KUNST
IN
DE
KIJKER
BEGIJNENSCHOTEL, 1623 Zilver; 0 27,4 cm, gewicht 476 gr.; Merkteken: 3 zespuntige sterren in schild; Aankoop Stadsbestuur, oktober 1985; Inv.nr. 85.387.
-46
BESCHRIJVING Voorzijde;
Eenvoudig geprofileerde rand; centraal een cirkelvormige verhoging met op de rand gegraveerd de voorstelling van een krans met paarsgewijze ingewerkte bloemmotieven; vervolgens de inscriptie CAVTE ANNO 1623 en de voorstelling van familiewa pen; doorsneden I - twee naast elkaar toegewende rechtopstaan de vossen (staande voor de familie "Vuskens", "Voskens" of "Vossius"), II - een golvende dwarsbalk (beek) (staande voor de familie "Van Melbeek") Keerzijde;
Inscriptie; + MARG. W S K E N S + BEG + ECLIÆ + BEGINAGY + IN HASSELT + DEDIT A° 1623 (Margareta Vuskens schonk deze schotel aan de begijnhofkerk van Hasselt in 1623) Niet-aeïdentificeerd merkteken;
2
DE SCHENKSTER Margareta Vuskens (+1666) stamde uit een vooraanstaande Loonse familie. Haar voorvaders, Geeraard en Simon Vuskens, pachtten in de 16de eeuw de winning van Bouchout (later Bouquetwinning) te Diepenbeek1. In dezelfde gemeente waren zij tiendenaar van alle tienden van het grondgebied dat de abt van Villers bezat2. De afstammelingen die zich in Hasselt vestigden, waren vaak lid van het weversambacht dat trouwens de meest vooraanstaande Hasseltse families in zijn rangen verenigde zoals Van Elsrack, Van Melbeeck, Houwen en ... Vuskens, Voskens of Vossius3; de naam werd op drie manieren geschreven. De stap naar het burge meesterschap lag bijgevolg voor de leden van dit ambacht voor de hand. In de periode 1562-1783 bezette de familie Vuskens 21 keer de burgemeesterszetel; Margareta's vader Arnold, van 1598 tot 1599. Tot in de Franse periode was het gebruikelijk jaar lijks twee nieuwe burgervaders over de stad aan te stellen. Arnold Vuskens deelde zijn ambt met Jan Aerts4. Margareta of Margriet Vuskens overleed in het Hasseltse begijnhof op 8 mei 16665. Pater Juliaan Lambrechts vermeldt in Het oud begijnhof ook nog twee nichten van haar vader, de begijnen Margareta Voskens (+1679) en Anna Voskens (sterfdatum onbekend). In de Geslachtsboom der Familie Vuskens6 worden zij als echtgenoten van respectievelijk Paulus Buens en Gielis Noben vermeld. Dit bewijst m.a.w. dat zij na eerst gehuwd te zijn geweest, in het begijnhof traden. De inhoud van hun testament is nog bekend en laat zelfs toe hen in de stamboom te situeren als dochters van Adriaan Vuskens7. Een vierde begijn uit deze familie, Agnes Vuskens (+1693) kunnen we niet precies binnen de stamboom situeren, omdat de naam in een zelfde periode zonder verdere specificaties drie keer opduikt. Wel is ook de inhoud van haar testament bekend en is geweten dat zij grootmeesteres was8.
1
G .CALUWAERTS, Hasselt intra muros [...], Deurne-Hasselt, 1989, p.49.
2
Geslachtsboom der familie Vuskens, in L'Ancien Pays de Looz, Hasselt, mei 1909, pp. 25-27.
3
G.CALUWAERTS, Ibid., p. 37.
4
G.CALUWAERTS, Ibid., pp. 362-363.
5
J.LAMBRECHTS, Het oud begijnhof, p. 111.
6
Geslachtsboom der Familie Vuskens, in L'Ancien Pays de Looz, Hasselt, mei 1909, p. 26.
7
J.LAMBRECHTS, Ibid., p. 112, 216, 222.
8
J.LAMBRECHTS, Ibid., pp. 224-225.
3
VEREENVOUDIGDE STAMBOOM VAN DE FAMILIE VUSKENS9
Geeraard Vuskens X Francisca van Melbeeck gehuwd in 1540
Simon
Bartholomeus
Tilman
Jan
Anna2 X Gielis Noben
Catharina
Cecilia
Margareta (+1666)4
Maria3 Cecilia Simon Geeraard Adriaan
1 en 2 = begijnen op latere leeftijd 3 = vermeld in testament van haar zussen-begijnen 4 = schenkster van de schotel
9
Naar cf. voetnoot 2.
4
Elisabeth
HET KUNSTOBJECT Margareta Vuskens schonk de Hasseltse begijnhofkerk ongetwij feld een waardevol stuk zilverwerk. De bestemming ervan is nochtans met de huidige beperkte gegevens niet te achterhalen. Liet zij voor een welbepaalde gelegenheid, bijvoorbeeld haar eigen professie, de schotel door een zilversmid vervaardigen of schonk zij een bestaand stuk uit het familiebezit? Dat bij de schotel een kan zou hebben gehoord is in elk geval uiterst twijfelachtig, omdat - rekening houdend met de geringe afme tingen van de knop in het midden — deze kan slechts een zeer klein voetje zou gehad hebben, wat erg onwaarschijnlijk is. Vooraleer we ons aan enkele hypothesen over de bestemming wagen, wensen we erop te wijzen dat religieuze voorwerpen in de loop der jaren andere functies dan de oorspronkelijke konden gaan vervullen. Ook in het geval van deze schotel is dit niet ondenkbeeldig. Een dergelijke schotel kan onder meer gebruikt zijn om er de pluk na het H.Oliesel op te leggen. Deze pluk werd dan na gebruik verbrand. Een andere boeiende hypothese is die van de professieschotel. Het is bekend dat schotels met dergelijke afmetingen en met dergelijk uitzicht werden gebruikt om er het kroontje op te leggen tijdens de plechtigheid van de profes sie. Een variante op dit soort schotel is het type met voetjes. Weldoeners schonken wel eens vaker een schotel aan een begijnenconvent die nadien bij de professie van de bewoonsters ervan werd gebruikt10. De voorstelling van de bloemenkrans op de verhevenheid in het centrum kan verwijzen naar een plechtige gelegenheid. Ook omwille van zijn diameter komt de schotel als professieschotel in aanmerking. De doormeter van het professiekroontje bedroeg in de regel 12 tot 13 cm. De uit de stamboom van de familie Vuskens afgeleide gegevens laten vermoeden dat Hargareta de schotel op jonge leeftijd schonk. Weliswaar is alleen haar sterfdatum bekend, maar het feit dat de andere Margareta, de nicht van haar vader, 13 jaar na haar stierf, nl. in 1679, is een aanwijzing in deze richting. Over de precieze datum van haar professie tasten we ook in het duister, omdat in het Hasseltse begijnhof het professieboek helaas verloren ging. Bijgevolg ontbreekt elk bewijs dat schenkster de schotel ter gelegenheid van haar professie aan de begijnhofkerk schonk. De Hasseltse schotel vertoont een opvallende gelijkenis met een zilveren schaal in het begijnhof van Kortrijk. Deze werd in de eerste helft van de 15de eeuw vervaardigd in een Gents atelier en heeft een doormeter van 23,5 cm. Bij dit exemplaar werd in het midden een vergulde vierpas ingewerkt waarin een medaillon met wapenschild — vermoedelijk van het Kortrijks begijnhof — voorkomt11.
10
Mededeling P.V.MAES, ere-conservator OCMW-museum Leuven.
11
B.ROOSE-MEIER, Begijnhof en begijnhofmuseum, Brussel, 1990, p. 44.
5
DE PROFESSIE IN HET BEGIJNHOF Laten we op de professie, de plechtigheid die in het leven van de begijn een nieuwe fase inluidde, even dieper ingaan. Na een in de statuten van het begijnhof vastgelegde proefperi足 ode, het noviciaat, werd de aspirant-begijn definitief in de begijnengemeenschap opgenomen, letterlijk de kroon op haar roeping. Een professie was dan ook vaak een grootse plechtig足 heid, veronderstelde meestal een bruidsschat, eventueel bijkomende giften en was sterk symboolgeladen. De geprofeste begijn werd de "zuster-bruid" van Jezus. Ter voorbereiding op het eeuwige trachtte zij zich al tijdens haar aardse leven aan hem te spiegelen door zijn kruis mee te dragen. Symbolisch kwam deze levenskeuze in de kerkelijke eredienst tot uiting in de kroning met het professiekroontje, nadat de begijn de gelofte van gehoorzaamheid en kuisheid had afgelegd. Zo werd tegelijkertijd de band met de Maagd beklemtoond die enerzijds afstand had genomen van de sexualiteit en anderzijds als moeder-maagd op een geprivilegieerde relatie met haar zoon kon bogen. Een van de muurschilderingen uit het einde van de 15de eeuw in de begijnhofkerk in Sint-Truiden toont hoe bij haar hemelvaart God de Vader en de Zoon al met de kroon in de hand op Maria wachten. De Faculty Club in het Groot Begijnhof van Leuven bezit nog een anoniem doek uit het midden van de 18de eeuw waarop drie begijntjes zijn voorgesteld die Jezus eigenhandig kroont. Het belang van deze symboliek wordt des te duidelijker als we een van de hoofdkenmerken van onze begijnhoven voor ogen houden: begijnen vervulden geen apostolische zending in de buitenwereld, zij verbleven in de eerste plaats in het begijnhof om er zich individueel op het eeuwige leven voor te bereiden, vandaar ook de alternatieve benaming "Voorsale des hemels". De professiekroon werd in bepaalde begijnhoven ook steedselkroon genoemd; steding staat voor de definitieve opname van de aspirant-begijn in de begijnhofstad12. Naast de professie- of steedselkroon maakte ook de steedselkaars deel uit van de professieplechtigheid. Zij brandde naast het altaar, was symbool van onthechting en verwees naar het lichtend voorbeeld dat de geprofeste begijn voortaan in de gemeenschap diende te zijn13. BESLUIT In deze beschrijving werd getracht de Hasseltse begijnenscho足 tel uit 1623 met de professie in verband te brengen. Deze hypothese dient nog verder te worden onderbouwd. Los hiervan heeft de schotel een belangrijke zeldzame waarde. Gelijkaardi足 ge objecten komen slechts sporadisch voor. Vermeldenswaard is de 15de-eeuwse schaal in het Kortrijks begijnhof. 12
Vlaamse begijnhoven in het Begijnhof, Leuven, p. 14.
13
Hooglied, Brussel, p. 251. 6
BIBLIOGRAFIE L'Ancien Pays de Looz, I3me année, n° 5, Hasselt, mai 1909. Béguines et béguinages, Archives Générales du Royaume et Archives de l'Etat dans les Provinces. Service Educatif Dossiers Première Série 12, Brussel, 1994. Hooglied. De beeldwereld van religieuze vrouwen in de zuide lijke Nederlanden, vanaf de 13de eeuw, Brussel, 1994 Vlaamse begijnhoven in het Begijnhof, K.U.Leuven, Universitai re Parochie en KB, Leuven, 1987. Guido CALUWAERTS, Hasselt intra muros. Hasselt binnen de oude wallen. Historiek van straten, pleinen, gebouwen en huizen zoals opgetekend door Jan Juliaan Melchior (1848-1920), Deurne-Hasselt, 1989. Juliaan LAMBRECHTS, Het oud begijnhof of beknopte geschiedenis van het begijnhof van Hasselt, Hasselt, 1886.
Met dank aan P.V.Maes, ere-conservator OCMW-museum Leuven, Prof. F.Van Molle (KUL) en J.Rombouts (lie.kunstgeschiedenis) voor hun wetenschappelijk advies. 7
Juni 1995 Tekst: Foto's:
Paul MARCHAL Stedelijke Fotodienst
Copyright:
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. (011)24 10 70
In dezelfde reeks verschenen: 1. 2 3 4
. .
. . 7. 5.
6
8.
9. ÏO.
.
11 12.
. . . . . . . . 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.
31 32 33 34 35 36 37 38
Portret van keurvorst-prinsbisschop M.-H. van Beieren, anoniem, 2de h. 17de eeuw Catbarinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 17de — b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfabriek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1700 Schilderij 'Week-end', L. Pringels, 1950 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703 Kledingsstel van bet Virga Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901 Schilderij 'De Grote Harkt', J.N. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 1568 Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 1666? Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent O.—L.—V. Virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusemmer (1782) en vuurbaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792 Studiocamera 18/24, ca. 1920 Schilderij 'Het bos'. Dj. Anten (1851-1913) Juweel - zgn. 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij 'O.-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelwerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Mills, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Haeme Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmens (1940-) Portret van Ulysse Claes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901) Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286 Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Damien (1879-1973) Gezicht op Hasselt naar Remacle Le Loup, kopergravure Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540 Barokke zonnemonstrans, N. Sigers & s. Vander Locht, Hasselt, 1669 Biechtstoel, Brabants atelier, 1664 Uurwerken van de Hasseltse uurwerkmaker Leonard Joosten (1762-1849) Kaart Bisdom Luik, Jaillot, Parijs, 1692 Kokosnootbeker, steven Vander Locht, Hasselt, 1652 Gouache 'De Meukes', ca. 1890, Paul Marie Bamps (1862-1932) Kroningsprent O.-L.-V. Virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867 Hasseletum en de Hlstorla Lossensis, twee historische werken van Joannes Mantellus (1599— 1676) — — ' Litho "Heusden 2", uit reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992 ^ w e r p voor "Overhandiging..." muurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823Aquarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse Veldtocht, Kermt, 7 augustus 1831', A.von Geusau, 1835 Gevelplaat "Veloce—Club hasseltois 'Utile * Dulci' — 2 mai 1892" Portret van Arnoldus van Melbeeck op zijn sterfbed, 17de eeuw Acryls van Ray Remans, 1989 De pronkbeker van J .-J .Thonissen, deels verguld zilver, P .Bruckmann & Söhne, Heilbronn, 1888