KUNST
IN
DE *
KIJKER *
17
*
PORTRET VAN ABT EÃœCHERIUS KNAEPEN, 1792
P ie t e r J o z e f VERHAGHEN (1728-1811) O lie op doek, 98 x 77 cm Permanente b ru ik le e n P ro v in c ie b e s tu u r Limburg, augustus 1967 In v .n r . SMH 79/B/107
D it s c h ild e r ij s t e l t een man van m iddelbare l e e f t i j d voor, gezeten in een bruine houten armstoel met hoge en bovenaan boogvormige ru gleu n in g, d ie overtrokken i s met rode s t o f o f le d e r en beslagen met koperen nagels. H ij is gekleed in een zwarte p i j , waarover h i j een schoudermantel met kapje draagt. De halsopening la a t een lich tb la u w hemd zien . Rond z ijn hals hangt een koralen k ru is in gouden z e ttin g aan een gouden k e ttin g d ie u it lo o p t op een knoop, eveneens van rood koraal. De com binatie van de zwarte p i j en het b o rs tk ru is la a t de c o n c lu s ie to e dat de h ie r g e p o r tr e t teerde man een b e n e d ic tijn e ra b t is . Het i s een zwaargebouwde man, d ie h ie r in z ijn z e te l z i t , een kwart draai naar lin k s gekeerd, t e r w ijl het zware hoofd met blozende, v le z ig e wangen en dubbele k in , meer naar de to e schouwer g e ric h t i s en hem a a n k ijk t met bruine ogen vanonder dikke wenk brauwen. Z ijn w eelderige haardos i s naar a ch te r gekamd en hangt b ijn a t o t op z i j n schouders.
Z ijn rechterarm ru s t op de leu n in g van de s t o e l, t e r w ijl de brede mouw d iep afhangt. Aan de vierd e v in g e r van z ijn rechterhand draagt h i j een gouden a b ts n n g , bezet met een rode koraal in een krans van e l f diamanten, e t e inkerhand houdt h i j een in rood le d e r ingebonden boek waartussen h i j een vin g e r geklemd houdt. A ch te r de g e p o rtre tte e rd e d ie n t een groene d ra p en n g met gouden boord a ls achtergrond. De r e c h te r z ijd e van h e t doek v ertoon t een e ffe n donkerbruine achtergrond, waarop men in h et midden re ch ts de signatuur en d a te rin g le e s t : P. J. Verhaqhen f . \ e c it] // 1792.
Rechts bovenaan is een ovaal wapenschild aangebracht : op veld van goud twee kepers van sabel met in h et sch ild h oofd twee benen van h e tz e lfd e waarvan één afgewend, en op de s c h ild v o e t een n a tu u r lijk e ro os. A ch te r e t s c h ild een krom staf en zwaard g e k ru is t o ver de dubbelkoppige r i j k s adelaar van sabel met gespreide v le u g e ls , getongd en geklauwd van k e e l, h et geheel g e to p t met de a b ts m ijte r. Op een golvende banderol onder h et wapenschild s ta a t h e t d evies : Servus tuus sum ego (v e r t . : I k ben uw d ie n a a r).
Het op h et s c h ild e r ij voorkomende ja a r t a l, alsmede h et wapenschild en h et d evies, maken h et m o g e lijk de h ie r afgeheelde persoon te id e n t if ic e r e n . Het voorkomen van krom staf, zwaard en rijk s a d e la a r b i j h e t abtswapen w ijs t op een personage dat a ls abt n ie t a lle e n k e r k e lijk e , maar ook w e re ld lijk e gezagsdrager was en dat in een a b d ij d ie t o t h et H e ilig Roomse R ijk der D uitse N a tie behoorde. Kortom, gezocht i s een a b d ij d ie een v r i j e r i j k s h e e r lijk h e id was. Het l i g t voor de hand dat h ie r v o o r in de e e rs te pla a ts in aanmerking komt de a b d ij van S in t-T ru id e n , d ie d e s tijd s inderdaad een v r i j e r ijk s h e e r lijk h e id was en de b e la n g rijk s te b e n e d ic tijn e n a b d ij in deze regi.o. A l vlug b l i j k t d i t de goede z o e k ric h tin g te z i j n want h e tz e lfd e abtswapen dat op h et s c h ild e r ij voorkomt, werd afgedrukt in een brochure d ie in 1791 te S in t-T ru id e n verscheen b i j J .3 . Smits en waarin de b lijd e in tre d e van abt Eucherius Knaepen te S in t-T ru id e n beschreven wordt (1 ). . eteen i s het h ie r afgebeelde personage g e ïd e n tific e e r d en a l l e gegevens d ie u it h et doek a fg e le id kunnen worden, z ijn in overeenstemming met deze id e n tific a tie .
2
*
*
*
De afgeheelde werd a ls Joannes Paulus Knaepen geboren t e hummen op 8 ju n i 1741. A ls 2 2 -ja r ig e legde h i j op 23 ja n u a ri 1763 de k lo o s te r g e lo fte n a f in de b e n e d ic tijn e n a b d ij van S in t-T ru id e n en koos z ich de kloosternaam Eucherius, naar de g elijk n a m ig e bisschop van OrlĂŠans u i t de 8ste eeuw, d ie a ls b a llin g t e S in t-T ru id e n v e r b le e f en overleed en e r sinds ca. 880 a ls h e ilig e vereerd i s geworden. A ls jo n g e monnik g in g Eucherius Knaepen aan de Leuvense u n iv e r s it e it studeren en keerde in 1768 naar S in t-T ru id e n te ru g . A c h ttie n ja a r lang vervulde h i j h et ambt van p ro v is o r van de a b d ij. Op 7 december 1789 werd h i j in o p v o lg in g van abt Remigius M ottar,
3
d ie op 10 oktober 1789 overleden was, door de monniken gekozen t o t 67ste abt van de v r i j e r ijk s a b d ij S in t-T ru id e n . Nog v ó ó r z i j n o f f i c i ë l e in s t a l l a t i e brak de Luikse r e v o lu t ie u it , d ie weldra o v e rs lo e g naar de andere steden van b et Prinsbisdom. Op 23 mei 1790 b a rs tte h et geweld lo s te S in t-T ru id e n en op 25 mei werd de a b d ij in brand gestoken. Abt Eucherius Knaepen v lu c h tte weg om een to e v lu c h t te zoeken in de O o s te n rijk s e Nederlanden. Daar on tv in g h i j op 1 september 1790 de a b tsw ijd in g in de a b d ijk erk van V lie rb e e k b i j Leuven. Na het verjagen van de P a tr io tte n en h et neerslaan van de Luikse r e v o lu t ie door de k e iz e r lijk e troepen kon abt Knaepen u it Brabant terugkeren en deed op 14 ja n u a ri 1791 z i j n p le c h tig e in tre d e in S in t-T ru id e n , b i j welke gelegenheid de voornoemde brochure b i j drukker J.B. Smits uitgegeven werd. S le ch ts enkele ja re n kon Knaepen ongestoord de a b ts fu n c tie t e S in t-T ru id e n u ito e fe n e n , want toen de troepen van de Franse r e v o lu t ie in 1794 hun tweede in v a l deden in onze gewesten en na de s la g van Fleurus eveneens h e t Prinsbisdom b e z e tte n , g in g abt Knaepen met z i j n communauteit op 26 ju n i 1794 weer op de v lu c h t, ditm aal naar de D u itse R ijn s tre e k . Een d eel van de w aardevolle goederen werden meegenomen en de r e s t werd door de Fransen in beslag genomen. De s l u i t i n g van de k lo o s te rs door het Franse bewind betekende het einde voor de a b d ij van S in t-T ru id e n en Eucherius Knaepen was dan ook de la a ts te abt van deze r ijk s a b d ij. H ij kon dus n ie t meer naar S in t-T ru id e n terugkeren en ov e rle e d a ls b a llin g te Duisburg op 28 augustus 1802.
ie
ie
ie
P ie t e r J o z e f Verhaghen, d ie d i t p o r t r e t s ch ild e rd e , werd te Aarschot geboren op 19 maart 1728 a ls tweede zoon van Jan Verhaghen en Anna Magdalena Verstreken. Z ijn o p le id in g a ls s c h ild e r kreeg h i j in Antwerpen vanaf 1741 b i j de s c h ild e rs Jan B a p tis t Van den Kerckhoven en Balthasar Beschey aan de Academie aldaar, doch vanaf 6 maart 1749 was h i j reeds te Leuven gevestigd en e r werkzaam. Z ijn oudere b ro e r Jan J o z e f Verhaghen a lia s Pottekens (1726-1795) was eveneens s c h ild e r en werkte meermaals met hem samen. Op 29 september 1753 trad P ie t e r J o z e f Verhaghen t e Leuven in h et h u w elijk met Johanna Hensmans en op 26 augustus 1754 v e rw ie rf h i j e r h et poorterschap. H ij was vanaf 1771 de h o fs c h ild e r van Karei van L o rre in e n , de gouverneur van de O o s te n rijk s e Nederlanden (1744-1780). Door diens toedoen kon h i j in 1771-1773 een g ro te s tu d ie r e is ondernemen. H ij bezocht F ra n k rijk , I t a l i ë en S a rd in ië, O o s te n rijk . Eind 1773 was h i j a lle s z in s te ru g in Leuven. In 1800 werd h i j e r e - v o o r z it t e r van de pas g e s tic h te Academie voor Schone Kunsten te Leuven. H ij o v erleed e r op 3 a p r il 1811 ( 2 ) . A ls s c h ild e r was P. J. Verhaghen uitgesproken c o n s e r v a tie f. H ij g e ld t a ls een la t e v o lg e lin g van P. P. Rubens, voor wiens oeuvre h i j een g ro te bewondering had. Ook a l had Verhaghen b i j v e rre n ie t h e t ta le n t van z i j n g r o te voorganger en voorbeeld, toch g e ld t h i j (t e r e c h t ) a ls de voornaamste en b este s c h ild e r u i t de Z u id e lijk e Nederlanden in de 18de eeuw. Resoluut en doelbewust poogde h i j de Vlaamse b a r o k s t ijl u it de 17de eeuw door te trekken naar de 18de eeuw. Z ijn s tu d ie re iz e n hebben hem n ie t van z ijn zelfbew uste o v e rtu ig in g kunnen afbrengen. Ten hoogste kan men in z ijn oeuvre na 1773 enkele vage in vloed en van G. T ie p o lo aanwijzen. Verhaghen
4
produceerde h o o fd z a k e lijk doeken van g ro o t form aat, meestal in opdracht van Brabantse k lo o s te rs en de Leuvense u n iv e r s it e it . z ijn onderwerpen waren doorgaans r e lig ie u s en geput u it de b ijb e l o f h et e va n g elie. Ook daarin z e tte h i j de Zuidnederlandse con tra re fo rm a to ris ch e b a ro k tra d itie verder. Profane onderwerpen komen dan ook in Verhaghens oeuvre weinig voor Toch z ijn e r een beperkt aantal p o r tr e tte n van z i j n hand bekend, h o o fd z a k e lijk van z ijn fa m ilie le d e n en van k e r k e lijk e gezagsdragers. Tot deze r(*eks behoort dus b lijk b a a r ook h et p o r t r e t van abt Eucherius Knaepen u it 1792. De abt was toen 51 ja a r oud en de 's ch ild e r 64. Hoe en waar Knaepen en Verhaghen in co n ta ct kwamen i s n ie t geweten Men kan evenwel v e ro n d e rs te lle n dat Knaepen reeds tijd e n s z i j n s t u d ie t ijd te Leuven, dus in de ja ren tussen 1763 en 1768, kennis gemaakt had met Verhaghen, d ie toen in de u n iv e r s ite its s ta d gevestigd was. Z ijn z i j toen bevriend geraakt ? Men weet h et n ie t , maar h et is zeer goed m o g e lijk Lag h et a n d erzijd s ook n ie t voor de hand dat de nieuw-gekozen abt van S in t Truiden z i j n o f f i c i e e l p o r t r e t zou la te n s ch ild e re n door iemand d ie h i1 w e llic h t reeds sedert lang kende, met wie h i j m o g e lijk bevriend was geraakt en d ie a lle s z in s u itg e g ro e id was t o t de voornaamste k e r k e lijk e s c h ild e r in onze toenm alige gewesten ? De datum 1792 s it u e e r t h et p o r tr e t in de ja ren dat Eucherius Knaepen te S in t-T ru id e n v e rb le e f, nam elijk na z i j n ' teru gkeer u it de Brabantse b a llin gsch a p (ja n u a ri 1791) en vóór de v lu ch t naar D uitsland (1794). i s Verhaghen naar S in t-T ru id e n gekomen om h et p o r t r e t te s ch ild e re n ? O f h e e ft Knaepen voor de s c h ild e r geposeerd tijd e n s z ijn Brabantse b a llin gsch a p van mei 1790 - ja n u a ri 1791 ? De abt v e r b le e f w e llic h t toen in het Leuvense verm its h i j te V lie rb e e k de a b ts w ijd in g on tvin g. Het is a lle s z in s n ie t o n w a a rs ch ijn lijk dat h et p o r t r e t m opdracht gegeven werd naar a a n leid in g van Knaepens abtsw ijding op 1 september 1790. W e llic h t h e e ft h i j toen geposeerd voor Verhaghen en werd h e t p o r t r e t l a t e r naar deze schetsen uitgew erkt. Opvallend i s a lle s z in s dat d i t o f f i c i ë l e a b ts p o rtre t n ie ts h e e ft van de g ro te 17de-eeuwse s ta a ts ie p o r tr e tte n van k e r k e lijk e hoogwaardigheidsbe kled ers in de t r a d i t i e van P h ilip p e de Champaigne. Verhaghen h e e ft h ie r met een sober en v r i j donker k le u re n p a le t een eerd er "in tie m " en beheerst p o r t r e t gemaakt van de abt, d ie a ls h e t ware z i j n le c tu u r even onderbroken h e e ft om de toeschouwer aan te k ijk e n o f de s c h ild e r to e te la te n hem te k o n te r fe ite n .
*
V O E T N O T A
*
*
1S
(1 )
R. VAN LAERE, De b lijd e in tre d e van Abt Eucherius Knaepen te S in t Truiden (1791), Mededelingen van het Centrum voor stu d ie van de B o e re n k rijg , n r. 100, H asselt, 1982.
(2 )
B io g ra fis ch e gegevens g roten d eels ontleend aan J. CRAB, De s c h ild e r P ie te r -J o z e f Verhaghen, in de te n to o n s te llin g s c a ta lo o g P ie te r -J o z e f Verhaghen, b a rok sch ild er u it de X V IIId e eeuw, Leuven, Ï9T7~.
5
augustus 1992
te k s t : l i e .
c o p y rig h t
J e f ARRAS, o n d e r v o o r z itte r v/d vzw Vrienden van h e t Museum S tellin g w erff-W a erd en h of Hasselt STEDELIJK MUSEUM S TELLINGWERFF-WAERDENHOF M a a s trich te rs tra a t 85, 3500 H asselt, t e l . 011/24.10.70
Geopend van dinsdag t o t v r ijd a g van 10 u. t o t 17 u. z a te r -, zon- en feestdagen van 14 u. t o t 18 u. G esloten op maandag, Pasen, 1, 2 en 11 november, van 24 december t.e .m . 31 ja n u a ri
in d e z e lfd e reeks verschenen : 1. PORTRET VAN KEURVORST-PRINSBISSCHOP MAXIMILIAAN HENDRIK VAN BEIEREN, anoniem, 2de h. 17de eeuw, in v .n r . SMH 85/001 ; maart 1991 2. CATHARINAPANEEL VAN DE OUDE HANDBOOGKAMER, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw, in v .n r . MSW 90.B.011 ; a p r il 1991 3. LUSTERGLAZUURVAAS UIT VOORMALIGE HASSELTSE KERAMIEKFABRIEK, ts s . 1895 en 1914, in v .n r . MSW 90.024 ; mei 1991 4. BLAZOEN VAN DE HASSELTSE REDERIJKERSKAMER "DE ROODE ROOS", D aniël Van V lie rd e n , ca. 1700, in v .n r . MSW 91.B .039 ; ju n i 1991 5. WEEK-END, Leon P r in g e ls , 1950, in v .n r . SMH 79/044 ; j u l i 1991 6. KRUISVORMIG RELIEKOSTENSORIUM OP VOET, Foppe Jans Burduin, Gent & Ioannes Franciscus F r e d e r ic i, H asselt, 1703, in v .n r . SMH 86/B/040 ; augustus 1991 ^• KLEDINGSSTEL VAN HET VIRGA JESSEBEELD, 1689 — 1863 — 1901, in v .n r . SMH 89/B/110 ; september 1991 8. DE HASSELTSE GROTE MARKT, Joannes N icola u s Grauls, 1863, in v .n r . SMH 79/B/101 ; oktob er 1991 9. DE RIJKSDAALDER VAN PRINS-BISSCHOP GERAARD VAN GROESBEECK, H a sselt, 1568, in v .n r . SMH 80/016 ; november 1991 10. KAARTLANDSCHAP MET PAALSTENEN TUSSEN HASSELT EN ZONHOVEN, anoniem, 1661 en 1666?, in v .n r . SMH 79/B/109 ; december 1991 11. DE GROTE MAN, Frans M innaert, (1 9 8 3 ), in v .n r . SMH 86/226 ; fe b ru a ri 1992 12. MIRAKELPRENT ONZE—LIEVE—VROUW VIRGA JESSE, Richard Van O rle g , wsch. 1689, in v .n r s . koperen drukplaat SMH 86/B/059 en afdruk SMH 82/008 ; maart 1992 13. WIEROOKVAT, Jacques Vinckenbosch (1798-1876), H a sselt, z i l v e r , in v .n r . MSW 91.185 ; a p r il 1992 14. KAART VAN MIDDEN- EN ZUID-LIMBURG, 1795, L. C a pita in e, gravure, in v .n r . MSW 91.001 ; mei 1992 15. HASSELTSE BRANDBLUSEMMER (1782) EN VUURHAAK, le d e r en sm eed ijzer, in v .n rs . SMH 86/248 en SMH 84/058 ; ju n i 1992 16. RELIEKHOUDER VAN DE HEILIGE BARBARA, ca. 1702, z i l v e r , in v .n r . SMH 86/B/045 ; j u l i 1992