K U N S T
I N
D E
K I J K E R
UURWERKEN VAN DE HASSELTSE UURWERKMAKER LEONARD JOOSTEN (1762-1849) Tafelklok, ca, 1800-1820 Mahoniehouten kast; h. 38,2 cm; Schenking Kredietbank N.V. Hasselt, 1982; Inv.nr, 82/024.
-
33
DE
UURWERKMAKERS FAMILIE
JOOSTEN
TE
HASSELT
Tot de rijke verzameling kunstvoorwerpen van het Hasseltse Stedelijk Museum behoren onder meer een aantal uurwerken. Drie ervan dragen de signatuur van (Guilielmus) Leonardus Joosten, die in 1762 werd geboren te Maaseik als zoon van de uurwerkma ker Jan Michael Joosten. Deze was zelf een telg van een oude uurwerkmakersfamilie waarvan de oudste sporen in de Maaseiker archieven ons terugvoeren tot een eind in de 17de eeuw. Guilielmus Leonardus Joosten trad in 1795, op 33 jarige leef tijd in het huwelijk met de Hasseltse Maria Catharina Cornelissen en vestigde zich van toen af in de jeneverstad. Het echtpaar kreeg twee zonen, Michaël en Arnoldus Jacobus. Laatstgenoemde werd geboren in 1798 en overleed kinderloos in 1856. Hij trad in de voetsporen van zijn vader en werd net zoals zovele generaties Joosten voor hen, uurwerkmaker. Vader en zoon werkten overigens vanaf ca. 1820, zoals verder in het betoog duidelijk zal worden, intensief samen. Guilielmus Jacobus Joosten vestigde zich in de Kapelstraat en bewoonde het huis genaamd "In den Gulden Blasbalck" een woning die reeds op het einde van de 17de eeuw werd bewoond door een andere uurwerkmaker, Hubertus Liefsoons, die in de archieven stadsuurwerkmeester wordt genoemd. Een gelukkige samenloop van omstandigheden heeft ervoor gezorgd dat het ijzeren hangbord van deze woning bewaard bleef en thans een onderkomen heeft gevonden in het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof (inv.nr, 79/B/213). Dat de benaming van het woonhuis van Hubertus Liefsoons en zijn latere opvolger Guilielmus Leonar dus Joosten in verband kan worden gebracht met een blaasbalg mag ons overigens niet verwonderen. Uurwerkmakers behoorden immers professioneel tot het ambacht der smeden en hadden een smidse nodig om de onderdelen voor hun klokken te kunnen vervaardigen, De naam 'den Gulden Blasbalck' wijst dus histo risch op het bestaan van een uurwerkmakerssmidse in de Kapel straat. Van die smidsen moeten er in het oude Hasselt overigens wel meer zijn geweest, aangezien de stad in het prinsbisdom Luik van de 15de, 16de en vroege 17de eeuw een zeer gedegen reputa tie genoot als uurwerkmakerscentrum. Zo is geweten dat de stad Leiden een torenuurwerk bestelde in Hasselt. Voor Luik maakten Hasseltse ateliers er zelfs twee. In 1451 reeds beschikte Has selt over twee publieke klokken. Bartholomeus Colen had er toen een uurwerkmakersatelier. Pas laat in de 17de eeuw zou Luik de rol van leidinggevend uurwerkmakerscentrum van Hasselt overnemen. Het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof beschikt dus over een drietal uurwerken van Leonardus Joosten. Het gaat hier meer bepaald om een staande klok, een tafelklok en een zakuurwerk. Ze dragen naast de naam van de uurwerkmaker ook telkens het opschrift à Hasselt, wat uiteraard betekent dat ze moeten ontstaan zijn nadat Joosten zich in 1795 te Hasselt 2
Eén uurwerk draagt daarenboven het opschrift G.L. Joosten & Fils, wat wijst op een samenwerking tussen vader en
vestigde.
zoon Arnold Jacobus. Uit de bespreking van de afzonderlijke uurwerken die hierna volgt, zal blijken dat ze alle drie getuigen van een zeer behoorlijke kwaliteit. Joosten was dus een uurwerkmaker die kwaliteit leverde en ongetwijfeld werkte voor een niet onbe langrijk, begoed Hasselt cliënteel. Anderzijds is het ook zo dat de produktie van minstens twee van deze uurwerken zo'n hoge technische vaardigheid vereiste dat terecht de vraag kan worden gesteld of Joosten deze uurwerken wel zelf heeft ver vaardigd, of - wat veel waarschijnlijker is - enkel optrad als leverancier waarbij hij, zoals dat toen gebruikelijk was, zijn naam liet aanbrengen op de wijzerplaat.
1.
STAANDE
KLOK
lste kwart 19de eeuw; Eikehouten kast; h. 242 cm Aankoop, september 1987; Inv.nr. 87/224 3
Het uurwerk zit gevat in een kast van gesneden eikehout. De versiering van de klokkekast verwijst in hoofdzaak naar de Lodewijk XVI-vormentaal, De ruitpatronen op het deurtje even als het gebruik van palmetmotieven in plaats van de gebruike lijke gestileerde roosjes, verwijzen evenwel duidelijk naar invloeden van de directoirestij 1. Dit maakt - voor wat onze gewesten betreft - een datering tijdens het eerste kwart van de 19de eeuw plausibel. Het meubel ontstond mogelijk in het Hasseltse en toont een voor de streek typische volkse, nogal vlakke interpretatie van het Luiks-Maaslandse steekwerk.
4
De kast en het uurwerk lijken samen te horen, wat betekent dat ook het uurwerk in die periode moet worden gesitueerd. De wij zerplaat toont de klassieke getoogde vorm en is uitgevoerd in koper. De cijferring is van tin gemaakt en geeft in Romeinse cijfers de uren en in Arabische cijfers de minuten weer. Binnen de cijferring is de onderliggende koperen plaat fraai gegraveerd. Rond de cijferring, bevinden zich in de zwikken vier vergulde tinnen ornamenten die stilistisch refereren naar de Lodewijk XVI-stijl. Twee gelijkaardige ornamenten flankeren ook het ronde bolle tinnen plaatje dat de inscriptie L Joosten à Hasselt bevat. Joosten liet hier zijn tweede naam Guilielmus dus achterwege. Het uurwerk is voorzien van fraaie smeedijzeren wijzers, waar achter zich een wekkerschijf bevindt, dienstig om het wekkersysteem in te stellen.
Met dit laatste element zijn we aanbeland bij het mechanisme zelf. Het uurwerk is een daguurwerk, wat betekent dat het gewicht eenmaal per etmaal moet worden opgetrokken. De koperen raderen op ijzeren assen zitten gevat in een smeedijzeren kooi, zoals dat overigens gebruikelijk was in Limburg en grote delen van het Maasgebied. Even typisch bij dit soort uurwerken 5
is dat het gangmechanisme en het slagwerk achter elkaar zijn geplaatst. Het uurwerk wordt aangedreven door een klassieke ankergang. Naast het reeds genoemde wekkerwerk beschikt de klok over een slagwerk op dubbele bel : op halve uren wordt het komende uur aangeduid op een kleine hoogklinkende bel : hele uren slaat het uurwerk op een zwaardere bel. Dit uurwerk is niet voorzien van een sluitrad, waarop gebruikelijk de uren worden geteld maar van een zaagslagwerk. Dit gegeven en het slagwerk op dubbele bel maken dit uurwerk van Joosten een beetje uitzonderlijk, alhoewel de rest van de techniek zich inschakelt in de gewone Limburgse uurwerkproduktie.
6
2.
TAFEL.KLOK
(zie gegevens p.l) Dit fraaie tafelklokje, gevat in een eenvoudige mahoniehouten kast, draagt op de geëmailleerde wijzerplaat voluit het signa tuur Leonard Joosten à Hasselt, zowel de uuraanduiding als de minutenaanduiding zijn aangeduid in Arabische cijfers. Naast de eenvoudige koperen wijzers heeft dit uurwerk nog een derde wijzer. Kenners weten onmiddelijk wat dit betekent. De derde wijzer is immers een centrale secondewijzer en dit wijst op een uurwerk dat wordt aangedreven door een speciaal aandrijfsysteem dat uiterst nauwkeurig kan worden afgesteld. 7
In dit geval is het een schaarpennegang, een mechanisme dat ontworpen werd in Frankrijk tijdens het laatste kwart van de 18de eeuw. Het systeem kende een vrij grote verspreiding op het einde van de 18de en de vroege 19de eeuw en de techniek werd vanuit Frankrijk naar diverse Europese landen geëxpor teerd. Grote uurwerkmakers zoals Sarton in Luik pasten de techniek geregeld zelf toe. Het valt evenwel te betwijfelen dat Leonard Joosten zelf de auteur is geweest van deze fraaie pendule die een week kan functioneren eens de veertonnen zijn opgedraaid. Wellicht kocht hij het mechanisme en liet bij de fraaie geëroaileerde wijzerplaat voorzien van zijn naam, waarna hgt uurwerk in een sober maar erg fraai mahoniehouten kastje werd verwerkt. Het uurwerk ontstond tussen 1800 en 1820.
8
3.
ZAKHORLOGE
lste helft 19de eeuw Verzilverde kast; diam, 5 cm; Aankoop, mei 1985 Inv.nr. 85/047 Dit uurwerk, gevat in een verzilverde kast, draagt het signa tuur G.L. Joosten & Fils à Hasselt en ontstond dus toen vader Joosten en zijn zoon Arnold Jacobus reeds samenwerkten, met andere woorden wellicht rond 1820 of de jaren erna. Het uur werk, voorzien van een spillegang op ketting (snek), moet worden opgedraaid met een sleutel die past in een gat in de geëmailleerde wijzerplaat. Het opwinden van zo'n uurwerk was bijgevolg steeds een erg delicaat gebeuren aangezien email vrij snel kan beschadigd worden. Ook bij dit uurwerk zijn er duidelijke slijtagesporen te zien in de omgeving van het opwindingsgat. De geëmailleerde wijzerplaat is overigens voor zien van fraaie Arabische cijfers. Het vrij platte uurwerk 9
een typisch gegeven voor het tweede kwart van de 19de eeuw is achteraan voorzien van een eenvoudige balanskloof waarrond in sierlijke letters opnieuw G. L. Joosten & Fils Ă Hasselt gegraveerd staan. Ondanks deze dubbele signatuur werd ook dit uurwerk hoogstwaarschijnlijk niet door Joosten zelf gemaakt. Het is vrijwel zeker van Franse origine en werd door Joosten verkocht. De uurwerkmaker trad dus ook in dit geval op els leverancier en liet, net zoals bij de fraaie tafelklok, zijn naam op het uurwerk vereeuwigen.
Ă?O
Alhoewel Hasselt tijdens de 19de eeuw als productiecentrum voor uurwerken al lang de duimen had moeten leggen voor Luik en andere belangrijkere centra, bleek het - als we de gesig neerde werken van Joosten bekijken - wel mogelijk mooie en kwalitatief zeer degelijke uurwerken in de jeneverstad aan te kopen. Joosten was zelf uurwerkmaker en leverde als dusdanig puik werk dat werd vervaardigd in de beste regionale traditie. Daarnaast kon hij een veeleisend kliënteel bedienen met kwaliteitsprodukten die hij van elders, meer bepaald uit Frankrijk betrok, zoals hoger werd aangetoond. Met die internationaal gerichte handel stond Joosten overigens zeker niet alleen, en het was evenmin en nieuwigheid in die dagen. Het was immers al veel langer gebruikelijk dat technologisch hoogwaardige produkten uit belangrijke produktieeentra in het buitenland werden ingevoerd, De import van Engelse uurwerken in Nederland en Vlaanderen tijdens de 18de eeuw, is hiervan wellicht de meest bekende illustratie. Maar zelfs zo vroeg als de 15de eeuw, toen Leiden weliswaar nog iets minder buitenland was dan vandaag, bleek men graag bereid de extra kosten - onder meer voor het vervoer - te willen betalen om een technisch hoog waardig produkt te kunnen bekomen. *
*
*
*
*
Met dank aan de heer Boonen en de heer Mestrom voor de informatie die ze me bereidwillig ter beschikking stelden. •k
k
k
k
LITERATUUR
Limburgse klokken- en klokkenmakers, in Karakterestiek. Kunst, ambacht en volksgebruiken in Zuid-Limburg, Baarn,
R.MESTROM,
1977, pp. 46-70, J.LEUNIS, De oudste Limburgse uurwerkmakers (14de-17de eeuw), in Het Oude Land van Loon, 13, 1958, pp. 273-298.
11
maart 1994 tekst:
lie. Walter SCHEELEN, medewerker voor het Kunstpatrimonium Hasselt
Provinciale
Dienst
foto's : Stedelijke Fotodienst Hasselt copyright:
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011/24.10.70
in dezelfde reeks verschenen:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. IQ. 11 . 12 . 13 . 14 . 15 . 16 . 17 . 18 . 19 . 20. 21 . 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29 . 30 . 31 . 32.
Portret van keurvorst-prinsbisschop M.-H, van Beieren, anoniem, 2de h. 17de eeuw Catharinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfabriek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca, 1700 Schilderij 'Week-end', L, Pringels, 1950 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703 Kledingsstel van het Virga Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901 Schilderij 'De Grote Markt', J.N. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G, van Groesbeeck, Hasselt, 1568 Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 1666? Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent Q.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Qrley, wsch, 1689 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusemmer (1782) en vuurhaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J, Verhaghen, 1792 Studiocamera 18/24, ca. 1920 Schilderij 'Het bos', Dj, Anten (1851-1913) Juweel - zgn, 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e, 16de - b. 17de eeuw Schilderij 'O.-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw Mirakelprent van het H, Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Milis, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmans (1940-) Portret van Ulysse Claes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901) Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286 Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos,Damien (1879-1973) Gezicht op Hasselt naar Remacle Le Loup, kopergravure Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540 Barokke zonnemonstrans, N, Sigers & S. Vander Locht, Hasselt, 1669 Biechtstoel, Brabants atelier, 1664