Het processiewezen
Vroom Bergen op Zoom
Zien is geloven
Tegen de verdrukking in
De ommegang
De processie
Geduld en liefde
Met passie
Zien is geloven Relikwieën, processies en bedevaarten
Het tweede concilie van Nicaea bepaalt in 789 dat in elke nieuw te stichten kerk een relikwie aanwezig dient te zijn. Op de plaatsen waar men een relikwie ontvangt begint de verering van de betreffende heilige. Deze verering leidt tot de komst van vele gelovigen vanuit de wijde omtrek. Zo ontstaan processies en bedevaarten naar de heilige plaatsen. Lourdes, Rome en Santiago de Compostela zijn de meest bekende bedevaartplaatsen in Europa. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
Het kruis, de doornenkroon, de melktandjes, de voorhuid en het bloed van Christus… Volgens christelijke gelovigen hebben afbeeldingen en relikwieën –overblijfselen van heiligen– een wonderdadige werking.
Tegen de verdrukking in Ondergang en herstel van het processiewezen
Het hoogtepunt van het processiewezen valt in de middeleeuwen. Als door de opkomst van het protestantisme de misstanden binnen de katholieke kerk aan de kaak gesteld worden, komt aan het processiewezen langzaam maar zeker een einde. Door de opkomst van het protestantisme in NoordEuropa wordt de openbare uitoefening van het katholieke geloof beknot. Katholieken gaan nu over de grens ter processie. Pas halverwege de negentiende eeuw wordt de godsdienstvrijheid in ere hersteld en bloeit het processiewezen in eigen land weer op. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
Devotie, commercie en vermaak gaan hand in hand. In de middeleeuwen worden feestdagen van het bedevaartsoord gecombineerd met commerciĂŤle en recreatieve activiteiten zoals de jaarmarkt en de kermis.
vervolg
Tegen de verdrukking in De rol van de broederschappen
Omstreeks 1650 verbiedt de protestantse Republiek de openlijke beleving van het katholieke geloof. Om dit toch levend te houden organiseert een aantal Bergse broederschappen processies naar katholieke plaatsen over de grens, in BelgiĂŤ en Duitsland. In 1858 wordt de bisschoppelijke hiĂŤrarchie weer hersteld en maakt het katholieke geloof een enorme bloei door. In Bergen op Zoom worden vijf nieuwe broederschappen opgericht die processies regelen naar Gaverland en Hoogstraten in BelgiĂŤ en naar Ulicoten, Brielle en Dorst. De broederschappen leiden tijdens de processies alles in goede banen en bewaken de goede zeden van de bedevaartgangers. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
De ommegang De Heilig Kruisommegang van Bergen op Zoom
Een ommegang is de rijke variant van een processie. De Bergse Kruisommegang bestaat naast het eigenlijke processiegedeelte uit een folkloristische en een testamentische stoet. Beeldhouwers, schilders en vaklieden werken er wekenlang aan. Antwerpen heeft een ommegang die vele gelijkenissen vertoont met die van Bergen op Zoom. In beide figureren een stadsreus en een schip. De Bergse Blauwe Schuit, eigendom van het gelijknamige gilde, is bemand met dwazen en grappenmakers. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
De ‘Cruysommeganck’ komt in 1399 al in het oudst bewaarde stadsregister van Bergen op Zoom voor. ‘Cruyscosten’ vormen in die tijd een vaste kostenpost in de jaarrekening van de rentmeesters.
vervolg
De ommegang De Maria Ommegang van Bergen op Zoom
Kapelaan W. Ooijens doet in 1942 de belofte dat, als Bergen op Zoom voor het oorlogsgeweld gespaard blijft, er jaarlijks een ommegang, gewijd aan de ‘zeven vreugden van Maria’, door de stad zal trekken. Nog steeds trekken jaarlijks meer dan duizend Bergenaren predikend, zingend, dansend en musicerend door de stad. Verkleed als engel, heilige of bijbels personage beeldt men het geloof in de joods-christelijke traditie uit, met Maria als centrale figuur. De Maria Ommegang trekt op de laatste zondag van juni door de stad. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
De processie Naar Kevelaar in Duitsland
De processie van Bergen op Zoom naar Kevelaar trekt op 15 augustus, de dag van Maria Hemelvaart.
De Broederschap van de processie van Bergen op Zoom naar Kevelaar organiseert deze bedevaart vanaf 1726. Nog jaarlijks trekt men vanuit Bergen op Zoom naar deze stad, maar tegenwoordig reist men met de bus. In Kevelaar wordt Maria vereerd. In de Genadekapel bevindt zich een zeventiende-eeuws prentje dat wonderbaarlijke genezingen bewerkstelligt. Kevelaar trekt op de hoogtijdagen meer dan 800.000 pelgrims. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
Oorspronkelijk lopen de bedevaartgangers in acht dagen via Tilburg, Veghel en Oploo naar het Duitse Kevelaar.
vervolg
De processie Naar Hoogstraten in BelgiĂŤ Priester Eligius Aecker stoot in 1380, tijdens de mis in Boxtel, de kelk met witte wijn om. De wijn, het bloed van Christus symboliserend, kleurt rood op zowel de altaar- als de hostiedoek. Aecker probeert het ongeluk te verdoezelen door de doeken uit te wassen maar dat lukt niet: de vlekken blijven zitten. Tijdens de reformatie worden de bloeddoeken naar de Sint-Catharinakerk in Hoogstraten (BelgiĂŤ) in veiligheid gebracht. Aan de doeken kent men een wonderbaarlijke geneeskracht toe. Het Heilig Bloed wordt aangeroepen tegen koorts, neusbloeden en vloed. De Broederschap van de processie van Bergen op Zoom naar Hoogstraten start haar activiteiten in 1874. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
vervolg
De processie Naar Berendrecht in BelgiĂŤ
In 1732 wordt in een struik op de heuvel ‘De Hagelberg’ in Berendrecht een wonderdadig Mariabeeld gevonden. Maria van de Hagelberg wordt aangeroepen door mensen in nood en als er veepest heerst. De processie naar Berendrecht kent vanaf 1763 een nacht-, ochtend- en avondprocessie, vertrekkend op 8 september vanuit de kerk van Onze Lieve Vrouw van Lourdes, de Sint-Josephkerk en de kerk van Nieuw-Borgvliet. Na 1960 valt de processie stil: de Broederschap wordt in 1974 officieel ontbonden. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
vervolg
De processie Naar Gaverland in BelgiĂŤ
In Gaverland vereren de bedevaartgangers de Heilige Maria in de vorm van een miraculeus beeld dat in 1511 onder een oude lindeboom gevonden wordt. Maria van Gaverland wordt aangeroepen voor het welslagen van de oogst. De processie vanuit Bergen op Zoom start in 1899 en trekt voor het laatst in 1965. Het speciale vaandel van de Broederschap draagt de vijf droeve mysteriĂŤn van Maria: de geseling, de bespotting met de doornenkroon, de kruisdraging, de kruisiging en de doodsstrijd van haar zoon Jezus. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
vervolg
De processie Naar Ulicoten in West-Brabant
In Ulicoten vereert men de Heilige Bernardus. Deze in 1090 geboren Franse cisterciĂŤnzer sticht een klooster in Clairvaux. Hij staat bekend als fervent bestrijder van misstanden in de kerk en is een begaafd prediker. Bovendien is hij een vurig vereerder van Maria. Bernardus, heilig verklaard in 1174, wordt aangeroepen tegen reuma, jicht, psychische kwalen en veeziekten. Ulicoten bezit eerst een vijftiende-eeuws beeld van Bernardus. Vanaf 1875 komen de pelgrims ook vanwege een Bernardusrelikwie. Vaststaat dat de processie vanaf 1876 van Bergen op Zoom naar Ulicoten trekt. Restauratiegeschiedenis Vroom Bergen op Zoom Geen zaak Hetvan processiewezen mooi en lelijk
vervolg
De processie Naar Dorst in Midden-Brabant
In Dorst aanbidt men de Heilige Marcoen (‘Marculphus). Deze omstreeks 490 in Frankrijk geboren priester blijkt zieken te kunnen genezen. Bij zijn graf in het Normandische Nanteuil gebeuren wonderen. De beenderen van Marcoen worden in de tiende eeuw overgeplaatst naar de abdij van Corbie, en opgedeeld. EĂŠn ervan komt in Dorst terecht. Marcoen staat garant voor genezing van eczeem, klier- en kinderziekten, ontstekingen, zweren, huiduitslag en het zogeheten koningszeer (kropgezwel). De Broederschap van de processie van Bergen op Zoom naar Dorst bestaat van 1891 tot 1968. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
vervolg
De processie Naar Brielle in Zuid-Holland
Na de verovering van het katholieke bolwerk Gorinchem nemen protestantse geuzen negentien katholieke geestelijken gevangen. Zij worden in Brielle, in 1572, vanwege het vasthouden aan hun geloof omgebracht en sterven dus als ‘martelaren’. In 1867 worden de ‘martelaren van Gorkum’ door de paus heilig verklaard. De jaarlijkse processie van Bergen op Zoom naar Brielle (van 1891 tot 1922) is een hele onderneming. De Moerdijkbrug bestaat immers nog niet. Bovendien wordt een katholieke processie in het streng protestantse Brielle niet erg gewaardeerd. Restauratiegeschiedenis Vroom Bergen op Zoom Geen zaak Hetvan processiewezen mooi en lelijk
Geduld en liefde Processievaandels
Vaandels, met veel liefde en geduld gemaakt, vormen van oudsher een kleurrijk en feestelijk onderdeel van de processies. Het vaandel, links, is afkomstig uit een reeks van vijf, telkens een belangrijke gebeurtenis uit het leven van Antonius van Padua voorstellend. Antonius is een vooraanstaand franciscaner monnik. Van 1925 tot 1966 trekt een processie van Bergen op Zoom naar Lepelstraat. Daar wordt Antonius van Padua vereerd. Negen weken voorafgaand aan de naamdag van de Heilige Antonius op 13 juni houdt men een noveen: een bijzondere gebedsreeks. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
‘Lieve Antonius, beste vrind, maak dat ik mijn… vind.’ In de relikwiehouder zitten stukjes beenderen van deze heilige. Er hoort een blauw buideltje bij met daarop een schildering van Antonius van Padua met het kindje Jezus.
Met passie Het passiekruis van Berendrecht Schenkkan: Pontius Pilatus wast zijn handen in onschuld. Kelk en lantaarn: Hof van Olijven waar Jezus God verzoekt de ‘kelk van het lijden’ voorbij te laten gaan. Ladder, nijptang, hamer en boor: de kruisiging. Kraaiende haan: verloochening van Jezus door de apostel Petrus. Gesel en doornenkroon: marteling en bespotting van Jezus. Geld: verraad door de apostel Judas. Handschoen en dobbelstenen: martelen van Jezus en vergokken van zijn mantel. Spons en lans: laving met azijn en de doorboring van Jezus aan het kruis. Zwaard van Petrus: daarmee slaat hij het oor van Malchus wanneer deze Jezus gevangen neemt. Harpen: directe afstamming van Jezus van Koning David. Kruis, wereldbol en slang: verlossing van de mensheid van de erfzonde. Vroom Bergen op Zoom
Het processiewezen
Tijdens de processie naar Berendrecht draagt men dit rijk uitgevoerde passiekruis mee. Het vertelt in een notendop het verhaal van het lijden (‘passie’) en de kruisdood van Jezus Christus waardoor de mensheid van de erfzonde wordt verlost.
Verantwoording Verantwoording objecten De Blauwe Schuit De Blauwe Schuit rijdt zowel in de ommegang als tijdens de vastenavondoptocht Walter Hagenaars, 2003, acryl op linnen
Maria Ommegang Anton van Meurs, 1964, cement
Kassarol met daarop in potlood uitgetekend de volgorde van de eerste Maria Ommegang Circa 1946, papier
‘Programma en gezangen voor de bedevaart van Bergen-op-Zoom naar Beirendrecht’ Jaar onbekend, papier
Ontwerp voor een wagen met de kerststal getrokken door ossen voor de Maria Ommegang Louis Weijts, na 1946, inkt en aquarel op papier
Ontwerp voor een wagen ‘Ave Maria’ voor de Maria Ommegang Louis Weijts, na 1946, aquarel op papier
Vroom Bergen op Zoom
Selectie uit foto’s van de Maria Ommegang Albert Joosen, 1995
Ontwerp voor de wagen ‘Ark des Verbonds’ voor de Maria Ommegang Anoniem, 1951-1953, olieverf op hardboard
Maria Ommegang Jan van der Kreek, circa 1947, olieverf op hardboard
Oorkonde van Paus Pius VIII met volle aflaat voor de pelgrims van de processie van Bergen op Zoom naar Kevelaar 1830, perkament
Boekje ‘Beschryving van Kevelaer, met de opkomste en voortgang der devotie tot de allerheyligste maegd en moeder gods Maria aldaer, onder den titel van troostersse[sic] der bedrukte […]’ 1792, papier
Bedevaartvaantje ‘Andenken an Kevelaer’ Vóór 1914, hout en katoen
Huiszegen met een afbeelding van Maria van Kevelaar 19de eeuw, papier Zieken en gehandicapten bidden tot Maria van Kevelaer
Kistje met kaartbewijzen voor de trein van de processie van Bergen op Zoom naar Kevelaar 20ste eeuw
Het processiewezen
Maria omgeven door een stralenkrans staande op een wolkendek waarin zich vier engelenkopjes bevinden Inscriptie: ‘175ste. bedevaart Bergen op Zoom – Kevelaer 1905’ 1905, beeld: zilver; sokkel: koper
‘Honderdjarig Jubelfeest der processie van Bergen-op-Zoom naar Beerendrecht’ 1863, papier
Maria met kind staande op de wereldbol en gehuld in een stralenkrans waarin zich twee engelen met passiewerktuigen bevinden Op het voetstuk bevindt zich een inscriptie: ‘Processie Bergen op Zoom Gaverland Opgericht 15 augustus 1898’ Circa 1898, beeld: zilver; stralenkrans: koper, bijzonderheid: het beeld staat op een lichtblauw geverfde draagbaar. Aan de wereldbol zijn vier geborduurde volants bevestigd
Boekje ‘Processie naar O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand te Gaverland’ Jaar onbekend, papier
Bewijs van lidmaatschap der Processie van de H. Antonius van Padua te Lepelstraat Jaar onbekend, papier
‘Luisterrijke Maria Ommegang Bergen op Zoom Programma en tekst der Liederen’ Jaar onbekend, papier
Medaille met een afbeelding van Maria met kind geflankeerd door twee engelen 1959, goud Achterzijde gegraveerd: ‘O.L.Vr. v. Gaverland 60 Jarig Jubileum Corn. Klaassen 3 Mei 1959 Bid voor ons’
Bewijs van inschrijving als lid van de processie van Bergen-opZoom naar Hoogstraten Jaar onbekend, papier
Litanieprentje van de heilige martelaren van Gorkum te Brielle 19de eeuw, papier
Bedevaartprentje van de heilige martelaren van Gorkum te Brielle 1867, papier
Vaandel met een afbeelding van Eligius die de kelk op het altaar omstoot 1933, rood zijdenfluweel
Eligius met kelk staande op een krans waaraan zeven gouden medailles hangen als herdenking aan 50 jaar pelgrimage Op de voet staat gegraveerd ‘Processie Bergen op Zoom Hoogstraten gemaakt door I.C. van Baal Bergen op Zoom’ Z.j., zilver
Schildje met ingegraveerd een afbeelding van het brandend hart van Christus omgeven door lauwertakken en de tekst ‘Processie Bergenopzoom – Hoogstraten’ 1887, zilver
Veer van de secretaris met daarop een afbeelding van Eligius met kelk en aan de onderzijde ingegraveerd ‘Processie B.O.Z. Hoogstraeten 1886’ 1886, zilver
Bestuur van de processie van Bergen op Zoom naar Lepelstraat gefotografeerd voor de kerk van de H. Antonius van Padua in Lepelstraat Mei 1937
Restauratiegeschiedenis Vroom Bergen op Zoom Geen zaak Hetvan processiewezen mooi en lelijk
Relikwiehouder met relikwieën – stukjes beenderen – van Antonius van Padua en Gerardus Majella In de rand van de relikwiehouder staat gegraveerd: ‘Processie Bergen op Zoom = Lepelstraat’ Bij de relikwiehouder hoort een blauw buideltje dat met een koord gesloten kan worden. Op het buideltje bevindt zich een tondo van gouddraad met daarin een – verbleekte – schildering van Antonius van Padua met het kindje Jezus. De relikwiehouder gaat vergezeld van een echtheidsverklaring van Henricus Lamiroy, bisschop van Brugge 22 juni 1939, relikwiehouder: zilver en glas; buideltje: blauwe zijde en beschilderd doek; echtheidsverklaring: papier
‘Programma en gezangen voor de bedevaart van Bergen-op-Zoom naar Beirendrecht’ Z.j., papier
Ketting bestaande uit 27 schakels met een bloemmotief Aan de ketting hangt een medaille met op de voorzijde een afbeelding van de H. Antonius van Padua met op de Bijbel het kindje Jezus; op de achterzijde staat ingegraveerd ‘Processie St. Antonius. Bergen op Zoom Lepelstraat. Opgericht 26-4-‘25’ 1925, ketting: zilver; medaille: zilver
Vaandel met op de voorzijde een afbeelding van Maria met kind, Onze Lieve Vrouw van de Hagelberg, met boven aan de tekst ‘Nachtprocessie Berendrecht’ Onder de afbeelding bevindt zich een kroon omgeven door een rozenkrans en de tekst ‘BergenOp-Zoom. opgericht 1890’ 1890, blauw fluweel, borduurapplicatie
Kruis met passiewerktuigen J. van Tichelen (toentertijd regent van deze processie), 1842, hout, polychroom
Zouavenpakje bestemd voor jongens in de leeftijd van ongeveer zes jaar Z.j., diverse soorten textiel
Medaille met kroontje op rozet met op de voorzijde een afbeelding van en de tekst ‘St. Bernardus B.o.Z.-Ulicote’ Z.j., medaille: koper; lint: lichtblauwe zijde
Draagarmbanden met de tekst ‘Processie Ulicoten’ Z.j., blauw fluweel, galon, gouddraad
Vaandel met op de voorzijde een afbeelding van Maria met kind, onderaan links een bisschop en onderaan rechts Gertrudis en de tekst ‘Processie van Bergen op Zoom Gaverland 1899’ 1899, blauwe damast, appliqué, imitatie edelstenen
Lidmaatschapsprentje ‘Broederschap van den Heiligen Marcoen, abt en belijder, Patroon tegen koningszeer en alle klierziekten, opgericht in de Parochiale kerk van Dorst bij Breda den 14 November 1889, door Z.D.H. Mgr. Leijten, Bisschop van Breda’ 1909, papier
‘Zangboekje van de processie van den H. Marcoen van Bergen op Zoom naar Dorst Prijs 10 Cent’ 1894, papier
Restauratiegeschiedenis Vroom Bergen op Zoom Geen zaak Hetvan processiewezen mooi en lelijk
Vaandel met een afbeelding van en de tekst ‘H. Marcoen. B.V.O.’ Eind 19de eeuw, rode damastzijde, gouddraad, imitatie edelstenen
Ontwerp voor het bedevaartvaantje “1732 OL-Vrouw van den Hagelberg 1982 Berendrecht 1982” Circa 1982
Sint-Marcoen omgeven door een aureool staande op de wereldbol waaromheen een slang kronkelt Aan de wereldbol horen vier volants gehaakt te worden met de tekst ‘H. Marcoen bid voor ons’ Circa 1891, beeld: zilver; elf imitatie edelstenen in het aureool; volants: katoen
Verantwoording bladerboek
Processie naar Lepelstraat Anoniem, jaar onbekend
Weegschaal van het ware geloof Nederland, eerste helft 17de eeuw Museum Catharijneconvent, Utrecht
De jaarlijkse junimarkt van Lendit bij Parijs. Hier zegent de bisschop van Parijs de markt Circa 1400 Bibliothèque Nationale, Parijs
Restauratiegeschiedenis Vroom Bergen op Zoom Geen zaak Hetvan processiewezen mooi en lelijk
Doorn uit de doornenkroon van Christus Anoniem, 18de eeuw, waterverf op perkament, particuliere collectie Afgebeeld in: drs. J.J.A.M. Sprangers en dr. L.A.M. Goossens OFM, Kunst voor de Ziel, Sporen van individuen en hun geloofswereld op devotieprenten, 1650-1850, Bloemendaal 1992
Bestuur van de processie van Bergen op Zoom naar Lepelstraat B. Woysyka, 13 mei 1937
‘Fête traditionelle à Anvers’ Alexander van Bredael, 1697, olieverf op doek Musée de l’Hospice Comtesse, Lille
Ordonnantie op de Heilig Kruisommegang, detail Stadsregister Bergen op Zoom 1399
‘Bedevaart Bergen-op-Zoom – Kevelaer. Bewijskaart. Voor Coupé 87 De directie.’ 1914
Affiche ‘197e Kerkelijk goedgekeurde Bedevaart naar Kevelaer op 28 en 29 Augustus 1934’ 1934
Schildje met ingegraveerd een afbeelding van Eligius die de kelk op het altaar omstoot 1890, zilver
Samenkomst op het kerkhof van Nieuw-Borgvliet tijdens een processie Circa 1914-1918
Jonge processiegangers uit Bergen op Zoom op weg naar Gaverland A. Sabot, 1969 Hertogelijke Heemkundige Kring Het Land van Beveren
‘Handschoenen’ van Sint-Bernardus Begin 19de eeuw, waterverf op papier, snijwerk Breda’s Museum
Beeld van Sint-Marcoen omgeven door een aureool staande op de wereldbol waaromheen een slang kronkelt; aan de wereldbol horen vier volants gehaakt te worden met de tekst ‘H. Marcoen bid voor ons’ Circa 1891, beeld: zilver, 45 cm; 11 imitatie edelstenen in het aureool; volants: katoen
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Restauratiegeschiedenis Vroom Bergen op Zoom Geen zaak Hetvan processiewezen mooi en lelijk
Vaandel uit een reeks van vijf met scènes uit het leven van de Heilige Antonius van Padua meegedragen in de processie van Bergen op Zoom naar Lepelstraat 1929, ottemanzijde Bijzonderheid: de vaandels zijn geborduurd door de Zusters Carmelitessen te Bergen op Zoom
Vastenavend in het Krabbegat
Agge mar leut et
De rollen omgedraaid
’n Middeleeuws genoegen
Maskerade
Uniek en eigen
Lang leve de leut
‘Elf-elf’
De rollen omgedraaid ‘Omkeringsfeesten’ in katholiek Brabant
De vastenavond is een periode van vier dagen, voorafgaand aan de 40 dagen durende vastentijd. Vastenavond en andere ‘omkeringsfeesten’ viert men van oorsprong in de wintertijd, wanneer de oogsten binnen zijn en de arbeiders genieten van de rustige periode. Andere bekende omkeringsfeesten zijn: Sint-Maarten (11 november), Sint-Nicolaasavond (5 december), Onnozele-Kinderen (28 december), Driekoningen (6 januari), Maria-Lichtmis (2 februari) en Schrikkeldag (29 februari). Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Tijdens de vier dagen van vastenavond (carnaval) worden de (on)geschreven regels tussen de rangen en standen in de samenleving omgedraaid. In Bergen op Zoom wordt het feest sinds de middeleeuwen, met enige onderbrekingen, jaarlijks uitbundig gevierd.
’n Middeleeuws genoegen ‘De Vreugdebloeme’
In het jaar 1413 wordt voor het eerst gerept van vastenavond wanneer het stadsbestuur van Bergen op Zoom een muzikant betaalt voor een optreden tijdens het vastenavondfeest. In de vijftiende en zestiende eeuw fêteert het stadsbestuur tijdens de vastenavond invloedrijke, hooggeplaatste personen. De maaltijden worden opgeluisterd met humoristische voorstellingen door rederijkersgilde ‘De Vreugdebloeme’. Jan III van Glymes verleent dit gezelschap in 1479 een gildekeur. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Tijdens de vastenavond in de zestiende eeuw geeft het rederijkersgilde ‘De Vreugdebloeme’ openluchtvoorstellingen op de Grote Markt. Het stadsbestuur betaalt de acteurs in natura (wijn).
galerijen op open arcades geveluitvoering in ‘speklagen’: banden lichte natuursteen afgewisseld met donkerder baksteen
Het Markiezenhof is voorzien van bijzondere blikvangers. Het zijn details die de adellijke architectuur van de Nederlanden in de zestiende eeuw kenmerken.
vervolg
’n Middeleeuws genoegen De Blauwe Schuit
Jacob van Oestvoorn schrijft in een gedicht uit 1413 over de Blauwe Schuit. De schuit verwijst naar een schijnwereld, waar alles onecht is. Vanuit dit voertuig doet men kluchtige uitvallen naar het stadsbestuur en de kerk. Uit een rekening, in 1534 betaald door het stadsbestuur, blijkt dat de Blauwe Schuit van Bergen op Zoom is opgeknapt en voorzien van wapenschilden. De schuit neemt deel aan de processie van de Heilig Kruisommegang en vermoedelijk ook aan de vastenavondoptocht. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Maskerade Verboden feest opnieuw geĂŻntroduceerd
Vanaf 1809 mag het ‘heidense feest’ weer in het openbaar gevierd worden. De negentiendeeeuwse vastenavondviering staat in het teken van gemaskerde bals en teeravonden. Geld dat men het hele jaar gespaard heeft voor de bals maakt men dan op (= teren). De bals worden georganiseerd in de zalen van de Hollandse Tuyn in de Huijbergsestraat, het Nederlandsch Koffiehuis aan de Grote Markt, Hotel du Commerce in de Moeregrebstraat, het Vlaamsch Koffiehuis in de Fortuinstraat en in concertzaal Thalia in de Koevoetstraat, waar het orkest van het Derde Regiment Infanterie speelt. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Na de geloofshervorming van 1580/1581 is Bergen op Zoom overwegend protestants. Maskerades en vermommingen op straat zijn verboden. De Bergenaren zijn genoodzaakt hun vastenavond binnenshuis te vieren.
vervolg
Maskerade Dweilen in de stoet Gemaskerde groepen trekken vanaf 1890 al hossend, zingend en muziek makend van het ene naar het andere bal. Tussendoor geven zij straatvoorstellingen. Dit fenomeen noemt men ‘dweilen’. Door een toename van het aantal bals en straatvoorstellingen ontstaat een soort optocht. In de jaren 1880/1890 haken hoveniers van buiten de stad hierop aan door met versierde karren de stad in te trekken. De eerste georganiseerde optocht met 300 deelnemers, tien wagens en vijftien paarden trekt op dinsdagmiddag 26 februari 1895 door Bergen op Zoom. De stoet wordt officieel voorafgegaan door herauten en een prins in een rijtuig. Men stelt een jury in en looft prijzen uit. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Uniek en eigen ‘Verdediging van Carnaval’
Tijdens de Eerste Wereldoorlog is elke vorm van maskerade verboden. In 1920 is het weer toegestaan om gemaskerd op straat te lopen maar niet in kleding van het andere geslacht. Kerkgenootschappen, zowel protestants als katholiek, dringen er bij het gemeentebestuur op aan het feest ‘van lust en losse zeden’ te verbieden. Voorstanders krijgen steun van Anton van Duinkerken (pseudoniem van prof. Willem Asselbergs). Hij schrijft in 1928 zijn befaamde ‘Verdediging van Carnaval’. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Tussen 1920 en 1940 strijden voor- en tegenstanders van het vastenavondfeest voor hun gelijk. Er wordt fel gediscussieerd. Beide groepen gebruiken hun eigen plaatselijke kranten ‘De Zoom’ en ‘De Avondster’ daarbij als spreekbuis.
Lang leve de leut Stichting Vastenavend
Na de oorlog wordt een initiatiefcomité voor herinvoering van de vastenavond opgericht. De plannen van dit comité krijgen instemming van zowel het gemeentebestuur als de roomskatholieke overheid. Er komen een organisatiecomité en een comité van aanbeveling, bestaande uit 40 te goeder naam en faam bekende personen: de Stichting Vastenavend is geboren. In een manifest presenteert de Stichting de doelstellingen van de vastenavond-nieuwe stijl. Tot op de dag van vandaag regelt de Stichting Vastenavend het feest en bewaakt zij de unieke kenmerken ervan. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Het gemeentebestuur maakt kort na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog een einde aan de bals, de optocht, de kostumering en het dweilen. Alleen in besloten kring wordt de vastenavond bescheiden gevierd.
vervolg
Lang leve de leut Allemaal boeren Het bestuur van de Bergse Stichting Vastenavend is anders ingericht dan dat van andere carnaval vierende steden. Er is geen ‘Raad van Elf’, wel een Grote Raad waarvan alle 88 stichtingsleden deel uitmaken. Het bestuur wordt gevormd door de voorzitter, de secretaris en de penningmeester plus twee vertegenwoordigers van elke commissie. Tezamen, hoe kan het ook anders, elf leden: allemaal boeren. Belangrijke commissies zijn de financiële commissie, de technische commissie die belast is met het bouwen van de prinsenwagen, en de commissie optocht. De commissie protocol zorgt voor het motto, het liedje, de vastenavondkrant en ideeën voor de kindervastenavond, ’t Neuzebal, de intocht en de elf-elf-viering. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
vervolg
Lang leve de leut Krabbegat
Bergen op Zoom heet tijdens de vastenavonddagen Krabbegat en haar inwoners krabben. De mannen gaan gekleed in boerenkiel met pet terwijl de vrouwen een bontjas en hoedje dragen. Vitrages in alle soorten en maten en een rode boerenzakdoek complementeren het geheel. De naam Krabbegat verwijst wellicht naar de krabben in de nabijgelegen (Ooster)schelde, maar kan ook in de meekrapteelt zijn herkomst hebben. Attributen van het feest verwijzen nog steeds naar de boeren- en tuindersachtergrond van veel bewoners: spruiten, preien en peeĂŤn. De Stichting Vastenavend organiseert jaarlijks de zogeheten Boerenmaaltijd bestaande uit boerenkool met worst. Het gemeentebestuur is daarbij als gast aanwezig. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
vervolg
Lang leve de leut De Prins, de Nar, Steketee en de Gròòtste Boer
De Bergse vastenavondfiguren zijn deels ontleend aan bestaande tradities en deels door de Stichting Vastenavond bedacht. De Prins, de ‘oog’eid’, krijgt tijdens de vastenavond de sleutel van de stad. Hij wordt bij zijn vele ceremoniële functies geholpen door vier adjudanten. De Nar met narrenstok en het roodgroene kostuum speelt tijdens de kindervastenavond en de Boerenmaaltijd zijn hekelende rol. Steketee is de vastenavondagent en ordehandhaver. De Gròòtste Boer leest de ‘elluf gebooje’ (elf vastenavondgeboden) voor en houdt een satirische toespraak (Pratje op d’n biljart). De Peperbus (de toren van de Gertrudiskerk) speelt het spel ook mee, evenals heks Wana, de Geit van Mie d’n Os en de kraai. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
‘Elf-elf’ De aftrap op elf november
Rond elf minuten over elf in de avond komt de Grote Raad met vele vastenavondvierders bijeen rondom het vastenavondmonument: ‘de Geit van Mie d’n Os’ op het Bleekveld. ’t Geitje wordt gehuldigd en men legt de kale n’eed af: de plechtige belofte de vastenavond goed te zullen vieren. Met de zevensprong besluit men de bijeenkomst. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Elf is het getal van de zotten: de vergadering van de Grote Raad vindt plaats op de elfde van de elfde en daarmee wordt het vastenavondseizoen geopend. In februari of maart daarop valt de vastenavond. Op 11 november worden het motto en het liedje van de komende vastenavond bekendgemaakt.
vervolg
‘Elf-elf’ De traditie blijft De creativiteit van de feestvierders komt tot uiting in de weelderig versierde hoofddeksels. De Bergenaar draagt verder een boerenkiel of een bontjas, een boerenzakdoek en vitrage. Dit laatste gebruik stamt van net na de Tweede Wereldoorlog toen kleding schaars was. De activiteiten van de ‘officiële’ vastenavond beginnen drie weken tevoren met ’t Neuzebal. Op de woensdag voorafgaand aan vastenavond is het ‘Wagentjes Kijke’ in de loodsen van de bouwclubs. Op zaterdag volgt de intocht van de Prins, op zondag het dweilbandfestival, op maandag de kindervastenavond en de dweilavond met openluchttheater, en op dinsdag de optocht. Op dinsdagavond komt op de Grote Markt, met het vallen van de kraai, een einde aan de vastenavondtijd. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
vervolg
‘Elf-elf’ Puurheid versus commercie
In Bergen op Zoom heerst de overtuiging dat de vastenavond gezellig blijft zolang er maar geen buitenstaanders bijkomen. Dan wordt het drinken zuipen, eindigt het dweilen in opstootjes en verandert de puurheid in commerciële uitbuiting. De stad ontvangt tijdens de vier vastenavonddagen meer dan 100.000 bezoekers. De viering van de vastenavond is stevig verankerd in de Bergse samenleving. Er zijn talloze dweilbands, verenigingen en bouwclubs van de wagens. Vanaf ’t Neuzebal tot aan de intocht van de Prins op zaterdag voorafgaand aan Aswoensdag staat elk weekend in het teken van de leut. Het is dan een intiem en besloten feest voor de Bergenaren zelf. Agge mar leut et
Vastenavend in het Krabbegat
Verantwoording Verantwoording objecten Een selectie van vastenavondkranten en -drukwerk Diverse jaren, papier
Carnaval 1938 Frits Verdonk, 1938, olieverf op doek
Heks Wana Louis Weijts, 1946-1960, klei beschilderd
Carnaval Willem van Dort sr, Eerste helft 20ste eeuw, olieverf op doek
Dweilende vastenavondvierders Alda Vos, 1962, olieverf op doek
Ons goeie ouwe Berge‌ Louis Weijts, 1960, tekening op hardboard
Prins, nar en vier boeren op de Grote Markt aan het feesten Jef Hout, 1950-1960, aquarel
Politiepet van Marinus Steketee (1848-1934) met het wapen van Bergen op Zoom leer en koper Marinus Steketee heeft model gestaan voor de vastenavondveldwachter Steketee
Selectie veldtekens Diverse jaren, diverse materialen
Marinus Steketee (1848-1934) temidden van collega’s Circa 1900 Marinus is de agent met grote snor en sabel
Selectie vastenavondneuzen Circa 1970, diverse materialen
Vastenavond Fotograaf: Albert Joosen, 2009
Verdediging van Carnaval Anton van Duinkerken, 1928 Reproductie van de titelpagina en de eerste pagina
Beeldje van Knillis Maker onbekend
Agge mar Agge mar leutleut et etVastenavend Vastenavend in het Krabbegat in het Krabbegat
Puzzel ‘Vastenavend Krabbegat’ Uitgave Stichting Vastenavend, karton en drukwerk
Prinsessejurk met accessoires: diadeem, masker, schoenen en handschoenen gedragen door Christine Leydekkers Periode 1984-1995
Verantwoording bladerboek
Sint-Maartensfeest Pieter Balten, 16de eeuw, olieverf op paneel Museum Catharijneconvent, Utrecht
Rederijkersgilde ‘De Vreugdebloeme’. Jan III van Glymes geeft het in 1479 een eigen reglement en wapenschild Fotograaf: mevrouw Ruys
Carnaval Maker onbekend, 1929, litho
De Blauwe Schuit Pieter van der Heyden naar Hieronymus Bosch, 1559, gravure Noordbrabants Museum, ’s Hertogenbosch
De oudste vermelding van vastenavond in Bergen op Zoom Stadsrekening 1413/1414, perkament
Register van spaarclub ‘Leve de Leut’ Jef Hout, 1926-1992, tekeningen op papier
Verbod op de vastenavondviering Resolutie stadsbestuur, 1630, papier
Carnaval 1929? Anoniem, 4 januari 1929 Deze tekening van en in ‘De Avondster’ geeft het zogenaamde halfhartige standpunt van de krant ten aanzien van Carnaval weer. In het bijschrift wordt het echte standpunt van de krant verwoord, namelijk: “Welnu, hoe vaak hebben wij niet geschreven dat we vóór “Carnaval” zijn -; Carnaval gemaskerd, Carnaval op straat, Carnaval in optocht.”
De reclameoptocht vormt al gauw een vast onderdeel van de vastenavondoptocht Ook de stoompeekoffiefabriek van Gebroeders De Beukelaar uit Ossendrecht neemt deel, 1928 Fotograaf; Carel Ongering
Anton van Duinkerken (pseudoniem voor Willem Asselbergs) Hein Vree, 1977, brons
Agge mar Agge mar leutleut et etVastenavend Vastenavend in het Krabbegat in het Krabbegat
De Blauwe Schuit Louis Weijts, 1946, tekening op papier
Bewijs van toegang Carnavalsbal 19 februari 1939, papier
Het motto van de Bergse vastenavond in 1969 ‘Me zulle da verreke weer wel wasse’
“Agge mar leut ’et” Fotograaf: Albert Joosen, 1994
De toren van de Gertrudiskerk (De Peperbus) speelt elk jaar een rol tijdens de vastenavond Fotograaf: Albert Joosen, 1980-1985
Gròòtste Boer (Sjef de Graauw), Prins (Cees Becht) en Nar (Jacques Touw) en twee adjudanten Fotograaf onbekend, circa 1947-1951
Het begin van de vastenavond op 11-11 om 11 over 11 bij ‘De geit’ van Anton van Meurs Fotograaf onbekend, na 1960
De Boerenmaaltijd Fons Gieles, circa 1964, olieverf op doek
Het ‘vallen van de kraai’ betekent het einde van de vastenavondperiode Fotograaf: Albert Joosen, 1994
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar Agge mar leutleut et etVastenavend Vastenavend in het Krabbegat in het Krabbegat
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
Het zoute goud
De één zijn dood...
Vruchtbaar ‘Verdronken Land’
Mannenwerk
Ansjovis en omvisch
Van vader op zoon
Culinair trio
De één zijn dood… Ansjovis uit Bergen op Zoom
Ten gevolge van vele stormvloeden in de zestiende eeuw verzandt de Oosterschelde: funest voor de vaarroute naar en van Antwerpen, dodelijk voor de handelspositie van Bergen op Zoom. Door deze verzanding ontstaan de ‘Verdronken landen van Zuid-Beveland en van het markiezaat Bergen op Zoom’. Dit ondiepe, warme water dat samenvloeit met de Oosterschelde blijkt een ideaal paaigebied voor ansjovis te zijn. Dit biedt mogelijkheden voor de vissers. Vele schippers stappen over op de weervisserij. Het zoute goud
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
In de geschiedenis van Bergen op Zoom wordt in 1314 al melding gemaakt van visserij. Vanaf de zestiende eeuw specialiseren de Bergse vissers zich in de weervisserij. Dit is een unieke vismethode voor de vangst van ansjovis.
Vruchtbaar ‘Verdronken land’ Strijd om het water Zowel de Bergse als de Thoolse vissers claimen het eigendomsrecht van de ‘Verdronken landen’ waar zich de beste weervisserijen bevinden. Heftige conflicten zorgen door de eeuwen heen voor drastische besluiten over de verdeling van de visgronden. Dan weer ten voordele van de ene, dan weer van de andere partij. Ook andere gebruikers van de Oosterschelde zoals schippers, oester- en mosselvissers zitten elkaar dwars. Dit alles leidt tot op de dag van vandaag tot complexe regelgeving met betrekking tot het gebruik van het Oosterscheldewater.
Het zoute goud
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
De weervissers pachten, via hun gilde, van de markies van Bergen op Zoom de weervisserijen voor ƒ36,- en 1.000 stuks ansjovis per jaar.
Mannenwerk Weren steken
De weren bestaan uit eikenhouten staken van ongeveer vijf meter hoog. Deze worden dicht naast elkaar, in een V-vorm van soms wel een kilometer lang, met een speciale tang in de bodem van de Oosterschelde gestoken. Dit is zwaar mannenwerk. De punt van de V, het fuikgat, is altijd naar het diepere water gericht. Hierin maakt men een deurtje van vlechtwerk. Vlak bij de fuik worden de staken dwars geplaatst als een soort weerhaken om de vis te belemmeren terug te zwemmen. Het zoute goud
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
De vette ansjovis uit de Oosterschelde is goed van kwaliteit, de vis wordt levend gevangen en snel aan land gebracht. Het ‘knippen’ en ‘zouten’ doen de vissers aan boord.
vervolg
Mannenwerk Vis in de fuik
De ansjovis zoekt bij hoog water de warmere, ondiepe gedeelten op en komt in de weer terecht. Tijdens de vloed staat het water hoog tussen de staken. Het hoogteverschil in de Oosterschelde, vóór de Deltawerken, bedraagt zo’n zes meter. Het kolkende water bij laag water veroorzaakt een trilling rondom de staken. Die weerhoudt de vissen ervan uit de weer te zwemmen. Ze vervolgen hun weg naar het diepere gedeelte waar de fuik zich bevindt. De vissers stappen, gekleed in een waterdicht pak, de weer binnen en drijven de vis met een net naar de fuik. De diepere wateren bereiken de mannen al lopend op stelten. Het zoute goud
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
Ansjovis en omvisch De handel in vis
In de achttiende en negentiende eeuw wordt de ansjovis per ‘anker’ (vat) opgekocht door gespecialiseerde makelaars, en opgeslagen in ansjovisvemen. De gezouten visjes blijven zes jaar goed. De Bergse ansjovis in ‘het eerste zout’ is erg gewild. De ‘omvisch’ (bijvangst) wordt direct aan de kade verkocht. Hij wordt gebruikt voor consumptie en voor bemesting van het land. Wisselende vangsten door temperatuursschommelingen, schamele opbrengsten en hoge kosten van pacht en materialen dwingen de weervissers naar neveninkomsten uit te zien. Er is nu nog maar één bedrijf in Bergen op Zoom actief. Het zoute goud
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
Vanaf februari begint men met het steken van de weren. Eind april vinden de eerste vangsten plaats. 1 juli is het visseizoen gesloten en in september zijn alle weren weer opgeruimd.
Van vader op zoon Familiebedrijven van weervissers Vissers huwen onder elkaar. Het familiegezegde luidt: “De Hazen zitten met Schotten en Touwen aan de Van Dorten vast�.
Door de eeuwen heen komen onder de vissers steeds dezelfde familienamen voor. Het vak wordt van generatie op generatie doorgegeven. Kostbare investeringen, zoals schepen, weerhout, netten, zout, opslag en pacht vererven van vader op zoon. De weervisserij is arbeidsintensief. Essentieel is de kennis van stroomrichtingen, bodemgesteldheid, weerkunde en de trek van de vis. De precieze plaatsing en de lengte van de weren zijn van cruciaal belang. Het zoute goud
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
Culinair trio Ansjovis, asperges en aardbeien
Nog steeds vangt men ansjovis op de traditionele manier. Er is slechts één Bergse vissersfamilie overgebleven: de familie Van Dort. De begeerde visjes worden tegenwoordig alleen verkocht aan lokale restaurants en particulieren. De vraag overtreft hierbij ruimschoots het aanbod. Omdat in mei en juni ook de asperges en de aardbeien op hun hoogtepunt zijn is het in die periode volop culinair genieten in Bergen op Zoom. Diverse restaurants serveren speciale AAA-menu’s: ansjovis, asperges, en aardbeien toe. Het zoute goud
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
Het ‘zoute goud’ en de wijze waarop het gevangen wordt is echt heel bijzonder. Bergse ansjovis is een schaarse delicatesse. De weervisserij komt nergens anders ter wereld voor.
Verantwoording Verantwoording objecten Ansjovisvangst Willem van Dort sr., 1930, olieverf op doek
Scheepsmodel van een Bergse schouw Derde kwart 20ste eeuw, hout, linnen en touw
Houttrekken van de weervisserij Willem van Dort sr., vóór 1914, olieverf op doek
Maquette van de weervisserij Derde kwart 20ste eeuw, diverse materialen
Vissersschepen die de haven uitvaren Willem van Dort sr., eerste helft 20ste eeuw, olieverf op doek
Peillood 19de eeuw, gegoten ijzer
Het zoute goud
Glazen drijver voor visnet 1914-1918, groen glas
Pikhaak Begin 20ste eeuw, hout en ijzer
Zwaarden van een platbodem Eerste helft 20ste eeuw, hout en ijzer
Weerschaar gebruikt voor het zetten en trekken van de eikentakken in een weer Begin 20ste eeuw, ijzer en hout
Dreg van een hoogaars Begin 20ste eeuw, gesmeed ijzer
Visnet met kurken drijvers Begin 20ste eeuw, touw en kurk
Een paar stelten gebruikt bij de weervisserij Begin 20ste eeuw, hout, ijzer en touw
Fuik Begin 20ste eeuw, touw en bamboe
Ruim 450 jaar weervisserij in Bergen op Zoom
Ankerbal Begin 20ste eeuw, linnen en touw
Ansjovispot Eind 19de begin 20ste eeuw, aardewerk
Zinken emmer met afgeplatte zijkant en ijzeren hengsel Begin 20ste eeuw
Ansjovistonnetje Begin 20ste eeuw, hout
Viszeef Begin 20ste eeuw, hout
Broek van een weervisser, ‘leerose’ genoemd Begin 20ste eeuw, leer
Ansjovispotten Begin 20ste eeuw, aardewerk
Houten pen om netten te boeten Eind 19de eeuw
Foldertje van Ansjovismaatschappij De Schelde Circa 1920, litho
Reclametekening voor Bergen op Zoomsche ansjovis van de Gebr. Van Dort Willem van Dort Sr., 1910-1920 Collectie familie Van Dort, Bergen op Zoom, reproductie
Oostelijk deel van de visserijen in de Oosterschelde met de percelen van de visgronden Hierop staat ook de kwaliteit van het water aangegeven 1912, reproductie
Willem Landa en Jan Schot halen in de weer op de Oosterschelde hun net binnen Circa 1940-1950 Artis, Amsterdam
Het steken van een weer in de slikken van de Oosterschelde Van links naar rechts: Toon Buys, Cees Landa en diens vader Hendrik Landa 1926
Willem Landa haalt in de weer op de Oosterschelde zijn net binnen Circa 1940-1950 Artis, Amsterdam
De Verdronken landen van ZuidBeveland en het markiezaat van Bergen op Zoom Hierop zijn ook de weren te zien 1784, reproductie
Bootslantaarn Jaar onbekend Bruikleen CornĂŠ van Dort
Restauratiegeschiedenis Het zoute goud Ruim 450Geen jaar weervisserij zaak van mooi in Bergen en lelijkop Zoom
Verantwoording bladerboek
Ansjovisvangst Maker onbekend
Toegang van een weer op de Oosterschelde Circa 1940-1950
Aan de visserij Willem van Dort sr., eerste helft 20ste eeuw, olieverf op board
Het kappen van eikenhout voor de weer van C. Landa 1930-1940
Keur van het vissersgilde 1673, 18de-eeuws afschrift
Willem Landa haalt in de weer op de Schelde zijn net binnen Circa 1940-1950 Artis, Amsterdam
Arbeiders in een visverwerkingsbedrijf Circa 1920-1940
Vissersfamilie temidden van hun vangst 1940-1950
De hoogaars BZ31 bij eb op het droge vlak bij een weer 1950-1960
Stilleven met een bosje asperges Adriaen Coorte, 1697, olieverf op papier op paneel Rijksmuseum, Amsterdam
Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven. Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam
Restauratiegeschiedenis Het zoute goud Ruim 450Geen jaar weervisserij zaak van mooi in Bergen en lelijkop Zoom