }azdom do valalu, vo{li voni do kar~mi zoz zaklanim i odartim baran~ecom, ta takoj kar~marki rozkazali naj im go upe~e na calo. ]azda, vec, pital vina za cale dru`vo i ked {e dru`tvo rozve{elwlo, nai{li i valalski le}inw, {tirme-pejcme, a nwodluga i tri-{tiri dziv~ata. Ked Dqordqovo ~arni o~i stretli Febronkovo, bulo mu ysne `e tot valal vecej n<}da nw godzen zabuc. Co{ka {e mu pod rebrami zakormacalo, u `aludku zatrepecelo, a dlan< {e mu po~ali zno<c. Ked go i|e jogo pajta{e namesceli {edzic na lavo~ku }u nwj, naraz tak zasmydnwl `e pogar vina co stal pred n<m naraz vipil do dna. [icki {e za{meyli, bo von bul tot co tverdzel `e nw lxbi pic, a }azda mu takoj nalyl novi pogar. [mih i pripovedanw postali v{e glasnwj{i. Odkadz{ik {e tu na{li i gudaci, ta yki{ Ci}an gu{lyr pri{ol }u <h stolu i tak umilno zagral `e {e Dqordqovi }ombovec zopar u garlw i po`adal n<}da otadz nw pojsc. â&#x20AC;&#x201C; Ka~mar, daj nam vina! â&#x20AC;&#x201C; ~ul na daskelqo zavodi }azdu yk kri~i, vidzel `e teraz u` }azda {edzi pri Febronki, `e i wj nal<va wden za drugim polni pogar, vidzel yk vona per{e ganqbl<vo ma~a usta z vinom, a vecka u` {orov{e vipiva. ^ul i wj sladki glas kotri {e vivival ponad zvuki smikovej orhestri, po~uvstvoval smutok, a vec {e mu u glavi zakrucelo. Pri{ol }u sebe a` ked {e vonka za uglom vipovracal. Dakus toto nwpriwmne iskustvo, dakus `imni nocni vozduh rozbatoreli go i von {ednul na lavo~ku odpo~inuc {e. Kelqo tam odpo~ival, kelqo nw, lwm go naraz targla cihosc: zoz kar~mi vecej nw bulo n<~ ~uc. Stanul i po{ol 221
zakuknuc co {e stalo i vidzel yk ka~marka zameta, a ka~mar dzviga karscel< i lavo~ki na stol `e bi wj napravel mesta. – Dze xga{e – opital {e Dqordw. – Po{li – gvarela ka~marka i skoro mu pred nosom zavarla dzveri. Vracel {e Dqordw do svowj kol<bi na mo~arovej lavki, lwgnul na rozprestarti ov~i skori, alw mu son n<yk nw i{ol na o~i. Ked konw~no zadrimal, prividzelo {e mu `e ~uw odkadz{ik dalwko `enski glas yk u rozpuki kri~i: – Nw! Nw! ^ul yke{ik hlopske regotanw, a vec n<~. Zaspal, a` ked slunko vi{lo, zobudzel {e. Glava go bolwla i von takoj stanul. Nw mal vecej velqo ovci, ta {vidko obi{ol toto co ostalo od stada, zagnal ih bar`ej }u verbom, bo okolo trava u` bula spa{ena. Yk {e ovci primireli, poglwdal hladok pod verbami, bo go glava i|e bar`ej bolwla ked na nx, go~ prez kalap, uparlo slunko. I dok sebe glwdal dobri hladok oba~el `e {e prez spu|eni verbovo konari co{ka celovew. Pristupel bl<`ej i mal co vidzic: na `iloh verbi kotri stir~ali gore, bo ostali na suhim ked {e voda pocagla, lw`ala Febronka. Kolo {i< wj bula {ilqka napravena zoz fartuhu, a wj i|e ve~ar ~ista i cala {mata bula zalx{tana i roztargana. Dqordw dzvignul Febronkovo celo, odkrucel wj zvyzki fartuha zoz {i< i odnws x do svowj kol<bi, ta x spu|el na baran~ecovo skori kotri mu slu`eli mesto poscel<. Zoz ~uturu po{ol }u bistromu ceku mo~ara nabrac vodi i vracel {e, ta z nx poumival zabrudzenu dzivkovu tvar. Ked dothnul tam dze wj visko~eli gir< vona zastukala i to Dqordqovi bulo znak `e w `iva, lwm zamlwta. Daskelqo dn< Febronka bula medzi `ivotom i {mercu, a vecka, kuspokus, prihodzela na ~asi }u sebe, po~ala {e oglydac i dopitovac dze w. Sama nw znala odvitovac Dqordqovi na pitanw co {e zoz nx stalo, nw znala povesc an< yk wj meno, an< odkalq pri{la. Dqordw i|e ked x umival znyl zoz nwj zalx{tani {mati i spalwl ih, a oblwkol x do wdnej svowj 222
ko{ul< kotra wj vipatrala yk dayka ko{uly na spanw. Ked wj goru~ka prestala, po~ala wsc, ta Dqordw pohopel `e wj idze na lwp{e i `e vizdravi. Napaval x zoz {vi`im mlwkom i z nadrobenim hlwbom, daval wj yblu~ka, gru{ki i bi{almi kotri na{ol u hotare i kotri dozrevali u wdnim korcu u kuce jogo kol<bi, zakrival x ked po~ali duc vitri, zatikal kol<bku z konarami, nadom i {a{om, `e bi co bezpe~nwj{e porihtal svoj dom za prihod `imi. U valalw {e ~ulo `e Febronka tej noci nwstala. Kojco lxdze pripovedali, dawdni nagadovali `e po{la zoz }azdom co tej noci mulatoval, to podkripeli a` i viyvi xgasoh co ve~ar buli u kar~mi i toti valalski le}inw co vidzeli yk x }azda namesca do karuci. Alw smutna mac nw verela `e bi {e wj wdin<ca nw odpitala od nwj ked ru{ala do novogo `ivota. Hodzela vona dlugo lamaxci ruki, dopitovala {e, modlwla lxdzoh co da}dze putovali naj {e rozpitax dze wj dzivo~ka, ta na ostatku a` od rozuma zi{la. Dqordqovi {e n<hto n<~ nw pital, bo {icki znali `e von per{i po{ol, ta nw mo`e znac co bulo zoz Febronku. Von {e za{, tedi ked ridko odhodzel do valalu, uglavnim, lwm kupic muki i sol<, dobre ~uval da {e nw vireknw, `e bi valalskim plwtkom nw dal nagodu ogvaryc dzivku, a lxbopitl<vih nw zvirlwl prisc viglwdovac do mo~ari. Znal `e pravda nw zdogon< vinovatogo, a `e {e }azda i drugi xga{e co tej noci mulatovali u kar~mi ~uvstvovali vinovati vidzel i po tim `e }azda n<}da nw pri{ol po toti daskelqo ovci co ostali na torini. I ked `ima pri{la, i ked zavylo, von tam bul zoz Febronku u svowj kol<bi, zakruceni do ceplih ~ugoh. Febronka {vidko nau~ela jogo yzik, a zabula svoj, yk co zabula {icko co {e pred totu stra{nu nocu slu~ovalo. Lxdze nw prihodzeli }u Dqordqovi, lwm z dalwka vidzeli dakedi yk {e tamalq na torini viw dim, ta {e zgvaryli `e mu{i buc `e tot Dqordw ostal i `e, viroytno {e nw ma dze vracic ked ostal `imovac na torini... O Febronki n<hto vecej n<~ nw pripovedal. O Dqordqovi {e i|e dlugo pripovedalo, bo takoj na yr valalski }azdove 223
co mali ovci priprovadzeli ih }u nqomu. Powdnali {e `e bi ih ~uval, dowl, pravel sir i {trigal ih, a voni lwm prihodzeli raz do ti`ny po {icko toto. Tedi {e u Keresture ovci zapateli na vek{e, bo lxdze oba~eli `e ked Dqordw z n<ma xga{i, z n<h mo`e buc hasnu. ^udovali {e yk to von wden {icko postar~i: i ~uvac ih, i do<c, i pravic kisle mlwko i sir... Alw, pone`e {e do takej roboti nw rozumeli yk co {e rozumeli <h davni predki, ohabyli go na mire. Nw bulo im ~udne an< toto `e Dqordw od tedi na mo~aru ostaval ka`dej `imi, a ked u` zdobuli doviriw do jogo shopnosci i ~esnoti, an< im to nw zavadzalo. Toto mesto navolali Dqordqova torina. Stari Keresturci bi vam i nw{ka mogli ukazac kadzi bula tota torina, a dawdni a` gutory `e i teraz, ked {e prez totu ~as hotara prehodzi vnoci, na lavkoh kotri ostali od ~asu ked tam bul mo~ar, mo` vidzic ked me{ac polni, dva {ivo-belavkasti cin< yk trepeca u ceplih nocoh, dzvigax {e na meter nad `emu, prehodza {e yk dayki vityz zoz svox damu, ciho i dosto<nstveno. Dqordqovo meno zapisane i do hron<ki Kerestura, a Febronkovo, vwdno z jogo menom do tej pripovedki.
224
@OBRA^A GORA Preco {e tota nwvelqka ~asc hotara pod povalynim Visokim mostom, ked {e idze be}elqom do Veprova~u ta {e z gaci spu|i na l<vo dolu, vola @obra~a Gora ~e`ko roztolkovac. Toto “`obra~a” i|e yko{ mo` vicagnuc zoz pripovedkoh i davnih pametanqoh, alw toto Gora – n<yk. Bo, to an< nw gora, a` bi {e lwdvo moglo povesc `e w dayki bre|ok, `e w lwm wden nwvelqki falat `emi na tromed`i Kerestura, Veprova~a i Fil<pova, kotri n<hto nw oral i nw kopal, ta na n<m rosli yki{ ~eryki i ri`ni travi, nw ru{ani i nw scinani. Wden ~as {e na nx shadzala mlade` co scela svojo preslavi Per{ogo may, {kolskogo rozpusta abo daykej takej nagodi, otrimac dalwko od o~oh lxbopitl<vih valal~anoh. Tam voni znali a` i {atori rozopinac, ta i kotl<ki varic. A znali {e i dayki pari umknuc `e bi {e nwzavadzano prepu|eli medzisobnim n<`noscom, ta ked bi ih odkrili ribare co i{li co dalwj od galajku kupa~oh lapac ribi, vec bi poganqbena dzivka pla~uci scekala, a za nx do pasa goli le}inq. Zdogonwl bi x a` bl<zko pri {lajsu, bo {e vona tam u` zmirela i poganqbela `e po wj vipatrunku godni vidzic kupa~e o ~im {e to robi, ta bi {e z o{mihom prepripovedovjovalo yk tam totu i totu z tim i tim vlapeli na @obra~ej gori. Mo`ebuc to lwm Keresturci, `adni goroh i lwsoh, kotri im ostali u pametanx, po`adali mac golwm u fantazi< dayku goru – ta x sebe vidumali znaxci `e nw pridze na rozum ka`domu preverjovac co to. A preco `obra~a, o tim bi u` moglo buc be{edi, mo` wdno 225
stavno povesc `e to mesto dze {e shadzax `obraci. To im take yk mesto shadzany posle obihodzeny troh valaloh, dvoh tedi preva`no {vabskih i wdnog ruskogo, dze mogli na mire poprepatrac co im naspu|ovali miloserdni lxdze od kotrih `obrali, abo kotrim {pivali. Abo i toto co sebe sami naspu|ovali ked im bulo pod rukami, ta zakon~elo u mehu ~i torbi, a }azda go posle daremno dnymi glwdal po obiscu i bitkal {e dze mu, a dze mu. Ta vecka voni toti svojo zarobki medzisobno prepatrali i ~erali, uputjovali wdni drugih yk bi z togo vicagli co lwp{i hasen. Viroytno `e to bulo i mesto <h poradi pred rozihodzenqom do tih valaloh, a i mesto planovany kadzi dalwj, zavisno od kalendra va{aroh, piycoh, abo velqkih {vetoh. Toto mesto medzi dvoma vojnami, a gvary `e to po~alo i|e u Per{ej {vetovej vojni, postalo shodzisko ri`nih sceka~oh od zakona. Od togo kotri bi ih {trofoval pre ri`ni potupeny, najskorej kradzi, bitki, ta i zabojstva... Za{ lwm, najmasovnwj{i sceka~e buli toti od vownih vlascoh kotri lapali tih co {e zrucovali z uniformoh, zato `e nw sceli isc zabivac, abo u strahu `e budu zabiti. Takih lxdze volali lov}o{e. Yk {e vojna, gevta Per{a {vetova, bl<`ela koncu, tak tih lov}o{oh bulo v{e vecej, ta gvary `e {e wden ~as telqo nazberali `e znali uhodzic do valalu yk dayka ~eta, `e na wden zavod a` i yku{ zastavu no{eli. U valalw bulo predstavitelqoh vlasci, alw {e voni, bo buli mocnwj{i, a dawdni zatrimali oru`iw kotre mali yk voyki, od `andaroh nw bali. @andaroh bulo u valalw lwm daskelqo, ta im nw prihodzelo na rozum zra`ovac {e z tima co u` sami sebe postaveli nad zakon. Valalu ostalo lwm buc ciho, stupyc im {e z dragi, patric co menwj {e stretac z n<ma, a ked bi {e slu~elo `e toti isti od dakogo v`ali daco powsc ~i popic, nw vredzelo {e bun<c, abo udavac ih, sprocivjovac {e im, mogli {e lxdze lwm medzisobno skar`ic. 226
U Keresture {e velqki kradzi tedi nw slu~ovali ~asto. To skorej bulo tak `e ked z obisca vinw{eni pirna}i, abo dayki statok, znalo {e `e to tolvaw co pri{li z okolnih mestoh. Valal mal mocnu samokontrolu, ta yj tomu za kotrogo bi {e odkrilo `e lxbi lxcke. Lxdze buli velqo hudobnwj{i yk teraz, alw zato ridko dakomu padalo na rozum svojo hudobstvo nadopolnqovac zoz lxckim zarobkom. Bo, ked bi stracel toto wdine blago co mal, svox ~esc, vec bi mu n<yki }azda nw dal zarobok, an< z risu robic, an< slugovac, an< bire{ovac, a hudoba in{ak nw mogla pretrimac {e, lwm buc vredni i ~esni. ^esni i vredni mogol rahovac `e rokami budze robic u istogo }azdi, a taki mu{el buc i tot co mal lwm wdnogo kony, ta mu trebalo spragovac {e z daskim co ti` ma lwm wdnogo kony. Dru`tva kotri {e pravelo za robotu pri ma{ini za tla~enw, za nabivanw hi`oh, za vek{i roboti kotri vimagali zverjovanw ~loveka na ~loveka, ti` mu{eli zazberovac takih co sebe wden drugomu mogli veric. Nw pameta {e `e bi taki krado{, tolvaj, yk {e to tedi po madyrski gutorelo, mal dakogo u valalw kotri mu prepatrali i ukazovali dze co mo`e ukradnuc. Zvi~ajno voni sami mali svo<h ve{tej{ih ~lenoh co vizitirali po valaloh, tak `e znali prisc na piyc, abo na va{ar, dze bulo mo`l<ve vidzic co hto ma na predaj, yki statok, na ykih konqoh pri{ol, ta {e vec takogo }azdu co mal daco lakomne provadzelo i vec bi porihtani krado{e pri{li, zvi~ajno vnoci, a bome bulo slu~a< `e pri{li i po bilim dnx, ta ked bi {e oduperal i nw dal po co krado{e pri{li, bulo a` i zabojstva. Pameta {e yki{ik {tiroh bratoh zoz Parabutx `e pri{li po kon<, ta }azdu na{li na polx na Veprovackej, yk ore, jogo pod`obali `e go vec me{acami l<~eli, a kon< odvedli. @andare z valala nw mogli n<~. Lxdze {e nw mogli odnyc od n<h, ta na sala{oh bire{e z kri`nima drevami zakladali dzveri do hl<voh, a voni za{ lwm uhodzeli, i 227
vivodzeli kon<. Wden ~lovek ked ~ul `e {e co{ka slu~uw u hl<ve vi{ol, a yk vihodzel ta hvacel klx~ku z kotru z bradla cagal slami ta taki od{melwni pristupel }u tolvajom a wden mu hvacel totu klx~ku i zadzal do nqogo. Tak go, z klx~ku u bruhu na{la `ena i dva dzivki ta povolali su{edoh zoz najbl<z`{ogo sala{u i vec {e napravela velqka pogona za n<ma. Tedi {e na n<h pozberali i `andare z drugih valaloh, a i {mel{i lxdze. Ked su konw~no vlapeni, bo {e spoyli ta kradli i indzej, skoro v{e lwm kon<, odvodzeli ih stotki kilometeri dalwj i predavali ih, ta z togo penw`u `ili, a` mulatovali, vecka sud bul strogi i osudzeni su, vek{ina, na do`ivotnu robix. Najstar{i, glavni, zato `e {e dokazalo `e nw lwm pobil, alw i zabil dakogo, obe{eni. Hto zna, mo`ebuc i toti braca dakedi prebuvali na @obra~ej gori, tam planovali, otamalq odhodzeli kradnuc. No, u` yk tam bulo, glavne `e tota @obra~a gora bula poznata, vipatra, vel<m z vonka valala, a` i bar`ej yk tim u valalw. Valal {e za nx bar`ej zainteresoval a` ked {e slu~elo co{ka co mu obracelo uvagu na toto mesto. U valalw {e rihtala svadzba. Odavala {e yka{ Makrenka, {umne i osetene dziv~e, za ykogo{ Ferka co go mac vodzela do cerkvi, od dzecka, nw hodzel z drugima dzecmi, bo go oddrilqovali. Ked virosnul, ta i da scel nw mogla go pu|ac do }azdin<, bo bi go mlade` vidrilyla. Von {e i najbar`ej volwl sam bavic, vlwce zadlugo, u` taki lompov, {edlal prut yk daykogo kon<ka, podskakoval, rego~al i bil z batogom, a tak `e bi {e za n<m kurelo po dilqove. V`ime v{e daco strugal z bi~akom co mu ocec kupel na va{are. Ked go raz mac ohabela doma samogo, na{ol pod gredu yki{ paperi, tak {e mu pa~eli volki co vidzel na n<h `e ih povi{trigoval i porozladal po stolw. Ta `ena, mac jogo, ked pri{la, lapela {e za glavu: â&#x20AC;&#x201C; Ferku, sinu moj, ta co {i porobel. [a dva fertal< `emi zme mogli kupic za tot penw`. To penw`i, nw vidzi{? 228
No, ta, za takogo mlodiy x sceli rodi~i dac. – Mamo, yki to mu` budze – plakala Makrenka. – Golwm nw budze{ gladna i gola i bosa, von wdinwc, {icko jomu ostanw, a ti budze{ }azdiny u obiscu i zoz {ickim ti budze{ bajla}ovac. – Tak ce{ela mac Makrenku i ukazovala wj yki wj kabat buduca {vekra poslala. Oblwkla {e wdnogo ve~ara, Makrenka, ked rodi~i pospali, do togo kabata, i naisce, taki krasni {mati n<}da nw mala na sebe. Vi{la taka pribrana, u bar{onx vi~esana do lwtnej noci. Me{ac o{vicoval wj rodni valal, ul<~ku u kotrej {e od dzecinstva bavela z pajta{kami, dragu }u be}elx na kotru vi{la. Vec {e po gaci ru{ela }u {lajsu. Voda oprez nwj su|ala, padala i pripovedala o tim yk {icko prehodzi, yk n<~ nw mo` vracic. Podumala visc vo~i tomu ceku, ru{ela dalwj, dra`ka na gaci bula v{e menwj vi}a`ena, rosa po~ala vla`ic travu kotra wj laskotala sklwn~ki nad cipelami, a vona lwm i{la i i{la, dok na me{acovej {vetlosci nw vidzela visoki most. Zastala na hvilqku, a vec odlu~no, po{vid{ano, vidrapala {e na nqgo, pri{la na stredok, nagla {e, a vec lwm prekro~ela wdnu nogu, druga {e sama prerucela prej} ogradi i vona spadla do cmej vodi. Ked pri{la }u sebe vidzela daskelqo osobi u cmoti yk {e naginax nad nx i tak pravy cinq `e x me{ac nw o{vicoval. ^ula glasi, alw slova nw barz rozpoznavala, bula mokra i bulo wj `imno. Wden {e nagnul nad nx, gutorel co{ka i ked vidzel `e go nw rozumi, sam po~al rozvyzovac sukn< na nwj. Makrenka probovala ozvec {e, dzvigala slabi ruki `e zatrima na sebe {mati kotri wj zrucoval, alw von predlu`oval i vona nwodluga ostala gola. Svidoma `e w o{vicena z me{acom, i `e {e {icki prisutni hlopi, a bulo ih golwm dze{ecme, pripatrax na nx, scela sceknuc, nwstac. 229
Tot co x zoblwkol prinws yki{ pokrovec i okrucel x do nqgo, lwgnul kolo nwj i vona {e nwodluga prestala tresc, zmirela i zaspala. Zobudzela {e nw od slunka kotre vi{lo, alw od kormacany osoboh ked stavali, nacagovali {e, vika{lqovali. Vidzela svojo {mati poprescerani na ~erykoh okolo, popatrela na pokrovec u kotrim bula okrucena, a vec na ~elwdn<ka kolo sebe. Von {e zobudzel, o{mihnul na nx, vecka stanul, po{ol }u wdnej zajdi i z nwj vinyl yki{ voycki pantaloni, ko{ulx i remenq, dal wj i z }estom, znova {e ozdzivaxci tak `e vona nw rozumela, ukazal wj naj {e oblw~e. Pobrala Makrenka toti {mati, za{la za wden ~eryk i ked vi{la spoza nqogo bula oblw~ena yk hlop, lwm wj na glavi buli var}o~i. “A bar{onq?” – podumala – “straceni u vodi be}ely”. Isti ~elwdn<k wj dal yku{ husto~ku kotru vona zavyzala na glavu i popatrela tam dze kolo ogny daskelqo hlopi pekli slan<nu. Zapahlo wj, a wj u` poznati pri{ol, dal wj pal<~ku na kotru zdzal falat slan<ni, i odvedol x }u ognx. Yk nacagla pal<~ku zoz slan<nu, vona po~ala {kvir~ac i o kratki ~as z nwj po~alo odkapkovac. ^elwdn<k wj dodal falat hlwba i vona masc zoz slan<ni po~ala zberac na hlwb. Tak po~al novi Makrenkov `ivot. Kabat, bluznu i fartuh pozberala zoz ~erykoh i rucela do vodi. Ked {e fartuh zakva~el za ogradu {lajsa {lajsar go vinyl i dal yvic do valalu, bo {e pre~ulo `e Makrenkovo rodi~i po valalw glwdali svox dzivku. Yki to pla~ i smutok nastal ked priyli dokaz `e {e <h dzivka rucela do be}elx?! Buli si}urni `e {e zadavela, dnymi pohodzkovali po pobre`x be}ely u nad<< `e najdu wj celo i pohovax x yk {e {ve~i. Alw an< cela nw bulo, an< `ivej Makrenki. Nwodluga {e u valalw po~alo pripovedac yk dookola po {ickih mestoh gara yka{ banda, i `e zoz n<m i jogo 230
dru`tvom co na konqoh {vidko ubegux, hvatax co nadumax i sceknx, i wdna dzivka, oblw~ena do hlopskih {matoh. @e w nwmiloserdna, i shopna i u {edlanx, i u scekanx. Na toto dru`tvo or}anizovana i pogona, alw od n<h n<}da n<hto nw vlapeni. U wdnej z tih pogonoh za{trelwni wden kotri zaostal za drugima, `e bi im {trelyxci ~uval odstupn<cu, pokly go smertelqno nw potrafela wdna `andarska kulqka. Ked dobegli }u nqomu i|e dihal, alw {e vidihal na ko~u na kotri go polo`eli `e bi go vo`eli, takogo mertvogo, po valal do valalu ~i go dahto nw prepozna. Nw prepoznal go n<hto, a kradzi na calim tim podru~u {e zmireli. Do valalu scigovali glasi `e u Slavoni<, dze `ili i vel< viselwni Keresturci wst yka{ velqka tolvajska banda kotru vodzi slavni ^aru}a. [pivanki {e o n<m {pivali, vlasci or}anizovali pogoni, alw im von v{e vimknul. @e mu prave `eni buli glavne sklon<sko, a` su an< wdna na drugu nw nagn<vani, `e von ka`du ohaby doma lwm wdnu v{adzi vodzi zoz sobu. U` pred samu Drugu {vetovu vojnu yka{ para i{la do Za}rebu, bo im tam sin zakon~el za advokata, ta i{li na preslavu primany diplomi. Dze{ka pod Vinkovcami gajziban zastanoveli u polx, obkolwli go yki{ hlopi na konqoh, do va}onoh pouskakovali hlopi zoz husto~kami zavyzanima prej} ustoh, popod nosi. Ka`di mal u wdnej ruki revolver u drugej no` z kotrim orezoval ki{enki, torbi~ki zoz {i<, a i zagro`oval tomu hto nw pristaval dac penw`, perscenq, lancu|ok, u` co dragocine mal pri sebe. Do va}ona dze bula tota keresturska para vo{ol wden, ta ked znyl kalap, spod nqogo vipadli dva grubi var}o~i. Zlwknuta para u strahu lwm zlo`ela ruki i po~ala {e sciha modl<c: â&#x20AC;&#x201C; Gospodi Bo`e, pomo` nam! A vec `ena predlu`ela glasno Bogorodice, D<vo, radujsy, blagodatnay Marijo, Gospod z Tobox...
231
U tim {e pred n<ma zyvela krado{ka z kalapom i ozvala {e }u n<m po ruski: – Vi Rusnaci? – Gej – gvarel tresaco ~lovek, a `ena dodala. – Z Kerestura, idzeme }u sinovi, nw zabijce nas, modl<m vas! – Pozdravce mi Kerestur – gvarela mlada `ena, vivracela kalap zoz htorogo {e visipalo {icko potedi nazberane, polo`ela go na glavu, i po{la. Ked mu` i `ena pribegli }u oblaku, vidzeli yk shopno skaka na o{edlanogo kony kotrogo trimal mladi le}inq, yk nwoglydaxci {e vitla po konqskih zadn<h nogoh i krista kri`om u begu oddalwla {e od gajzibana, dok nw postala lwm wdna ru{axca to~ka na gorizontu. – To mu{i buc ^aru}ova Makra – {eptali lxdze vozbudzeno, hvataxci zoz gromadki toto co bulo visipane zoz kalapa, a co prepoznavali yk svojo. Mal`enska para o tim do`icu pripovedala dlu`ej i vecej yk o tej svyto~nosci na kotrej buli u Za}rebe. Lxdze na pratkoh v{e oznova pretresali toto <h pripovedanw, a {ickim naj~udnwj{e bulo `e {e `enatolvajka ozvala po ruski i `e pozdravela Kerestur. Spo~atku nagadovali kojco, a vecka yko{ {icki do{li na toto `e to ma buc lwm Makrenka. Bo, rahovali voni: go~ {e verelo `e {e zadavela, wj celo n<}da nw prenajdzene, an< u vodi, an< kolo vodi, a o~ivisno `e i{la tamalq, {mati nw slu~ajno dopl<vali do {lajsu. Vecka povyzali @obra~u goru zoz Visokim mostom, z htorogo, znali, `e u` daskelqo osobi skorej skakali ked {e sceli zabic, a ked pretresli toto hto {e {icko shadza na @obra~ej gori vec, dumali, nw ~udne `e i Makrenka zakon~ela medzi krado{ami i zbojn<kami. Visti o bezo~nim odn<manx i drugih zlod<jstvoh ^aru}ovej bandi scigovali, dok go nw vlapeli i osudzeli na {merc. Le}enda o n<m go nad`ila, alw to bulo u` pred sam po~atok Drugej {vetovej vojni, ked {icko pocisli {vedo~eny lxdzoh `e {e nw lwm na 232
@obra~ej gori, alw i po drugih metoh u hotare, po kukuricoh najvecej, zyveli yki{ik novi lov}o{e, lwm `e {e voni teraz volax `elwni kader. Ked vojna scigla i do valalu, po~ali {e ka`dodnqovo zbivac kojdzeyki zbunxxci nwo~ekovani i stra{ni stvari `e lxdze i zabuli i na Makrenku, i na slavnogo ^aru}u.
233
PAROH MAKA> Mi`o bul najmlad{e, dzevyte dzecko vrednih Makajovih parastoh, narodzeni na sala{u pod Pinqvic, vecej yk dze{ec kilometri oddalwnim od Kerestura. Do valalu {e odhodzelo preslavic {veta, do nwdzelqovej Slu`bi Bo`ej, pre svadzbi u rodzini, po daykej roboti i ked {e mu{elo daco kon~ic... Fameliy odhodzela porydnw, prave preto `e bi dzeci prisustvovali na bogoslu`enx za dzeci, nwdzelqovej malej Slu`bi Bo`ej. Za drobni dzecinski no`ki toto bulo putovanw bulo dluge, tirvalo vono dobri dva godzini. Buli dilqovi po htorih {e moglo isc, alw prez goni bl<`ej. Bulo ri`ni prepre~eny, visoki kukurici i gl<boki va}a{i, yrki... A mac dzeci popriberala, bo {e u n<h ce{ela: oblwkala im bili }a~ki i ko{ulqki. Yk voni vipatrali dok scigli po valal, po prahu na dilqove i rosi na travi, mo` lwm zadumac. No, najvek{e prepre~enw prez kotre {e prehodzelo ked {e scelo skracic dragu bul wden yrok u kotrim skoro v{e bulo vodi, a ked nw vodi, vecka golwm mutlynki i `aburini na dnu. Prez yrok nw bul moscik, nadalwko, ta {e prez nqogo prehodzelo tak `e {e go preskakovlo zoz pal<cu, co x hto{ka tam zohabel `e bi poslu`ela tim co sceli prejsc, taku, dlugoku das tri meteri. Pal<cu trebalo dzvignuc, uprec do `emi, zalwtnuc {e i presko~ic. Ta, komu {e udalo presko~ic â&#x20AC;&#x201C; presko~el, a komu nw, tot rapnul do mutlynki. To {e naj~astej{e slu~ovalo Mi`ovi. Zabegnul bi {e i von, i zalwcel, alw ~i slabki ru~ki, ~i kratki no`ki, lwm zadlugo, go~ co da robel dalwj od stredku nw scigol. Kelqo lwm da trepal z nogami ked vidzel `e {e zastanovel dze{ka na stredku yrka, `e bi {e dayk zadrilwl i prerucel prej}a, 234
jogo skok {e zakon~oval tak `e – spadnul. Ta {e vec vracal pla~uci na sala{, po poce{enw }u maceri. A toto poce{enw bulo take: – Viro{nw{, Mi`u, ta presko~i{! Abo, ked {e slu~elo `e {e pobil zoz su{edovim hlapcom, Slovakom, ta go zvalwl na `em, a jogo pes `e bi go o{lwbodzel, uku{el Mi`a i to tak fest, i von {e znova, pla~uci, rozbegnul }u maceri. Vona go lwm poglaskala, opatrela uku{ene mesto, poumivala, zaplatala }a~ki i gvarela: – O dze{ec dn< nw budze an< vidno, a o dze{ec roki zabudze{ `e ce uku{el. O svowj maceri, yk o svytej u svo<m zdogadovanx, dakedi{n< Mi`o, ked u` bul keresturski paroh Maka<, be{edoval: – Od nwj som u~el od kol<ski, mac per{a kn<`ka z kotrej dzecko u~i azbuku `ivota, tot nauk sklada do {erca i no{i cali `ivot. Popri dzevecerih dzecoh roboti mala v{e polno, vona i nocami robela, a mi dotly sladko spali pod ceplu perinku. Per{i spoznany Mi`o dostal od vlasnej maceri i maceri {ickogo – prirodi. Z radoscu upival zoz {ickogo kolo sebe, u~el {e krasi patraci na zagojsani `itni poly, sluhaxci pisn< {korvanka na slavu Bo`u. Napasaxci kravi na scernynki, pripatral {e yk {e priroda meny, ~uvstvoval {e `e w wj ~asc, a vec, yk i drugi jogo braca i {estri, ked scignul z rokami za {kolu, po{ol do valalu. A tam, u {koli, po wdna kn<`ka i po wdna tabl<~ka za ka`dogo. Mi`o lxbel {kolu, nw telqo pre toto co {e u nwj u~elo, alw, tak posle pripoznaval, preto `e {e tam i {pivalo: – Tedi som nw rozdumoval dze pojdzem, to lwm odli~ni i{li dalwj. Y nw bul ba{ z tih odli~nih, alw som na in{e an< nw podumoval, lwm o panocovstve. Zapo~ala dluga draga po vipolnwnw sudqbi. Rozpo~ala zoz klasi~nu }imnazix u Vara`dinu i stretnuce dze bulo najva`nwj{e nau~ic klasi~ni yziki: gre~eski i latinski, z htorima mu {e otvoreli dzveri vel<h mudroscoh 235
napisanih za {ickih i za {icki viki od htorih per{a co stala na uhodze do budinku }imnazi<: @ic nw lwm za sebe, alw i za drugogo – I naisce, cali `ivot mi potverdzoval `e mo`e buc |e{l<vi lwm tot, hto vidzi `e i toti kolo nqogo |e{l<vi – tverdzel von i o{mihoval {e, |e{l<vi, okru`eni zoz svo<ma parohiynami kotrim u` per{ogo dny, ked pri{ol yk panocec do Kerestura gvarel: – Mili braca i {estri, moy kapurka v{e otvorena za vas, dzenq i noc, 24 godzini. – Vec kus zastal, ganqbl<vo {e na{meyl i dodal: – Gibalq `e hrapim, ta vas nw u~uwm. Alw vi lwm gibajce i durkajce. Ked po~ina{ daco rozdumaj o jogo krax Osem roki prez }imnazix dumal na totu prislovku i u~el `e `ivot dragocini i `e go treba ~uvac i ~estvovac. Hto {piva, dvaraz {e modl< – ostal panocec virni }u svowj per{ej lxbovi. Nau~el grac na }itari, ta {e z nx u rukoh kedi lwm mogol odpo~ival pod or}onu u zagradi. Zoz {pivanku vira`oval sebe, radosc `ivota, interesovala go polifoniy, cerkovne {pivanw. Ked po{ol na Karpati, do }imnazi< u U`gorodu, vec u Kalo~i, na studijoh bogoslovi<, v{e kolo sebe zberal dobrih {piva~oh, ta z n<ma daco rihtali za Mikolay, Kra~un. Z muziku {icko bulo lwg~ej{e podno{ic. A` i vojnu do kotrej, u` na samim koncu, alw dosc dlugo `e bi do`il {icki strahoti prez kotri vwdno zoz svo<ma parnykami, valalskima le}inymi, prehodzel do partizanoh. Jogo du{a i z togo pekla prez kotru prehodzela jogo 36 diviziy u Trecej armi<, za~uvala krasni pamytki. Svo<h soborcoh, nwosposobenih za toto co ih ~ekalo, nau~el u pavzoh fronta i bitkoh, {tiroglasno {pivac. Tak sebe vwdno ubla`ovali pocerpanw u tih dnqoh, u kotrih 236
rano nw znali ~i do`ix ve~ar, a ve~ar ~i za n<h o{vitnw rano. Cela vel<h z kotrima bul u vojni prinw{eni do Kerestura i spo~ivax na keresturskim temetove, a vel<m {e an< grob nw zna. Tedi u` bogoslov, a` i odlikovanw dostal za zaslugi za narod, go~ mo`ebuc zoz pu{ki an< raz nw {trelwl. Demobilizovani n<}da po nqgo nw po{ol... Take iskustvo go lwm utverdzelo u pre{ve~enx `e vibral dobru dragu. [kolovanw predlu`el u Dykove, ta Za}rebe, `e bi na koncu u Rime zakon~el postdiplomski studi<, i dze{ec roki bul u Za}rebe yk duhovn<k mladim co {e rihtali za svy|en<koh. Buli mu to najkras{i roki: od rana {e rihtal co im na ve~ar pove, naj ih ohrabri, a vec {e ce{el `e kel< z n<h postali svy|en<ki u na{ej eparhi<. Tam {e z vlasnim iskustvom do{vedo~el `e Latinw kotri zapisali `e Najvek{a umetnost vihovac dobrogo ~loveka, mali pravo... – Zakon lxbovi najvis{i – tolkoval zanw{eno tim co mali ~asu go sluhac na vel<h dru`tvovanqoh na kotri bul volani, a na kotri von lxbel buc volani. – Yk co sto< u Novim zavitu, `e Isus gvarel: “^lovek vek{i od soboti” – sam potupjoval starozavitni zakoni, bo ~uda robel i nau~oval, uglavnim sobotu, go~ sobota za Wvrejoh svyti dzenq, i|e od Mojsey, dzenq ked {e treba po{vecic Bogovi. Tak paroh Maka< po{tredno daval za pravo lxdzom kotri {e nw pritrimovali strogo {veceny nwdzel<, i drugih {vetoh, ta u kosidbi, lama~ki i drugih polqskih robotoh nw be`ali do cerkvi, alw na svojo poly. Znal von `e parastovi jogo robota jogo molitva: toto co {e mu{i porobic, mu{i {e porobic na ~as, `e bi trud i ukladanw nw prepadlo, `e bi i von i jogo fameliy i drugi co od jogo trudu zavi{a buli obezpe~eni. Z tim im blagal u du{i ~uvstvo krivdi `e potupxx tradicijni virski zakoni. – Y {e v{e staral pomognuc i poce{ic ~loveka – pravdal {e paroh Maka< i naisce, ozda nwt u valalw osobi kotra golwm raz u `ivoce nw za{la }u nqomu yk }u ocovi, poradzic {e, posovitovac, dostac pot<hu. 237
Nw ostal paroh lwm na slovoh, potverdzoval toto co gutorel i z d<lom. Keresturci pametax vel< taki prikladi, prepripovedux ih yk ane}doti z kotrih vidno yk {e staral `e bi ih an< zoz slovom, an< z d<lom nw povredzel, alw i toto `e voni to ~uvstvovli i buli mu podzekovni. Idze von tak, gvari wdna ane}dota, a pred dutynom polno hlopi, vracax {e z roboti ta sebe pokupeli po pivko, bo tunq{e yk u kar~mi. Oparti na bici}li, lwbo na mur, na druk za operanw bici}li, abo na samu bici}lu, na stoyco ~i na ku~aco, pix, kury i bistra svox politiku. Dakus im nwpriwmno, `e gat, idze panocec, ta mu smerno zdravkax: – Slava Isusu Hristu! A von {e lwm o{mihuw, yk ked bi {e i sam ganqbel `e ih poganqbel nw narokom, odvituw, a yk z pitanqom u htorim lwm hvoscik posperdovany: – Odpo~ivace?! Rozumeli go, a rozumel ih i von, bo i sam bul taki co lxbel i powsc, alw i popic. Vo`el sam svoj avto, a ked u` nazberal roki, a nazberal i palwno~ki, ta znal zamodl<c svojogo cerkovn<ka: – Ti me lwm odvedz }u avtu, uka` mi kormanq, ta y pojdzem sam. I naisce po{ol, pomalx~ki, n<}da nw napravel n<yke nw|esce. – Mam upe~atok `e me dzeci najvoly, dakedi nw {mem an< prejsc kolo {koli ked odpo~ivok, bo go~ tam u~itelq, darmo, voni pribegux }u mnw. To okremne priytelqstvo, nwt dzecka co go nw poznam, kedi mo`em davam im daco, go~ dzeci nw{ka, slava bogu, nw nu`ni. Scel paroh Maka< uvesc i novosci do svowj roboti: scel pisac melodi<, ta vec toti {pivanki grac i {pivac posle Slu`bi Bo`ej, `e bi {e dzeci dze~nwj{e zberali na vironauku i do cerkvi, `e bi toto zazberovanw bulo su~asne. Alw yki bul, obaval {e `e babi povedza. “Yki to gudaci grax u cerkvi”. 238
Blagi preblagi, bolwli go nw|esca jogo parohiynoh. Pripoveda {e `e wden ~lovek z drobnima dzecmi rozpo~al hi`u, w{enq u` pri{la, a jomu robota z kotru dumal zarobic telqo kelqo mu hibelo `e bi x zakril i do `imi {e uselwl nw po{la yk planoval, ta nw znal co po~ac, dze {e obracic za pomoc. I vec, wdnogo dny, u koverti zvyzanej zoz {par}u prerucenej prej} murika do jogo dvora na{ol pejcsto marki – telqo kelqo mu hibelo. Znal von panoca Makay, a znal i pred kim {e skar`el, ta v`al penw` i po{ol do nqgo, poradzic {e, co zrobic z tim penw`om: – Bog znal `e {i nu`ni, ta na{ol z kim ci po{lw. Nw staraj {e, to jogo zadumka! Tak zmirel ~loveka, a utverdzel pre{ve~enw u valalw `e von tot co velqo raz nwmenovano pomaga tim u nu`di, `e {icku svox placu nwsebi~no rozdava z radoscu, a `e {e n<}da nw prizna. A znal, i popri togo velqkogo porozumeny za ~lovekovo slabosci i nwvol<, ked trebalo, nw odstupic od svowj du{pastirskej ulogi. Raz go tak povolal wden parohiyn, kotri {e u gare{tu dze po{ol pre transportne potupenw, upoznal zoz wdnu co tam bula, bo {e ~e`ko vimscela mu`ovi ked go vlapela z drugu, `e naj go povin~a. @e bi {e mogli povin~ac, mloda mu{ela per{e buc pokrescena, bo bula muslimanka. No, ta, na ve~eri, na kotru bul povolani i panocec, hto{ka evfori~no nazdravel mlodytom i od{melwni rozpo~al be{edu: – Pravda `e bula muslimanka, alw z nwj budze dobra hristiynka, gej, panocec? – Yka bula i muslimanka – odvitoval von sciha, alw odlu~no. Pod konwc `ivota bul najstar{i aktivni panocec u vladi~estve. Vidzel von `e jogo parnyki u` stari, zgorbeni, lisi, znal `e i von taki, go~ {e ~uvstvoval `e bi i valcer mogol zatancovac i fodbal odbavic. Slu`beno {e {tiri raz pital cerkovnim vlascom, `e naj go pre solidarnosc }u mlad{im zmeny, {a mal i svox hi`o~ku, naj {e drugi uka`u. 239
Wden glavni sekretar u vladi~estve go poce{el. â&#x20AC;&#x153;Nw bogzna yki {i, alw lwp{ogo od tebe nwtâ&#x20AC;?. [meyl {e na to keresturski paroh, a milo mu bulo. Lxbel totu lxbov kolo sebe, toto ~uvstvo `e w doma, `e w yk i drugi, z calim valalom rodzina. Bul porihtani za penzix, alw nw i ohabic Kerestur. Scel, pokly mogol ostac pri horomu, pri spovedzi, pomagac na veronauki... I udalo {e mu ostac u Keresture do konca `ivota, a i posle. Bo, tot co {e nwsebi~no dava ka`domu, ostava u ka`dim co daco priyl od nqogo. Ta w teraz tam: na keresturskih `itnih polqoh, u {pivanki {korvan~ka nad n<m, u yrn<m vitriku co nwsta{no sipe vi{nqovo l<sto~ka po Velqkim {ore, u prahu co go u furmi blata vw{en< zoz polqoh na svo<h kolwsoh do valalu uno{a traktori, u dzecinskim {mihu u {kolskim dvore i u cihej molitvi virn<koh na bogoslu`enqoh. Yk ked bi {e jogo {iroka podoba u reverendi co u` }u koncu zdabala na dzecinski {ator, lwm na hvilqku skrila za dawden ugel i teraz {e zadovolqno {mew `e i|e raz pofrantoval zoz svo<ma parohiynami.
240
OSLA U VODI Pavlinka lxbela {icki {veta, alw wj Velqka noc bula yko{ najsvyto~nwj{a! Per{e, preto `e za Velqku noc v{e dostavala novu {matu, a bome i cipelki, bili boto{i i ma{l< kotri bi wj zalwtovali kolo glavi na koncu var}o~oh do kotrih wj mac lwdvo posciskala wj bili kandrasti vlasi, dok begala kolo ko{arkoh po{orovanih kolo cerkvi u porti. A ked Velqka noc bula kus poznwj{e, ta ked bi tih dnqoh tak dobre ograla yr, taka rozkvitnuta, krasna i cepla, tedi bi u nwj {icki tri velqkonocni dn< oddzvinqovala radosc kotra {e rozl<vala po valalw. Na per{i dzenq, znalo {e, nw idze {e n< do kogo, w {e toto co bulo u porti pri cerkvi poblagoslovene, z dawdnu kapku {vecenej vodi~ki co x z metolku pirskal wden, abo a` trome panocove, kotri pod nwbom, vinw{enim z cerkvi `e bi {e ukazalo `e na nwbo po{ol i Isus Hristus ked na pashovu nwdzelx voskresnul, obihodzeli kolo cerkvi. Nwbo no{eli hlapci co prej} {matoh mali nadzati {lin}erajovo ko{ul<, a zoz ko{arkoh vikukovali paski, okreme ukra{eni bili cipovki, falati uvarenej {unki, z masla napravene baran~e abo ru`i~ka, skrucena suha, a obarena kolbasa, gruda sirca, tej lakotki z vajca i mlwka co {e x vari lwm za Velqku noc i â&#x20AC;&#x201C; v{el<yk pisanki kotri ofarbeni i vipisani na @elwni {tvartok. A drugi dzenq, ej, drugogo dny, {e vona i wj pajta{ki skrivali od svo<h parnykoh, kotri na konqoh, ukra{enih zoz paperovima pantl<kami i vi{ivanima ru~n<kami, prihodzeli {pivaxci â&#x20AC;&#x201C; obl<vac ih. Na {icki toti vozbudl<vi zbuvany, yk co i po {pivanx na Vil<x i na kirbajovo ve{ely, prihodzeli i 241
wj najlwp{i pajta{ki, [tajnerovo dvojnyta: Mira i Icuka, za kotrima v{e hodzela i <h mlad{a {estra Rozika. Na ostatku, {a {icki Keresturski @idzi {e pajta{eli zoz {ickima. Medzi sobu be{edovali na svowj be{edi, alw z drugima u valalw po ruski. Nau~eli. Preto i Pavlinki nw bulo cl<vo ka`di dzenq zabegnuc do su{eda Ynka @ida, yk go {icki volali, vidzic co wj roby pajta{ki, abo ked bi x z domu poslali po daco do <h dutynu. Na Velqku noc bi <h d<dovi, istomu Ynkovi, z dzveroh zdravkala: – Hristos voskres! – Nw barz verim `e voskres! – guncutski odvitoval d<do Ynko. – Gej, voskres, voskres – branwla Pavlinka toto co nau~ela na vironauki. – No {a gat, ked voskres, yj nam @idom – skara`el {e d<do – a ked nw voskres, yj, vam, hristiynom. Nw raz {e Pavlinkova i d<dova be{eda znala zvesc na virsku diskusix u kotrej von darmo proboval zbun<c osetene dziv~e. Ked mu raz tak, u stred be{edi vipadla z ruk {katula polna zoz gvozdami, ta {e rozsipali po naolwjovanim patosu, Pavlinka podumala `e go to Bog pokaral, ta {e na{meyla. D<do {e proboval zognuc, alw mu stari kosci nw dali, ta klwknul i tak po~al zberac gvozd po gvozd. Dziv~e hvacelo zoz tez}i dva {tanicli z grubogo papera, nacaglo ih na ruki yk rukavici, kuklo }u d<dovi i raz dva z dvoma garscami pozgartala gvozdi nazad do {katuli. – ^orcik ti velqki, mala! – pohvalwl x d<do Ynko. Mala Pavlinka i|e velqo pajta{ki okrem [tajnerovih. Okreme {e lxbela pajta{ic zoz Wlenku, {tvartim dzeckom wj u~itely, kotri {e mu~el zoz svox placu vihovac drobni dzeci, ta svox muku gartu{el na dnu fly{ki u kar~mi. A kar~ma, u kotrej von glwdal ratunok, bula obok pri dutynu u stred valala. I x i dutyn trimali ti` @idzi, Vajsovo. Wlenka o Vajsovih n<}da nw dumala yk o in{akih 242
lxdzoh yk co bula wj rodzina. Voni wj a` buli bl<z{i, bo {e priwmno ~uvstvovala ked odhodzela do tej n<zkej, uzkej i dlugokej hi`i, dze x volali prekrasna Panika i pegava Edita. Mali toti dva {estri i Tibiy, dosc mlad{ogo od n<h, alw barz dopitogo, brata. Ked trebalo kupic daco u dutynu, Wlenka uhodzela na dzveri co zukos odrezovali ugel. Ked otvorela dzveri poru{ala dzvon~ok, co daval znak `e mu{terix treba vislu`ic. Wlenka dumala `e to najfin{i dutyn na {vece. [ickogo tam bulo: od vitrijonu po najkras{i gadvab, od cukru i baviskoh po sudzinu i kvas. Nwprepovedzene bogatstvo i krasa! Okreme bulo pahnyco u dutynu ked {e bl<`eli velqki {veta, a pred Kra~unom tam buli gromadi pomaran~ata i cukri u zlatku, {vicaci }ombul<, babki i kon<ki. Vislugovala mac wj pajta{ki, ta {e Wlenka i u dutynu ~uvstvovala ceplo i komotno. [mela bez ganqbi pitac {e `e kelqo daco ko{ta bo velqo raz nw mala dosc penw`i, abo povesc `e naj upi{e do teki. A u <h obiscu, bulo wj nw yk u rodzini, bo rodzina i ukvil<, i pove co wj na rozume i poogvary, a pan< Sara bula v{e dobra. Vel< falatki bilogo hlwba z maslom Wlenka powdla u obiscu Vajsovih, a nwraz wj pan< Sara na odhodze {turela do fartu|ka falatok platna na fartu|ok ~i sukenku. Tak, potajomnw, da x nw poganqbi, nw yk rodzina, kotra ked davala, nadpominala `e ~eka podzekovnosc! Dru`eli {e Pavlinka i Wlenka i medzisobno, alw svojo pajta{ki nw vihabyli, a i drugi valalski dzeci, kotri mali u su{edstve. Vel< `idovski dzeci {e volwli pajta{ic z drugima, a nw zoz svo<ma. Ista, Edita Vajsova najvolwla ked bula de`urna z Vladkom co {e ganqbl<vo, co do {koli prihodzel u {estrovih cipeloh bo drugi nw mal, skrival u ostatnwj lavki. U`ivala `e mu mo`e na lavki ohabic remen~ok bomboni, abo dayku drugu lakotku z dutynu, o kotrej {e jomu lwm {n<lo. U`ival i von u lakotki, alw nw i ked mu {e vidri`nqovali pajta{e `e yku ma frawrku. 243
U valalw bulo daskelqo `idovski fameli< ~ijo priselqovanw pametala Pavlinkova baba i|e yk dziv~atko. [icki voni mali prezviska co zdabali na nwmecki: okrem [tajnerovih i Vajsovih, tu buli Kolbovo, Kravsovo... Valal i nw{ka ul<~ku u htorej mal dutyn~ik Rezak vola Rezakova. Natalka, i|e wdna dobra Pavlinkova pajta{ka, co u tej ul<~ki narodzena i odrosla, najvolwla {kintac pred kar~mo~ku na htorej na olupenej {ivobelavej tabli pisalo: Kolb I}nyt predava vino, pivo i palwnku! Natka i wj pajta{kom toti slova nwprerivno povtorjovali {kintaxci po }aradi~oh: tri gore i tri dolu. Vipatralo im `e to molitva `e bi {e nw zabunwli. Prestavali lwm ked bi dahto uhodzel i vihodzel z dutynu, gl<boko udihuxci vozduh zasiceni z najrozli~nwj{ima vozbudl<vima zapahami co vibival z nqogo. [icki toti pajta{ki i pajta{e tvoreli za{u{kane dzecinstvo, a` i zahripnuti glas drobnogo Icaka piryra, kotri ked prehodzel prez valal kri~al: â&#x20AC;&#x201C; Pirw, pirw, kupuwm pirw, stare i nove! Ta i ozbilqna podoba dohtora [varca, htori ul<val doviriw ka`domu horomu â&#x20AC;&#x201C; popolnqovala malxnok mirnogo valala. Vec, wdnogo dny, Tibi Vajsov, ozbilqni i yko{ik svyto~ni, stir~aci medzi hlapcami co go okru`eli u {kolskim dvore, nadvis{uxci ih za glavu, z gevtima svo<ma celovima previdnima uhami, co mu buli postaveni dze{ka zboku, ta zdabal na daykogo velqkogo perga~a, tolkoval `e ~om na l<vim rukave ma pri{itu `ovtu pantl<ku, na kotrej narajzovana {ejscuglova gvizda. Hlapcom kolo nqogo vipatralo `e toto co von pripoveda pri{lo dze{ka z dalwka, co{ka ta<nstvene, nw rozumeli n<~, skoro `e mu zavidzeli na va`nosci yku odrazu dostal. \upeli {e dziv~ata pod }aradi~ami na uhodze do {koli, daremno probovali odgadnuc o ~im {e robi, go~ 244
{icki tri buli odlika{ki: Wlenka pisala najkras{i sostavi, Natalka znala najlwp{e rahovac, a Pavlinka najlwp{e istorix i }eo}rafix. Obecala Pavlinka `e {e dozna, preco <h pajta{ki i pajta{e, a i <h rodi~i po dra`e hodza ozna~eni zoz `ovtima pantl<kami, a na <h tvaroh velqka zastaranosc. Visluhala yk ocec i d<do pripovedali `e @idoh odvedu. Wdnogo z tih dnqoh Pavlinka ubegla do dutynu Ynka @ida ta mu z dzveroh u dovirix, gvareli `e {e pripoveda `e {e dohtor [varc prekrescel, ta w vecej nw @id, alw hristiyn. Vecej nw mu{i no{ic `ovte na rukave, i vecej {e mu n<~ zle nw mo`e slu~ic, co {e pripoveda `e ~eka @idoh. Skoro |e{l<va `e soob|uw wdnu taku ratuxcu vistku, ob~ekovala `e x d<do Ynko takoj vihasnuw i viratuw sebe i svox famelix. Zoz obe{enima obervami nad nahmurenima o~mi, d<do bez slova stanul, obracel {e i z wdnej ladi~ki za sobu vicagnul novu oslu: – Ve`n< totu oslu, odnw{ x domu i namo~. Xtre mi pove{ `e yk {e premenwla! Pavlinka porobela yk wj su{ed poved i ked mu xtre vracala oslu vona bula ista, lwm i|e kus mokra. – Naj ci ostanw. Zohab x sebe, yk nauk i pamytku na mnw – gvarel wj d<do zadumano. Yko{ tedi {e zoz {pitalx, dze operovala `ov~, vracela jogo dzivka Eva, Icukova i Mirova mac. I|e taka slaba, zakrucena do lilovej hustki, ked yk i v{e, oparta na oblak, vipatrala svojo dva krasni dziv~ata, ozvala {e }u Pavlinki: – Mi, nwodluga, budzeme mu{ic pojsc, gibaj nw{ka ~i xtre, naj ci podavam daco, ta ked bizme {e buli vraceli, mo`ebuc nam tvoy mac godna dac golwm kanti~ku mlwka. Pavlinka nw po{la an< tedi, an< xtre dzenq, an< wden z tih dnqoh dok su{edi i|e buli u valalw. Posle doznala, dawdni su{edi po{li. Nwodluga, wdnej noci, z valala vive`eni {icki dze{ec fameli<, {teracec du{i: hlopi, `eni, dzeci... 245
Valal bul ciho, lwm {e {eptaxci preno{elo glasi `e su {icki vive`eni do ceglyrn<, a `e ih posle rozvezli po la}roh u Nwmeckej, nw na wdno mesto. Tri pajta{ki do{epovali wdna drugej co dumax, dze ih odvedzeni pajta{ki. Z banovanqom probovali odgadnuc co bi bulo da ih priyli do svo<h obiscoh yk rodzinu, yk {estri. Wlenka obihodzela Vajsovu hi`u, Pavlinka ka`de rano vi{la na dragu z nad<x `e oba~i otvoreni oblak, a na n<m opartu pan< Evu. Natka u Rezakovej ul<~ki po{vidko dostala novu pajta{ku, ~ijo rodi~i otvoreli dakedi{n< Rezakov dutyn. Nova {e su{eda nw barz scela z nx pajta{ic bo {e rihtala, tak gutorela, u~ic za u~itelqku i nw mala {e kedi bavic z parastkima dzecmi. Toto roz~arovanw Natka povedla pajta{kom, a podzelwla z n<ma i perscenq~ki co wj maceri u {katulki dala su{eda ked odhodzela. Dlugo i|e na sukenki i bluzenki, na ocovo ko{ul<, mac pri{ivala }ombi~ki co dostala ked su{edi mali pojsc. Pavlinka {e zdogadla `e [tajnerovo sceli poslac dziv~ata do {koli za }azdin<, dze{ka dalwko, a voni {e sprociveli `e nw ohaby pajta{ki u valalw. Vec Wlenka nadpomla yk voni, go~ @idovki, porydnw hodzeli z n<ma na vironauku, lwm `e bi {e nw vidvojovali. Tak im i|e bar`ej bulo `alq za pajta{kami htori {e, nagadovali, vecej n<}da nw vraca. Alw, yk ~as prehodzel, {vicaci kamenq~ki z perscenq~koh povipadovali, }ombi~ki {e pootargovali, a pri{ol i konwc vojni. Doznalo {e `e od {ickih odvedzenih @idoh pre`ili lwm {escero. Do valalu {e vracel lwm malyr Vili, nwpismeni i zatraceni, bez rodu i porodu. Rokami malqoval predn< hi`i i konki keresturskim }azdinqom, cagal smu`ki i prikladal ru`i u vecej farboh, taki krakati i poluzognuti. U {matoh co na sebe mali {l<di {ickih farboh z ykima malqoval, nwstaval za uglom kratkej ul<~ki u kotrej bival. Sobotami, ked bul piyc, pod jogo pazuhami txteli guski, abo dayki kogut. Dzeci za n<m begali, a von taki ~erveni u tvari, zoz svox cihoscu spominal Golgotu z ykej 246
{e vracel. Vec zgurklo `e {e dze{ka z Pe{ti yvela do valalu komu{ik i Mira, wdna z dvojnytoh, alw wj povedzene `e u valalw Rusi, a vona do <h odno{eny }u svojomu narodu nw verela. Poznwj{e, dahto gvari `e i vidzel u rukoh mati~arki, yku{ karto~ku poslatu z Puli, u kotrej ista tota unuka Ynka @ida gutori `e odhodzi do Palestini, a {icko [tajnerovo: i hi`u i dutyn i konoparnx, daruw valalu. I|e wden [tajner vi{ol `ivi z la}ru, Rudolf, lwm `e von ostal u Novim Sadze, robic yk novinar. Ta ked stretal dakogo z Rusnacoh nw prepu|el nagodu ozvec {e }u n<m po ruski. Wdnogo dny, na Vilijovu adresu sciglo pismo z Palestini. Von go obracal u rukoh i vec odnwsc po{tarki Natalki naj mu go pre~ita. Po{tarka posle lwm telqo gvarela `e go rodzina, dahto z tih co tam po{li poglwdac novi dom, vola, naj {e voni starax o n<m. Tedi Vili pozberal penw` co go prez tidzenq zarobel spinaxci {e popod valalski povali zoz |etku i kablom u rukoh, kupel na piycu dva pulqki ta ih taki, zavyzani za nogi yk dayki indiynski poglavica, obe{el sebe kolo {i<. Taki po{ol do slikera Bru}o{a vislikovac {e. Foto}rafi<, ked buli gotovi, spakoval do ~istej i praznej koverti i znova po{ol na po{tu naj po{tarka vipi{e adresu i po{lw tak i jogo odvit zastaranej rodzini. Ostal Vili u Keresture `ic do svowj {merci, a to bulo dlugo, dosc `e bi go tedi{n< keresturski dzeci, a nw{ka star{i lxdze spominali. Pavlinka i nw{ka ma oslu od Ynka @ida. ^lovek co wj pridze ko{ic, na vikendici dze{ka kolo Novogo Sadu, {e zoz nx slu`i. Ked `e nad Keresturom pl<vax u vi~nosci du{i jogo dakedi{n<h `itelqoh, naj bi {e du{i tih co na silu viselwni i tra}i~no skon~eli, golwm o{mihli `e im zoz totu pripovedku napraveni mali spomin.
247
NW^ISTE Ked dahto najmlad{e dzecko u wdnej vecej~islenej fameli<, vec von u`iva u tim `e go {icki rozmazux i najvecej mu popu|ux, alw von i cerpi `e w najslab{i ta velqo kojco nw mo`e, abo mu nw dopu|ene. Vladko bul posle Wfrema, Mikoli, Levoni {tvarte dzecko, i ostal Vladko ozda po `en<dbu, a to zna~i `e no{el cipeli htori u` drugi vino{eli, `e mu ka`da ko{ulqka bula velqka dok x nw prerosnul, a go~ u`ival {lwbodu u bavisku i {potanx po dvore i ul<ci, velqo raz mu vona i ogran<~ovana, bo to bula voly star{ogo. A star{i, okreme {estra, znali barz shopno vihasnovjovac svojogo najmlad{ogo brata. Napriklad, ked kolo sala{u dozreli orehi i po~ali opadovac, Levona nagvarela Vladka `e naj idu vwdno zberac, ta `e ih vecka budu vwdno i wsc. A zberanw orehoh kolo sala{u, dze rosli velqo ba}renki i <h mladn<ki, nw bula lwgka robota. Vladko bul bosi, alw bul mandi, ta {e tak, u ko{ulqki, shopno ucagoval popod d`obaci konari, do ko{ulqki zberal orehi i odno{el Levoni do ykogo{ik dziravogo kabla. Bul i podrapani, a bul do ve~ara i roztargani, alw bulo nazberane i nadosc orehi. Dnymi {e potim, voni, ked pred ve~arom u` ka`de porobel robotu co x mal porobic, gosceli tak `e {e zacagli za bradlo, ta tam na cegli, z falatom z drugej cegli, rozbivali orehi. Vladkovi, kedi-nwkedi, oreh odsko~el ta, abo go nw na{ol, abo bi Levona skorej }u domu dobegla. Abo bi mu shopno podrucela dziravi, abo ko|ak.
248
Dok von rozbil wden, vona rozbila i 5-6, ta ked {e {erpenka vipra`nwla, pohopel von `e ostal z kratkima rukavami, ta {e znal i rozplakac. Levona u` bula taka, dzivu{a, ta nw hodzela po {pivanx, alw znala pozakukovac do Vladkovogo me|ka zoz za{pivanima yblukami, orehami, suhima {l<vkami, a dinar~ki co sebe zberal buli viwdnani za dva gerl<~ki, od wdnogo pajta{a, za htori i kl<tku napravel i lwm ~ekal naj zaokrugl< dva dinari, kelqo gevtot pital, ta budze mac tih prekrasnih, gurkotacih pirjovih priytelqoh. Na{ol von i yku{ malu plehovu {katulku, ozda od daykogo viksu, co u tedi bula prava dragocinosc, ta do n<h skladal polov~ata i ked raz, lapel wdnogo {ti}linca, a tak `e pod yku{ staru {erpenx z kotrej ocec karmel pra{ata, polo`el ~utku kukurici i vec merkoval ked von, taki zmarznuti, pribegnw d`ubnuc zarenko-dva, pocagnul {par}u i vona spadla i zarabrovala go. Ta, vec, za nqgo dostal poldinar~e od su{edovogo Ykima i |e{l<vi pribegnul }u {katulki pre{ve~eni `e w u` vlasn<k pari gerl<~koh a vono â&#x20AC;&#x201C; {katulka prazna! Toto roz~arovanw pametal pokly `il, ked u` {estri davno preba~el, bo znal `e lwm vona tak vikuhtarela za n<m, i `e vona, taka barz lakomna za {ickim co mo` za penw` kupic u starim `idovskim dutynu, `e nw posanuw svojogo bracika co {e telqo odrekal od {ickogo. Alw, vidzel von `e Levona mu{ela velqo kojco porobic u obiscu, bo Wfrem u` bul velqki i nwodluga bula jogo svadzba. Na svadzbi {e Vladko per{e natohmal puporki i no`ki, co mu nina, co bivala na koncu valala i kotru vel< volali za kuharku na svadzbu, davala kelqo lwm raz zakuknul do kuhn< u kotrej {e vona i i|e wdna su{eda, wj pomo~n<ca kruceli, o{tro prataxci vonka {ickih co bi {e nadmanuli zajsc tam. Lwm jomu ka`diraz vino{ela lwbo puporok, lwbo kurovu no`ku z kotrej {e i|e kurelo, bo bula lwm co vinyta zoz x{ki co varla na {porgetu i pahla nadalwko, a` {e mi{ala zoz zapahom znox mladih, a i star{ih na svadzbi pod {atornx na {tred dvora. Posle no`koh scigovala 249
ka{a, sladka, a z cimetom posipana, vec tota slavna x{ka z }a}orkami, a vec varene meso i ma~anka, a ~ervena, a sladkokvaskava, paradi~ova! Tedi {e i|e torti nw peklo, lwm pokera<, alw taki da ci du{a od smaku i pahu. Ta dlugo i|e Vladko Wfremovu svadzbu pametal po tim `e {e mu ozda i dva, tri dn< rigalo yk da powdol zaporstok â&#x20AC;&#x201C; tak {e owdol. Wfremova `en<dba prinwsla velqo novogo do obisca. Bulo lwto i mladim {e poscelwlo na pojd, nwdalwko od drabini, ta mladi znali tam nwstac i vodnw, a Vladko po{vidko vinxhal `e mlada andy zna z piycu, dze odno{ela maslo i sir predac, prinwsc nw lwm dinari, alw i toti {vicaci gadvabni bomboni, kotri {e dakedi u{lo i Vladkovi, a tak `e mu ukazala z palqcom da budze ciho. Vec pri{la `ima i mladi zi{li na poscelq u priklwce, a na pojd Vladko odhodzel kuhtaric, teraz nw za bombonami alw ~i {e tam nw ugn<zdzel dayki ta|ok. I vec, raz, na{ol yku{ boto{u, za gredu na{ol yku{ boto{u, a u boto{i ked otvorel â&#x20AC;&#x201C; penw`i. [icok radosni pribegnul }u maceri: â&#x20AC;&#x201C; Mamo, patqce co som na{ol! Mac mu totu boto{u z penw`mi v`ala z rukoh, jogo vipratala vonka, a o kratki ~as {e z priklwta ~ulo yki{ galajk. Vec {e dzveri naglo otvoreli, na n<h vibegla mlada nwvesta, ta prosto na kapurku. Vladko x daskelqo dn< nw vidzel, a vec doznal od Levoni `e mladi po{li bire{ic do Mahnera pod Kulu. Tak {e zakon~ela epizoda zoz mladu nwvestu kotra i ked prihodzela do n<h, bulo to yk pod vencom: a u obiscu {e vecej o tim nw pripovedalo. Bezgran<~na bula Vladkova {lwboda bavic {e u zagradi, u gumnw, a v{adzi zoz svo<m virnim Tap{ijom. Dlugoki, okrugli yk dayka gruba boto{a napolnwta zoz slamu, skoro da cagal bruh po `emi, z klaptavima uhami, hvoscikom yk dayku kolbasu skrucenu na gore i kratkima nogami z kotrima drobkal, yko{ pi{no i po{vid{ano, bez skakany yk to drugi psi robeli, alw viwdna~eno begaxci, a scigoval v{e i v{adzi dze i Vladko. 250
NWVIDL>VA MARIY Zoz tej spovedzi lwgko bi bulo napisac fantasti~nu pripovedku, polnu z nwspodzivanima do`icami i odkricami. Medzitim, iskustvo gero<ni tej nwsudzenej pripovedki nw zaslu`uw buc banalizovane, ta lwp{e naj ostanw toto co w: {vedo~enw o tim `e zme n<}da nw sami i `e i ked dumame `e zme sami u svo<m nw|escu, nad nami wst yka{ sila htora nas vivedze zoz {lwpej ul<~ki do kotrej zme zablukali. O svo<m iskustvu {vedo~i Ruskiny zoz Srimu, htora z Keresturom ma taku vyzu yku x max i {icki Rusnaci, ta i toti zoz srimskih valaloh kotri nastali tedi ked {e Kerestur tak zvek{al `e postal cesni svo<m `itelqom, ta {e z nqogo {mel{i, ~i nu`nwj{i, po~ali powdinw~no, abo or}anizovano i masovnwj{e viselqovac. Vona virosla u fameli< valalskogo cipelara, kotra `ila tak yk co `ili i drugi u valalw, kotri buli parasti. N< po ~im {e nw vidvojovala od drugih, gibalq po tim `e u nwj buli tri dziv~ata kotrim bogobojna mac dala krasni i za tot ~as vidumni mena: Vira, Lxbov i Nad<y â&#x20AC;&#x201C; {icko toto zoz ~im bula vodzena ked svojo dzeci vospitovala i unaprymjovala do `ivota. Dziv~atka {e narodzeli takoj posle Drugej {vetovej vojni, ked {ickogo hibelo, lwm nw hibelo toto co ~lovekovi osnovne `e bi odrosnul do dobrogo i ~esnogo ~loveka, a to prave viri, lxbovi i nad<<. Viri dostali u fameli<, lxbovi im rodi~i nw {porovali, a nad<<, posle strahotoh vojni kotra tamalq pre{la, bulo, bo bi {e in{ak nw moglo vi`ic u hudobi i pamytkoh kotrih {e lxdze sceli co skorej pozbuc i obracac na budu~nosc. Ta, rodi~i, dumaxci `e dziv~atom najskorej tak obezpe~a 251
ci}urnu budu~nosc, pozberali toto kus mawtku co mali i preselwli {e do najbl<z{ogo varo{u, pilnuxci ka`du poslac do {koli. Per{a {e do {koli upisala Vira. U~itelq u` u per{ej klasi zamerkoval pilne bilovlase dziv~atko, `e yk {e hape do nauki, alw zamerkoval i toto `e {e vono, ked ~ita, barz zgina nad kn<`ku i u`era na tablu. Prelo`el x do per{ej lavki, alw i nadalwj, kedi lwm bul dati zadatok htori bul vipisani na tabli ta go trebalo prepisac, u Virovej teki bulo gri{ki, ta u~itelq napravel mali test: dal wj pre~itac kratki zapis zoz wdnej kn<`ki napisanej zoz drobnima bukvami i, dziv~e nw moglo. Nw dovidzovalo. Rodi~om nw bulo pravo, ta {e ~uvstvovali vinovati, bo yk rodi~i dumali `e to dakus i <h hiba, nw lwm `e dzecko o~ivisno od dakogo na{l<dzelo slabi o~i, alw i `e {e doteraz sami nw oseteli zrobic daco z tima wj o~mi. A wdini l<k u tot ~as za kradkovidosc buli okulyri. Pre{ve~eli voni svox Virku `e to lwm pano~ki no{a okulyri, ta {e vona z po~atku a` i ce{ela u n<h. Alw, dzeci zoz klasi, a poznwj{e i drugi, taki yki u` dzeci znax buc, per{e zavidni na Virovim porydnim dzviganx ruki, i na v{e to~nih odvitoh kotri davala u~itelqovi, a vec a` i na tih “panskih” okulyroh kotri dostala i pre kotri {e vidvojovala od n<h, po~ali zdumovac nwkrasni baviska z nx. N<bi, nwzdoba~ki do nwj {tuhli, i to prave na mestoh dze {e vona ~uvstvovala nwbezpe~no, yk co to }aradi~i, okreme ked shodzela, ta nw barz mogla precen<c gl<binu }aradi~i, abo ked {e zvonka uhodzelo do cmej{ej prostori<. Oba~eli `e Vira nwprerivno u strahu `e nwodmera to~nu dlu`inu kro~ay ta {e po{poci, lwbo dir}nw z nx, ta spadnw i rozbiw okulyri. Raz wj a` i pukla ru~ka na okulyroh, bo x scisli dziv~ata co {e ciskali u tedi popularnim bavisku: “Co vecej”, u stvari, drilynx do wdnogo kuta, na gromadu. Wdna bi per{e stanula do kuta, bo wj bulo `imno, a povojnovo oblw~ivo na {ickih dzecoh bulo l<he, ta po~ala kri~ac: “Co vecej, co vecej!”, dok bi nw prilapeli i drugi i zbi252
vali {e yk dayki ove~ki do gromadi, ta tak sciskaxci {e i o}uruxci i zograli. Drugi raz wj wden hlapec, ozda preto `e mu u~itelqka ukazala wj teku yki doma{n< zadatok ma buc, ~isti i {orovi, a nw zamurckani i zoz ma}ar~ima uhami yk jogo, podlo`el nogu ked vihodzela na dzveri, tak lwm, kus, `e bi drugi nw oba~eli jogo namiru, alw dosc `e bi {e zaplyntala i na cegelkoh u konku rozbila sklo na okulyroh. Hlapec {e sam zlwkol od togo co porobel, bo Virki po~ala ~uric krev z oberva. Dziv~e {e zlwklo i rozplakalo, u strahu co pove rodi~om kotrim i skorej{a opravka bula nwplanovani tro{ok, ta zadlugo no{ela zoz drocikom skap~anu ru~ku na l<vim uhu. â&#x20AC;&#x201C; Mogli bizme x poslac naj hodzi do drugej {koli â&#x20AC;&#x201C; radzeli {e rodi~i â&#x20AC;&#x201C; a hto zna ~i to vredzi, dzeci v{adzi isti. Z ~asom {e Vira pocagla od dru`tva, najvolwla poponaglyc domu i posle zakon~enih doma{n<h zadatkoh {ednuc z kn<`ku, co x prinwsla zoz {kolskej ~italqn<, na dayke osamene mesto, ta zapl<vac do {veta kotri in{aki yk tot co x okru`oval. Na`alq, u tot ~as {e na {ickim {porovalo ta a` i na stru< i gru{o~ki za lampu, do kotrej {e kladlo najtunq{u i pri kotrej {e Virovo o~i napinali i slabli. Za{ lwm, to wj nw zavadzalo ostac odli~na {kolyrka, bo {e starala na godzinoh co vecej zapametac, a` {e yvyla i povtoric `e bi utverdzela lekci< i nw mu{ela ih doma u~ic. Tak zakon~ela i osmu klasu i odlu~ela pojsc od obisca do i|e vek{ogo varo{u, sama `ic i {kolovac {e. U velqkim varo{u Vira nw do`ivjovala taki nwpriwmnosci na yki zvikla, alw do`ivjovala drugi: uhodi i vihodi do i zoz tramvay, dze x u gu`vi znali tak scisnuc `e {e lapala za okulyri i zn<mala ih u strahu `e wj ih rozpu~a, a vec u drilynx bala {e ih klasc dok nw vidze ~i vojdze, ta wj bulo stra{ne viskakovac zoz prevozki na trotoar, na kotrim nw vidzela ~i wst dzira, ~i grun~ok. Ked preto 253
per{iraz spadla i vithla ruku na kotru {e do~ekala tot strah {e i|e zvek{al. Preto ~astej{e hodzela pe{o, yk co {e pendrala do gorodskih prevozkoh. – Golwm u{poruwm na kartoh – ce{ela {e z gor~inu. U novej klasi dostala i nove meno: – Okulyrka – navolali x i toto meno wj ostalo pokly nw vihodzela i strednx {kolu. \esce bulo `e wj nauka i dalwj dobre i{la, alw nw|esce bulo `e wj o~i z roka na rok slabli, ta skla na wj okulyroh postavali v{e grub{i i grub{i. I dok drugi wj parny~ki po~ali vihodzic na tanwc i na prehodzki, vona {e i|e bar`ej ~iryla do {veta kn<`koh. Odrekla {e u`ivac u krasi v~asnej mladosci, alw wj toto odrekanw prinwslo uspih u {kolovanx, ta uspi{no zakon~ela za medicinsku {estru i z odli~nima ocenami konkurovala na robotne mesto u poznatej medicinskej ustanovi. Tam x kole}iny z kotru {e zdru`ela, a htora pre krivu pohrebcinu pre`ila velqo operaci< i tretmani `e bi golwm na o~i odstranwla svox invalidnosc, i barz dobre rozumela Virovo traumi, uputela na novootvoreni kabinet za kontaktni lwn~i. – Budze{ vidzic `e vredzi i penw` i trud co ulo`i{ do sebe. @ivot ci {e premen< za 180 stupn< – pre{ve~ovala x kole}iny. Konw~no, ovladuxci zoz shopnoscu kladzeny i vin<many lwn~oh, Vira prepatrela na sposob yk to vidza lxdze zoz zdravima o~mi. Naisce, `ivot wj naraz postal in{aki, a i vona na sebe, i na sam `ivot, po~ala in{ak patric. Vidzela Vira `e po stanx i po spravovanx nw zaostava za drugima dzivkami, ta sebe zoz placi kotru dostavala sistemati~no kupovala toto co {e wj vidzelo `e wj {ve~i. Pokus {e {mi{kala u sebe ked u oblaku gorodskogo avtobusa lapela dayki hlopski popatrunok co {e zastanovjoval na wj podobi, a pokus i sama po~ala {acovac le}inqoh kolo sebe. – Gej, krasavico – znala vlapic dorucovanw na ul<~ki co wj vracalo davno stracene samodoviriw. 254
Na robotnim mesce v{e ~astej{e {e stretala z wdnim sta`istom, an< sama nw svidoma `e na toti stretany po~ala rahovac ka`dogo rana ked {e zberala na robotu i ked viberala yk {e togo dny oblw~e i na{minka. V{e bar`ej ih i sama planovala, a posle doznala `e tak planoval i von. [minkanw postalo wj ka`dodnqove zviknuce: – Yk i {icki dzivki – zaklx~ovala zadovolqna z tim co vidzela u `veratku, a o ~im skorej an< dumac nw mogla. Mladi sta`ista i mlada medicinska {estra {e {vidko zbl<`eli, polxbeli i pobrali, a nwodluga zvek{ali i famelix zoz wdnim malx~kim dzeco~kom – sinom. Dzecko kotre narodzela bulo mocne, a u pologu x tak rozpinalo `e {e wj kratkovidosc zvek{ala za 2-3 dioptri<, ta ked tam dze{ka, u {teracetim roku prelw`ala {arlah, od kotrogo {e viroytno obrala u ambulanti dze robela, dioptriy {e wj zastanovela na minus 11. No, tehnolo}iy praveny lwn~oh napredovala, ta voni postavali v{e lagodnwj{i za no{enw. Kupovala ih porydnw, a` i u farboh htori wj `elwnim o~om dali okremni bl<sk i zavodl<vosc. – Pri{ol ~as vi`ic svox `enstvenosc – un<maxci {e, a i u poce{enx, pravdala toto nylko{enw pred mu`om. – Dosc som {e krila za svox kradkovidoscu! Mu`ovi {e to a` i pa~elo, bo odkrival novu `enu u svowj ganqbl<vej i nwci}urnej suprugi. Vipatralo `e {icko idze yk treba: sin rosnul i dobre {e u~el, mu`ovi nw bula na rozume lwm kariwra, alw {e bar`ej staral buc co vecej zoz famelix, ta na vlasnim avtu obi{li calu `em, a poznwj{e i vek{inu der`avoh okolo. Medzitim, i u najvek{im miru klx~ka zarodok nwmira, u ka`dim |escu tlww nw|esce. Prave ked {e hlapec upisal na fakultet, a Vira pridala molbu za skorej~asovu penzix, povoluxci {e na slabi o~i, mu` {e wj pohorel i umar o daskelqo me{aci. Yk ked bi skorej{i `ivot bul lwm son, wj vidumka, a nw pravda, Viri {e narubi obracel cali {vet. Wj penziy bula mala, a ked bi mu`ovu v`ala, ta ked bi {e z nwj odbilo yk to pripa255
da, pone`e w lwm wj hasnovatelq, dostala bi ti` telqo – nwdosc an< za najskromnwj{i `ivot u velqkim gorodu. Pokly hlapec studiral mal pravo na famelijnu penzix, alw ked zakon~el pri{li ~e`ki ~asi za o|erbenu famelix u, i tak ~e`kih dru`tvenih obstavinoh. – Upi{em postdiplomni – gvarel wj wdnogo dny sin, ked dostal ozda i dvacete pismo z kotrim go odbili na konkursu za robotne mesto. – Golwm {e z da|im budzem zan<mac, a i dostanwm dayki dinar. Nove zan<manw prena{la sebe i Vira. Vracela {e do mladosci, }u Rusnacom. Po~ala hodzic do ruskej cerkvi, upisala {e do cerkovnogo horu, ta {e wj a` pod star{i dn< udalo z horom per{iraz na|ivic Kerestur. U Keresture {e wj {icko pa~elo: i valal, i cerkva, i programi na “^ervenej ru`i”... Tedi po~uvstvovala yk ked bi {e u nwj popolnwli pra`n<ni za kotri dok mala polni `ivot an< nw bula svidoma `e ih ma u du{i. Pamytki z dzecinstva na rodzeni valal x prepolnwli z emociymi, yk ked bi {e vracela do togo spokox u kotrim rano ~uc bibi~a z pa`ici kolo valala, a zoz ~ere{n< za dzverkami u zagradi ri}ova kotri x vola naoberac do fartu{ka per{u yrnx ovoc, pobudzic mlad{i {estri i podzel<c pirskaci plodi z n<ma. Od {ickogo u Keresture najgl<b{e x doru{ela molitva u Vodici i {icki pripovedki kotri o nwj ~ula u avtobusu i|e ked i{li do Kerestura. Per{e {e postarala kupic malu kn<`o~ku o Vodici, kotru, ked {e vracela domu na{vidko prepatrela i nw odlo`ela, alw ohabela x tak, na orman~iku pri poscel<, `e x raz dobre popre~ituw. Novi sposob `ivota u penzi<, zoz sinom kotri {e u` mogol sam o sebe starac, vipatral wj spokojni. Bulo to kregke poce{enw i zmirenw, bo nwodluga po~uvstvovala `e {e wj z vidom co{ka slu~uw. Nw bula to kratkotirvaca nwpriwmnosc ked {e mu{i o~i o{lwbodzic i viplokac lwn~i, polo`ic oblogi z rumencu, abo nakapkac kapki `e bi o~i buli v{e vla`ni. Nw bulo to an< pe~enw yk 256
ked do oka ulwtnw nwvidl<va ~asto~ka prahu, abo vibiw yrec ked oddakadz vderi cu}. Bulo to co{ka od ~ogo po~uvstvovala pocerpanw, nagadovala `e nw dobre, a` i `e toto nwdobre budze i|e gor{e. Lwn~i x po~ali glodac, o~i wj buli v{e ~erveni i polni zoz slizami, pokly vwdno zoz dohtorom nw zaklx~eli `e wj o~i vecej nw podno{a an< wden materiyl z kotrogo {e lwn~i pravy i `e wj o~i, zviknuti na patrenw prez lwn~i, vecej nw mo`u poscignuc o{trosc vida na okulyri, bo katarakta naglo napredovala. Lapela x pan<ka, po~ala {e obracac na priytelqoh, na poznatih i yk ~lovek kotri {e davi, lapala {e za ka`de slovo nagadanej pomoci. – [a tel< privatni klin<ki zn<max dioptrix z laserom – uputjovali x toti co {e im ponosovala. – Nw{ka operovac kataraktu barz wdnostavne. Na{la vona i adresu daskel<h z tih klin<koh, alw wj na ka`dej povedzene `e wj mo`u povesc ~i x ve`nx operovac ~i nw, a` posle prepatrunku, kotre vino{i najmenwj dze{atu ~asc operaci<, co golwm polovka wj penzi<. ^ula vona `e {e taki operaci< u “indikovanih” slu~ajoh okon~ux i na der`avnej klin<ki, ta z pre{ve~enqom `e vona tot “indikovani slu~aj” i zoz uputom wj dohtorki, ru{ela do najvis{ej medicinskej ustanovi. Na uhodze, pred primacim pultom, u dlugokim {ore kotri {e formoval skorej yk co vona scigla, po~alo x napu|ac samodoviriw, a rosnuc strah co {e zbival dze{ka u `aludku: – Co ked me nw primu, co ked nw godno? – d`ubalo wj u glavi. Odganyla dumki, a voni {e vracali i z pre{losci vicagovali smutni dn< dzecinstva i mladosci. [or {e kus-pokus pribl<`oval }u pultu i Vira konw~no pridala uput i paperi zoz najnov{ih prepatrunkoh mladej, kratkovlasej {estri, u zacagnutej uniformi, kotra wj `uvaxci `uva~e na wden z tih paperoh vderela pe~ac, ta sebe pod nos pre`ubronwla: – Pridzece z novim uputom 13. novembra! 257
– Alw {estro, y u` nw vidzim. Mu{ela som na taksix prisc, bo som vecej nw bezpe~na na ul<ci?! – vibuhlo z Viri prez pla~. – Nw znam, y mam kalendar i do nqgo upisuwm po {ore – odmahla z wj uputom u rukoh mlada {estra zastanovxxci {e nad yku{ velqku teku: – Naj vas pi{em, abo nw?! – Mac Bo`a – po{eptala u sebe Vira – ta co robic budzem? – Pitajce naj vas upi{e na pozarydovi prepatrunok – vlapela sovit wdnej barnastej {estri, z polno kartonami u rukoh kotra wj dorucela u prehodze. – A kelqo bi ko{talo ked bim placela pozarydovi prepatrunok? – i sama bula za~udovana yk {vidko pohopela `e wj tot sovit wdini ratunok. Dakus zajdzena z takim pitanqom, mlada dzivka za {alterom gvarela sumu i na Virovo insistovanw vidala rahunok z kotrim x poslala na kasu viplacic. – Ked {e placi, ta mo`! – pokus revoltovano dudrala na kasi Vira ked vin<mala penw`i – Co y tu mo`em! – zakon~ela kasirka i vderela pe~ac. No, ta, o dva dn< pokon~ela Vira z prepatrunkom pri poznatomu dohtorovi, von wj potverdzel `e wj o~i godni podnwsc operacix, ta poce{ena takoj pristupela }u {alteru dze {e zakazovali operaci<. – Zapi{ce sebe datum, budze to o dva roki taki ~as! – vidiktovala Viri datum, a` i to~nu godzinu ista tota mlada kratkovlasa {estra. Yk u daykim snu zoz htorogo {e `ada, a nw mo`e prebudzic, go~ yk {e upina, Vira pri{la domu. Vidzela yk prez dlugi dva roki `iw u molgi pred o~mi, yk {e otlukuw do mura u konku, yk premahuw }aradi~i i pada, yk wj vipaduw penw` z rukoh, a vona go nw vidzi pozberac, yk maca }ombi~ki na {porgece i kuhnqovih aparatoh, `e bi znala kedi i na kelqo uklx~ene, a kedi viklx~ene... Ked pri{ol sin, gvarela mu `e x bol< glava, ta po{la poscel<c poscelq. Zapalwla lampu pri poscel<, krug {vetlosci spadnul na tam u` davno polo`enu kn<`o~ku o ker258
esturskej Vodici. Z ramika na nx blago patrela tvar Pre~istej D<vici, u bilej {mati, z belavim pla|om: – Palw ti tu, a y na ce zabula – {epla Vira. Na o~i wj vibili slizi: – Mac Bo`a, pomo` mi, du{a {e mi rozpaduw od rozpuki i pocerpany! Strah od budu~nosci odn<ma mi dumki i ~uvstva! – nacagla na stoyco ruki }u kn<`o~ki i tak, trimaxci ih z dlanymi obracenima na gore, vil<vaxci du{u do tej molbi, po~ala {e modl<c. Kelqo {e tak modlwla nw bula svidoma, dok u wdnej hvilqki nw po~uvstvovala yk wj po calej ruki prehodzi priwmna ceplota. Yk ked bi struy od kotrej cerpla prehodzela prez nx i zogrivala zodnuka wj modlyci ruki. Po tvari {e wj zl<vali slizi, v{e |ir{i i |ir{i, plakala bez jojku, bez kor~u, yk cihi di`d` u yrnwj noci kotri blaga smydnu `em i obecuw, i ulagovxw. Nw mo`e povesc i nw{ka kelqo tak stala z rukami u lokcoh blago zognutima i plakala, plakala. Lwm pameta `e {e do poscel< spu|ela calkom zmirena i `e zaspala takoj nakadzi dothla zaglavok. Xtre rano Vira bula medzi per{ima na {alteru pred mladu kratkovlasu {estru. – Patqce rezultati prepatrunku mo<h o~oh – vinyla Vira zoz ta{ki paperi – y nw mo`em ~ekac dva roki, nw mo`em... – Mo`ebuc {e mo`ece dogvaric z mladim primarixsom? – u dovirix wj {epla ista. – Ked mu {turice do ki{enki, von vas ve`nw za operacix velqo skorej. I|e i dobre prejdzece, bo von najvek{i fahovec za taku operacix yka vam preporu~ena. A sce robic lwm, znace, placi im mali... – @eno, y nw mam taku penzix yku sumu predkladace dac dohtorovi – lapela {e za glavu i skoro da zvre|ala Vira, a {estra {e, ked vidzela `e pogri{nej osobi prepomla take daco, {vidko |uhala. Vira nwmo, nw znaxci co po~ac, ostala stac pred {alterom, probuxci odlu~ic {e za iduci kro~aj. Yk u snu, vracela {e domu i z tresacima rukami medzi dlan< 259
scisla kn<`o~ku o Vodici. U gl<bokej molitvi znova po~uvstvovala ceplotu. Molitva tirvala wden ~as, pokly {e do nwj nw uselwl mir. Od{melwna pre ve~ar{e do`ice, stanula xtre rano pred primaci {alter i an< {e nw nwspodzivala ked {e pred nx zyvela {estra kotra wj pred daskelqoma dnymi u prehodze dala sovit za pozarydovi prepatrunok. – Dajce paperi, naj vidzime – v`ala rezultati vipitovany i po{la }u wdnomu z orman~ikoh co stal zboku, vicagla yku{ grubu teku i opitala {e: – Godni sce prisc o tidzenq, upi{em vas }u profesorovi na rozporydok, za 11 godzin pred poladnqom. Vira zbunwta, nwspodzivana, podzekovna, probovala {e vracic do realnosci: – Kupic mu viski, ~i kafu i ~okoladu? – Yki viski, yka ~okolada! @e bisce {e nw {alwli z takim da~im. Lwm vi pridzce i n<~ {e nw bojce – to gvarela i vracela teku na mesto. Ked {e Vira na uhodze oglydla, pre{ve~ic {e `e to nw son, za primacim pultom nw bulo n<kogo. I tak bulo yk poradzene. Profesorovi asistoval mladi primarixs, ta ked vidzel `e Viru {estra rihta za operacix, pri{ol }u nwj i prez zubi {e wj opital: – Mu{ice mac mocnu vyzu ked sce tak {vidko pri{li na {or }u profesorovi! – Na tvari {e mu vidzel bez pomi{ani z lxbopitl<voscu. – Mam, na najvis{im mesce! – ukazala Vira z palqcom na gore, i v{e poznwj{e ked pripovedala co {e wj slu~ovalo tih dnqoh, {meyla {e sama zoz sebe, ~uduxci {e, yk wj lwm pri{lo na rozum tak efektno namiric gerbnogo mladogo dohtora. Operaciy bula uspi{na. Wdno oko vracelo o{trosc i na nqgo Vira vidzela tak yk n<}da co nw vidzela. Preto bula nwscerpena `e bi pre{li {ejsc me{aci, kelqo wj povedzene `e ma buc rozlika medzi dvoma operaciymi, `e bi po{la operovac i druge oko. Nazdavaxci {e `e konw~no budze vitvoreni son kotri {e wj od dzecka {n<l, ta {e budzela i|e 260
roz~arovan{a pohopxxci `e w nwmo`l<vi, macaxci brala okulyri, abo kladla lwn~i `e bi mogla scignuc do toaleta, o {ejsc me{aci scigla znova na {alter, teraz u` “wj” klin<ki. – Mame termin – gvarela i|e v{e tu postavena ista mlada {estra – budze to najskorej za 18 me{aci. Vira uparto probovala roz~iscic situacix. – Bo<m {e za toto operovane oko, `e popu|i pod taku terhu. Probujce vi rok i pol patric z takima rozlikami u dioptrijoh yki mojo teraz! Dumam `e, medicinski nwopravdane, a i nw gumane... – ~uvstvovala yk ked bi znova bula na po~atku, `e z n<ykima slovami nw premen< stanovisko ~uvarki {ora za {alterom. – Y tu nw mo`em n<~ – gvarela ista i yko{ demonstrativno napu|ela svojo robotne mesto, z ~im pripoznala `e prepoznala Viru i vlasni nwuspih pred pol roka. Vira pred {alterom, yk zoz vracu vodu prelyta, oklypla i lwm tupo patrela oprez sebe. – Dajce lwm totu va{u dokumentacix – znova {e zyvela barnasta medicinska {estra. Pohopxxci `e do`ivxw ~udo i `e {e wj vono lwm predlu`uw, Vira {e prepu|ela tim slovom. Vodzela x sila kotrej verela, pridala paperi, vraceni wj overeni uput – o sedem dn<: Mariy V. – u podpisu. Dzvigla glavu, {estra Mariy u` nw bula tu. Vecej x an< raz nw vidzela. Dopitovala {e o nwj {estrom u timu za operacix drugogo oka, dopitovala {e na {alteru, ked odhodzela na kontrolu probovala x najsc u primacej sali, alw {e Mariy nw zyvela vecej an< za {alterom, an< u prehodze. Nw znal wj n<hto povesc n<~ o barnastej {estri Mari< kotrej scela podarovac kn<`ku u kotrej {e opisux nwzvi~ajni iskustva. Nw{ka Vira |e{l<va i preto `e dobre vidzi, i preto `e zna `e do`ila Marijovu lasku tedi ked wj najbar`ej hibela. – Y {e wj |iro zverela i vona mi |iro pomogla – zna povesc Vira na koncu svojogo {vedo~eny. Teraz verela `e lxdze naisce do`ivxx ~uda, lwm su ~asto nw svidomi `e {e im voni slu~ux, dumax `e to lwm slu~ajnosci. 261
262
PRIZNA^KI O AVTORKI Irina Gardi Kova~evi~, novinarka, pisatelqka, literaturna kriti~arka i prekladatelqka, narodzena 17. septembra 1944. roku u Ruskim Keresture. Diplomovala Xgoslavynsku literaturu na Filozofskim fakultetu u Novim Sadze. Bula novinar Ruskogo slova, glavni i odvi~atelqni redaktor ~asopisa Mak i novinoh Ruske slovo, redaktorka kulturi i {lwbodni reporter dnqovih novinoh Dnevnik, po odhod do penzi<. Zastupena w u antolo}ijoh poezi<: Antolo}iy ruskej poezi<, Ruski Kerestur, 1965; Su~asna poeziy za dzeci Vojvodini, Novi Sad, 1974; Xliyn Tama{, Pipinw na }amboh, Novi Sad, 1977; G. Arsovski Bl<sk na rovn<ni, Bitoly, 1975; Xliyn Tama{ Dalwkosc stre`e; Miroslav Nastasiwvi~, Medzi scernynku asfaltovi bl<sk, Iri} 1984; Dxra Papgarga<: Antolo}iy ruskej poezi<, Novi Sad, 1984; Irina Gardi Kova~evi~: Hmara na verhu topol<, Novi Sad, 1990; Olivera [iy~ki: O~i rovn<ni, Novi Sad, 1998; Vladimir Ko~i{: Antolo}iy poezi< vojvodynskih Rusnacoh @ovta pri~asc, Smederevo, 2003; Petro Trohanovski: Mamko, mamko, kup mi kn<`ku, Novi Sad, (u Polqskej), 1995; Xliyn Tama{: Antolo}iy ruskej poezi< O{lwpeni solovej, Novi Sad, 2005. i preklad istej po serbski. Poeziy wj prekladana na serbski, slovacki, makedonski, rumunski, italiynski, madyrski i albanski. Biblio}rafiy: Na dlan< zarenko, Novi Sad, 1969; Tisy~ radosci, Novi Sad, 1976; Bezmena yva, Novi Sad, 1980; Baviska, Novi Sad 1984; Kucik mudrosci, Novi Sad, 1987; Wdnozlo`nosc, Novi Sad, 2004; Dvanac skazki, Novi Sad, 2007; Skazki, Novi Sad, 2009, (po serbski).
263
Pre{pivala antolo}ix makedonskej poezi<. Napisala dokumentarnu radio dramu Kridla za angela, i dramu po romanu Xliyna Tama{a Avrame, Avrame. Dramski tekst Bradavka wj vivedzena na radix i na sceni, a monodrami Na{a Irin i Levonovo vojni vivedzeni na sceni yk televizijni drami. Na sceni vivedzena i wj monodrama Milionerka, a dramski teksti Kvartelq, 2002. roku i Per{a zmena, 2009. roku obyveni. Od 1968. roku obyvxw literaturnu kritiku, ta poteraz ma obyveni ponad sto prikazi, recenzi< i analizi literaturnih d<lo, abo calih opusoh ruskih avtoroh. Najvek{i pripoznany co priyla to Iskra kulturi i Medzinarodna nagrada za literaturu Aleksander Duhnovi~.
264
ZMIST Nwbo nad Keresturom Zoz dvora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Dziva dzivka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 @elwzna baba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 @elwzni kolq~ata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Zakutna baba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 ^arni ta|ok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Na veprovackej dragi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Zoz {ora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 ^arivni ~ere{n< . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Zlatna n<~ovka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Nw~iste u priklwce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Krasna Ysna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Angel hranitelq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 Makovski {or . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 Zoz valalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 Hovanwc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Perga~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Ukazanw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 Bosorki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 ]uly{ov gnoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Kamena koza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
265
Zoz zabuvany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 Hlopska Kata i Vi{~ir Pajta{ . . . . . . . . . . . . . . . . .161 Bora< i ma~e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 Dzvon<ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175 [a{ka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182 Zoz starej {pivanki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189 Nwborak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198 Zoz pametany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207 O Farka{ovej dol<ni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209 Dqordqova torina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217 @obra~a gora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225 Paroh Maka< . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234 Osla u vodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241 Nw~iste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248 Nwvidl<va Mariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251 O avtorki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .263
266
CIP – Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 821.161.2 (497.11) - 32 GARDI Kova~evi~, Irina, 1944 – Nwbo nad Keresturom : skazkovo pripovedki i le}endi / Irina Gardi Kova~evi~. - Novi Sad : Ruske slovo, 2012 (Petrovaradin : Maxima graf). - 266 str. ; 21 cm ( Edicija Verhi ) Tira` 300.
ISBN 978-86-7105-253-5 COBISS.SR-ID 272143879
Irina Gardi Kova~evi~: NWBO NAD KERESTUROM, pripovedki (I vidanw). – Obsyg 16,75 drukarski tabaki. – Tira` 300 prikladn<ki. – Drukovala Drukarny “Maxima graf” Petrovaradin. – Drukovanw zakon~ene u xnix 2012. roku
.