Graduation: design / process by Henk de Haan

Design Design at P5

p. 6

ssecorp / ngised

Text

Process

Graduation Plan p. 27 Essay p. 29 Position Paper p. 35

Pre-P2 p. 39 Design at P2 p. 60 Process after P2 p. 69 Design at P3 p. 101 Process after P3 p. 109

minimum / maximum A small scale dwelling environment within the large scale of Zuidas Henk de Haan MSc 3/4 Architecture and Dwelling â&#x20AC;&#x2DC;At home in the city, Amsterdam Zuidasâ&#x20AC;&#x2122; P5 presentation, 26/06/13 Tutors: Nelson Mota (Architecture) Ype Cuperus (Building Technology)

reflection / introduction

minimum / maximum A small-scale dwelling environment within the large scale of Zuidas. The project in the context of wider social relevance A key part of the project is its focus on dwelling with direct access to small scale, car free streets, aiming to create an attractive dwelling environment for families who would otherwise move to a suburb for these qualities. This has wider social relevance as there is a growing wish of ‘urban families’ to combine a dwelling environment suitable for growing up children with the qualities of inner city living. This project shows that it is possible to create about 50% ‘street-bound dwellings’ while achieving the amount of program set for the area by the Zuidas urban plan. This solution could be used in other urban areas that aim for high density, but would not like to resort to a plinth plus tower typology. One point that must be made is that this kind of ‘compression’ of dwellings might only work if the very compact dwelling environment is near spacious open surroundings – in the case of this project a canal and broad street on one side, and two exceptionally wide streets on other sides. In this sense it is comparable to a project as Borneo-Sporenburg, where the highly compact urban fabric is surrounded by the wide expanse of the IJ. A second key feature of the design is the possibility for personalization of the street level dwellings, in particular concerning the ‘interface’ between the dwellings south façade and the street. Compared to a balcony or a widened gallery such a transition between inside and outside offers more use-opportunities for the dwellers. Another level of personalization is possible within the dwelling, where access from two levels, and an undetermined layout over the three floors offer many options for the organization of the dwelling. At the moment some areas are being developed where dwellers have maximum freedom to build their own house with its own expression, for instance in neighbourhoods of Almere and parts IJburg, but this is only an option for limited groups within society. The relevance of this design could be that it provides possibilities for individual expression of the dwellings within a mass-built complex. Reflection on the aim of the project and problem statement The initial aim of the project was to design a favourable living environment for ‘urban families’ in the seemingly unfitting context of Zuidas. At the start of the design process this triggered the search for an alternative to the plinth plus tower typology that is common for the development of Zuidas, with the aim to accommodate the contrasting aims of a family-friendly environment on the one hand, and high density required in the area on the other hand. As the design progressed after the P2 presentation the focus of the design shifted from designing for one specific target group, to the more general aim of creating a small-scale dwelling environment within the large scale of Zuidas. This can be framed in a broader theoretical context about transitions between public and private, the importance of a large amount of access points to activate public space, etcetera, as discussed by urbanists like Jan Gehl, Jane Jacobs or Cristopher Alexander. If I would restart the project now, I would describe the aim of the project to develop an alternative way to achieve the high density required in Zuidas, while giving the dwelling units more individual expression and more direct contact to public space, than is the case in the way Zuidas is being developed at the moment. Within this broader question, the housing of ‘urban families’ would be one specific case, instead of the main focus. This broader focus might have contributed to a more logical link between research and design, but on the other hand it might have made the design process less focussed. By having one specific target group in mind initially, it was easier to set answerable requirements for the design: every design decision could be judged on the basis of density and fitness for Zuidas versus its qualities for this specific group.

design

Open space within the block

large section

small section

Model sections

text

Graduation plan

Version January 13th 2013 Personal information

Name Student number

Address Postal code Place of residence

Telephone number E-mail address

Studio Theme Architecture and Dwelling: Amsterdam, at home in the City Teachers Nelson Mota (main tutor), Olv Klijn, Paul Kuitenbrouwer Argumentation of choice of the studio Interest in the theme of urban (high density) dwelling Title Children in the densifying city: urban families in Zuidas. Product

Problem Statement

In the Netherlands many people consider cities as unsuitable places for children to grow up in. For this reason most middle class couples living in the city choose to move to a suburb when they get children. Over the last fifteen years a contrasting development has become noticeable: a growing number of parents now consciously choose to stay living in the city with their children, especially in Amsterdam. Families have long been an overlooked group in attempts to bind the middle class to the city, leading to a scarcity of suitable living environments and dwelling types for this target group. This is a loss, because families have a positive influence on cities. For this reason, there should be more attention for the creation of new, urban living environments that are attractive for families with children. In Amsterdam, this would fill the gap between popular but expensive urban neighbourhoods such as De Pijp and Oud Zuid, and more affordable but also more suburban areas, like IJburg and De Aker. The project site is part of Zuidas area in Amsterdam. Zuidas is usually perceived as a monofunctional business district, though the municipality has the ambition to turn it into a ‘new urban centre’ for the city. Quite some housing has been realised in the area, but this mostly takes the shape of apartment buildings that are hardly distinguishable from the office blocks. This means that creating a family-friendly living environment in the Zuidas will potentially

form a contrast with the current developments in the area. This issue should not be ignored: apart from taking into account housing and living environment wishes of the target group, also the requirements of the location should be taken into account, ideally also contributing to the ambition of turning Zuidas from a monofunctional business area into a more integrated urban neighbourhood. Goal

The intention of the graduation project is to create an urban living environment that is attractive for city-oriented families, in the context of the Zuidas area in Amsterdam. This should contribute to the broader context of research-by-design on living environments for this ‘new’ category of urban families, in the context of the densification that is taking place in the main Dutch cities. Research question

How can an attractive living environment for city-oriented families be created on the given site, taking into account the ambition to turn Zuidas into a ‘new urban centre’, and the high density that has been prescribed for the area in the masterplan for Zuidas? Design assignment

The design assignment is to create a neighbourhood/living environment and dwellings that are attractive and suitable for city-oriented families on the one hand, and fitting within the context of Zuidas on the other hand. Beside dwellings the assignment could also include some additional facilities. Process

Method description

The research will be developed from two ‘directions’, using both site analysis and an analysis of the specific dwelling wishes connected to ‘urban families’ as starting points. The conclusions from these two analyses form a Programme of Requirements on which the program for the site, the urban scale design, and eventually the dwelling design can be judged. To judge whether the design is appropriate for this specific target group, studies on housing preferences and families in the city will be used from the field of human geography. To judge if the design is ‘fitting’ in the context many criteria can be used; one of the main measures should be how the design compares to the prescribed density for the area (FSI = 2,7)1. The main methods of research will be literature study, precedent analysis and research by design. The literature study primarily concerns housing preferences of city-oriented families and children’s experience of the urban environment. Precedent analysis was used during the ‘thematic research’ that was conducted together with Kursat Ayhan. In this research we focussed on ‘in-between spaces in the context of densification’. ‘The in-between’ as studied

This figure is derived from an analysis of Zuidas made by students of the Academie van de Bouwkunst in Amsterdam, in which they researched the densities of the surrounding neighbourhoods, and added the desired densities for the various areas of Zuidas found in diverse planning documents.

Essay Badr Moustaine, Henk de Haan

Zuidas: van zakendistrict tot stedelijk centrum?

Inleiding Het concept ‘Zuidas’ ontstaat eind jaren ’80, wanneer ABN/AMRO besluit een nieuw hoofdkantoor te bouwen aan de ringweg A10, naast station Amsterdam Zuid. In navolging hiervan vestigen zich steeds meer bedrijven in dit gebied. De gemeente Amsterdam komt langzaamaan tot het inzicht dat ze dit gebied als nieuw economisch centrum voor de stad kunnen ontwikkelen, in plaats van de IJ-oevers rond het Centraal Station die ze eerder deze functie wilden geven. De Zuidas moet vanaf dat moment een nieuw ‘Central Business District’ worden, met het doel nationale en internationale firma’s aan de stad te binden1. In eerste instantie wordt het gebied vooral als goede kantoorlocatie gezien vanwege de bereikbaarheid: naast de A10, bij een treinstation, en dicht bij Schiphol. Maar vanaf 1998, wanneer de gemeente voor het eerst een masterplan voor de Zuidas maakt, krijgt het gebied de functie van een tweede centrum.Volgens het masterplan moet er in het gebied 45% kantoren, 45% woningen en 10% voorzieningen komen2. Dit streven naar een ‘echt’ stedelijk gebied met functiemenging moet de Zuidas onderscheiden van andere kantoorlocaties, en wordt door de gemeente ook nadrukkelijk gebruikt als marketingtool3. Momenteel concentreert de Zuidas zich voornamelijk op het zakelijke aspect. In de plinten zijn functies opgenomen die aansluiten op de medewerkers 1

Oudenampsen, M. Manhattan in Amsterdam. In: Ons Amsterdam, jrg. x, nr. 1, Amsterdam: Uitgeverij Ons Amsterdam, 2009. pp. 5-9, p. 7.

Salet, W; Majoor, S. Reshaping Urbanity in the Amsterdam Region. In: Salet, W; Majoor, S. (red.) Amsterdam Zuidas: European Space, Rotterdam: 010 Publishers, 2005. pp. 29-41, p. 37.

Majoor, S. Disconnected innovations: new urbanity in large-scale development projects: Zuidas Amsterdam, Orestad Capenhagen and Forum Barcelona. Delft: Uitgeverij Eburon, 2008. p. 78.

van de kantoren die daar gevestigd zijn. De bewoners van de wijken rond de hebben nauwelijks een connectie met het gebied. De Zuidas heeft hierdoor een monofunctioneel karakter en functioneert niet als stedelijk centrum. Dit leidt tot de vraag: Wat moet er gebeuren om de Zuidas als stedelijk centrum te laten functioneren? Deze hoofdvraag valt onder te verdelen in verschillende aspecten die leiden tot de volgende deelvragen: Wat is een stedelijk centrum? Ten eerste moet duidelijk zijn wat een stedelijk centrum is en of dit wel valt te plannen. In deze deelvraag zal er een definitie en distinctie worden gegeven van het begrip stedelijk centrum. Hoe functioneert de Zuidas op dit moment? Om uitspraak te kunnen doen over de hoofdvraag zal eerste gekeken moeten worden naar de huidige situatie die hiervoor kort aan het licht werd gebracht. Wat is er gepland om de Zuidas tot een tweede stedelijk centrum te transformeren? In dit onderdeel gaan we in op het masterplan van Pi de Bruin en doelstellingen van de gemeente. Hoe wordt op andere plaatsen geprobeerd een ‘nieuw stedelijk centrum’ te creëren? Hierin analyseren we twee cases; Postdammer Platz (Berlijn) en Canary Wharf (Londen) waaruit we proberen te concluderen welke eigenschappen/ maatregelen nodig zijn om een nieuw stedelijk centrum te creëren. Hierop volgt een bondige samenvatting van het geheel en een conclusie voor de Zuidas, waarin we antwoord geven op de hoofdvraag en een aantal aanbevelingen doen.

30 Zuidas

Wat is een stedelijk centrum? “Zo lang steden bestaan zijn ze de ontmoetingsplaats van rijk en arm, autochtonen en immigranten, conservatieven en progressieven, kunstenaars, studenten en daklozen. De stad is de ideale omgeving voor een open samenleving.”4 Met het begrip ‘stedelijkheid’ kunnen identiteitsbepalende eigenschappen worden omschreven, zowel voor ruimtes als voor menselijke activiteiten. Deze activiteiten zijn het sterkst wanneer zij zich in de openbare ruimte afspelen. “Een fysieke stedelijke ruimte die zo gevarieerd en aantrekkelijk moet zijn dat mensen er tijd willen doorbrengen. Dit betekent dat een gebied meer moet zijn dan een gebied voor circulatie.”5 Deze ruimte vertelt 4 Boelens, L; v.d. Krabben, E; Pálsdóttir, H.L. Compacte Stad Extended Agenda voor toekomstig beleid, onderzoek en ontwerp. Rotterdam 010 publishers 2011 p. 41.

Idem, p. 42.

iets over de huidige cultuur en leefwijze. In het verband hiertussen ontstaan continu verschuivingen die veroorzaakt worden door verschillende factoren als bijvoorbeeld economie. Is stedelijkheid maakbaar? Een aantal mensen is ervan overtuigd dat voor het ontstaan van stedelijkheid het creëren van een functioneel en compact centrum de beste garantie biedt. In zijn hypothese over het effect van het wonen in de grote stad, typeert Louis Wirth de stad als compact en met een diverse bevolkingssamenstelling. De specialisatie van de voorzieningenstructuur wordt bepaald door de grootte van de compacte stad. Dit betekent dat door de verscheidenheid aan informatie en ontmoetingen met verschillende personen in diverse contexten er veel uitwisselingen plaatsvinden.6 Hiervoor dus een zekere grootte van het stadscentrum nodig. De Duitse socioloog Hans Paul Bahrdt vindt de hoogste kwaliteit van de stad de centraliteit van de stad. In 1961 deed hij een studie naar het verband tussen de stedelijkheidsgraad van de interactiepatronen en het centraliteitsniveau. Daar kwam onder andere uit dat de frequentie van het aantal marktdagen invloed heeft de stedelijkheid van het interactieprofiel van een gebied. Met het interactieprofiel wordt bedoeld in welke mate er op diverse schaalniveaus wordt gecommuniceerd met de bezoekers. Hij concludeert uit zijn studie dat een ‘echte’ stad een groot scala biedt van impulsen als goederen en diensten voor een verscheiden publiek, waarin interactie ontstaat tussen de deelnemende individuen. Het gebied moet voor iedereen toegankelijk zijn.7 Hoe functioneert de Zuidas op dit moment? De Zuidas heeft zich over de afgelopen vijftien jaar ontwikkeld tot de meest prestigieuze kantoorlocatie van Amsterdam. Het gebied heeft niet alleen betekenis voor de stad zelf, maar voor heel Nederland. Er zitten veel grote bedrijven met een internationale oriëntatie. In dit opzicht in de ontwikkeling van het gebied erg succesvol te noemen. Dit blijkt ook uit het feit dat de leegstand van kantoorruimte er ondanks de crisis veel lager is dan gemiddeld: in 2011 was de leegstand 11%, en wordt verwacht dat die binnen een 6

www.designboom.com: Rob van Engelsdorp Gastelaars – De maakbaarheid van stedelijk leven. Online, 2011. url: http://www.transformaties.org/Levende_stad/Gastelaars_Stedelijk_leven.pdf, p. 4.

www.designboom.com: Rob van Engelsdorp Gastelaars – De maakbaarheid van stedelijk leven. Online, 2011. url: http://www.transformaties.org/Levende_stad/Gastelaars_Stedelijk_leven.pdf, p. 6.

paar jaar zal dalen tot een ‘normaal’ niveau van vijf of zes procent8.Volgens de gemeente Amsterdam heeft de Zuidas op dit moment 650.000 m2 kantoorvloer en zitten er ongeveer 450 bedrijven. Er zijn ongeveer 600 appartementen voor voornamelijk hogere inkomens gebouwd in het gebied, met een totale oppervlakte van 95.000 m29. Dit geeft aan dat het andere doel van de gemeente tot nu toe minder goed slaagt: de Zuidas ontwikkelt zich nog niet tot een gemengd, stedelijk gebied. Het is nog steeds voornamelijk een kantoorlocatie. Er zijn verschillende redenen waarom de Zuidas geen gemengd stedelijk gebied geworden is. Ten eerste is woningbouw op een deel van het terrein niet mogelijk vanwege geluidseisen en een te hoge concentratie fijnstof door de nabijheid van de snelweg. Op deze plekken is woningbouw alleen mogelijk als het zogenaamde ‘dokmodel’ wordt uitgevoerd: het ondergronds leggen van de A10 en de trein- en metrosporen in de Zuidas10. Dit is erg duur, waardoor het er voorlopig niet op lijkt dat dit gaat gebeuren. Een andere reden voor de eenzijdige invulling van de Zuidas is dat het grotendeels door private partijen ontwikkeld wordt. Ze ontwikkelen liever kantoren in het hogere segment dan woningen of sociale functies. De gemeente hanteerde aanvankelijk de eis van 30% sociale huur voor alle projecten, maar die eis hebben ze laten vallen bij de Zuidas om projectontwikkelaars aan te trekken11. Er wordt in de Zuidas geprobeerd een gevoel van stedelijkheid op te roepen door hoge torens en ruime pleinen, maar dit wordt niet zo ervaren door de gebruikers en bewoners. Uit interviews12 die we gehouden hebben blijkt

dat mensen die op de Zuidas werken de openbare ruimte te groot, te leeg, te winderig en te weinig groen vinden. Qua voorzieningen is er alles wat je als werknemer van een kantoor nodig hebt, maar niets waarvoor je langer dan nodig in het gebied zou willen blijven. Meerdere mensen geven aan het onprettig te vinden ‘waar je ook komt alleen maar grijze pakken’ te zien, en missen het karakter en de diversiteit van een binnenstad. Ook dit geeft aan dat de ambitie om een ‘tweede stedelijke centrum’ te creëren tot nu toe niet werkelijkheid wordt.

en 13:30, in de ‘uitloop’ aan beide kanten van station Amsterdam Zuid. Aan de zuidkant tot en met het plein voor het Symphonygebouw, aan de noordkant tot het tram- en busviaduct. We hebben hier 38 mensen geïnterviewd (32 mensen die op de Zuidas werken, voornamelijk zakenmannen en –vrouwen die buiten lunch- of rookpauze aan het houden waren, een aantal studenten, en een aantal mensen die niet in het gebied wonen of werken). De interviews in het winkelcentrum Gelderlandplein vonden plaats tussen 15:30 en 16:30. Hier hebben we 19 mensen geïnterviewd, waarvan 17 in Buitenveldert wonen, en twee van elders in de stad kwamen om hier boodschappen te doen. Voor een samenvatting van de resultaten van de interviews zie bijlage.

www.vastgoedmarkt.nl: Leegstand kantoren Zuidas neemt flink af. Online, 2011. url: http:// www.vastgoedmarkt.nl/nieuws/2011/10/06/Leegstand-kantoren-Zuidas-neemt-flink-af

www.amsterdam.nl: Factsheet Zuidas. Online, 2012. url: http://amsterdam.nl/zuidas/documenten-indexen/brochures/factsheet-zuidas

de Boer, K. Project ZuidasDok: Een impuls voor Zuidas. In: PLAN Amsterdam, jrg. 18, no. 3, Amsterdam: Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, 2012. pp. 4-13, p. 10.

Aldus Pi de Bruijn tijdens een lezing in ARCAM in het kader van de msc3 studio van Dwelling op 5 September 2012.

Voor de locatieanalyse van de Zuidas in het kader van het ontwerpproject hebben we als Zuidas groep (Felipe Aldana, Henk de Haan, Badr Moustaine, Joe Platt, Xinghua Zu) interviews afgenomen op de Zuidas en in het nabijgelegen winkelcentrum van Buitenveldert (Gelderlandplein). De interviews vonden plaats op 28 september 2012. De interviews in Zuidas vonden plaats tussen 12:30

Wat is er gepland om de Zuidas tot een tweede stedelijk centrum te transformeren? Een stedelijk centrum staat voor de stedebouwers onder leiding van Pi de Bruijn voor “hoge dichtheden, functiemenging, 24-uurs stedelijke dynamiek en meervoudig ruimtegebruik”13.Volgens Pi de Bruijn en Klaas de Boer (DRO) zorgt in de eerste plaats het station voor leven in de wijk, door als een ‘people producer’ te werken: volgens hen zorgt dit binnen een straal van 500 a 1000 meter om het station voor levendigheid14. Een tweede punt wat ze noemen gaat over de openbare ruimte. Er is geprobeerd de openbare ruimte zo compact mogelijk te maken om de concentratie mensen op straat te vergroten. Straatprofielen zijn zo smal mogelijk gemaakt en er is geen semipublieke ruimte: alles buiten de gebouwen moet openbaar worden. De publieke ruimte moet worden geactiveerd door openbare functies op te nemen in de plinten van de gebouwen.

www.cie.nl: Master Plan for Zuidas, Amsterdam. Online, url: http://www1.cie.nl/projects/ projects/urban-planning/zuidas,-amsterdam.aspx

Salet, W. The Creation of European Space: Interview with Klaas de Boer and Pi de Bruijn. In: Salet, W; Majoor, S. (red.) Amsterdam Zuidas: European Space, Rotterdam: 010 Publishers, 2005. pp. 4260, p. 57.

Een ander belangrijk punt is ‘differentiatie’. Niet alleen van functies, maar ook van mensen.Volgens de Bruijn en de Boer zal dit gebeuren doordat het weefsel van de Zuidas sterk is ‘verweven’ met dat van Berlages Plan Zuid. Die verwevenheid geldt niet voor de kant van Buitenveldert, ze geven toe dat aan die zijde ‘no link at all’ is15. De reden hiervoor is de verwachting dat Buitenveldert in de toekomst zwaar op de schop zal gaan. Een gemengde bevolking in het gebied zien ze als basis voor ‘vitaliteit’ en draagvlak voor voorzieningen. Deze variatie zal volgens de Bruijn en de Boer ontstaan doordat de gemeente Amsterdam in alle woongebieden 30% sociale huur voorschrijft. Om het gebied aantrekkelijker te maken voor vastgoedinvesteerders is dat percentage nu losgelaten. Een laatste punt wat genoemd wordt is de noodzaak van een aan Kevin Lynch ontleend ‘sense of place’ in het gebied, door middel van landmarks. De Bruijn en de Boer noemen een groot, nieuw station, en het geplande opgetilde park op het ‘dock’ als toekomstige landmarks voor het gebied16. Er zijn voor beide ideeën op dit moment nog geen concrete plannen. Naast deze intenties uit het oorspronkelijke masterplan doet de gemeente ook kleine ingrepen om Zuidas te veranderen in ‘een gebied waar altijd iets te doen is’, zoals het ontwikkelen van vijf kiosken en het ‘bevorderen van kunst en culturele initiatieven’17. Hoe wordt op andere plaatsen geprobeerd een ‘nieuw stedelijk centrum’ te creëren? Case: Londen Canary Wharf Canary Wharf is een grote commerciële ontwikkeling die het traditionele financiële centrum van Londen, The Square Mile, uitdaagt. De ambitie van Canary Wharf is om de hoogste kwaliteit bebouwing in een rustgevende en gezonde omgeving te creëren voor werknemers en bezoekers18. Canary Wharf 15 Idem, p. 57. 16 Idem, p. 48. 17 Rill, S; Wien, H. Een levendige wijk. In: PLAN Amsterdam, jrg. 18, no. 3, Amsterdam: Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, 2012. pp. 24-29, p. 24-25.

http://aap.cornell.edu: url: http://aap.cornell.edu/crp/outreach/upload/TGI_Canary_Wharf_ Case_Study.pdf, p. 2.

is gebouwd op de plaats van het oude West India Docks.Van 1802 tot 1980 was het gebied één van de drukste havens ter wereld, die op een gegeven moment 50.000 mensen in dienst had. Canary Wharf zelf ontleent zijn naam aan de zeehandel met de Canarische eilanden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de West-Indische havens zwaar gebombardeerd en bijna alle originele pakhuizen werden vernietigd of zwaar beschadigd. Na een korte herstelperiode in de jaren ‘50, begon de havenindustrie in het gebied te dalen. Containerisering en een gebrek aan flexibiliteit maakte in het centrum van Londen dokken minder rendabel dan buiten het centrum. Hierdoor verloren locaties zoals Felixstowe en Harwich, en in 1980 de dokken van Canary Wharf hun bedrijvigheid19. Duizenden mensen raakte werkloos, dit leidde tot verpaupering van het gebied. Het project om de acht km2 verlaten terreinen van de London Docks te revitaliseren begon in 1981 met de oprichting van de London Docklands Development Corporation (LDDC) onder leiding van Margaret Thatcher. In eerste instantie was de herontwikkeling gericht op kleinschalige en lichte industriële bedrijven. Canary Wharfs grootste bezetter werd tv-productiebedrijf Limehouse Studios, vanwege de aanleg van het ondergrondse station gevolgd door grote multinationals en banken. Aan het eind van 2006 was het aantal mensen dat in Canary Wharf werkt 90.302, waarvan 25% leeft in de omringende vijf stadsdelen.20 In toenemende mate wordt Canary Wharf een winkelbestemming, in het bijzonder met de opening van het Jubeljaar Place winkelcentrum in 2004, waarmee het totale aantal winkels tot meer dan 200 werd. Door de het station is Canary Wharf goed bereikbaar. Elke week winkelen ongeveer 500.000 mensen in Canary Wharf21. In Canary Wharf valt op dat er een strikte scheiding is tussen privé en openbaar. In het gebied is de openbare ruimte vaak op een ander niveau dan de ingang van het gebouw. Terugkoppelend naar Hans Paul Bahrdt die constateert dat de stedelijkheid 19 20 21

Idem, p. 3. Idem, p. 2. Idem, p. 3.

en met name het centraliteitsniveau van een gebied bepaald wordt door impulsen als diensten en sociale voorzieningen: in Canary Wharf is een zelfde verbinding te constateren. Naarmate er meer winkels kwamen in het gebied ging het meer functioneren als centrum naast het centrum van Londen. De diversiteit aan functies in het gebied trekt een divers publiek aan, Bahrdt refereert in zijn onderzoek ook naar het aantrekken van een divers publiek.22 In Canary Wharf is een stedelijk park aanwezig waarin plaats is voor interactie tussen de verschillende deelnemende individuen. Het gebied is door deze kwaliteiten voor iedereen toegankelijk. Ondanks de afwezigheid van woningen in het gebied, is het goed aangesloten op de omliggende omgeving en functioneert het als stedelijk centrum. Case: Potsdamer Platz Het Potsdamer Platz in Berlijn was voor de Tweede Wereldoorlog een belangrijk en druk stedelijk plein. Tijdens de oorlog werd het gebied rond dit plein, net als andere grote delen van het historische centrum van de stad verwoest door het oorlogsgeweld. Daarna liep tijdens de Koude Oorlog de Berlijnse Muur dwars over het plein, waardoor het van een centraal punt veranderde in een perifeer grensgebied. Na de val van de Muur en de Duitse eenwording ontstonden in 1991 plannen om het plein weer als nieuw stedelijk centrum voor de verenigde stad te gaan ontwikkelen. In deze context is het een symbolisch project voor het herstel van Berlijn als Duitse hoofdstad23. Anders dan op de Zuidas is de grond rond het Potsdamer Platz niet in handen van de gemeente, maar van grote private investeerders. Wel had de gemeente grote invloed op het voorschrijven van het gebruik van de ruimte, waarbij de nadruk werd gelegd op het mixen van functies. Er is net als bij de Zuidas sprake van ‘hybride planning’: een min of meer gelijkwaardige samenwerking tussen de overheid en private investeerders om het gebied te ontwikkelen24. Dymler Crystler, Sony en de gemeente waren hierin de belan22

www.designboom.com: Rob van Engelsdorp Gastelaars – De maakbaarheid van stedelijk leven. Online, 2011. url: http://www.transformaties.org/Levende_stad/Gastelaars_Stedelijk_leven.pdf, p. 6.

Overstrom, N. Landscape Architecture Study Tour: Potsdamer Platz. Online, url: http://courses.umass.edu/latour/Germany/noverstrom/index.html

von Lojewski, H. Berlin’s Urban Development Strategy – Planning and Projects. In: LargeScale Urban Development Projects in Europe: Drivers of Change in City Regions, Les Cahiers de l’Institut d’Amenagement et d’Urbanisme de la region Ile-de-France, jrg. 47, nr. 146, Paris, 2007. pp. 47-59, p. 53.

grijkste partijen. Basis van de ontwikkeling is een stedebouwkundig plan van het Duitse bureau Hilmer und Sattler, in samenwerking met architect Aldo Rossi. Het plan is gebaseerd op de vooroorlogse structuur van het Potsdamer Platz en het nabijgelegen Leipziger Platz, maar dan met hoogbouw25. Het gebied bevat in aantallen vierkante meters voornamelijk kantoren. De gemeente heeft vanaf het begin aangestuurd op het mixen van functies, waardoor er ook veel woningen, restaurants en winkels gevestigd zijn. Daarnaast zijn er enkele grote publiekstrekkers, vooral het Sony Centre winkelcentrum trekt veel publiek aan. Op dit winkelcentrum is veel kritiek gekomen van stedebouwkundigen en architecten, omdat het een in zichzelf gekeerd atrium vormt binnen een blok waardoor het veel potentiele levendigheid van de straat naar binnen verplaatst.26 Maar het is wel een feit dat het veel publiek naar het gebied trekt. Een andere functie die hiervoor zorgt, is het station. Potsdamer Platz is een belangrijk openbaar vervoersknooppunt voor verkeer binnen de stad en de stad uit. Ook is het gebied een toeristische attractie geworden, onder meer vanwege de geschiedenis van het gebied en de resten van de Muur die er zijn bewaard gebleven. Hierdoor is het gebied weer een nieuw stedelijk centrum geworden. De belangrijkste redenen hiervoor zijn de publiekstrekkers, die er voor zorgen dat de grote schaal tussen de gebouwen gevuld blijft met mensen. In vergelijking met de Zuidas is het Potsdamer Platz veel beter geïntegreerd in het lokale openbare vervoerssysteem, waardoor het gebied door meer mensen gebruikt wordt. Een tweede verschil is dat er meer dan in de Zuidas werk is gemaakt van het mengen van functies. Het Potsdamer Platz heeft wel een voordeel ten opzichte van de Zuidas, doordat het als plek binnen de stad al een lange geschiedenis heeft, ook al zijn de gebouwen nieuw. De Zuidas heeft in de ‘mental map’ van Amsterdam niet zo’n positie. Conclusie Een stedelijk centrum is een gebied waar ruimte is voor ontmoetingen tussen verschillende mensen dat gegenereerd wordt door het aanbod aan 25

www.stadtentwicklung.berlin.de: Leipziger und Potsdamer Platz Städtebauliches Konzept - Büro Hilmer und Sattler. Online, url: http://www.stadtentwicklung.berlin.de/planen/staedtebau-projekte/ leipziger_platz/de/planungen/planungsgrundl/konzept/index.shtml

Bijvoorbeeld: Watson, H. Berlin’s Empty Heart. In: Architectural Design, jrg. 76, nr. 3, London: John Wiley & Sons publishers, 2006. pp. 100-103, p. 102.

verschillende functies zoals winkels, horeca, en andere publieke faciliteiten. dit type functies blijft de openbare ruimte alleen maar een gebied voor circulatie. Een compact en functioneel gebied is de beste garantie voor het ontstaan van een stedelijk centrum. Doordat de Zuidas vooral nog een monofunctioneel zakendistrict is, sluit het niet goed aan op zijn omliggende omgeving en functioneert het niet als stedelijk centrum. Hoewel er wel variatie in het gebied gepland was door de stedebouwkundigen, is dit niet tot zijn recht gekomen door de marktwerking en gebrek aan sturing van de overheid. Bij de casus Postdamer Platz en Canary Wharf was er net als bij de Zuidas sprake van samenwerking tussen de verschillende private partijen en de overheid, maar heeft de overheid meer de nadruk gelegd op functiemenging dan bij de Zuidas. Doordat Postdamer Platz en Canary Wharf compacte functionele gebieden zijn waarin diverse functies in zijn opgenomen functioneren zij meer als centrum. Daarmee moet wel rekening gehouden worden met het feit dat Canary Wharf en Postdamer Platz bestaande gebieden waren die geherstructureerd zijn. Hier was op de locatie zelf sprake van een bestaande context waarop de nieuwe ontwikkelingen konden aansluiten. Een ander punt is dat de Zuidas nog in ontwikkeling is, terwijl deze twee gebieden grotendeels voltooid zijn. We kunnen Zuidas relateren aan ontwikkelingen die geconstateerd worden door sociologen en cultuurfilosofen als Hans Paul Bahrdt, Louis Wirth, Michael Sorkin, Mike Davis en Lieven de Cauter. Zij redeneren dat door een toenemende privatisering van de openbare ruimte de hedendaagse “urbane cultuur” wordt beïnvloed. Er wordt een nieuw architectonisch en urbanistisch paradigma gegenereerd door dit fenomeen. Er is nu zelfs sprake van grote in zichzelf gekeerde ensembles op stedenbouwkundig niveau. Deze worden ook wel ‘capsules’ genoemd; dat staat voor plaatsongebonden en zelfverzorgend, een begrip dat in de ruimtevaart wordt gebruik. De cultuurfilosoof De Cauter spreekt binnen deze context van de opkomst van een ‘capsulaire architectuur’ in een capsulaire beschaving.27 De Zuidas zoals het nu is, zou je als een dergelijke ontwikkeling kunnen beschouwen. De Zuidas heeft de ambitie om een stedelijk centrum te worden in plaats van een in zichzelf gekeerd, plaatsongebonden en zelfverzorgend ensemble. Daarom volgen nu vijf aanbevelingen voor de verdere ontwikkeling van de Zuidas op basis van ons onderzoek.

34 Zonder

De Cauter, L. De capsulaire beschaving, Rotterdam, NAI Uitgevers, 2005, p. 73.

Kleine voorzieningen Bahrt redeneert dat een centrum een scala aan verschillende impulsen biedt, daarom is functiemenging noodzakelijk; kantoren en faciliteiten die op één doelgroep gericht zijn is niet voldoende. Mogelijkheid bieden aan kleine voorzieningen om zich te vestigen in de plinten zou kunnen bijdragen aan de gewenste diversiteit. Diversiteit aan gebruikers en bewoners Voor stedelijkheid is diversiteit aan gebruikers van de openbare ruimte vereist, en ook uit de interviews die we gehouden hebben blijkt dat mensen dit willen in de Zuidas. Als aanbeveling doen we daarom dat de woningen in het gebied gevarieerd moeten zijn. Dit kan deels bereikt worden door weer de eis van 30% sociale woningbouw in te stellen. Verbindingen met de omgeving Gebaseerd op onze twee casestudies concluderen we dat goede connecties met de directe omgeving van het gebied belangrijk zijn. Bij de Zuidas ontbreekt dit vooral aan de kant van Buitenveldert. Onze aanbeveling is dan ook om nieuwe verbindingen naar deze wijk te leggen. Groene ruimtes De openbare ruimte van de Zuidas is voornamelijk kaal en leeg en functioneert vooral als circulatieruimte. Om een aantrekkelijk verblijfsgebied te worden wat past bij een stedelijk centrum, moeten er ruimtes worden gecreëerd waar mensen graag in verblijven. Dit kan bereikt worden door het realiseren van kleinschalige groene gebieden die meer zijn dan alleen maar kijkgroen. Publiekstrekker Tenslotte is het belangrijk voor een stedelijk centrum dat er functies zijn die mensen aantrekken die niet in het gebied wonen of werken. Beide cases die we hebben bestudeerd, hebben dergelijke grote publiektrekkers. Onze laatste aanbeveling is dan ook om een publiekstrekkende stedelijke functie in het gebied te plaatsten, bijvoorbeeld een theater, bioscoop of museum.

AR3A160 Lecture Series Research Methods Position Paper, 1539 words, January 30th, 2013

In this position paper I will reflect upon the thematic research conducted together with Kursat Ayhan within the context of the Dwelling graduation studio. The objective will be to relate this approach to a broader context of architectural thought frames (epistemes). During the thematic research our research topic was ‘in-between spaces in the context of densification’. The research consisted of a comparison of case studies from the period 1970-1990 with case studies from the last 20 years. We defined in-between space as ‘the ambiguous transition between public and private’. Our aim was to find out if, and how, the approach towards designing this ‘in-between space’ has changed over time, and what consequences this change of approach has for the possibilities to appropriate the space. We found ‘in-between spaces’ a relevant topic to research because in our opinion good dwelling architecture stands or falls with an adequate design of the transition between public and private. Many architects and researchers, often in reaction to modernist urbanism, have asserted the importance of this ‘intermediate scale’. Examples of this are Jan Gehl with his focus on ‘the life between buildings’, in a book carrying the same name1, or Christopher Alexander and Serge Chermayeff in the book ‘Community and Privacy’, emphasizing the need to articulate different ‘domains of privacy’ between the dwelling and the public domain2. ‘The in-between’, as defined by architects Aldo van Eyck and Herman Hertzberger3, can be regarded as a translation of the in itself neutral notion of an intermediate design scale, into a designerly concept: a catchword loaded with a set of meanings and assumptions. Choosing to ‘frame’ our research within this concept is therefore in itself already a methodological choice, because the term contains value judgements about the design of the intermediate scale. So researching within this thought frame can never be value free, even if one might not necessarily agree with the values implied by van Eyck and Hertzberger in the concept of ‘in-between’.

It was important for our research to be able to compare case studies from the two time periods we defined. For this we developed a ‘matrix’ in which we classified potential case studies by a number of characteristics including their size, urban setting and access systems. Of the four case studies we chose to analyse further, two had a comparable access system and two had a comparable urban setting. This way of selecting case studies places our research approach within the typological episteme, as we considered typology a valid criterion to make a comparison between projects from different time periods. In typo-morphological analyses as have been developed since the 1960s under the influence of research developed in Italy (Muratori and others) and France (Castex and others)4, these kinds of criteria have been used to classify projects5. The method of grouping projects over time on the basis of typological criteria relates to the notion of ‘typological series’ as described by Rafael Moneo6. Also the types of representation we used are related to this episteme. We made use of plans, plan reductions (figure-ground, surrounding urban context, and ‘in-between space’) and axonometric projections (exploded view and axonometric section) to describe and analyse the case studies. The aim of using these methods was to highlight the comparability of the case studies. This relates to the research methods of Colin Rowe, who used a figureground analysis to compare the traditional urban fabric of Parma with le Corbusier’s design for St. Die. In this case this comparability highlighted the extreme contrast in the amount of built form versus the amount of open space between traditional urban fabrics and Modernist urban plans7. The use of axonometric projections in combination with plans and/or sections is quite common in a typological approach as a means to relate all three dimensions. An example of this is the book ‘A Pattern Image’ by Urhan urban designers8. An argument that could be made against this method is that it does not take into account differences in social context, the way buildings are actually used, or what they mean to people. The methods described so far can rely fully on analysing drawings of the project, without experiencing the built project itself. This could be said to be a characteristic of the typological episteme: it analyses on a purely structural, abstract level, considering only the ‘ideal’ building as it is notated in plans, sections and façade drawings9. An example of this

Gehl, J. Life between buildings: using public space. Copenhagen: Danish Architectural Press, 1971.

2 Alexander, C; Chermayeff, S. Community and Privacy: Towards a new architecture of humanism. Harmondsworth (UK): Penguin Books, 1963.

5 6 7

Position paper

Eyck, A van. “Steps towards a configurative discipline.” Forum 1962, no. 3:81-89, p. 81 and Hertzberger, H. Ruimte maken, ruimte laten: lessen in architectuur. Rotterdam: Uitgeverij 010, 1996, p. 14

Meyer, H. “Plan Analysis” In: Van der Voordt, J; Jong, T. Ways to Study. Delft: Delft University Press, 2002. Komossa, S. et al: Altas van het Hollandse Bouwblok. Bussum: Uitgeverij Toth, 2002. Moneo, R. ‘On typology.’ Oppositions 13 (Summer, 1978), pp. 23-44, p. 24.

Meyer, H. “Plan Analysis” In: Van der Voordt, J; Jong, T. Ways to Study. Delft: Delft University Press, 2002.

Urhan, G; Bobik, M. A Pattern Image: A typological tool for quality in urban planning. Bussum: Uitgeverij Toth, 1994.

Argan, G. C: ‘On the typology of architecture.’ Architectural Design (December, 1963), pp. 564-565. Argan states that typology is mostly independent from use.

36 is the book Altas van het Hollandse Bouwblok, which bases its analysis of Dutch building blocks on the original architectural drawings10. Through exclusively using these methods of analysis we could not answer our research question, which stated we wanted to determine differences in appropriation between the projects from the two periods. To be able to do this we felt we had to use another method, to overcome the ‘shortcomings’ of the typological method. We thought it was important to visit the case studies, and observe how spaces had or had not been appropriated by their users, and find out what kind of feeling of privacy or publicity different areas gave: information about the actual use of the spaces that cannot be obtained from drawings. During these visits we documented the projects by making photos. We paid special attention to objects placed by the users, like bicycles, potted plants and different types of privacy boundaries applied by the inhabitants as hedges and fences. This focus on use relates to the episteme of praxeology: not researching the architect’s intentions through the architectural drawings, but observing the way the built reality is inhabited and used in ‘real life’. Like this we could identify important differences between projects within the same typological ‘group’. We came across differences between the projects caused by differences in types of users and different types of lifestyles. This attention for the everyday use of architecture and the specificities of the user are apparent in praxeological research approaches like that of John Turner in his article on squatter settlements11. The notion of designing for a certain lifestyle is also apparent in the approach of architects like the Smithsons12. The main point of this kind of an approach is its focus not on exact architectural form, but on the way in which architecture can foster a certain way of life. To represent the everyday use evident in our case studies we used schematized photos with lines and text indicating the important features. This method is similar to the one used in the book Land InSight by Inge Bobbink13. In our case we mainly indicated changes and additions users made over time.

Komossa, S. et al: Altas van het Hollandse Bouwblok. Bussum: Uitgeverij Toth, 2002. See p. 277, the explanation of the drawing method.

(1968)

Turner, J. ‘The Squatter Settlement: An Architecture that Works.’ Architectural Design 38

Smithson, A; Smithson, S: ‘Where to walk and where to ride in our bouncy new clothes and our shiny new cars.’ (1967) in: architectural positions

13 Bobbink, I; Land InSight: A Landscape Architectonic Investigation of Locus. Amsterdam: SUN Publishers, 2009.

Using this combination of methods, we came to an approach that is close to the one used in the books by Herman Hertzberger, one of the main proponents of ‘the in-between’ as design tool. In his books Hertzberger combines photos with diagrammatic plans and sections to analyse spatial configurations that make everyday life and personalization of space possible14. He does this in a clearly normative way, valuing certain outcomes over others. The method is used just as strongly to promote designs he favours, as to discredit examples that have failed in his eyes. By being aware of this, we have tried to avoid this bias. Still, even in the choice of case studies there are always personal preferences involved, and the term in-between preserves it’s ‘baked-in’ connotations. Looking back, I see that our research implicitly states that projects that make appropriation of the in-between possible are ‘better’ than projects where this space stays anonymous and unused. This is a direct outcome of using a praxeological research method, as this would not have become clear from an analysis exclusively from a typological point of view. To conclude, this shows there can be a strong relation between research method and outcome, and the choice of research method says something about the kind of outcome one is looking for. In this case, by combining methods from the typological episteme with ones from praxeology, more differences in qualities of the case studies became apparent. This leads to the thesis that using a mixed method can give a richer and more nuanced research result.

1996.

For instance: Hertzberger, H: Ruimte maken, ruimte laten. Rotterdam: 010 Publishers,

process

Analysis: dwelling wishes of ‘urban families’ (sources: see graduation plan)

41 ‘urbanites by choice’

URBAN FAMILIES - WHO?

they can choose their prefered living location

middle-class families who consciously choose to stay living in the city, instead of moving to a suburb deﬁnition of ‘middle class families’: double income families with children, of which the parents have studied minimaly at MBO-level

people who go against the dominant cultural pattern: the city is generally not considered ﬁt for children to grow up in combining ‘careerism’ with ‘familism’ ‘yupps’: young urban professional parents

often: ex-students who stay living in the city they studied minority: well-oﬀ migrant families who choose to stay living in the city they grew up in minority: native dutch who grew up in the city and don’t want to leave, sometimes as the only one left from their family mostly two children, sometimes one or three late age of getting ﬁrst child

spatial orientation: direct neighbourhood and the city centre ‘local network society’ work: more than average social / cultural orientation and public sector

WHY ARE THEY IMPORTANT FOR CITIES? - social capital - maintaining social networks within the city - maintaining amenities, diversity, liveliness - (until shortly) overlooked group in discussions about keeping middle income groups in the city

WHY DO THEY STAY IN THE CITY? the reasons for middle class families to stay living in the city cannot be explained in the traditional way, using economic and democraﬁc reasoning time-geographical reasons (functional reasons) - appreciation of ‘the world within walking distance’ - appreciation of living close to work - location of work in the city - appreciation of living close to amenities - more school choice for children in the city - these reasons become more important when both partners work identity reasons - identity as a ‘city person’ - identity as a ‘sturdy family’

social network reasons - proximity of likeminded people in the city - social contacts established in the city before getting children cultural reasons - appreciation of neighbourhood and city - appreciation of diversity - cultural ambiance - anonimity - liveliness - going out / horeca - fear of discrimmination outside the city

A DWELLING ENVIRONMENT FOR URBAN FAMILIES: CRITERIA main concepts: PROXIMITY ACCESSIBILITY

- playing outside should be possible - green atmosphere - not too many cars, car-scaring measures

‘SHELTERED URBANITY’ (‘stedelijkheid in de luwte’)

‘reliable people in the street’ ‘recognisable others’ direct neighbourhood is seen as integral part of the dwelling place

proximity of work to living place is important central location: ‘the world within walking distance’

proximity of amenities as: - schools - park - sports facilities - out of school child care - ‘nice’ shops - creche

SHOPS / BUSINESSES shops as social meeting places with known others also important for ‘intergenerational contact’ and additional monitoring of children CRECHE important facility, also for social contacts and friendships SCHOOL school choice is a ‘hot issue’ school is a hub in parents and childrens social networks variety of school choice is important

LOCATION / AREA - ideal is green courts or squares - away / sheltered from busy roads - preference for own street access - near basic amenities - ‘socially sheltered’: mix between known others and diversity of the city - direct neighbours with same

background family conditions ideals about ‘good family life’

HOUSE - spatious living room - bedroom for each child - extra work room - no voids because of sound problems - no ‘unnessecary’ stairs (split levels etc.) - large enough windows / day light - not small balcony

OUTSIDE SPACES about 2/3 prefere own garden about 1/3 accept other outside spaces

reasons for a garden: - privacy - play area - access to the pavement - wish to be at ground level - children playing within sight other possible outside spaces: - roof terrace - spatious balcony - collective garden - sidewalks: ‘colonising the sidewalk has become part of a new middle-class lifestyle’

PLAYING OUTSIDE PLAYING OUTSIDE the dominant idea is that this is important for (young) children - social contacts - health - motorical development - becoming independant - integration of minorities

problems: - lack of space in the city - cars - densiﬁcation - children are seen as ‘out of place’ in many public spaces - image of ‘vulnerable child’

43 action radius of children determined by: - age - safety - risk taxation by parents for small children the action radius overlaps with the private or collective domain around the dwelling

important points according to parents: - safety traﬃc drowning ‘stranger danger’ - ‘pedagogical climate’ - quantity - quality possibility of meeting other children freedom adventure

important points according to children: - informal areas - not vandalized etc. - not only ‘for babies’

what? - broad pavements - car free area’s - unused terrain - clean - social control / supervision - possibility of meeting other children - beach / fountain - roof gardens - inner gardens - back gardens - public gardens / parks - playgrounds

Reference: Rokko housing (1985-1993) Tadao Ando

Site as strips

Scaled down strips, using Zuidas grid of 2,7 m

Strips + route + varying building depth

Relation between ‘street’ and dwellings facade as ‘in-between’ / creating distance / ‘layering’ / soft edges / ... References

57 Thick

Narrow streets: what kind of atmosphere does this give?

TNO norm bezonning De TNO-norm gaat uit van het criterium dat woningen ten minste 2 mogelijke bezonningsuren per dag op het midden van de vensterbank aan de binnenkant van het raam moeten krijgen gedurende de periode van 19 februari tot 21 oktober (gedurende 8 maanden). Op basis hiervan kan de schaduwwerking beoordeeld worden. De TNO-norm geeft ten aanzien van de bezonningsuren een richtlijn.

Sun angles Amsterdam

Construction: span direction?

+ construction walls as dwelling separation - less flexibility in dwelling types - all towers same width - not efficient for parking grid 36

+ flexibility: variety of widths for dwellings possible + more flexibility in design on neighbourhood scale + grid distance of 8,1 or 9,0 m is efficient for parking 36

Raised streets, public route versus private gardens, transition between levels, circulation cores

Dwelling scale: three main options and zoning

Narrow streets: references.

Facade concept: neutral grid with variety of infill options.

New strip distribution, model

Zoning at levels 0/1/2. Bike parking, office spaces and commercial spaces, access to circulation cores, access to, and circulation between raised streets

103

124

Horizontal facade fragment

129

Height difference / entrance / street profile: options

130

Two options: height difference within the dwelling and height difference at the facade, related to the difference in street profile on the main street.

131

Setback and entrance box

Alternating the two options

136

East and west facades / apartments

137

Larger open spaces within the blocks as exceptions; possibilities for stairs?

138

Details + perspective