Van nijvere vesting naar industriestad
Arbeid adelt
Knellend harnas
Steen voor steen
Suiker, spiritus en ijzer
Gouden Delta
Krimp en groei
Knellend harnas Vestingwerken verdwijnen uit het stadsbeeld van Bergen op Zoom
In 1867 wordt per Koninklijk Besluit toestemming gegeven de vestingwerken te ontmantelen. Ravelijnen en bastions verdwijnen; suikerfabrieken, ijzergieterijen en de spiritusfabriek bepalen de volgende decennia het stadsbeeld. Op de maquette zien we de stad weergegeven omstreeks 1890. Rond het middeleeuwse stadscentrum ligt in concentrische cirkels een nieuw stratennet, met nieuwe woonwijken, scholen en fabrieken. Arbeid adelt
Van nijvere vesting naar industriestad
De opkomende industrie en de behoefte aan nieuwe woningen voor fabrieksarbeiders aan het einde van de negentiende eeuw vragen om meer ruimte. Maar de vesting ligt als een harnas om de stad heen.
Steen voor steen Ontwerp nieuwe stadsplattegrond
Ingenieur F.W.J. van Gendt ontwerpt een nieuwe stadsplattegrond. Over de oude vestinggronden heen tekent hij een stelsel van singels. Deze singels verbindt hij met bestaande dwarsstraten en de uitvalswegen naar Steenbergen, Wouw en Antwerpen. In 1890 is de ontmanteling van de vestingwerken compleet. Alleen het ravelijn Op den Zoom en de omringende gracht (het Pielekeswater) blijven gespaard. Zij zijn belangrijk voor de watervoorziening van de nieuwe industrieĂŤn. Arbeid adelt
Van nijvere vesting naar industriestad
Steen voor steen worden wallen, bastions, lunetten en ravelijnen afgebroken. Het afbraakmateriaal wordt opnieuw gebruikt voor de bouw van diverse fabrieken.
Suiker, spiritus en ijzer Industriële ontwikkeling tot 1940
In de twintigste eeuw verdwijnen de meekrapcultuur en de pottenbakkersnijverheid. De suikerteelt komt op en suikerfabrieken vestigen zich vanaf 1863 in de stad. Melasse, een restproduct van suiker, is de grondstof voor spiritus. De 21 suikerfabrieken in de regio richten gezamenlijk de spiritusfabriek op. Smederijen en ijzergieterijen vestigen zich in de streek. Zij leveren de machines voor de industrieën. Arbeiders komen van heinde en verre en werken onder zware omstandigheden wel 12 tot 16 uur per dag. Arbeid adelt
Van nijvere vesting naar industriestad
Grote en kleine industrieën vestigen zich in en buiten de stad. Op de kale vesting gronden verrijzen talloze nieuwbouwwijken.
Gouden Delta Industriële ontwikkeling na 1940
In de jaren van de wederopbouw (na 1945) dijt Bergen op Zoom verder uit. Grote bedrijven zoals Cargill, Akzo Nobel, Bruynzeel en Ricoh worden naar Bergen op Zoom gehaald. Door de aanleg van het Schelde-Rijnkanaal (19671976), de vestiging van Shell-Chemie in Moerdijk en multinationals als Philip Morris en Sabic (voorheen General Electric Plastics) in Bergen op Zoom, spreekt men over West-Brabant als de ‘Gouden Delta’ tussen Antwerpen en Rotterdam. Arbeid adelt
Van nijvere vesting naar industriestad
Door de aanleg van de Theodorushaven in 1964 wordt Bergen op Zoom bereikbaar voor grote schepen. De nieuwe industrieën ten noordwesten van de stad worden via de haven voorzien van grondstoffen.
Inwoners
65.000
65.582 63.233
60.000 55.000 50.000 45.000 40.000
40.000
35.000 30.000
30.000
25.000 20.000 15.000 14.369 12.747
10.000 9139
5.000
10.419
5942
1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
Jaartal
Krimp en groei Aantallen inwoners door de eeuwen heen
Rond 1603 wordt de stad geteisterd door een omvangrijke pestepidemie waarbij ongeveer 4.000 Bergenaren het leven laten. Het inwonersaantal halveert. Diverse oorlogen, de aanwezigheid van het garnizoen en epidemieĂŤn tussen 1600 en 1750 hebben zo hun eigen invloed op het bevolkingsaantal. De gemeentelijke herindeling in 1997 ten slotte zorgt voor de grootste bevolkingsaanwas. De gemeente Bergen op Zoom wordt uitgebreid met inwoners uit Halsteren, Lepelstraat, Kladde, Klutsdorp en Heimolen. Knecht adelt Arbeid of rechtVanVan nijvere kerkelijke vesting liefdadigheid naar industriestad naar arbeidsrecht
Tijdens de grote bloeiperiode tussen 1450 en 1550 groeit Bergen op Zoom van 5.000 tot bijna 10.000 inwoners. Een voor die tijd groot aantal.
Verantwoording Verantwoording objecten Maquette van Bergen op Zoom omstreeks 1890 Ruud Cleverens, 2008, diverse materialen Na de slechting van de vesting worden in de ‘uitleggebieden’ industrieën gevestigd en woonwijken aangelegd Plattegrond van de te veilen domeingronden, omgeving Zuid-Westsingel C. van Eek, 1873, reproductie
Plattegrond van Bergen op Zoom met de ‘uitleggebieden’ R. van Someren, 1890, reproductie Roelof van Someren is verantwoordelijk voor het toezicht op de ontmanteling van de vestingwerken. Deze plattegrond is de basis geweest voor de vervaardiging van de maquette van Bergen op Zoom omstreeks 1890
Verantwoording bladerboek
Vestingrestant nabij het Bleekveldje met de SintJosephkerk en rechts de Goudenbloemstraat 1914
Burgemeester Stulemeijerlaan kort na de ontmanteling van het Noorderfront van de vesting, gezien in zuidelijke richting Circa 1887
Schoorstenen van de N.V. Zuid Nederlandsche Melasse Spiritusfabriek (later Nedalco) Begin 20ste eeuw
Stadsplattegrond van het noordelijk gedeelte met de te ontmantelen vestingwerken F.W.J. van Gendt, 1879, handgetekende kaart
Rijkebuurtstraat te Bergen op Zoom Begin 20ste eeuw
Het voormalig militair oefenterrein Kijk in de Pot ligt tussen de Binnenschelde en de Zuid-Westsingel 1930-1940 De foto toont enige arbeiders bij de aanleg van de kogelvangers
Agge maradelt Arbeid leut et Van Vastenavend nijvere in vesting het Krabbegat naar industriestad
Op het Industrieterrein De Lage Meren vestigt zich de sigarettenfabriek van Philip Morris. Foto van het moderne fabriekscomplex 1990-1999
Aanleg havendammen en vaargeul voor de nieuwe Theodorushaven 1959 Een van de dammen in aanleg, uitgevoerd door N.V. Aannemersen Handelsbedrijf Van Oord Werkendam
Schematische voorstelling van de groei van de gemeente Bergen op Zoom 1935
Schema van bevolkingsaantallen van de gemeente Bergen op Zoom tussen 1810-2009
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge maradelt Arbeid leut et Van Vastenavend nijvere in vesting het Krabbegat naar industriestad
Kunstaardewerk uit Bergen op Zoom
De Kat
‘Het schoone’ van de keramiek
Op de vierkante meter
Glazuur
Het nieuwe kneden
Een vogel voor De Kat
Jagen, pingelen en soebatten
‘Het schoone’ van de keramiek Kunstaardewerkfabriek De Kat
Govert Marinus Augustijn (1871-1963) komt uit een familie van Bergse pottenbakkers. Hij leert het ambacht van zijn vader. In navolging van zijn vrienden, de kunstschilders Willem van Dort en Adriaan Disco, vertrekt Govert naar ‘de grote stad’: Amsterdam. Bij de Fayence-fabriek Amstelhoek maakt hij kennis met nieuwe aardewerkstijlen zoals de jugendstil. Boordevol ideeën vestigt Govert Augustijn in 1902 zijn eigen Kunstaardewerkfabriek De Kat in de Havenstraat in Bergen op Zoom. Pal naast de pottenbakkerij van zijn vader. De Kat
Kunstaardewerk uit Bergen op Zoom
Gedreven als hij is om zijn vak in dienst te stellen van ‘het schoone’ van de keramiek, start Govert Marinus Augustijn Kunstaardewerkfabriek De Kat.
Op de vierkante meter Inrichting van een kunstaardewerkfabriek
De fabriek aan de Havenstraat heeft een tiental mensen in dienst waaronder een aantal ‘incrusteurs’. Incrusteren is het uitsnijden van figuren in de klei en deze weer opvullen met klei van een andere kleur. Op de begane grond bevinden zich de werkplaats, het glazuurlokaal, een ovenruimte met drooglokaal en een stookhok. De ruimten op de eerste verdieping doen dienst als tweede werkplaats, gipslokaal en kantoor. De kleipers, de kleimolen en de draaischijf worden aangedreven door een gasmotor. Erg modern voor die tijd. De Kat
Kunstaardewerk uit Bergen op Zoom
Govert Augustijn voert meestal ontwerpen uit van anderen. Maar er zijn ook schetsen van ‘eigen modellen’ gevonden waarvan Govert zelf de ontwerper is.
Glazuur Acht basiskleuren met evenzovele afwijkingen
Het glazuren heeft Govert geleerd bij Amstelhoek in Amsterdam. Die kennis past hij toe op zijn eigen werk. Karakteristiek zijn de vazen met een donkergroen glazuur. De vazen zijn sober versierd met eenvoudige figuren in een lichtere tint. Govert koopt zijn glazuren in Frankrijk en Engeland. Hij slaagt er niet in een vast kleurenschema te ontwikkelen. De kleuren van zijn werk wijken steeds iets af van de acht basiskleuren in de catalogus. De Kat
Kunstaardewerk uit Bergen op Zoom
Op de onderkant van elke vaas staat het huismerk van De Kat: een zittend katje tussen de drie kruisjes van het gemeentewapen van Bergen op Zoom.
Het nieuwe kneden Moderne technieken veroorzaken technische problemen
Het ambachtelijk kneden van de klei is een intensief proces. Govert besluit dit machinaal, dus goedkoper, te laten uitvoeren. Hij gebruikt hiervoor een gemotoriseerde kleimolen en kleipers. Maar de grove Bergse klei laat zich niet in deze kneedmachines bedwingen. Govert moet ergens anders op zoek naar fijnere klei waarmee hij bovendien bruikbare mengsels kan maken. Het nieuwe kneden levert helaas veel technische problemen op. De Kat lijdt hierdoor grote financiĂŤle verliezen. De Kat
Kunstaardewerk uit Bergen op Zoom
In de tijd van vader Augustijn wordt klei ambachtelijk bewerkt. De eerste kneedbewerking bestaat uit het met blote voeten bewerken van de ruwe klei. Takjes en steentjes worden er zo uitgehaald.
Een vogel voor De Kat Het einde van de kunstaardewerkfabriek
Engeland is een goed afzetgebied voor kunst aardewerk. De Kat exporteert ook naar BelgiÍ. De Eerste Wereldoorlog maakt in 1918 een einde aan kunstaardewerk door de stagnerende toevoer van grondstoffen. Govert Augustijn is genoodzaakt zijn bedrijf te verkopen als onderdeel van Draineerbuizenfabriek Zoomvliet uit Halsteren. Govert wordt tot zijn spijt werknemer in zijn eigen bedrijf. Het bedrijf produceert tot het begin van de Tweede Wereldoorlog draineerbuizen. Daarna stopt het zijn activiteiten. De Kat
Kunstaardewerk uit Bergen op Zoom
In de winkel van Jos Daverveldt in Bergen op Zoom wordt kunstaardewerk van De Kat verkocht: vazen, waterkannen, kruikjes, tabakspotten, kandelaars. Ook gaan bij Daverveldt de typische 30 centimeter hoge beeldjes van De Kat over de toonbank.
Jagen, pingelen en soebatten De Kat voor verzamelaars
De Kat is relatief kort in bedrijf geweest: slechts zestien jaar. Toch heeft Govert Augustijn zijn naam stevig verankerd op de lijst van belangrijke Nederlandse kunstaardewerkproducenten. Vooral het jugendstilwerk is van grote waarde. Van Leeuwarden tot Antwerpen, nog steeds kent iedereen de typische kleuren en vormen van De Kat. Er komen steeds meer verzamelaars. Niet alleen van De Kat maar ook van ontwerper Van der Hoef, die voor de fabriek gewerkt heeft. Knecht De Kat ofKunstaardewerk recht Van kerkelijke uit Bergen liefdadigheid op Zoomnaar arbeidsrecht
In Bergen op Zoom is niet veel meer te krijgen van De Kat. Dat is allemaal familiebezit. Toch weten verzamelaars materiaal te vinden. Via antiquairs en beurzen en via het internet.
Verantwoording Verantwoording objecten Plattegrond van Kunstaardewerkfabriek De Kat 1902, papier De fabriek bestaat uit twee verdiepingen en staat aan de Havenstraat
Govert Marinus Augustijn met zijn vrouw Emilie Scriwanek 1910-1920
Kees Klaus, pottenbakker bij De Kat 1900-1910
Pottenbakker bij De Kat, naam niet bekend 1900-1910
Draineerbuizenfabriek Mulock Houwer 1900
Personeel van Potterie De Kat aan het werk 1900-1910
Ontwerp van een vaas voor De Kat Anoniem, 1902-1918, papier
Verschillende producten van De Kat Eerste kwart 20ste eeuw, aardewerk
Tegeltableau met twee afbeeldingen van de draineerbuizenfabriek van J.A. Mulock Houwer 19 november 1919 Deze fabriek, voorheen pottenbakkerij De Duizend Vreeze, is gevestigd aan de Dubbelstraat
Verantwoording bladerboek
Vazen met afbeelding van batraven (havenarbeiders) naar tekeningen van Willem van Dort Sr., vervaardigd door Potterie De Kat Begin 20ste eeuw, aardewerk
AggeKat De mar leut Kunstaardewerk et Vastenavend uit in het Bergen Krabbegat op Zoom
Janus van Tilburg, de laatste pottenbakker van De Kat 1928
Beeldmerk van Kunstaardewerkfabriek De Kat
Personeel van Potterie De Kat aan het werk 1900-1910
Pottenbakker bij De Kat, naam niet bekend 1900
Bergse pottenbakker, vermoedelijk aan het werk met ‘demonstratie’ bij de firma Daverveldt in de Kortemeestraat, die daar tot eind 1914 gevestigd was Circa 1910
Opname van de weekmarkt (lappenmarkt) te Bergen op Zoom 1923
Tentoonstelling Breekbaar Bergen in Het Markiezenhof, opstelling van aardewerk van De Kat
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam AggeKat De mar leut Kunstaardewerk et Vastenavend uit in het Bergen Krabbegat op Zoom
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
In de metaal
Van metaal
Arnoldus Asselbergs
Christiaan Rogier
Hubert Beckers
Alex Nerincx
Einde van een tijdperk
Van metaal De opkomst van de eerste industrie in Bergen op Zoom
De vraag naar machineonderdelen stijgt eind negentiende eeuw enorm door de opkomende suikerindustrie. Later worden ook gasfabrieken goede afnemers. Door de definitieve afscheiding van België in 1839 bestellen Nederlandse ondernemers niet langer daar hun machineonderdelen. Belgische kapitaalbezitters op hun beurt plaatsen juist wel orders in Nederland. Aan het begin van de twintigste eeuw verdient bijna 40 procent van de Bergse fabrieksarbeiders zijn brood ‘in de metaal’. In de metaal
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
Cees Geers breidt zijn smederij in 1848 uit met een ijzergieterij. Dertig jaar later groeit dit bedrijf uit tot N.V. Haardenfabriek en IJzergieterij De Schelde. Een van de meest florerende industriële ondernemingen van Bergen op Zoom.
vervolg
Van metaal Carrosseriebedrijven en constructiewerkplaatsen
In de schaduw van de grote metaalindustrieën opereren kleinere carrosseriewerkplaatsen. De doorbraak van de autobus en de vrachtwagen, zo’n honderd jaar geleden, betekent volop werk voor dit soort bedrijven. Een van de bekendste carrosseriebedrijven is Carrosserie Roset aan de Wassenaarstraat. Hier bouwt men onder meer ’de brandweerauto’s’ voor de ’Bescherming Bevolking’. Roset heeft in zijn bloeiperiode 150 man personeel in dienst. Na de Tweede Wereldoorlog legt carrosserie bedrijf B.F. Jansen en Zn. zich volledig toe op de productie van spoorwegwagons. In de metaal
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
Arnoldus Asselbergs (1811-1880) Bergse grootindustriĂŤlen
Arnoldus Asselbergs, zoon van een Belgische immigrant, start zijn ijzergieterij in het jaar 1847. Aan zijn ondernemingszin lijkt geen einde te komen. Zijn gieterij produceert kachels, hoefijzers, haarden, fornuizen, putdeksels, lantaarnpalen en siersmeedwerk. Hij drijft daarnaast een lompenhandel en richt vervolgens een kunstwolfabriek, een gasfabriek en een bierbrouwerij op. Bovendien is Asselbergs betrokken bij de ontmanteling van de vesting en de projectontwikkeling van woningen op de hierbij vrijgekomen grond. In de metaal
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
Een aantal uitzonderlijke ondernemers start eind negentiende eeuw een firma in Bergen op Zoom. Ruim een eeuw lang zijn deze bedrijven (inter)nationaal een begrip. Ondanks de grote triomfen heeft uiteindelijk geen van hen de tand des tijds kunnen weerstaan.
Christiaan Rogier (1829-1892) Bergse grootindustriëlen
Christiaan Rogier is rond 1870 mede-oprichter van de suikerfabriek De Twaalf Apostelen. Samen met zijn zakenpartners Edmond Nerincx en Friedrich Richter start hij in 1882 de ‘buitengieterij’ Rogier-NerincxRichter (RNR) aan de huidige Wattweg in Bergen op Zoom. Het bedrijf groeit uit tot een florerende, internationaal exporterende onderneming. De vraag op de markt neemt echter af. Na vier generaties familiebezit gaat RNR in 1999 failliet. In de metaal
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
RNR produceert alles wat de 21 regionale suikerfabrieken aan machines en machineonderdelen nodig hebben.
Hubert Beckers (1883-1954) Bergse grootindustriëlen
Hubert Cornelis Beckers begint in 1900 een bedrijfje in Roosendaal. In 1911 neemt hij de firma Pilaar in Bergen op Zoom over. Vijf jaar later bouwt hij een ijzergieterij op een stuk moestuin aan de Moerstraatsebaan. Dit wordt zijn ‘IJzergieterij en Haardenfabriek St.-Joseph’, later bekend als Haardenfabriek Beckers. Als de vraag naar haarden in de jaren zestig van de twintigste eeuw terugloopt, verdwijnt de fabriek. In de metaal
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
In de jaren na de Tweede Wereldoorlog produceert Haardenfabriek Beckers vijftig- tot zestigduizend haarden per jaar!
Alex Nerincx (1879-1921) Bergse grootindustriĂŤlen
Alex Nerincx bouwt van 1916 tot 1918 aan de Havendijk een geheel nieuwe machinefabriek. Na zijn overlijden in 1921 staat de fabriek bekend als N.V. De Holland. Als Stork het gehele complex in 1928 opkoopt ontstaat een ware volksverhuizing. Stork laat zijn werknemers uit Tiel met hun families naar Bergen op Zoom komen. Zo doen namen als Arnouts, Beek, Damveld, Ditmer, Van Doesburg en Van Zetten hun intree in de Bergse bevolkingsregisters. De Holland specialiseert zich in afsluiters en brandkranen en dingt mee naar projecten van grote (inter)nationale opdrachtgevers. In de metaal
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
Alex Nerincx, zoon van de oprichter van RNR Edmond Nerincx, begint in 1905 een gieterij en machinefabriek aan de Zuid-Westsingel.
Einde van een tijdperk Metaalindustrie niet langer toonaangevend
Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw leggen de Bergse ijzergieterijen één voor één het loodje. Als eerste verdwijnen de haardenfabrieken. De opkomst van de met aardgas gestookte cv-ketel is hieraan grotendeels schuldig. Een aantal ijzergieterijen, zoals De Holland, levert onderdelen voor de scheepsbouw. Wanneer de scheepsbouw zich naar het Verre Oosten verplaatst, verdwijnt ook deze historische industrie uit Bergen op Zoom. In de metaal
De metaalindustrie in Bergen op Zoom
Door een veranderende vraag op de markt, schaalvergroting, verregaande mechanisatie en automatisering lukt het de grote Bergse metaalbedrijven niet meer om aan te haken bij de concurrenten.
Verantwoording Verantwoording objecten Kunstsmeedwerk voorstellende een krokodil Hubert Beckers, circa 1925, smeedijzer
Roos vervaardigd ter gelegenheid van de opening van het ijzerverwerkingsbedrijf van Alex Nerincx Janus Dingemans, circa 1905, smeedijzer
Smeedijzeren roos met opschrift ‘Alex Nerincx Machinefabriek / IJzer- en metaalgieterij / Constructiewerkplaats / Bergen op Zoom’ L. van Boeckel, circa 1905
Carolus Johannes Asselbergs Jan Bogaerts, 1903, olieverf op doek C.J. Asselbergs is tezamen met zijn vader Arnoldus en broer Johannes Petrus Asselbergs vennoot van de in 1865 opgerichte ‘Firma Arnoldus Asselbergs en Zonen’, een ijzerverwerkingsbedrijf en kunstwolfabriek
50-jarig bestaan van Haardenfabriek Beckers te Bergen op Zoom Fons Gieles, 1961, olieverf op doek De haardenfabriek wordt in 1911 door Hubert Beckers opgericht
Christ Rogier Louis Weijts, 1954, brons Christ Rogier wordt in 1925 directeur van de N.V. IJzergieterij en Machinefabriek Rogier Nerincx Richter opgericht in 1882 te Bergen op Zoom
Haardenfabriek Beckers Hans Lentz, 1930, reproductie De haardenfabriek is gevestigd aan de Buitenvest te Bergen op Zoom
Delfts blauw jubileumbord van Henk Ditmer 1953, porselein Op de achterzijde: ‘Aangeboden door Uw kleinkinderen’
Glas-in-loodraam van Rogier-Nerincx-Richter 1982 Aangeboden door het personeel ter gelegenheid van het 100-jarig jubileum van het bedrijf Bruikleen E.J.M. van Kalmthout
Glas-in-loodraam van de ijzerverwerkingsindustrie Asselbergs Atelier Gebroeders Wuisman te Breda, 1941 Gedenkraam ter gelegenheid van het 100-jarig jubileum van het bedrijf. Het raam bevond zich in het trappenhuis bij de kantoorvleugel van Asselbergs aan de Lindebaan Bruikleen S. Asselbergs
Agge In demar metaal leut et De Vastenavend metaalindustrie in het Krabbegat in Bergen op Zoom
Plaquette met in reliëf een gieter die het wapen van Bergen op Zoom giet Ontwerp Fons Gieles, 1976, gietijzer In een gelimiteerd (50) en genummerd aantal gegoten ter gelegenheid van de fusie Asselbergs-Holland op 29 oktober 1976
Verantwoording bladerboek
Cees Geers Jaar onbekend
Kijkje in de metal laundryafdeling van het bedrijf van Houseman en Dirkswager 1969
In de Wassenaarstraat had de Firma Roset een Carrosseriebedrijf. Briefkaart met het ‘geraamte’ van een nieuwe vrachtwagen 1930-1940
Diploma Casper Stuart, 50 jaar werkzaam bij Asselbergs 1891, foto en tekening
Christiaan Rogier (1829-1892), een van de grondleggers van N.V. Machinefabriek en IJzergieterij Rogier-Nerincx-Richter Tweede helft 19de eeuw
Opname van een onderdeel van het gietproces in de ijzergieterij van Rogier-Nerincx-Richter aan de Wattweg 1990-1999
Foto Collectie familie Van Kalmthout
Hubert Cornelis Beckers (1883-1954), grondlegger van Haardenfabriek Beckers 1930-1940
N.V. Haardenfabriek De Schelde, gevestigd in 1834. Foto van de werkplaats waar onderdelen worden gepolijst en geslepen 1950-1960
Briefhoofd van de N.V. Machinefabriek, IJzer- & Metaalgieterij, Constructiewerkplaatsen “Bergen op Zoom” voorheen Alex Nerincx 1921
Fabriekspersoneel van de voormalige N.V. Machinefabriek, IJzergieterij, Constructiewerkplaats “De Holland” 1940-1950
Het kantoor van de ijzergieterij Rogier-Nerincx-Richter aan de Wattweg, in verval geraakt, dichtgespijkerd en volgeklad 2001
Fabriekspanden van ijzergieterij Asselbergs in de Londonstraat Foto Gerard ’s-Gravendijk, 1987
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge In demar metaal leut et De Vastenavend metaalindustrie in het Krabbegat in Bergen op Zoom
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
Alles is van suiker
De suikerhoek
Noeste arbeid
Van biet tot suiker
Bruikbare hoeveelheden
Suikerwerk
De laatste resten
De suikerhoek De opkomst van de suikerindustrie in Bergen op Zoom
De eerste suikerfabriek wordt in 1858 in het West-Brabantse Zevenbergen opgericht. Twintig jaar later staan er 21 suikerfabrieken in West-Brabant, dat de suikerhoek van Nederland wordt genoemd. Bergen op Zoom heeft drie fabrieken: Wittouck aan de Zuidzijde Haven, De Twaalf Apostelen nabij het station en Van der Linden en Co. aan de Noordzijde Haven. Speciaal voor de suikerindustrie en het hiervoor benodigde zoete water wordt het ravelijn Op den Zoom met zijn Pielekeswater van de sloop gered. Alles is van suiker
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
Suiker is sinds jaar en dag een van de belangrijkste bronnen van inkomsten en werkgelegenheid in West-Brabant. Suiker bepaalt mede het gezicht van deze streek.
Noeste arbeid Coöperaties
Rond 1899 ontstaan de eerste boerencoöperaties. Opbrengsten van hun noeste landarbeid vloeien zo niet af naar de particuliere suikerindustrie. De fabrieken van de coöperatie moeten concurreren met die van de ‘grote suikerbazen’. De Zeeuwse coöperatieven richten in 1917 in Bergen op Zoom suikerfabriek De Zeeland op. Wanneer door overproductie de suikerprijzen dalen, gaat De Zeeland failliet. In het suikermagazijn van de failliete Zeeland vestigt zich het Instituut voor Suikerbietenteelt. Na de Tweede Wereldoorlog heet dit: Instituut voor Rationele Suikerproductie, IRS, kenniscentrum voor bietenteelt. Alles is van suiker
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
Van de teelt van suikerbieten moeten hele families rondkomen. De campagnetijd is in het najaar. Eerst gaat vervoer nog over het water maar later rijden boerenkarren af en aan naar de fabrieken.
Van biet tot suiker Bieten koken
Suikerbieten bestaan voor 75% uit water. De suiker is in de vezelige cellen in opgeloste vorm opgeslagen. De suiker moet letterlijk uit de harde cel losgeweekt worden. Hiervoor worden de bieten in de suikerfabriek in repen gesneden en in de ‘broeitrog’ gestort. Hier worden ze op zeventig graden stukgekookt. Door het koken lossen de suikers op in het water. Het bietensnijdsel wordt overgepompt. Het suikerwater blijft achter. Alles is van suiker
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
Als nagenoeg alle suikers aan de biet onttrokken zijn blijft pulp over. Deze wordt gedroogd en tot veevoederbrokjes geperst.
De cijfers verwijzen naar de glazen stolpflessen in de vitrine
vervolg
Van biet tot suiker Ruwsap, dunsap en diksap
Het vocht dat overblijft na het afpompen van de gekookte pulp noemt men ruwsap. Voordat de vloeistof zuiver is moeten eerst de zouten, eiwitten en kleurstoffen er nog uit. Dit doet men door ongebluste kalk en koolzuurgas toe te voegen. De neergeslagen zouten en eiwitten gebruikt men als kalkmeststof in de landbouw. Dit heet schuimaarde. De kristalheldere vloeistof die overblijft is dunsap. Dit suikerwater bevat 15% suiker. Door verdamping van het suikerwater dikt de vloeistof in. Het hieruit ontstane diksap bestaat voor 65% uit suiker. Dat smaakt nu al lekker zoet. Alles is van suiker
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
vervolg
Van biet tot suiker Koken, centrifugeren, koelen Het diksap wordt afgezogen naar de kookpannen waar het nog verder verdampt. Er vormt zich nu een kristalheldere brij. Deze wordt in een koeltrog gestort waar de kristallen aan elkaar klonteren tot een soort zoete edelstenen. Nóg is het geen echte suiker. In centrifuges worden de kristallen gesplitst in suiker en stroop. Witte kristallen blijven over. Via een droger en een koeler verdwijnt de kristalsuiker naar de opslagsilo’s of de verpakkingsafdeling. De overgebleven stroop ondergaat dezelfde behandeling als het diksap. De allerlaatste suiker wordt aan het goedje onttrokken. Deze reststroop ten slotte wordt melasse genoemd. Melasse wordt gebruikt voor de productie van alcohol. Ook maakt men er veevoeder van. Alles is van suiker
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
Bruikbare hoeveelheden Statistieken
Van 1.000 kilo bieten maakt men: - 150 kilo kristalsuiker; - 500 kilo natte pulp, waaruit 210 kilo perspulp of 60 kilo pulpbrokjes voor diervoeding komt; - 45 kilo betacal voor kalkmeststof; - 35 kilo melasse. Van 35 kilo melasse produceert men: - 10,5 liter alcohol; - 500 gram extra gist. Het overblijvende product is vinasse. Dit wordt onder andere gebruikt als kalkmeststof. Alles is van suiker
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
De polarimeter is een uitvinding van omstreeks 1800. Met dit apparaat meet men de kwaliteit van de suiker. Suiker is echter niet het enige eindproduct van de suikerbiet.
Suikerwerk Snoepfabrieken
Na een teleurstellende start komt Theo Neutelings rond 1920 met een kwalitatief hoogwaardig koekje op de markt. Het wordt vooral populair als bijvoeding voor kinderen: de Ligakoek. Kort vóór de Tweede Wereldoorlog richt W.C.M. Matthijs een suikerwerkfabriek op aan de Moerstraatsebaan. Het bedrijf breidt in de decennia daarna verder uit en bestaat nog steeds. Het Brussels Manneke-dropje is een van zijn bekendste producten. Alles is van suiker
100 jaar West-Brabantse suikerindustrie
Waar suiker is volgt het zoete ambacht: kleine fabriekjes maken koek, snoep en limonade. De grote suikerindustrieën leveren hiervoor de grondstoffen.
De laatste resten Alcohol, kunstmest en zeep
In 1899 richten de 21 West-Brabantse suikerfabrieken gezamenlijk de N.V. Zuid Nederlandsche Melasse Spiritusfabriek op. Vanaf 1983 bekend als Nedalco B.V. (Nederlandse alcoholfabriek). Van melasse wordt alcohol gemaakt, later ook brandspiritus en antivries. Potas is het restproduct van spiritus. De Bergse potasraffinaderijen verwerken potas tot kunstmest. Potas is ook een grondstof van zeep. Bergen op Zoom heeft dan ook een flink aantal zeepfabrieken, zoals Van Opdorp, Gebr. Juten, Rosa, Libora Gieles & Co., en Kleinkramer. Knecht Alles is of vanrecht suiker Van100 kerkelijke jaar West-Brabantse liefdadigheid suikerindustrie naar arbeidsrecht
De spiritusfabriek Nedalco bereikt als enige industrie voortkomende uit ‘de suiker’ zonder kleerscheuren de eenentwintigste eeuw. Nedalco produceert alcohol en ontwikkelt hoogwaardige technologie voor milieuvriendelijke brandstoffen.
Verantwoording Verantwoording objecten Sapmonsterbakjes Jaren vijftig 20ste eeuw, metaal Bruikleen VlasserijSuikermuseum, Klundert
Poster ‘Van suikerbiet tot kristalsuiker’ Bruikleen VlasserijSuikermuseum, Klundert
Gezicht op suikerfabriek Van der Linden & Co. te Bergen op Zoom Frans Gips, 1891, olieverf op doek
Lakstempel van suikerfabriek Van der Linden & Co. te Bergen op Zoom Circa 1890, koper en hout
Bietenkapmes Eind 19de-begin 20ste eeuw, ijzer en hout
Twee jubileummedailles uitgereikt door de Zuid Nederlandsche Spiritusfabriek Bergen op Zoom aan A.J. Willemse 1946, zilver Inscriptie: ‘A.J. Willemse 1921 25/10 1946’
Polarimeter 1920, ijzer Bruikleen W. Heijbroek Om de kwaliteit van de suiker te kunnen meten gebruikt de suikerfabrikant een polarimeter, een uitvinding van rond het jaar 1800
Schema van het suikerwinningsproces Instituut voor Rationele Suikerproductie, ontwerp Platvorm
Glazen stolpflessen met de producten die tijdens de suikerwinning vrijkomen, gesorteerd in volgorde van de suikerwinning 2008 Schenking Instituut voor Rationele Suikerproductie
Brixmeter Jaren dertig 20ste eeuw Bruikleen VlasserijSuikermuseum, Klundert Om de hoeveelheid suiker in een vloeistof te kunnen meten, wordt de brixmeter gebruikt. Hoge brixwaarden duiden op een betere kwaliteit, een zoetere smaak en een langere houdbaarheid van het product
Agge mar Alles is van leut et suiker Vastenavend 100 jaar in het West-Brabantse Krabbegat suikerindustrie
Verantwoording bladerboek
De Oude Binnenhaven ligt in het Havenkwartier. De briefkaart toont de haven bij eb met op de achtergrond de Bonte Brug en voormalige suikerfabriek Wittouck 1912
Achterkant van suikerfabriek Wittouck aan de Wittoucksingel 1905
Opname van het laden van het afval van suikerbieten voor suikerfabriek De Zeeland 1920
In het laboratorium van het Instituut voor Rationele Suikerproductie worden monsters van suikerbieten geanalyseerd 1924 Foto Instituut voor Rationele Suikerproductie
Opname van het lossen van suikerbieten voor suikerfabriek De Zeeland 1920-1930
Opname van het interieur van suikerfabriek De Zeeland 1920-1930
In het laboratorium wordt het suikergehalte gemeten met een polarimeter 1924 Foto Instituut voor Rationele Suikerproductie
Eerste verpakking van Liga kinderbiscuits 1923
Ingang van de snoepfabriek van de firma Matthijs aan de voormalige Moerstraatsebaan Foto J. de Vos, 1983
Het fabriekscomplex van de Potas aan de Rijtuigweg wordt gesloopt. Hier valt de schoorsteen Foto SerrĂŠ, 1972
H.K.H. Prinses Juliana bij het verlaten van de Spiritusfabriek, waar zij als voorzitster van het Nederlandse Rode Kruis een oefening bijwoonde 10 juni 1938
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar Alles is van leut et suiker Vastenavend 100 jaar in het West-Brabantse Krabbegat suikerindustrie
Van kerkelijke liefdadigheid naar arbeidsrecht
Knecht of recht
Van God los
Het kinderwetje
Kerkelijke liefdadigheid
Van de baas
Ontwaakt, verworpenen der aarde
Tegengas
Van God los De trek van het platteland naar de stad
Wanneer de machinale productie toeneemt – en daarmee de behoefte aan fabrieksarbeiders – trekken veel mensen naar de stad. De steden zien geen kans de toestromende arbeiders fatsoenlijk te huisvesten. Grote gezinnen komen terecht op éénkamerwoningen. De hygiëne en de medische voorzieningen zijn ronduit slecht. Ook geestelijk komen de gezinnen in de knel: eenmaal in de stad raken ze los van de bescherming van dorp en kerk. Knecht of recht
Van kerkelijke liefdadigheid naar arbeidsrecht
Wie het eind negentiende eeuw beter wil krijgen, verlaat zijn dorp, schuur of werkplaats en trekt naar de stad om geld te verdienen in de fabriek. De gevolgen van deze volksverhuizing zijn desastreus voor de arbeiders.
Het kinderwetje De overheid grijpt in
Eind negentiende eeuw doet de overheid een poging de sociale misstanden in te perken. Er komen wetten op het gebied van ongevallen, veiligheid, woonomstandigheden en arbeidstijdverkorting. De meest bekende wet uit die tijd is ‘Het Kinderwetje van Van Houten’ dat in 1874 bepaalt dat kinderen onder de twaalf jaar niet meer in de fabrieken mogen werken. Ondanks wettelijke bescherming blijft het werken in de fabriek zwaar. Knecht of recht
Van kerkelijke liefdadigheid naar arbeidsrecht
Mannen werken in de suikerfabrieken en in de ijzer- en metaalgieterijen. Vrouwen en kinderen vinden werk in de textielen tabaksfabrieken of de wasserijen. Zes dagen per week, twaalf tot zestien uur per dag.
Kerkelijke liefdadigheid De rol van de kerk
Kerk en religie vormen in de negentiende eeuw de kern van het maatschappelijk leven. De kerk beschouwt het verschil tussen arm en rijk als van nature zo gegroeid. De rijken worden gezien als steunpilaren van de maatschappij. Fabriekseigenaren kunnen de lonen laag houden doordat de arbeiders steun krijgen van liefdadigheidsinstellingen, die meestal gelieerd zijn aan de kerk. De kerk houdt zich actief bezig met de armenzorg: zij voorziet in geld, voedsel, kleding, hout en kolen. Knecht of recht
Van kerkelijke liefdadigheid naar arbeidsrecht
“Armen verdraagt zonder morren de ontberingen van uwen stad; rijken der aarde, koopt uwe zonden af door aalmoezen�, schrijft aartsbisschop Zwijsen in 1853 als hij zijn ambt aanvaardt.
Van de baas Naastenliefde van de rijke industrieel
Arbeiders zijn voor hun inkomen volledig afhankelijk van ‘de patroon’, de eigenaar van de fabriek. Fabrikanten schroeven hun winst op door in natura uit te betalen of door gedwongen winkelnering: verplicht kopen bij winkels van de fabrikant. Sommige werkgevers geven gratis medicijnen of geneeskundige hulp. Anderen richten fondsen op, bijvoorbeeld voor het betalen van begrafeniskosten (het ‘Dooienfonds’ in de volksmond geheten). Juist deze naastenliefde houdt de afhankelijkheid van de arbeiders in stand. Knecht of recht
Van kerkelijke liefdadigheid naar arbeidsrecht
De werkgevers van de suikerfabrieken betalen hun arbeiders een relatief hoog loon, maar zetten ze aan het eind van de bietenverwerking (na ruim drie maanden) weer op straat.
Ontwaakt, verworpenen der aarde Arbeiders verenigen zich onder invloed van het socialisme
Veel arbeiders uit christelijke gezinnen worden socialist. Kerk en socialisme staan lijnrecht tegenover elkaar. In 1888 richt men de Nederlandsche Rooms-Katholieke Volksbond op. In de statuten wordt opgenomen dat de arbeiders en de kleine burgerij tegen de ‘socialistische dwalingen’ beveiligd dienen te worden. De socialisten keren zich onder meer tegen de politieke en economische macht van de kerk. De Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP, 1894) heeft zowel christelijke als atheïstische leden. Knecht of recht
Van kerkelijke liefdadigheid naar arbeidsrecht
Vrijheid, gelijkheid, broederschap: socialisten eisen dat ‘de mens’ zich ontworstelt aan zijn onmondigheid, autoriteit afwijst en zich laat leiden door eigen inzicht. De klassenmaatschappij moet verdwijnen.
Tegengas Gezellen- en vakverenigingen
De landelijke Gezellen Vereniging Sint-Joseph heeft vanaf 1871 ook een vestiging in Bergen op Zoom. De leden zijn handwerkslieden tussen de 17 en 26 jaar. De vereniging heeft als doel de godsdienstige gevoelens onder de leden te versterken, hun persoonlijke vorming te stimuleren en hen in staat te stellen zich in hun vak te bekwamen. De kerk wijst de vakverenigingen af, dus wie zich daarbij aansluit moet wel lef hebben. Pas na invoering van de Wet op de Collectieve Arbeidsovereenkomst (CAO) in 1927 worden tienduizenden arbeiders lid. Knecht of recht
Van kerkelijke liefdadigheid naar arbeidsrecht
Het Bergse gezellenhuis van de Sint-Joseph Gezellen Vereniging heet in de volksmond ‘De Vetpan’ vanwege de vetpotjes die als verlichting worden gebruikt.
Verantwoording Verantwoording objecten Medaille van de St.-Joseph Gezellenvereniging Circa 1900, koper Deze vereniging wordt in 1871 in Bergen op Zoom opgericht ter verbetering van de levenssituatie van katholieke jonge arbeiders
Draagmedaille van de St.-Joseph Gezellenvereniging Circa 1900, legering Op de voorzijde: godsdienst arbeid tevredenheid
Vaandel van de ‘St Josephs Gezellen Vereeniging Bergen op Zoom’ 1917, fluweel, zijde, gouden zilverdraad Op de achterzijde: God zegene het eerzame handwerk 1867-1917
Bord ‘Prijs van het brood’ Eind 19de-begin 20ste eeuw, hout, beschilderd in zwart en goudkleur
Verantwoording bladerboek
Arbeidershuisjes bij de gasfabriek te Bergen op Zoom A. Asselbergs, 1882, pentekening
Arbeiderswoningen in het havenkwartier. De opname toont De Poort van ‘s Lands Welvaren met op de achtergrond de voormalige gasfabriek 1890-1900
Interieur van Stoomwasserij De Lelie aan de Sint-Josephstraat 1920-1930
Arbeiderskinderen Circa 1920
Monument van aartsbisschop Joannes Zwijsen (1794-1877) te Tilburg. Hij was de eerste aartsbisschop van Utrecht na het herstel van de bisschoppelijke hiĂŤrarchie in 1853
Nonnen tijdens het thee-uurtje in de tuin van het Karmelklooster 1920-1930
Agge mar of Knecht leutrecht et Vastenavend Van kerkelijke in het Krabbegat liefdadigheid naar arbeidsrecht
Het personeel van suikerfabriek Wittouck stopt even met lossen voor de foto 1910-1920
Opname van een met paarden bespannen begrafeniswagen 1950-1960
Verkiezingsposter SDAP ‘Stemt Rood’ Circa 1909 Archief PvdA, Bergen op Zoom
Verkiezingsposter ‘Stemt op de Lijst der Soc.Dem.Arb.Partij’ 1921 Archief PvdA, Bergen op Zoom
De St.-Joseph Gezellenvereniging, afdeling Bergen op Zoom, werd opgericht in 1871. Het toneelgezelschap van deze vereniging poseert in het verenigingshuis, bijgenaamd ‘De Vetpan’ 1940-1950
De R.K. Leeszaal in het verenigingshuis (De Vetpan) van de St.-Joseph Gezellenvereniging, gevestigd in de bovenzaal van het multifunctionele gebouw 1910-1920
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar of Knecht leutrecht et Vastenavend Van kerkelijke in het Krabbegat liefdadigheid naar arbeidsrecht
Suikerwinning
wassen
biet
water
extractie
snijdsel
lk ka
CO2
da so
loog
indampen
dunsap(5)
kristallisatie
suiker(8) vinasse(A)
diksap(6)
ruwsap(3)
melasse(7) betacal(4) (=schuimaarde)
snijden
perspulp(1) en pulpbrokjes(2)
alcohol(B) gist(C)