K U N S T
X N
D E
K I J K E R
STRANDTAFEREEL Jos. Damien (1879-1973)/ gesigneerd en gedateerd 1930; Olie op doek; h. 150 x b. 200 cm; Legaat Anne Rutten, november 1981; Inv.nr. SMH 81/020.
-
28
Bij haar overlijden op 21 maart 1981 liet Anne Rutten dit groot "Strandtafereel" na aan de Stad Hasselt. Het is van de hand van haar leermeester Jos.Damien en dateert uit 1930. Het is permanent te bezichtigen in ons museum. JOS.DAMIEN KUNSTSCHILDER Jos.Damien werd op 22 februari 1879 te Noville-les-Bois in de provincie Namen geboren als zoon van Franz Damien. De vader wenste dat zijn zoon een ingenieursopleiding zou volgen, waarop deze evenwel niet inging. Hij verkoos veeleer een kunstenaarsloopbaan in het spoor van zijn vader. Deze laatste was inderdaad een verdienstelijk maar te bescheiden kunstschilder. Van diens hand zijn ondermeer het "keukeninterieur" van de abdij van het Park te Leuven en de portretten van enkele prelaten. Het was vanzelfsprekend dat Franz Damien, die het talent van zijn zoon onderkende, diens eerste leermeester zou worden. Later volgde deze gedurende 3 jaar de lessen aan de Academie te Luik, waar hij Evariste Carpentier en Adrien de Witte als leraren had. Nadien studeerde hij eveneens 3 jaar aan het Hoger Instituut voor Schone Kunsten te Antwerpen bij bekende professoren als Emiel Claus, Samuel Devriendt, Franz Courtens en Alfred Cluysenaer. Tenslotte voltooide hij zijn studies in Parijs, waar hij in verschillende kunstmiddens interessante contacten kon leggen. Jos.Damien was dus grondig voorbereid op zijn artistieke loop baan. Zijn studietijd beliep liefst 11 jaren. Van uit die tijd zijn nog vele losse bladen en schetsboeken bewaard, vol met tekeningen, schetsen, momentopnamen, invallen ... die bewijzen hoe ernstig hij zich voorbereidde op zijn toekomstige taak en met hoeveel zwier en talent hij zich in zijn werk kon uitle ven. Hij had zoveel zin voor details, dat men zou denken aan een geboren miniaturist. Toch ging het niet die weg op. In 1904 trouwt Damien met zijn verloofde Maria Thiery (18821958) uit Halen. Hij vestigt zich overigens in Halen. Het huwelijk wordt gezegend met twee kinderen: Madeleine (19051988) die later muzieklerares zou worden en Paul-José (19061986) die als kapitein-ter-lange-omvaart werkzaam was bij C.M.B. Damien zijn groot idool was de Franse schilder Puvis de Chavannes (1824-1898), waarvan veel werken en o.a. de ontwerpen voor het Pantheon zich in het Musée d'Orsay in Parijs bevin den. Deze schilder wees hem de weg naar de decoratie en de monumentale kunst. Zo voerde Damien in 1911 muurschilderingen uit in de parochie kerk van Halen, die niet alle bewaard bleven. Rond die tijd schilderde hij ook meerdere wandpanelen met historische onder werpen in de commissiezalen van de Provincieraad in Limburg. Zij doen eerder denken aan Henri Leys en Godfried Guffens dan aan zijn groot voorbeeld.
2
In die tijd schiep hij een nieuwe kunstvorm die zowat het midden houdt tussen een schilderij en een wandtapijt. Damien noemde ze: "mes broderies". Hij beschilderde al dan niet los hangende zijden doeken met grote historische taferelen waarvan de belangrijkste delen of lijnen geaccentueerd werden met bor duurwerk in zijde. Daarvoor zorgde mevrouw Damien of mevrouw Nijs—Monfort uit Hasselt/ bijgestaan door enkele naaisters. De onderwerpen ontleende hij aan oude legenden en verhalen uit de sfeer van de "Roman de la Rosé", "Persifal", e.a.. Oud-Franse of Provencaalse teksten verduidelijkten de inhoud. Met deze werken behaalde hij in 1912 een eerste prijs op de "Concours International des Arts décoratifs" te Parijs. Nie mand minder dan de grote Franse componist Camille Saint-Saens, in die tijd organist in de Madeleine, — zijn moeder was even eens kunstschilder -, had woorden van lof over dit werk in de "Echo de Paris". In 1913 nam Damien met deze grote doeken deel aan de Wereld tentoonstelling te Gent, om er weer succes mee te boeken: hij verwierf er de gouden medaille voor decoratief werk. Uit de beginperiode van de schilder zijn vele documenten bewaard gebleven, inzonder zijn boekhouding vanaf 1905 tot 1919. Hierin kan men hem bijna dag voor dag in zijn werk volgen. Buiten de reeds geschetste activiteiten restaureerde hij oude doeken, waartoe hij veelvuldige opdrachten kreeg vanuit kastelen, kerken en kloosters. Zijn kliënteel bestond dus uit de adel en de kerkfabrieken waaraan de intellectuele b®ro©P®n ®n de nijveraars moeten worden toegevoegd. Het is haast niet te geloven, wat een bijval hij op zo korte tijd ge noot . In 1914 breekt echter de eerste wereldoorlog uit. Het gezin Damien was sinds 1911 verhuisd naar Hasselt om er zljn intrek te nemen aan de Martelarenlaan 8. Deze verhuis hield ongetwijfeld verband met de grotere mogelijkheden van een provinciehoofdplaats en het bestaan van de keramiekfabriek aldaar. Feit is dat hij voor deze fabriek bepaalde opdrachten uitvoerde. Zijn relatie met deze fabriek is nog niet grondig bestudeerd. Bij het uitbreken van de oorlog wordt Damien door de Duitsers opgepakt en naar Duitsland gevoerd, waar hij werd opgesloten in een lager in Munster. Pas in 1915 mocht hij zijn gezin opnieuw vervoegen. Damien vreesde dat hij wegens de oorlogsomstandigheden geen grote opdrachten meer zou krijgen en dat hij geen kopers meer zou vinden voor zijn "broderies". Daarom zou hij zich voortaan hoofdzakelijk toeleggen op het portret. Dit besluit lag meer in de lijn van zijn uitzonderlijke begaafdheid als tekenaar, echter minder in die van zijn aanvankelijke aspiraties. Hij had immers gezworen nooit portretschilder te zullen worden. Als kind en als jonge man had hij herhaaldelijk moeten poseren voor zijn vader, wat hij maar zeer vervelend vond. Dat zou hij zeker niemand aandoen. 3
Het kan dus verkeren: Damien werd een gevierd portretschilder. Al wie naam had in dit land ging voor hem poseren aan de Martelarenlaan: politici, gouverneurs, burgemeesters, gene raals, magistraten, universiteitsprofessoren ... bij voorkeur voorzien van hun decorum. In de jaren dertig beleefde hij een hoogtepunt in zijn car rière, toen hij werd uitgenodigd aan de Hoven te Laken en nadien in Luxemburg om de koninklijke en prinselijke families te schilderen. In 1934 vertrouwde hij de Leuvense professor G. Doutrepont toe dat hij tot dan ca. 600 portretten had uitgevoerd. Hij bleef actief tot op zeer hoge ouderdom. Ook andere onder werpen boeiden hem zoals park- en stadsgezichten, landschap pen, stillevens en bloemstukken, doch in mindere mate. Ook het vissersleven sprak hem aan. In 1939 verliet hij Hasselt voorlopig en in 1942 definitief om zich te Brussel te vestigen. Hij stierf te Schaarbeek op 21 april 1973 in de ouderdom van 94 jaar. Ons museum beschikt over meerdere interessante werken van zijn hand. ie ie ie ie ie
JOS.DAMIEN LERAAR Uit de reeds geciteerde bescheiden blijkt ook dat Damien in zijn beginperiode privé-lessen gaf in teken- en schilderkunst, zowel aan kinderen, als aan jongeren en zelfs volwassenen. Aanvankelijk waren dat uitsluitend individuele lessen. De eerste gaf hij in 1906. Charles Wellens uit Lummen kreeg zijn eerste les op 7 maart 1907. Vanaf 6 oktober 1915 gaf Damien groepslessen. Voor de cursus voor jonge juffrouwen was Anna Rutten (17) ingeschreven. Zij blijft les volgen tot in 1922. Blijkens de lijst der absenties moet zij een ijverige leerlinge geweest zijn. Zij was slechts bij uitzondering afwezig. Hetzelfde kan niet gezegd worden van Paul Hermans. Hij was ingeschreven voor de cursus voor jonge heren, doch was slechts vijfmaal aanwezig. Hij was de grootste brosser van zijn gezel schap . Van overal bood men zich bij Damien aan: Brussel, Tongeren. Vanaf 1916 richtte hij sussen in te Tongeren.
vanuit Marcinelle, gemengde tekencur
Was Anna, later Anne, Rutten zijn ijverigste leerlinge, zij was ook de begaafdste, bij zoverre dat de leermeester haar vroeg zijn medewerkster te worden. Vanaf 1922 tot 1947 zullen zij samen vele opdrachten uitvoeren en hun werken samen onder tekenen . Jos.Damien moet zeer opgezet geweest zijn met zijn medewerk4
ster, want hij droeg haar een warm hart toe. In 1930 maakte hij van haar het stralend middenpunt van het "Strandtafereel" te Oostende. Toen zij 25 jaar bij haar leermeester was, schilderde hij haar in haar groene jurk. In de linker bovenhoek schreef hij op de banderol. 15 Oct. MCMXV / Journée sans gaieté / Journée perdue / 15 Oct. MCMXL. (zie afb.). Dit werk wordt eveneens in ons museum bewaard (inv.nr. SMH 89/023).
5
De opdrachten, die Anne Rutten op atelier uitvoerde waren veelvuldig. Zij stelde de modellen op hun gemak, zij hield zich bezig met de kinderen. Aan de schilderijen werkte zij alternatief met "mon patron" zoals zij Damien noemde, hoe het uitkwam. Vanaf 1947, toen aan hun samenwerking een einde kwam, werkte zij zelfstandig bij haar thuis, in de villa aan de Oude Kuringerbaan 1 te Hasselt. Zij legt zich vooral toe op het kinder portret. Ook zij mocht zich verheugen in koninklijke belang stelling. Zij schilderde de portretten van koningin Fabiola en koning Boudewijn in zijn blauwe uniform van luitenant-generaal van de luchtmacht. Beide schilderijen hangen in het paleis te Brussel. In 1954 huwt Anne Rutten met de heer Fernand Dupéray. Zij sterft te Waterschei (Genk) op 21 maart 1981. * * * * *
HET STRANDTAFEREEL Het strandtafereel toont een gemoedelijk gezelschap op een wat overtrokken zomerdag. De blik van de toeschouwer valt onmid dellijk op de jonge schilderes in gele zomerjurk. Lachend observeert ze de spelende kinderen die het onderwerp zijn van haar schilderij. Enkel het meisje met de Chinese parasol schijnt er zich bewust van te zijn dat dit ongedwongen moment op doek vereeuwigd wordt. Het tafereel wordt van achter de rug van de kunstenares aandachtig gevolgd door twee dames. Vooraan links rijdt een nieuwsgierige knaap het schilderij binnen. Op de horizonlijn bemerkt men de zee die zich teruggetrokken heeft tot op zijn verste punt; een plas op het middenplan is een restant van de laatste vloed. Het strand is eerder schaars bevolkt met personnages die naar achter toe steeds meer verva gen. Rechts staan er enkele badkoetsen die op het moment reeds meer dan een eeuw het beeld van de kust mee bepaalden. De parasol links is meer dan een decorstuk: hij verschaft scha duw, belangrijk in een tijd dat een gebruinde huid nog niet tot schoonheidsideaal verheven was. Het valt niet moeilijk de belangrijkste personen te identifi ceren: Jos.Damien heeft hen immers vaker geportretteerd. De bevallige schilderes is Anne Rutten (1898-1981), die tussen 1915 en 1922 bij hem lessen volgde. Later voltooide ze haar opleiding aan de Academie te Brussel. Van 1922 tot 1947 voer den Damien en Rutten samen vele portretten uit die ze met hun beider namen ondertekenden. Dat Anne Rutten op het strandtafe reel kinderen aan het schilderen is, is geen toeval: het was immers één van haar geliefkoosde onderwerpen. De twee dames achter de kunstenares zijn Madeleine, de 25jarige dochter van Jos.Damien en haar vriendin juffrouw Croonenberghs, dochter van Hyacinth en mevrouw Croonenberghs, Thonissenlaan te Hasselt. 6
In tegenstelling tot de meeste portretten die Damien op be stelling uitvoerde, treft het strandtafereel door zijn sponta neïteit. Achter deze eenvoud gaat echter een weloverwogen structuur schuil. De drie dames links zijn evenveel vertikale lijnen die door de horizontale stroken van zand en zee breken en zo een rustgevende harmonie tot stand brengen. Een sterke diagonale balans wordt gevormd door de lachende hoofden in de linker bovenhoek en de kinderhoofdjes rechtsonder. Via de cen trale figuren van elke groep - Anne Rutten en het meisje met de parasol - is er een communicatieve lijn. Deze diagonaal wordt precies in een rechte hoek gekruist door de voorpoten van de schildersezel. Parallel met deze voorste poten loopt de denkbeeldige lijn van de dissel via de rechterarm van het man netje met de kar, de rechter bovenarm en het hoofd van de schilderes. De bewuste, sterk gecomponeerde structuur doet geen afbreuk aan het ongedwongen karakter van het werk maar versterkt het. Dit is ook zo voor de zorgvuldige keuze van het coloriet: heldere en zachte kleuren domineren, terwijl de schaduwen zo licht als mogelijk weergegeven zijn. Enkele jaren vroeger had Damien reeds een vergelijkbaar werk geschilderd. Het is het portret van zijn oud-leerling en vriend Charles Wellens en diens familie. Ondanks de situering in de zanderige Kempen roept dit groepsportret, met schilders ezel en parasol, dezelfde sfeer op als het strandtafereel. Het is bekend dat de familie Damien haar vakantie tot in 1937 in Oostende doorbracht. Voor de schilder was het geen platte rust, want de omgeving inspireerde hem tot menig strand- en havengezicht. Net zoals hij Anne Rutten voorstelt op het strandtafereel, heeft ook Damien vaak zijn schildersezel in het gele zand geplant. De schets op klein formaat, die hij soms reeds in olieverf uitvoerde, werd later in het atelier uitvergroot en bijgewerkt tot het uiteindelijke schilderij. Dat is ook zo met dit strandtafereel gebeurd. Anne Rutten en Jos.Damien hebben hun langdurige samenwerking meermaals vereeuwigd in portretten van elkaar. Het groot strandtafereel is bijzonder door de geslaagde vermenging van groepsportret en landschap. Jos.Damien toont hier dat zijn vakmanschap verder reikt dan enkel het portret. In die zin mag het strandtafereel als één van zijn beste werken beschouwd worden.
Jc
ie
Je Jc
7
rk
september 1993 tekst:
dr.juris Robert ROMBOUTS, voorzitter vzw Vrienden van het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof Hasselt
foto's : Dienst Fotografie Toerisme Hasselt) copyright:
(Stedelijke
Afdeling
Cultuur
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011/24.10.70
in dezelfde reeks verschenen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 15. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27.
Portret van keurvorst-prinsbisschop M.-H. van Beieren, anoniea, 2de h. 17de eeuw Catharinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfabriek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1700 Schilderij 'Week-end'f L. Pringels, 1950 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703 Kledingsstel van het Virga Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901 Schilderij 'De Grote Markt', 3.N. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 1568 Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 1666? Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent O.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusemmer (1782) en vuurbaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792 Studiocamera 18/24, ca. 1920 Schilderij 'Het bos', Dj. M e n (1851-1913) Juweel - zgn. 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij '0.-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Milis, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmans (1940-) Portret van Ulysse Claes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901) Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286
en