K U N S T
G EVELPUUkT D U L C I' - 2
I N
D E
" V E L O C E —C L U B MAI 1 8 9 2 "
K
I J K
E R
H A S S E L T O IS
Ijzer, gepolychromeerd; 90 x 70 cm; permanente bruikleen Provincie Limburg, november 1967; inv.nr. 79.B.246.
-
1U T I L E
42
*
DE HASSELTSE VELOCE-CLUB "UTILE ET DULCI" ZALIG): LIMBURGS EERSTE WIELERCLUB
(NUTTIG EN
Tussen de gevelplaten en uithangtekens die het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof bewaart sluimert nog een stukje provinciale fietsglorie: een gevelplaat van de Veloce-Club Hasseltois "Utile et Dulci". Met als datum 2 mei 1892 is de "wielrijdersvereniging" het vroegste spoor van georganiseerde sportieve fietsmicrobe in Limburg. Aantal clubs per provincie 18 94 '96 '98
'99
19 00
'01
'02
W.-Vlaanderen O.-Vlaanderen Antwerpen Limburg Luik Henegouwen Brabant Namen Luxemburg TOTAAL
12 13 23 1 14 19 36 9 1
11 18 49 3 20 24 44 8 -
20 23 57 6 23 28 47 3 -
29 38 46 7 26 29 51 5 1
18 28 41 4 27 21 36 2 1
10 33 34 2 23 20 29 3 1
8 21 28 24 13 21 3
128
177
206
232
178
155
118
-
{Uit: H.Ros, Ontstaan en institutionaliserin g van de w ielersport in BelgiĂŤ 1819-1900\
De effectieve leden betaalden 6 fr. per jaar (een werkman verdiende toen zowat 2 fr. per dag) en kregen daarvoor het recht op deelname aan uitstapjes, wedstrijden en feesten. Zo te zien niet direct spek voor een arbeidersbek, want die moest al drie daglonen opzij leggen om lid te worden, en een half jaarloon om zich een fiets te permitteren. Stichtende leden waren F.Le Bon (Sint-Truidersteenweg), H.Van Langenaeker (Boulevard-Atheneum) en G.Beeken (Maastrichterstraat). Ook de president voor heel Limburg zou enkele jaren later uit Hasselt komen, met name E.Berrewaerts (Demerstraat). Op dat ogenblik is het fenomeen "moderne fiets" al 25 jaar oud en reeds een stukje rariteit kwijt die het bv. in 1869 nog had toen de stadskrant meldde: "Wij hebben gisteren een snellooper (velocipede) op den boulevard bemerkt".
2
De oprichting van "Utile et Dulci" was de voorbije jaren trouwens voorafgegaan door allerlei smaakmakers op het Leopoldplein: wedstrijden geanimeerd door "het puik der Belgische liefhebbers en enige vreemde velocemen's". Twee weken na de oprichting van de club pakte men op het Leopoldplein al uit met een confrontatie tussen paard en mens, een fenomeen dat populair zou blijven tot ver in de 20ste eeuw.
Een paar maanden later pakt de club uit met een eerste wedstrijd: van Hasselt naar Lanaken. En er wordt voor die tijd pittig gereden. Zo legt de winnaar tijdens de kermiswedstrijd in Kermt op 21 augustus de 27 km af in 59' "dank zij een holle band die hem 10' voorsprong geeft op zijn naaste ' c o n c u r r e n t . Dr. Grauwels vermeldt nog meer pittig nieuws in de Kroniek van Hasselt (1078-1914) als op 15 april 1893 stadsgenoot Joseph Swaab "een veerkrachtige onbreekbare band heeft uitgevonden voor velocipède-wielen waarmee men over glas, nagels en messen kan rijden". Achteraf bekeken nogal een dooie mus.
De Hasseltse stationsbuurt en de kleine ring ÂŤaren ook geregeld bet decor voor keraiskoersen.
KRANTECOMMENTAREN De regionale kranten hebben aanvankelijk weinig interesse voor sport, mede omdat de katholieke moraal nogal last heeft van het fenomeen en het niet kan plaatsen binnen "de geestelijke noden" van de maatschappij. Zo was er al heibel geweest in de gemeenteraad van Kuringen, anno 1859, toen men besloot het zwemmen in het kanaal en de Demer te 3
verbieden om "dusdanige buitensporigheden uit te roeien als streydende tegen de zeden welke iedere persoon die een goede opvoeding ontvangen heeft in het oog moet springen" . Wielrennen maakte daar geen uitzondering op, en toen het succes oversprong op de werkende bevolking en ook vrouwen zich (kuis, want met elastieken aan de rokken en pedalen) op de fiets waagden kwam er nogal reactie van de preekstoel. Toch geeft de Tongerse krant Het Algemeen Belang af en toe een glimp van aandacht omdat het fenomeen maatschappelijk relevant is.
Ook de Maas- en Kempenbode (Maaseik) ruimt met mondjesmaat wat fietsinfo, vooral geboeid door onheilsprofeten: "Een Poolsche doktoor houdt staan dat het nageslacht der huidige wielrijders bulten zullen dragen. Doch er worden ons ergere ongelukken voorspeld door Dr Yung, professor aan de Hoogeschool van Geneva: volgens hem zullen onze nakomelingen korte dunne beentjes hebben en lange armen, wijl de handen breed en struisch zullen ontwikke len. In een woord, zegt hij, 'het zullen afschuwelijke apen zijn '".
DE HASSELTSE VELODRO(Q)M(EN) Het zet alvast geen domper op de fietsmanie, integendeel. In 1897 krijgt Hasselt een velodroom aan de Luiker steenweg (naast de Helbeek). De opening op 16 mei gebeurt onder een stralende zon en ruime publieke belangstelling. Het programma vermeldt scratch, handicap-ritten en een programma met gangmaking voor "machienen met enkelvoudige en veelvuldige plaatsen".
4
Tegelijkertijd is Kuringersteenweg.
er
ook
een
velodroom
in
de
maak
aan
de
Het Algemeen Belang houdt zijn lezers goed op de hoogte: "De werkzaamheden aan de velodroom tussen Hasselt en Curingen gaan goed vooruit; daar werken ruim 60 werklieden. Men komt tot de overtuiging dat onze velodroom een der schoonste zal worden van ons land. De eerste virage zal deze week gereed zijn". (6/1/1897) Haar daarna haalt de piste aan de Kuringersteenweg niet meer het nieuws.
Een jaar later is er sprake van een "rijwielersharmonie" die geregeld oefent op de Boulevard, en in 1899 pakt de velodroom uit met een wedstrijd voor "zelfbewegende rijtuigen (automobielen)". Maar het enthousiasme slaat snel om door de crisis rond de eeuw wisseling. Be Veloce-Club deelt in de klappen en wordt ontbonden op 18 mei 1902.
Amper vijf jaar later zijn de slechte tijden vergeten en komt er een explosieve revival die echter de concurrentie moet aangaan met de opkomende voetbalsport en met de lokale voetbalclub Excelsior.
Vooral de Vlaamse randprovincies, West-Vlaanderen en Limburg, doen het goed en worden nationaal koplopers.
Aantal fietsen per 10.000 inwoners 18 19 '93 '95 '97 '99 '00 Antwerpen Brabant Henegouwen Limburg Luik Luxemburg Namen O.-Vlaand. W.-Vlaand.
'06 '08 '11
31 115 195 225 214 S 420 544 56 124 173 199 223 T 321 395 20 52 94 135 166 A 250 363 15 36 68 99 113 G 385 590 ? 404 32 87 149 168 192 N 18 32 51 75 103 A 282 362 25 60 105 122 142 T 305 408 14 41 77 107 121 I 317 513 ? 619 11 34 71 111 138 E
TOTAAL 27 (gemiddelde)
73 121 151 174
? 464
612 469 532 887
? 468 483
? ? ?
{Uit: H.Ros, Ontstaan en institutionaliserin g van de xielersport in BelgiĂŤ 1819-1900}
5
De fiets maakt pendelarbeid mogelijk en reikt een inkomen aan. Het leidt ook geen twijfel dat de successen van Van Hauwaert en co in West-Vlaanderen een ferme por hebben gegeven aan de opmars van de fiets. Voor Limburg is niet direct een sportieve katalysator te vinden, tenzij de heldendaden van de Voerense gebroeders Kerff op eigen conto werden geschreven. De Veloce-Club haalt nog zijn 70ste verjaardag met een viering op het Hasseltse stadhuis, maar verwatert achteraf en sterft een stille dood. Zijn oorspronkelijke functie is ondertussen allang overgenomen door tientallen officiĂŤle e.a. wielerclubs.
1892
KONINKLIJKE HASSELTSE VELOCECIUB
V9 8 2
"Koninklijke Hasseltse l'eloceclub, zondag 2 juni 1962, Internationale Wielertoerisssedag, Zeventigjarig bestaan"
6
L IM B U R G S E
P R IM E U R
Limburg mag dan heel lang garnituur zijn geweest, toch was het hier dat in 1894 en '95 de eerste officiële individuele wegkampioenschappen plaatshadden, dank zij een aantal organisatorische durvers in Maaseik. Zij waren het ook die in 1899 de eerste inte rclubkamp ioenschappen inr ichtten. Het traject liep van Maaseik naar Smeermaas en terug. De ploegen bestonden uit zes renners die werden gegangmaakt door petroleumtandems. Omdat niet alle clubs zes renners konden opstellen en de kosten nogal hoog opliepen, bleef het bij die ene keer. Ook het gesjoemel tijdens de wedstrijd was niet een stimulans om door te gaan.
Maaseik mocht dan wel vroeg van aanpakken weten, en samen met Bree al een fietsclub hebben, het echte fietstalent zat elders. In het zuiden van de provincie. En dat was geen toeval. Luik trok als industriepool duizenden arbeiders aan uit het hinterland. Dank zij de fiets konden heel wat Zuidlimburgers meeprofiteren en de clubs bleven niet uit: Jeuk, Montenaken, Sint-Truiden, Borgloon, Tongeren, Bilzen, Hasselt ... meestal gestuwd door een gegoede burgerij met sportieve ideeën.
In Tongeren bv. namen Paul Neven (later burgemeester) en Edmond Jaminé het voortouw. Jaminé was de culturele duivel-doet-al van de stad, maar ook voor sport had hij een boon. Het leverde in de jaren '20 een aantal vedetten op met meer dan lokale envergure. Zoals Victor Lenaers (winnaar van de Tour '21 voor onverzorgden en 5de in '22), Antoon Loncke (neef van Gérard Loncke) en Antoon Lox.
7
Sint-Truiden kwam dan weer in de kijker met de Ronde van Limburg, die al in 1908 zijn eerste editie kende, en daarmee één van de oudste wedstrijden is van het land, in leeftijd enkel voorafge gaan door Luik-Bastenaken-Luik en de Grote Scheldeprijs van Schoten. De stad zou zelfs een stukje wereldgeschiedenis schrijven met haar piste, het Vissegat, waar de Fransman Richard in '33 het werelduurrecord brak.
In Midden-Limburg concentreerden de pistes van Leopoldsburg en Zwartberg een pak wielercommotie, maar niet direct grote vedet ten.
In Noord-Liaburg daarentegen ontpopte zich Gérard Loncke tot een grote: o.a. als eerste Belgische kampioen bij de junioren ('26), houder van het Belgisch uurrecord, etappewinnaar in de Giro en uitstekend pistier.
8
EN HASSELT? De haafdstad was dan wel in veel opzichten provinciaal een sportieve voorloper, het ontbrak haar wel aan een wielervedette met meer dan regionale uitstraling. We noteren rond 1910 de namen Dussart, Van Schoonbeek, Somers en Hougardy als deelnemers aan de pistewedstrijden, en van Bekx, J. en M.Bertels, L.Vanstraelen en J.Mertens in de uitslag van de eerste Ronde van Limburg, maar ver draagt hun renommee niet. In 1920 waagt (ingeweken) Hasselaar Alfons Claes zich even als prof nadat hij de "put" heeft laten schieten, en dat levert hem in het bevolkingsregister een vermelding als "velorenner". We moeten ons trouwens niet te veel voorstellen bij dat profstatuut dat meestal maar uit materiële steun bestaat van een plaatselijke verdeler of constructeur, plus een evnetuele premie bij winst. In Hasselt was vooral Royal Nord als sponsor actief. In de Noorderkermpen had je Bristol (Mol) en aan de Maaskant (Maaseik) het Victory-merk van Jozef Schaeken. Het wordt lang wachten voor een "Hasselaar" internationaal wat potten breekt. Met wat goede wil mag Va 1ère Van Sweevelt de rij openen (°Kuringen) met zijn fameuze winst in Luik-Bastenaken-Luik '68, puntenwinst in Parijs-Nice, en 2de plaatsen in de Henniger Turm en het Kampioenschap van Zürich. Maar zijn licht heeft alles van een komeet: intens en kortstondig. Het jaar daarop — een memorabel jaar met de eerste mens op de maan en de eerste Tourzege van Eddy Merckx — komt "halfHasselaar" Raymond Steegmans (“Godsheide en 11 jaar in Hasselt gewoond) terug van de Vuelta met de groene- en corabinétrui, maar op dat ogenblik woont hij al jaren in Tongeren. Het is wachten tot de jaren '80 wanneer groot-Hasselaar René Martans (Spalbeek) o.a. een rit wint in de Tour (1981), de Ronde van Vlaanderen op zijn naam schrijft (1982) en eerste wordt in Bordeaux-Parijs. In diezelfde jaren '80 krijgen we Nico Emonds, net zoals Steegmans uit Godsheide en nog steeds Hasselaar, die als jonge renner indruk maakt (WK-selectie '81; 5de WK '82: 100 km per ploeg), maar achteraf niet helemaal de verwachtingen inlost. Zijn voornaamste wapenfeiten als prof zijn enkele WK-selecties, ritwinst in de Vuelta '90 en een 6de stek op het WK tijdrijden '94. * * * * *
BRONNEN * Het Algemeen Belang (Archief Het Belang van Limburg) * De Maas- en Kempenbode (Archief Venckenray, Maaseik) * Dr.J.GRAUWELS, Kroniek van Hasselt (1078-1914). Grepen uit het dagelijks leven, Hasselt, 1988. * H.ROS (naar een studie van Nan van Zutphen), Ontstaan en institutionalisering van de wielersport in België 1819-1900 * Archief Herman Laitem 9
Februari 1995 Tekst::
Herman LAITEM, lector aan de Hogeschool voor Bedrijfs opleidingen Hasselt en auteur van o.a. 100 jaar wiel rennen in Limburg, Antwerpen, 1994.
Foto's:
Archief Herman Laitem Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof
Copyright:
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERBENHQF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. (011)24 10 70
In. dezelfde reeks verschenen : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 18. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41.
Portret van keurvcrst-prinsbisschop M.-H. vas Beieren, anoniem, 2de h. 17de eeuw Catharinapaneel vas de oude handboog kamer, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfabriek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D, Van Vlierden, ca. 1700 Schilderij 'Week-end', L. Pringels, 1950 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. lans Burduin Gent & l.F. Frederici Hasselt, 17Q3 Kledingsstel van het Virga Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901 Schilderij 'De Grote Markt', J.H. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 1568 Geschilderd kaartlandschap iet paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 16667 Schilderij 'Qe Grote Man', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent G.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusser (1782) en vuurbaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J, Verhaghen, 1792 Studiocamera 18/24, ca. 1928 Schilderij 'Het bos', Dj. anten (1851-1913) Juweel - zgn, 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij 'Q.-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Milis, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmens (1940-) Portret van Ulysse Ciaes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901) Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286 Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Damien (1879-1973) Gezicht op Hasselt naar Remacle Le Loup, kopergravure Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540 Barokke zonnetonstrans, H. Sigers & S. Vander Locht, Hasselt, 1669 Biechtstoel, Brabants atelier, 1664 Uurwerken van de Hasseltse uurwerkmaker Leonard Joosten (1762-1849) Kaart Bisdom Luik, Jaillot, Parijs, 1692 Kokosnootbeker, Steven Vander Locht, Hasselt, 1652 Gouache 'De Meukes', ca. 1890, Paul Marie Bamps (1862-1932) Kroningsprent Q.-L.-V. Virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867 Het Hasseletua en de H istocis Lossessis, twee historische werken van Joannes Mantelius (1599-1676) Litho "Heusden 2", uit reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992 Ontwerp voor "Overhandiging..." muurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823-1901) Aquarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse Veldtocht, Kermt, 7 augustus 1831', A.von Geusau, 1835