K U N S T
ZN
D E
PORTRET VAN U L Y S S E C U V E S
K I J K E R
-
26
(17 9 2 -18 8 0 )
Godfried Guffens (1823-1901) Olie op doek, 175 x 145 cm Bruikleen K.M. van Muziek en Rhetorica De Roode Roos Hasselt, januari 1991 Inv.nr. MSW 91.B.038
Het schilderij is een klassiek portret van Ulysse Claes, duidelijk een 19de-eeuwse burger in goede doen, met indrukwek kende knevel en bakkebaarden naar de mode van de tijd, mét decoratie (ridder in de Leopoldsorde) en dasspeld. Hij is afgebeeld als dirigent, getuige de dirigeerstok en partituur. De openliggende partituurbladzijde toont het begin van "De stomme van Portici", in ons land de bekendste van de 48 ope ra's die de Fransman Esprit Auber (1782-1871) in 1828 schreef. Guffens heeft vrij nauwkeurig de eerste bladzijde van de pianoreductie van de ouverture nageschilderd. Het doek is gesigneerd rechts boven. Links boven staat de vermelding "Ulysse Claes Directeur de la société depuis 1828". Op de onderlijst staat " A LA SOCIETE ROYALE DE MUSIQUE ET RHETORIQUE A HASSELT 1858". Het werk is geschilderd ter gelegenheid van het 30-jarig jubileum - in 1858 - van Ulysse Claes als dirigent van het symfonieorkest dat, gegroeid uit de Sint-Ceciliakamer en de Harmonie-societeit binnen Hasselt, in 1850 fusioneerde met de rederijkerskamer De Roode Roos.
ULYSSE CLAES (1792-1880) Ulysse Claes stamt uit een zeer bekende Hasseltse patrici ërsfamilie. Hij werd op 19 december 1792 in Hasselt geboren als derde zoon van Guillaume (1752-1841) en Anne Elisabeth Bosch (1753-1834). Guillaume Claes was jurist en bekleedde de ambten van vrede rechter, notaris en keizerlijk procureur bij de rechtbank van eerste aanleg in Hasselt. De grootvader van Ulysse, die ook Guillaume heette, was dokter en viermaal burgemeester van Hasselt. Guillaume Claes jr. is vooral bekend gebleven als koper van aangeslagen kerkelijke en adelijke goederen tijdens de periode van de Franse revolutie. Hij was eigenaar van o.m. de abdij van Herkenrode, het kasteel van Alden Biesen, het Augustijnenklooster en het Minderbroe derklooster in Hasselt en talrijke boerderijen, molens en landerijen. Kortom, één van de grootste vastgoedeigenaars in het departement van de Nedermaas. Naast zijn rechterlijke functies ontwikkelde hij heelwat activiteiten in de landbouw sector. Zo startte hij samen met zijn zoon Ulysse met de nieuwe teelt van suikerbieten in Herkenrode. Nadat Ulysse in 1841 Herkenrode erfde, investeerde hij grote sommen geld in de uitbouw en het onderhoud van het abdijdomein. Hij liet irrigatiewerken, beplantingen en wegenwerken uitvoeren, richtte een suikerfabriek op, installeerde een stoommachine in de graanmo len en begon er, als goede Hasselaar, een jeneverstokerij. Na de dood van zijn oudste broer Adolphe (1784-1857) erfde Ulysse ook Alden Biesen en nam zijn intrek als kasteelheer in zijn ouderlijk huis. 2
GODFRIED GUPPENS (1823-1901) Egidius Godefridus Guffens werd op 22 juli 1823 geboren in het huis Die Trouwe aan de Maastrichterstraat 79 in Hasselt. Hij was de zoon van bakker Andréas en Dorothea Meeuvis. Hij be hoorde tot de jongere lichting romantici van de Antwerpse schildersschool, samen met mensen als Wappers, de Keyser, Leys en zijn boezemvriend Jan Swerts. Vooral tussen 1850 en 1880 gaven ze de toon aan in de schilderkunst, maar ze werden vrij snel - bij de opkomst van de "moderne" stijlrichtingen - haast letterlijk uit de kunstgeschiedenis geschrapt. Voor kunstken ners was de 19de eeuw tot voor kort een echt taboe omdat "in deze periode niets aan de schilderkunst toegevoegd is en men zich enkel beperkte tot technische nabootsingen". Toch verwierf Guffens in zijn tijd grote faam in de monumenta le schilderkunst. Vooral de Duitse Monumentalmalerei van figuren als Kaulbach, Cornélius en Overbeck (de "Nazareners") maakte een grote indruk op Guffens en zijn vriend Jan Swerts. Vanaf 1847 maakten ze talrijke lange studiereizen, vooral in Duitsland en Italië. Via tentoonstellingen in Brussel en Antwerpen (1858 en 1864) probeerden ze hun Duitse idolen in België te propageren. Maar o.m. door het Frans-Duitse conflict van 1870 waren Duitsland en de Duitse kunst niet erg geliefd in de francofiele Belgische milieus. Men voelde er meer voor de individuele schilderstij1 die zich op dat ogenblik in Frankrijk ontwikkelde met Barbizon als epicentrum. Het impres sionisme werd snel populair en de Duitse monumentale schilder kunst verdween in de kelders van de musea. Ondanks veel tegenkanting in de "moderne" milieus heeft Guf fens toch een zeer grote produktie gehad van muurschilderingen met religieuze en historische thema's, in kerken (Antwerpen, St.-Niklaas, Hasselt, Leuven, Lanaken, Liverpool...) en bur gerlijke openbare gebrouwen (leper, Kortrijk, Antwerpen...). Voor een uitvoerige beschrijving van Guffens'leven en werk verwijs ik naar de catalogus van de Guffenstentoonstelling die in 1981 in het Cultureel Centrum in Hasselt werd gehouden. Naast zijn "grote" werken genoot Guffens ook een zeer goede reputatie als kopiist van Italiaanse meesters en als portret schilder. In totaal zijn van hem een 100-tal portretten ge kend, meestal van gegoede burgers. Goedkoop waren zijn schilderijen niet, maar hij leverde wel portretten af waarop alle kleine en grotere "fouten" aan het uiterlijk van het model zijn weggewerkt en er eigenlijk meer een ideaalbeeld dan een echt portret op het doek kwam. In de lange lijst van Guffens-portretten vinden we veel voor Hasselt bekende namen terug: Thonissen, T'Serclaes de Wommersom, de Gerlache, de Corswarem, dr. Willems en ... Ulysse Claes. Dit portret zal voor Guffens ongetwijfeld een speciale beteke nis gehad hebben, want hij had zijn carrière voor een belang rijk stuk aan deze mecenas te danken.
4
Vader Guillaume kocht Alden Biesen in 1797 voor 51.600 F in papiergeld. Tijdens het Hollands Bewind, in 1819, stelde hij het bezit van het kasteel voor de familie veilig met de bekende loterij. De familie Claes kreeg voor Alden Biesen een belastingaanslag van 240.000 gulden. Om die belasting te betalen organiseerde hij een loterij met het kasteel als prijs. Eén lot kostte 3 gulden en er werden 80.000 loten verkocht. De prijs werd gewonnen door een schoenmaker uit Bilzen, die met het kasteel weinig kon aanvangen en het winnend lot voor 2.000 gulden doorverkocht aan ... Guillaume Claes. Behalve ondernemerstalent kreeg Ulysse van zijn vader ook de liefde voor de kunst mee. Guillaume Claes organiseerde de eerste openbare concerten van profane muziek in het stadhuis van Hasselt. Naast mecenas was Ulysse ook een zeer actief muziekbeoefenaar. Hij speelde verscheidene muziekinstrumenten en maakte zich ook verdienstelijk als dirigent. Tijdens de Franse revolutie en later bij de Belgische omwente ling, koos de familie Claes duidelijk de kant van de revoluti onairen. Niet alleen kocht Guillaume kerkelijke goederen op, hij en zijn zonen toonden zich echte liberale ondernemers, met de onvermijdelijke anti-kerkelijke kanten die daar toen aan verbonden waren. Dat uit zich ook in details zoals bvb. de keuze van de voornamen: Ulysse is duidelijk geen christelijke naam, evenmin als Télémaque zoals de zoon van Ulysse heette. Het lidmaatschap van de "Société Royale de Musique et de Rhétorique De Roode Roos" was ook al geen katholieke bezig heid. Zo is ook de partituur op het schilderij niet toevallig "La Muette de Portici", want het was bij de opvoering van deze opera in Brussel (1830) dat de Belgische opstand tegen het Hollands Bewind begon. En de familie Claes had weinig redenen om de Hollanders gunstig gezind te zijn ... In 1835 vraagt Ulysse Claes de medaille van de Croix de Fer aan voor wat hijzelf zijn uitzonderlijke verdiensten tijdens de Belgische Omwenteling noemde. Gouverneur baron de Lamberts-Cortenbach geeft ongunstig advies omdat Ulysse Claes ten onrechte beweerde dat hij 85 F gestort had voor de gewonden van Brussel en dat hij de nationale driekleur gehesen had op de toren van de Sint-Gertrudiskerk van Kuringen. Ulysse Claes trouwde in 1823 met Hubertine Vannes, dochter van een jeneverstoker. Ze hadden 2 kinderen: Valérie (die huwde met Charles Duvivier en later Alden Biesen erfde) en Télémaque die tot aan zijn dood in 1913 beheerder bleef van Herkenrode. Ook Télémaque was muzikant en burgemeester van Kuringen. Ulysse overleed in 1880 in Herkenrode. Ondanks het grote familievermogen was toen al de geleidelijke aftakeling van hun uitgestrekte bezittingen begonnen. De familie heeft nog generaties geprobeerd het wat rendabel te houden en daardoor zijn zowel in Herkenrode als in Alden Bie sen niet altijd even verantwoorde verbouwingswerken gebeurd, waardoor historische gebouwen of delen ervan verloren gingen.
3
In 1831 - Godfried Guffens is dan 8 jaar oud - verhuurde vader Guffens een deel van zijn huis aan ene juffrouw Soiron die in haar appartement een privé-school voor jonge meisjes opende. De kleine Guffens heeft daar ganse dagen doorgebracht, hij leerde er lezen, schrijven én tekenen. Vooral borduurpatronen, want die konden goed gebruikt worden in zo'n school voor "betere" jongedames. Eén van de leerlingen van juffrouw Soiron was Valérie Claes, dochter van Ulysse. Via die eerste patroontekeningen heeft Claes een jong talent vermoed en hij is van dan af opgetreden als beschermheer van Guffens. Op 14 oktober 1838 brachten Ulysse en zijn zoon Télémaque de 15-jarige Guffens naar Ant werpen en introduceerden hem op de Academie waar hij zijn loopbaan als schilder begon. Ulysse Claes had bovendien genoeg relaties en invloed om er voor te zorgen dat van 1838 tot 1847 Guffens studiebeurzen kreeg van de stad Hasselt, de provincie Limburg en zelfs van koning Léopold I. Guffens is zijn weldoeners altijd dankbaar gebleven. Aan zijn geboortestad en aan de provincie heeft hij werken geschonken. "De overhandiging van de stadsrechten aan Hasselt door graaf Arnold IV van Loon in 1232", een schilderij in de raadszaal van het stadhuis, is zo'n schenking. Uiteraard heeft Guffens ook opdrachten uitgevoerd in Hasselt, zoals bvb. de muurschil deringen en de kruisweg in de Sint-Quintinuskathedraal. Van het privé-leven van Guffens is weinig bekend. Hij trouwde in 1852 met Anne Marie Thérèse Wijnen. Het echtpaar had twee dochters en een zoon die een militaire carrière koos en het tot generaal bracht. Guffens overleed was gaan wonen.
in 1901
in Schaarbeek, *
*
*
*
waar hij
sinds
1871
*
BIBLIOGRAFIE Godfried Guffens selt, 1981.
1823-1901,
tentoonstellingscatalogus/
Has
Herkenrode 800 jaar, tentoonstellingscatalogus, Hasselt, 1982. GRAUWELS, J., Kroniek van Hasselt (1078-1914), Hasselt, 1982. FLEERACKERS, J., e.a., Landcommanderij Alden Biesen, acht eeuwen Europese geschiedenis in het land van Rijn en Maas, Tielt, 1988. DE BAERE, C., en GESSLER, J., De Roode Roos. Geschiedenis der Hasseltsche Rederijkerskamer, in Limburgsche Bijdragen, IX, 1911, pp. 21-132.
5
juni 1993 tekst:
lie. Michel ILSEN, secretaris vzw
foto:
Stedelijke Fotodienst
copyright:
ĂŠ
hoofd
Radio
2
Omroep
Limburg
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011/24.10.70
in dezelfde reeks verschenen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11 . 12 . 13 . 14 . 15 . 16 . 17 . 18 . 19 . 20. 21 . 22. 23. 24. 25.
Portret van keurvorst-prinsbisschop H.-H. van Beieren, anoniem, 2de h. 17de eeuw Catharinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfabriek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1700 Schilderij 'Week-end', t. Pringels, 1950 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703 Kledingsstel van het Virga Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901 Schilderij 'De Grote Markt', J.N. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 1568 Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 1666? Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent O.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusemmer (1782) en vuurhaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792 Studiocamera 18/24, ca. 1920 Schilderij 'Het bos', Dj. M e n (1851-1913) Juweel - zgn. 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij 'O.-L.-Vrouw met Kind', M w e r p s e paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Milis, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmans (194Q-)