KUNST
IN
DE *
KIJKER *
16
*
RELIEKHOUDER VAN DE HEILIGE BARBARA, ca. 1702 Zilver, deels verguld, en hout 33,5 x 36 cm Merktekens op de omramende cartouche : 3 x AV gekroond Inv.nr. SMH 86/B/045 Permanente bruikleen januari 1986, Kerkfabriek Sint-Quintinus en Onze-LieveVrouw, Hasselt
Centraal in deze reliekhouder is een losse (dus uitneembare), ovale zilveren reliekdoos aangebracht, die afgezet is met een vergulde omlijsting van blad motieven. Zij is op de rug voorzien van een ringvormige greep en inwendig bekleed met rode stof, die overvloedig met goudgalon belegd is en waarop de reliek, een stukje been, vastgemaakt is. Boven de reliek leest men op een banderol : S. Paricta! Barbara, o. frai p. [rol n. Çobisl . Op de reliek zelf zijn nog de resten van een rode lakzegel waar te nemen, waarschijnlijk met het zegel van de Antwerpse bisschop Van Beughem (cfr. verder). De ovale reliekdoos is omgeven door een laatbarokke cartouche, afgeboord met volutes en zwierige bladmotieven. Links en rechts fungeren twee naar de centrale reliek neigende engelen als tenanten, terwijl bovenaan twee zwevende putti met de ene hand een lauwerkrans en met de andere twee gekruiste palmtak ken -- beide attributen voor martela(ress)en -- omhoog houden boven de reliekdoos. Onder de centrale cartouche flankeren twee horens van overvloed een tekstcartouche waarop op drie lijnen te lezen staat : Reliquiae // S. Barbarae // yfirginis et] MÇartyrisl (vert. : relieken van de H. Barbara, maagd en martelares). Deze ganse omraming van de centrale reliekdoos is uitgevoerd in gedreven zilverplaat, die op een zwart-geschilderde houten drager met voet aangebracht is en waarin een ovale opening in het midden plaats laat voor het inbrengen van de reliekdoos. Op de zilverplaat van de omraming is driemaal een merkteken met de gekroonde initialen AV aangebracht.
*
*
*
Daar de reliekhouder, buiten het (nog ongeïdentificeerde) merkteken, geen aan duiding van oorsprong vertoont, kan deze slechts afgeleid worden uit archief materiaal ... en dat is gelukkig nog ruim aanwezig !
2
Daardoor weet men dat deze reliekhouder vóór 16 november 1702 aan de Broeder schap van O.-L.-V.-Virga Jesse geschonken werd door kanunnik Ferdinand Sigers : Donatio Reliquiarum Divae Barbarae virginis et martyris Capellae nostrae Marianae Clencorum a Rleverendo] DHomiJno Ferdinando Sigers. 'Cat.hgdr^i i Gandensis canonico et confratre nostro datarum. (Archief Broederschap 0 -L -V Virga Jesse, Registrum p. 402) ; ' Ferdinand Sigers, geboren te Hasselt, was een zoon van Joannes Sigers en Ida Caproens en een broer van Joannes Rumoldus, Maria Josephina en Anna Ida Sieers (Reg^trum ... , pp. 399-400, 405-407, 419-422). Hij was priester en licentiaat “ beide rechten en werd kanunnik van de Sint-Baafskathedraal te Gent officiaal aldaar en tevens privé-secretaris van de Gentse bisschop Philippus Erardus Van der Noot (Rijksarchief Hasselt, 0.-L.-V.-kerk, nr. 6, fol. 72 r°) Jj? J september (IbiçL, fol. 12 v°) of op 20 september 1702 (Registrum ..., p. 452) werd hij te Hasselt opgenomen in de Broederschap van 0.-L.-V.-Virga Jesse. Rond dezelfde tijd, op 11 september 1702, vroeg de familie Sigers bij monde van de oudste zoon Joannes Rumoldus aan de Broederschap het voorrecht (als eerste?) een familiegraf te krijgen in de 0.-L.-Vrouwekerk (Registrum ..., pp. 399-400), toe_Sestaan werd en nogmaals bevestigd op 6 oktober 1702 (Ibid., p d .' 401-402). ^ Blijkbaar als dank voor deze uitzonderlijke gunst deden de leden van de familie Sigers in de daaropvolgende maanden een aantal opvallende schenkingen aan de Broederschap. Zo schonk Ferdinand Sigers al vóór 6 november 1702 het thans besproken ostenson u m met relieken van de H. Barbara. Zijn broer Joannes Rumoldus en zijn zuster Maria Josephina schonken renten (Registrum ..., pp. 400-401, 405-407). Ferdinand Sigers schonk nog op 20 april 1703 een reliek van het H. Kruis waarvoor hij zelf in Gent bij Foppe Jans Burduin een zilveren kruisvormigè reliekhouder had laten maken en waarvoor zijn zuster Maria Josephina bij de Hasseltse zilversmid Joannes Franciscus Frederici een aangepaste voet bestelde. Dit reliekostensorium bevindt zich thans in dit museum (inv.nr. SMH 86/B/040) (zie : Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof, Kunst in de Kiiker nr 6 augustus 1991). --- ’ ’ ’ *
*
*
Hoe, waar en wanneer Ferdinand Sigers in het bezit kwam van deze Barbarareliek is niet geweten. Wel weet men dat deze reliek een eerste maal officieel verkend en voor verering in het bisdom Antwerpen goedgekeurd werd op 12 april 1697 door de toenmalige bisschop van Antwerpen Joannes Ferdinandus Van Beughem (1679-1699) (Registrum ..., pp. 402-403.). Wellicht is het dan ook zijn zegel dat op het in de reliekdoos vervatte stukje gebeente te zien is. Dit is des te waarschijnlijker dat er in de verkenningsoorkonde met geen woord gerept wordt over de reliekdoos. Vermoedelijk was de reliek dan ook nog niet in het ostensorium ondergebracht. Uit de verkenningsakte blijkt evenmin of de reliek toen al in het bezit was van Ferdinand Sigers. Men kan het slechts veronderstellen. Een tweede verkenning en approbatie van de reliek volgde te Gent op 30 mei 1701 door^ de Gentse bisschop Philippus Erardus Van der Noot (1694-1730), wiens privé-secretaris Ferdinand Sigers was, zoals reeds gezegd. De verkenningsbrief van 1701 vermeldt uitdrukkelijk dat de reliek toen eigendom was van F. Sigers en dat hij predictam sanctarum reliquiarum particulam thecg argenteq inclusam 3
et panno aurifrigiato affixam (vert. : voornoemd stukje van de heilige relie ken, vervat in een zilveren doos en vastgehecht op een met goud bestikte stof) van zijn kleinzegel voorzien heeft (Registrum p. 404). Op 6 november 1702 werd deze Barbarareliek een derde maal officieel verkend, ditmaal door de Luikse prins-bisschop Jozef Clemens van Beieren (1694-1723) en op verzoek van de deken en de leden van de Broederschap van O.-L.-V.- Virga Jesse, die aan de bisschop meldden quod ipsi a Reverendo Domino Ferdinando Sigers [.. ..J acceperint partem reliquiarum Sanctg Barbare Virginis et martyris (vert. : dat zij van de Eerwaarde Heer Ferdinand Sigers ontvangen hebben een stuk van de relieken van heilige Barbara, maagd en martelares) (Registrum ..., p. 404). Ook deze akte maakt melding van het feit dat de reliek in een zil veren doos vervat is (thecg argenteq inclusam) en vastgehecht op goudbestikte stof (panno aurifrigiato affixam) (Ibid.). De beschrijving van de reliekdoos, zoals die voorkomt in zowel de hierboven genoemde Gentse (1701) als Luikse (1702) verkenningsakten, beantwoordt aan haar huidig uitzicht en men mag dus aannemen dat deze Barbarareliek toen reeds in het huidige ostensorium vervat was. Hoogstwaarschijnlijk is de reliekdoos dan ook gemaakt tussen 1697 en 1701 en is ze niet van Hasseltse makelij. Waar ze gemaakt werd, kan evenwel niet gezegd worden, des te meer dat ze niet van keurmerken voorzien is. De barokke omkadering in gedreven zilverblad is wellicht achteraf aan de reliek toegevoegd. Alleszins wordt ze niet vermeld in een van de drie verkenningsakten. Werd ze bekostigd door Ferdinand Sigers ? Mogelijk en in dit geval zou de zilversmid, die het merkteken met de gekroonde AV gebruikt, wellicht in Gent moeten gezocht worden, alhoewel dit meesterteken in Gent niet gekend is. De mogelijkheid bestaat evenwel ook dat deze barokke omkadering pas na de schenking aan de 0.-L.-V.-Broederschap aangebracht werd en dan zou de zilversmid wellicht in Hasselt te zoeken zijn. In de Luikse verkenningsakte leest men eveneens dat de Broederschap deze reliek ter verering mocht uitstallen in de 0.-L.-Vrouwekerk en ze er ook in plechtige processie naartoe brengen : annuerimus eisdem licentiam dictam partem reliquiarum Sanctq Barbarq Virginis et martyris uti veram venerationi populo christiano__ publice in prqtacta capella Beatg Maria Virginis miraculose exponendi, illamque ad eandem capellam processionaliter deferendi concedentes (Registrum ..., p. 405). Uit de gegevens van voornoemde Gentse en Luikse oorkonden blijkt dat Ferdinand Sigers de Barbarareliek tussen 30 mei 1701 en 6 november 1702 aan de 0.-L.-V.Broederschap geschonken heeft. Wellicht gebeurde dat tussen zijn opname in de Broederschap in september 1702 en de Luikse verkenning van 6 november 1702. Alleszins moet deze schenking geplaatst worden in het kader van de reeds vermelde liberaliteit van de familie Sigers naar aanleiding van het verkrijgen van een grafkelder in de 0.-L.-Vrouwekerk in september-oktober 1702. Trouwens ook Jouffrouwe Maria Sigers, jonge dochter -- Ferdinands zuster Maria Josephina, dezelfde die de voet voor het vermelde reliekostensorium van het H. Kruis liet maken deed op 2 december 1702 voor de Leenzaal van Kuringen een schenking van een jaarlijkse cijns om de feestdag van de H. Barbara voortaan jaarlijks met meer luister te vieren : Fundatie oft Augmentatie om den feestdagh_van de H. Barbara allen jaer in onser Clercken Capelle solemneerder als beuorens te vieren (Registrum .... pp. 405-406). *
#
4
*
Naar aanleiding van de eerste feestdag van de H. Barbara na de schenking van de relikwie, nl. maandag 4 december 1702, voorzag men een feestelijke viering met plechtige inhaling van de reliek, vermits de Luikse bisschop uitdrukkelijk een processie daarvoor toegestaan had. De feestelijkheden begonnen al op zondag 3 december 1702. Op die dag, te 14 uur, werd de reliek door de deken en de leden van de 0.-L.-V.-Broederschap afgehaald in de Minderbroederskerk en in plechtige processie overgebracht naar de 0.-L.-Vrouwekerk. Het stadsbestuur had de Hasselaren opgeroepen om deel te nemen aan de processie en het daaropvolgende lof, dat afgesloten werd met de zegen door het H. Sacrament, het zingen van het Te Deum en de verering van de Barbarareliek. Een tijdgenoot verhaalt het gebeuren zo : Den derden der maent december ge_comen sijnde heeft men om den gestadigen regen ge twijfelt oft men die voors.Ceide]reliquien van de Heijlige maget ende martelaresse Barbara soude met de solemneele processie cunnen inhaelen, maer die vespers geeijndicht sijnde hebben die wolcken sigh gesepareert, ende die sonne schijnende is die processie aenstons gegaen naer die Kerkcke van die Eerwerd. Paters Minderbroeders al waer deur eenen der Paters tot loff van die voors.reide Heijlige maget ende martelaresse Barbara gepredickt wierde, rustende die Heijlige reliquien op eenen splendiden Authaer ten dien eijnde int midden van henne kercke geprepareert. Het sermoon geeijndicht sijnde heeft eenen Priester der Heeren Confreers die voors. _eide_ Heijlige Reliquien aengevat ende sijn al soo vergeselschapt met die drij biddende porders (nl. Augustijnen, Franciscanen en Capucijnen) met hunne vaendels een ieder voorgaende wedergekeert met henne processie naer henne capelle, al waer nauwelijcx den Godts dinst geijndicht sijnde, oft wolcken hebben sigh wederom gesloeten ende den geheelen dagh gecontinueert int regenen (Registrum ..., p . 409). Op maandag 4 december 1702, de feestdag zelf van de heilige, begon men te half negen met een plechtige misviering in het musieck, dus meerstemming gezongen en met instrumentale begeleiding. Om half twee werden de vespers gezongen, gevolgd door sermoen en lof, weerom afgesloten met de zegen door het H. Sacrament, waarna nogmaals die voorzijde reliquien sullen te cussen gepresenteert woorden. Gedurende het ganse octaaf gingen de feestelijkheden verder en sedertdien werd elk jaar de feestdag van de H. Barbara, deze besondere patronesse tegen de haestige doodt, met bijzondere luister gevierd in die Capelle van het miraculeus Beeldt van die alderheijlichste Maget endĂŤ Moeder Godts Maria binnen die stadt Hasselt (Ibid., p. 408). *
*
*
Lit. : Arch. Broederschap 0.-L.-V.-Virga Jesse, Registrum insignis et perantique confraternitatis Marianae Oppidi Hasselensis in Capella Clericorum, omnia et singula illius praeclarissima authenticque continens archiva incipiendo ab anno 1305, pp . 399-409. De Hasseltse Virga Jesse en haar kerk, Hasselt, 1981, nr. 104. 5
juli 1992
tekst : lie. Jef ARRAS, ondervoorzitter v/d vzw Vrienden van het Museum Stellingwerff-Waerdenhof Hasselt copyright : STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 8 5 , 3500 Hasselt, tel. 011/24.10.70
Geopend van dinsdag tot vrijdag van 10 u. tot 17 u. zater-, zon- en feestdagen van 14 u. tot 18 u. Gesloten op maandag, Pasen, 1, 2 en 11 november, van 24 december t.e.m. 31 januari
in dezelfde reeks verschenen : 1* PORTRET VAN KEURVORST-PRINSBISSCHOP MAXIMILIAAN HENDRIK VAN BEIEREN, anoniem, 2de h. 17de eeuw, inv.nr. SMH 85/001 ; maart 1991 2. CATHARINAPANEEL VAN DE OUDE HANDBOOGKAMER, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw, inv.nr. MSW 90.B.011 ; april 1991 3. LUSTERGLAZUURVAAS UIT VOORMALIGE HASSELTSE KERAMIEKFABRIEK, tss. 1895 en 1914, inv.nr. MSW 90.024 ; mei 1991 4. BLAZOEN VAN DE HASSELTSE REDERIJKERSKAMER "DE ROODE ROOS", Daniël Van Vlierden, ca. 1700, inv.nr. MSW 91.B.039 ; juni 1991 5. WEEK-END, Leon Pringels, 1950, inv.nr. SMH 79/044 ; juli 1991 6. KRUISVORMIG RELIEKOSTENSORIUM OP VOET, Foppe Jans Burduin, Gent & Ioannes Franciscus Frederici, Hasselt, 1703, inv.nr. SMH 86/B/040 ; augustus 1991 7. KLEDINGSSTEL VAN HET VIRGA JESSEBEELD, 1689 - 1 863 - 1901, inv.nr. SMH 89/B/llO ; september 1991 8. DE HASSELTSE GROTE MARKT, Joannes Nicolaus Grauls, 1863, inv.nr. SMH 79/B/lOl ; oktober 1991 9. DE RIJKSDAALDER VAN PRINS-BISSCHOP GERAARD VAN GROESBEECK, Hasselt, 1568, inv.nr. SMH 80/016 ; november 1991 10. KAARTLANDSCHAP MET PAALSTENEN TUSSEN HASSELT EN ZONHOVEN, anoniem, 1661 en 1666?, inv.nr. SMH 79/B/109 ; december 1991 11. DE GROTE MAN, Frans Minnaert, (1983), inv.nr. SMH 86/226 ; februari 1992 12. MIRAKELPRENT 0NZE-LIEVE-VR0UW VIRGA JESSE, Richard Van Orley, wsch. 1689, inv.nrs. koperen drukplaat SMH 86/B/059 en afdruk SMH 82/008 ; maart 1992 13- WIEROOKVAT, Jacques Vinckenbosch (1798-1876), Hasselt, zilver, inv.nr. MSW 91.185 ; april 1992 14. KAART VAN MIDDEN- EN ZUID-LIMBURG, 1795, L. Capitaine, gravure, inv.nr. MSW 91.001 ; mei 1992 15. HASSELTSE BRANDBLUSEMMER (1782) EN VUURHAAK, leder en smeedijzer, inv.nrs. SMH 86/248 en SMH 84/058 ; juni 1992