K U N S T
IN
DE
K I J K E R
10
* * m
Eerste verdieping (STELLINGWERFF)
KAARTLANDSCHAP MET PAALSTENEN TUSSEN HASSELT EN ZONHOVEN Anoniem3 1661 en 1666? Olie op doek3 128 x 158 cm Inv.nr. SMH 79/B/109 Permanente bruikleen Provincie Limburg, augustus 1967.
\
Dit panoramisch landschap is opgevat als een geografische kaart. Kleine tekstwimpels met aanduiding van de vier windstreken zijn langs de vier randen van het schilderij aangebracht en geven de geografische oriëntering aan. De horizon werd door de schilder zeer hoog aangebracht, zodat het heuvelend landschap, ge schilderd in tinten van bruin en groen, ruim vier vijfden van het doek beslaat. Langs de rechterrand van het schilderij sluit een boom met zijn lover het panorama af. Boven de horizon zweven drie gevleugelde putti, die elk een wapenschild vasthouden : links dat van het graafschap Loon, rechts dat van de stad Hasselt en in het midden dat van de Luikse prins-bisschop Joris van Oosten rijk (1544-1557). Onmiddellijk onder zijn wapenschild is een rechthoekig tekstbord aangebracht waarop in goudkleurige letters : Bloesieren ervaeren onderwijs met / Bebriecket irgent verbeteret soet / Altoes berispers aenmerckent verdraet / Schonet troist richtet ieders aenstoet. / Datom 1549.
In het landschap zelf ziet men, naast een omwalde stad links onderaan, nog meer dere andere bewoningskernen rond een kerktoren. Verder zijn er wegen, water lopen, verschillende begroeiingstypen, alsook meerdere kudden grazende schapen. Er zijn eveneens een vijfendertig toponiemen aangebracht, die verwijzen naar een woonkern, een gebouw of een ander opvallend object. De meeste zijn vergezeld van een getal (zie verder). Een rechthoekig tekstpaneel met goudkleurige letters in het rechterbenedenkwart van het doek geeft hiervoor een verklaring :
Een corte onderwijss ende declaratie van deser korten. / Onder een ieder dorpen ofte plaetse inder kaerten begrepen staet / die naeme daer ondergeschreven. Onder den naeme heeft men met cijfferen / gestalt wie voele passen dat van Sinte Quintens thorne aen bennen / Hasselt tot der selver plaetsen es. Alle dorpen ende gehuchten daer strecket / het getael tot der kercken oft capellen toe daer binnen gelegen II / dat stippelken dat binnen het ront rinxken staet betekent die princi / pael waelstaet vander selven plaetsen waer zij gelegen is ende daer / het getael vanden cijfferen wercklaert behalven Hasselt want daer / alle getaele zijnen aanvanck ende beghinsel heeft.
Een derde tekstbord links onderaan geeft verder nog een methodologische uitleg bij de kaart :
Noch voerder onderrichtinge van deser karten. / Men sal weten dat alle plaetsen die in deser korten gheschildert staen met gewen instrument / ierstwerf aefgesien ende daer nae met dobbel treeden afghetreiden daermen cijfferen bij / vindet staen die selve treiden tot passen gebracht te weeten vijf ghemeijn voeten voer eenen / pass ende thien duymen voerden voet een ghemeijn duijtsche mij Ie gereickent voer vierduysent / passen ofte vyf veerdel uren gaens ongevaertlich. L.L.C. Pr. 1661.
In het linkerbovenkwart van het schilderij werden met witte verf vier grenspaalstenen aangebracht waarboven men telkens een gouden ster ziet als verwijzings teken naar een erboven geschilderd chronogram voor het jaar 1666 :
Quatuor limites * quos posuerwit cons(u les) / L a M b e r t V s D I e r n a et C o X. (De vier paalstenen die burgemeesters Lambertus Dierna en Cox geplaatst hebben) * * *
Zoals uit de toponiemen blijkt, stelt dit cartografisch landschap het heidege bied tussen Hasselt en Zonhoven voor, gezien in vogelvluchtperspectief vanuit het zuiden. Het is het overgangsgebied van de Demervallei tot de rand van het Kempens plateau, dus van zowat 30 tot 70 meter boven de zeespiegel, hetgeen het opgaande landschap op het schilderij verklaart. Kenmerkend voor dit gebied is de aanwezigheid van vele vennen, moerassen en beekjes die zorgen voor de af voer van het water. Dit woeste niemandsland tussen Hasselt en Zonhoven was op 23 augustus 1330 door de Loonse graaf Lodewijk IV aan de stad Hasselt geschonken, met de bepaling dat de grens van het Hasseltse gebied zou liggen tot waar men gewoon was met de beesten te weiden. Deze vage bepaling werd de aanleiding tot langdurige twisten tussen de stad Hasselt en Zonhoven. De hieraan verbonden kosten van langdurige processen en twisten waren uitzonderlijk hoog. Beide partijen hechtten immers groot belang aan het gebied : het ging om ongeveer 1400 hectaren, die daaren boven een grote economische waarde hadden voor de agrarische bevolking (1). De vennen van dit heidegebied waren geschikt voor turfontginning, hennepteelt en zelfs voor begrazing. Het drogere gebied leverde strooisel voor de potstal en in de bloeitijd van de heide plaatsten de imkers er hun bijenkorven. Voor het beslechten van het conflict deed men een beroep op het Hof van Vliermaal en in het midden van de 15de eeuw op het Loonse oppergerecht, de Edele Leenzaal van Kuringen. Aan het einde van de 15de eeuw trachtte het Luikse Tribunaal der XXII het geschil te beëindigen. De rechtbanken en de Luikse prins-bisschop zelf vonnisten herhaaldelijk dat de heide Hasselts grondgebied was, maar ze slaagden er niet in een pacificatie tot stand te brengen, want Zonhoven bleef al die uitspraken negeren. Zonhoven, dat men bovenaan de kaart aan de horizon ziet, behoorde tot de heer lijkheid Vogelzang, die in 1335 ontstaan was uit de Luikse successiestrijd, waarbij Zolder, Houthalen en Zonhoven als afkoopsom hadden gediend (2). De heren van Vogelzang gedroegen zich vaak als "rijksonmiddellijken", dus als rechtstreeks afhangend van de keizer van het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie, en niet als vazallen van de Luikse prins-bisschoppen. Vanaf het einde van de 15de eeuw zorgden ondermeer de bevolkingsaangroei en de machtshonger van de heren van Vogelzang voor een escalatie van het geschil. De eeuwenoude betwisting om de heide tussen Hasselt en Zonhoven groeide daardoor in de 17de eeuw uit tot een gezagscrisis tussen de Luikse prins-bis schop Maximiliaan Hendrik van Beieren (1650-1688) en de toenmalige heer van Vogelzang (3). Deze sterke persoonlijkheid, baron Ferdinand van Inhausen, Kniphausen, Elter en Vogelzang (1654-1699), was de stadhouder van de Edele Leenzaal van Kuringen, in wier naam hij trouwens rond 1665 het Waerdenhof in huur had. Hij was ook een
*i
4 1 2
^ n :J -
..
K- TT*“ ““TT?
g
S
x^f1 **■
'
l*n*tr .iïTT^K'Jgj
't>**n!rtw*1" M— ■“*«~-•«*<*— «»«T*l»ftf
PM w n 9 IIN éfWft/t <H^V«H|ini|A,
| Tnniï
;\
i
gf
,±m :r
sE*î > -**’ Detail van de kaart uit 1549
grote beschermer en weldoener van de Hasseltse minderbroeders, stichtte de kluis te Bolderberg en bouwde in 1657 het hoofdgebouw van het kasteel van Vogelzang te Zolder (4). Was het misschien onder zijn invloed dat de Hasseltse minderbroeder Hendrik Jonghen in 1660 in zijn boek Marianum Hasletum sprak van "de Zonhovense heide" (merica Sonhoviana) om het betwiste gebied tussen Hasselt en Zonhoven aan te duiden ? De beroering was alleszins zeer groot in Hasselt (5)! En was dat mis schien de reden waarom deze landschapskaart geschilderd werd ? Werd ze gemaakt in opdracht van de Hasseltse stadsmagistraat ? Vermoedelijk wel, vermits het wapen van Hasselt erop voorkomt. Alleszins dateert ze uit 1661, zoals af te leiden is uit de onderste tekstkader op het doek. Het was niet de eerste maal en het zou bij verre ook niet de laatste maal zijn dat het omstreden heidegebied ten noorden van Hasselt officieel in kaart gebracht werd. Dit was bijvoorbeeld reeds gebeurd in 1549 onder het bestuur van prins-bisschop Joris van Oostenrijk, zoals blijkt uit een bewaarde perkamenten kaart van dat jaar ( 6) . De schilderlandmeter die de landschapskaart van 1661 vervaardigde, heeft overduidelijk van deze kaart uit 1549 gebruik gemaakt : hij heeft ze gevisualiseerd door ze als landschap uit te beelden. Aan het voorbeeld uit 1549 ontleende hij niet alleen het wapenschild van Joris van Oostenrijk, maar ook de drie tekstpanelen (7) en eveneens alle toponiemen en aangegeven afstanden, die op het schilderij voorko men. Achteraan volgt de lijst van de op het schilderij vermelde plaatsnamen met de erbij aangegeven afstanden. Zoals uit de onderste tekstkader blijkt, zijn de maten aangegeven in passen, waarbij 1 pas = 5 voet = 50 duimen en 4000 passen = één gewone Duitse mijl, hetgeen ongeveer overeenkomt met één uur en een kwart gaans. De basis van deze landmeetgegevens is de Sint-Lambertusvoet van 29,1796 cm (8). Dit betekent dat 1 pas gelijk is aan 1,45898 m. Als vertrekpunt van waaruit de afstanden gemeten werden, is de Hasseltse SintQuintinustoren genomen. Nieuw, en dus niet voorkomend op het model van 1549, zijn vooreerst de signatuur en de datering die onderaan de onderste tekstkader geplaatst zijn : L.L.C. Pr. 1661. Dit geeft ons vooreerst de sleutel voor de datering van het doek, maar ongetwijfeld ook voor de maker. Doch wie achter de initialen "L.L.C." schuilgaat, blijft voorlopig nog een raadsel. Was hij wellicht een priester ? Dit schijnen de letters "Pr. " als gebruikelijke afkorting voor presbyter te laten verstaan. Was hij de schilder ? of de landmeter ? of beide ? Nieuw op het schilderij zijn eveneens de vier paalstenen en het daarbij horende chronogram voor het jaar 1666. Het geschil tussen Hasselt en Zonhoven was, zoals gezegd, in de jaren 1660 weer zeer opgelaaid. In 1666 velde prinsbisschop Maximiliaan Hendrik van Beieren nogmaals een "definitief" vonnis in dit langdurige conflict en gelastte vier zware grenspalen te plaatsen waarop zijn wapenschild, dat van de stad Hasselt en de tekst ■: Limites mericarum Hosselen(sium) a Ser(enissi)mo Max(imiliano) Henrico Confirmati Anno 1666 (Grenzen van de Hasseltse heide goedgekeurd door Zijne Doorluchtigheid Maximiliaan Hendrik in het jaar 1666). Die palen moesten eens en voor goed de grens Hasselt-Zonhoven afbakenen en waren aan de achterzijde - dus langs de kant van Zonhoven ! - voorzien van een strenge vermaning aan het adres van de Zonhovenaren : Non ultra Sonhovienses sub poena corporali ex edicto Ser(enissi)mi Anno 1666 (Niet verder Zonhovenaren, op lijfstraf, bij bevel van Zijne Doorluchtigheid, in het jaar 1666) (9). Ze werden, volgens het chronogram op het schilderij, geplaatst door de Hasseltse burgemeesters Lambertus D i e m a en Cox. Doch beide heren zijn niet samen burgemeester geweest : Dierna was burge meester in 1665-1666, samen met Jan Vrerix, en G.R. Cox was het in 1666-1667, samen met Michiel van Hilst (10). Dat ze dan toch samen optreden en als "burge-
meester" (consul) vermeld staan Is te verklaren door het feit dat de grenspalen geplaatst werden op 28 juni 1666, d.i. amper enkele dagen na de vernieuwing van de stadsmagistraat, die normaal plaats had op het feest van Sint-Jan (24 juni). De palen werden bijgevolg geplaatst door één van de twee uittredende en één van de twee nieuwgekozen burgemeesters. Zekerheid is bijgevolg dat zowel de vier paalstenen als het chronogram een latere toevoeging zijn aan het schilderij, vermoedelijk in 1666, maar mogelijk zelfs later. Hoe dan ook, noch het vervaardigen van deze kaart, noch het plaatsen van de vier grenspalen hebben een einde kunnen maken aan het reeds eeuwenoude geschil tussen Hasselt en Zonhoven. Nog zeer lang werd er geprocedeerd, tot zelfs voor de hoogste keizerlijke recht bank te Uetzlar en pas in 1811 kwam men tot een minnelijke schikking. In 1822 was de kwestie definitief van de baan (11).
Zijde noor HAbbELT
Zijde naor ZONHOVEN
TOPONIEMEN OP HET SCHILDERIJ
De namen werden geklasseerd -in opgaande grootte van de vermelde afstand. In de rechterkolom worden de op het schilderij aangegeven afstanden omgezet in meters, met een summiere localisatie (12). Achteraan de lijst worden alfabetisch de toponiemen gerangschikt die op het doek geen aanduiding van afstand hebben gekregen.
Heckelaers
758
1106 m.
Hasselt, omgeving H.-Hartkerk
B.M. Wijnenge
1035
1510 m.
Hasselt, Scheepvaartkaai
Crutzen
1092
1593 m.
Hasselt, residentie Crutzenhof
Die Galge
1357
1980 m.
Hasselt, omgeving MAXI-GB
Jans Beeck
1389
2027 m.
Rapertingen, omgeving Scherpesteenwinning
Cuelen
1642
2396 m.
Hasselt, Kuringen
Holt Vonder
1692
2469 m.
Hasselt, omgeving Philips
Wolfschuer
1715
2502 m.
Hasselt, Wolfskes
Cueringen
1864
2720 m.
Kuringen
Capelle
1989
2902 m.
Hasselt, achter de Kempense brug
Ter Porten
2021
2949 m.
Hasselt, richting Diepenbeek
Goetschey
2268
3309 m.
Godsheide
Steijnen Cruys
2621
3824 m.
Hasselt, kerk Kiewit
Roye
2808
4097 m.
Diepenbeek, omgeving L.U.C.
Bergaeren
2860
4173 m.
idem
Beuersak
3161
4612 m.
Beverzak, huidige grens Hasselt-Zonhoven
Moens Winekel
3161
4612 m.
Maeswinkel, huidige grens Hasselt-Zonhoven
Bockrack
4102
5985 m.
Genk, Bokrijk
Halfwechs Weyer
4104
5988 m.
Genk, richting Hasselt
Diepenbeek
4289
6258 m.
Sonhouen
4988
7277 m.
Zonhoven
Iser Moeien
5184
7563 m.
Genk, watermolen
Vol Moeien
6480
9454 m.
Genk, volmolen op de Stiemer
Haechdoem
6802
9924 m.
Houthalen, Haagdoornheide
Eyck
8206
11972 m.
Houthalen
Ghinck
8478
12369 m.
Genk
Aide Demer Der moeien
bij Zonhoven
Die Deemer Die S(t)ye(m)er Die Tommen
Zonhoven, richting HengeIhoef
Hasselt Hengel
Houthalen, Hengelhoef
Herckenroede
Kuringen, abdij
Muggembosch
Hasselt
Vloergracht
Godsheide, Zusterkloosterbeek
V O E T N O T E N
(1) (2) (3) (4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10) (11) (12)
J. MOLEMANS, Zonhoven, pp. 122-123. J. MERTENS, Geschiedenis van Houthalen, Houthalen, 1983, p. 143. J. MERTENS, op. ait., p. 146. Zie F. GOOLE, De cavaliers van de Edele Leenzaal van Kuringen (1564-1794), in Het oude land van Loon, 1982, p. 26 ; E. HOUTMAN, Geschiedenis van het Waerdenhof - huis Stellingwerff in Hasselt en zijn bewoners, in Het oude land van Loon, 1980, pp. 89-91. C. BAMPS, Mise à l'index par le magistrat de Hasselt d'un ouvrage intitulé Marianum Hasletum, imprimé à Anvers en 1660, avec notes bibliographiques et pièces justificatives, Hasselt, 1886 ; J.F. EESSLER, Van een vroom boekje op magistraatsbevel verminkt. Een historico-bihliografische schets, in De Gulden Passer, jg. XIX, 1941, pp. 191-202. Bewaard in het rijksarchief te Luik en gereproduceerd in Hasselt 750 jaar, p. 50. Bij het overnemen van de teksten uit de kaart van 1549 heeft de auteur van het kaartlandschap meerdere leesfouten begaan. Anderzijds werden niet alle toponiemen die voorkomen op de kaart van 1549 overgenomen. C. BAMPS - Em. GERAETS, Anciennes mesures employées dans la province de de Limbourg avec leur conversion en mesures décimales, in Bulletin de la section scientifique et littéraire de la société chorale et littéraire "Les Mélophiles de Hasselt", dl. 29, Hasselt, 1893, p. 61. Volgens een anoniem drukwerk uit 1762 werden deze palen noch op 28 juni 1666, noch door de Hasseltse burgemeesters L. Dierna en G.R. Cox geplaatst, maar wel op 18 oktober 1666 door Bernard Depresseux, "huissier d'armes de Son Altesse Serenissime". (Analyse ou sommaire des pièces probatoires, qui font voir dans la derniere évidence, que la Bruyere, située entre Hasselt et Sonhoven, Appartient notoirement à ladite Ville, & que les Limites de cette Bruyere, sont pareillement de Notoriété publique, 8.1., 1762, p. 29. G. CALUWAERTS, Hasselt intra muros, Deume-Hasselt, 1989, p. 363. J. MOLEMANS, op. cit., pp. 122-129. Hierbij werd gebruik gemaakt van de Stafkaart, 25/7-8 KERMT-HASSELT, uitgave 2, 1975.
L I T E R A T U U R
M. BUSSELS, De ongelukseeuw, in Hasselt 750 jaar stad, s.l. (Brussel), Gemeente krediet, 1982, pp. 63-64. R. MAES, Paalstenen. Inlegblad bij eindejaarsuitgave van de Vrienden van het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof Hasselt vzw, december 1990. R. M(AES), Kaart met aanduiding van de paalstenen van Hasselt, in Stad in Vlaanderen. Cultuur en Maatschappij. 1477-1787, Brussel, 1991, p. 297. J. MOLEMANS, 129.
Zonhoven,
Historisch-naamkundige studie, Zonhoven, 1982, pp. 122* * •
december 1991
tekst : Roger MAES en Jef ARRAS copyright : STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt, tel. 011/24.10.70
Geopend van dinsdag tot vrijdag van 10 u. tot 17 u. zater-, zon- en feestdagen van 14 u. tot 18 u. Gesloten op maandag, Pasen, 1, 2 en 11 november, van 24 december t.e.m. 31 januari.
in dezelfde reeks verschenen : 1. - maart 1991 : PORTRET VAN KEURVORST-PRINSBISSCHOP MAXIMILIAAN HENDRIK VAN BEIEREN, anoniem, 2de h. 17de e., inv.nr. SMH 85/001 2. - april 1991 : CATHARINAPANEEL VAN DE OUDE HANDBOOGKAMER, anoniem, e. 17de b. 18de e., inv.nr. MSW 90.B.011 3. - mei 1991 : LUSTERGLAZUURVAAS UIT VOORMALIGE HASSELTSE KERAMIEKFABRIEK, tss. 1895 en 1914, inv.nr. MSW 90.024 4. - juni 1991 : BLAZOEN VAN DE HASSELTSE REDERIJKERSKAMER "DE ROODE ROOS", Daniël Van Vlierden, ca. 1700, inv.nr. MSW 91.B.039 5. - juli 1991 : WEEK-END, Leon Pringels, 1950, inv.nr. SMH 79/044 6. - aug. 1991 . : KRUIS VORMIG RELIEKOSTENSORIUM OP VOET, Foppe Jans Burduin, Gent & Ioannes Franciscus Frederici, Hasselt, 1703 inv.nr. SMH 86/B/040 7. - sept. 1991 : KLEDINGSSTEL VAN HET VIRGA JESSEBEELD, 1689 - 1863 - 1901, inv.nr. SMH 89/B/110 8. - okt. 1991 : DE HASSELTSE GROTE MARKT, Joannes Nicolas Grauls, 1863, inv.nr. SMH 79/B/101 9. - nov. 1991 : DE RIJKSDAALDER VAN PRINS-BISSCHOP GERAARD VAN GROESBEECK, Hasselt, 1568, inv.nr. SMH 80/016