KUNST
IN
JONGEMAN MET BADMUTS Jean JANSSIS (°19 5 3 ) foto, gomdruk, nr. 1/10; 86 x 64 cm;' inv.nr. 94.031 .
DE
K I J K E R - 50
'...het besef om in essentie eenzaam te zijn. Het leven loopt eigenlijk toch steeds hetzelfde: een liefde ontstaat, een liefde gaat. Alles gaat verloren...'. Jean Janssis
NEGEN PLEIDOOIEN OVER FOTOGRAFIE
1.
Avedon, Penn, Newton, Horst, Scavullo, Parkinson, Bourdin, Weston, Mappiethorpe, Weber... hun namen en foto's zijn zo bekend en aantrekkelijk als de mannen en vrouwen die zij gefotografeerd hebben. Deze fotografen hebben op ver schillende manieren bepaald op welke manier wij ons willen zien. Zij gingen op zoek naar de creatieve krachten en de artistieke motivaties en dit leverde de meest memorabele beelden van onze tijd. De meest indringende werken van meesters zoals Hiro, BUI Brandt en Deborah Turbeville kunnen worden gepresenteerd naast de in het oog springende artiesten zoals LiHan Bassman en William Klein. Beelden van fotografen zoals Duane Michals en Nan Goldin hebben weer eens, in overeenstemming met de veranderende idealen bij de samenleving, onze ideeën over wat wij zien als 'modieus' veranderd. Dichter bij ons is er Jean Janssis. Zijn foto's geven een relativerende psychologi sche boodschap en bovenal levert zijn manier van werken briljante kunstwerken op.
2. Jean Janssis (°1953) ontdekte in het Antwerpse Fotografiemuseum de charmes en de uitdaging van de zogenaamde 'gomdruk'. Een oud maar niet verouderd procédé dat de beoefenaar ruime armslag geeft. Van Janssis kennen we een reeks portretten op royaal formaat in deze techniek. De foto 'Jongeman met badmuts' is een representatief voorbeeld binnen zijn oeuvre. Het is en blijft fotografie, maar met zekere kwaliteiten van het geschilderde werkstuk. Jean Janssis ontwikkelde een eigen kijk op de dingen die men nu als louter fotografisch bestempelt en die in de andere beeldende kunsten nauwelijks of niet aan bod komen: namelijk een fotografische taal der vormen zwevend binnen de wereld van licht en schaduw. Steeds weet hij technische perfectie en verbeelding te combineren in zijn boeiend werk. Zichzelf leren kennen om anderen te leren kennen, lijkt zijn stelregel wel te zijn. Het is niet gemakkelijk. Hijzelf zegt hierover: '...het besef om in essentie eenzaam te zijn. Het leven loopt eigenlijk toch steeds hetzelfde: een liefde ontstaat, een liefde gaat. Alles gaat verloren. . . '.
3. Jean Janssis hanteert een eigen fotografisch handschrift vol klasse. Zijn toewijding en fascinatie voor de vorm resulteert in beelden die meevoelen met de inhoud van het onderwerp. Hij creëert op dezelfde manier als iemand bij het schrijven van poëzie. Hij toont ons een universele schoonheid, een samengaan der dingen des levens en dat met de pracht van een ingetogen verbeeldend kleurpalet. De poëtische ruimte die ontstaat in zijn foto's zorgt voor een universele schoon heid, een fundamentele verbondenheid met de dingen. Jean Janssis zijn werk gaat over de mens — maar hij behandelde ze zonder in de 3
val te lopen zoals de meeste theoretici doen — hij formuleert geen veralgemenin gen. Hij begreep dat zelfs het meest individuele — het portret — het best kon uitgedrukt worden door een reeks van minutieuze vormelijke elementen. Het is de verhouding tussen de beweeglijke wereld van de gevoelens en de vorme lijke wereld van de fotograaf die Jean Janssis grondig en poëtisch exploreert.
4. Jean Janssis is interessant omdat hij het thema van de ambiguïteit van de heden daagse fotografie aanraakt. Hij ziet op een overtuigende manier de evolutie van afbeeldende fotografie naar verbeeldende fotografie als een creatie, als een volwaardige kunstuiting van het medium fotografie. Hij bewijst dit met een eigen stijl: de cadrage benadrukkend, de spanning tussen concept en compositie uitspe lend, de details als een teken behandelend, het belang van de tinten primerend. Het is een lichtgevende wereld.
5. Zijn visie is overal in zijn werk terug te vinden als een soort bindmiddel, maar ze is misschien slechts een voorwendsel waarachter een dieper beeld schuilt, bestaande uit impressies en belangrijke composities. Zijn foto's zijn subjectief en weerspiege len zijn respect en waardering voor de gevoelens van de cultuur van het portret. En dat hij alles wat mooier voorstelt kan toch geen probleem zijn in een tijd met zoveel aandacht voor 'zuiverheid' en strijd tegen de 'wanhoop'. De bevestiging van zijn talent blijkt nu meer dan ooit en zijn visie loopt als een rode draad door zijn hele oeuvre. Zijn liefde voor fotografie kreeg kracht omwille van de aandacht die hij kreeg van zijn grote voorbeeld Hubert Grooteclaes, vol wederzijds respect en vriendschap. De tentoonstelling 'Poèmes' van Hubert Grooteclaes en Jean Janssis in het Cultu reel Centrum 'De Markthallen' in Herk-de-Stad tijdens de maand januari 1995 bewees eens te meer hun talent.
6. Jean Janssis toont ons foto's die zeer evocatief, samenhorig en informatief zijn. Bovendien zijn zijn foto's meer dan het vastleggen van een realiteit, het zijn beelden vol met symbolische elementen. Kijkend naar deze foto's maak je ware ontdek kingsreizen. Zijn foto's zijn exploratiefoto's van een zoeken naar de grens van techniek, visie en kunst binnen de grenzen van het menselijk gelaat. Jean Janssis is een meester in stillevens met een rijkdom aan details en een beeldopbouw die functionele verbanden tussen verschillende beeldelementen duidelijk maakt. Zijn fotowerk getuigt van een onderzoekend fotografisch engagement. Verschillende onderwerpen komen in zijn werk aan bod, maar het fotografisch visualiseren van 'realiteit' en 'illusie' is een opvallend steeds terugkerend kenmerk. Hij is een briljant ooggetuige en zijn werk is zowel listig als uitnodigend om te 4
kijken. Hij is erop uit om met grote fotografische klaarheid, tactiele weergave en sober uitziende foto's ons waarnemingsvermogen te testen om ons daarna te laten genieten.
7. Jean Janssis schrijft over zichzelf: "Ik ben geen fotograaf, ik ben leraar Frans aan een schooi voor fotografie, ik ben gaan fotograferen omdat mijn studenten me daartoe zin hebben gegeven. Maar ook uit voyeurisme, uit kleptomanie, ik wilde het vuur stelen! Met mijn eerste film heb ik verlaten wagons gefotografeerd op een oud spoor, dicht bij m ij thuis, vuilnisbelten en werken en ik was er zeker van dat ik een groot fotograaf ging worden. En het heeft heel wat tijd gevergd vooraleer ik begreep dat dat niet waar was, tijd om mij te bevrijden van een zekere 'fotoclub'-mentaliteit: geen valse anekdotes, geen gemakkelijk pittoreske onderwerpen. Enkel mensen, geschiedenis, geen momentopname, eeuwigheid, zon, lijnen. Alvarez Bravo. Gedurende maanden heb ik fotoboeken en -tijdschriften bekeken. Het verwerven van een fotocultuur en -gevoeligheid is van kapitaal belang. Wat de techniek betreft, heb ik alleen maar de gebruiksaanwijzigingen gelezen. Ik heb verschrikkelij ke uren doorgebracht in mijn labo en ik heb er me nooit geamuseerd. Het is er te donker. Maar ik heb geleerd, dank zij mijn mislukkingen, dat het papier gevoelig was en dat een goede foto technisch juist moet zijn. Het is moeilijker om over mijn onderwerpen te praten, over het verband tussen hen en mij. Ik hoop dat ik mij in al mijn onderwerpen geïnjecteerd heb en dat zij de gelijkvormige kopijen zijn van wat ik ben. Aantrekkingsvermogen van de paria's, van de ballingen, van de ver vloekten, verleiding, voyeurisme, medelijden, agressiviteit, schokeffecten, iets elektrisch, het kantelt, formele destructie van het beeld, horizon-, vuur-, vlucht- en grenslijnen, gedragslijn, miklijn, schootslijn.” Helemaal binnen in de lijst van zijn foto's — in de tekens, de graffiti, de inhoud en de tinten — wordt er een wereld volledig gecreëerd. Met een fotowerk als 'Jonge man met badmuts' geeft Jean Janssis het dillema aan dat hem fascineert en dat aan zijn werk de betekenis van een aanhoudend en onopgelost onderzoek geeft.
8. Om het mythologische denken en de kunst te kunnen analyseren gebruikt de filosoof Lévi-Strauss het begrip 'bricolage' (knutselen). Zijn spelregel én vuistregel is zich altijd behelpen met de middelen die hij heeft. Voor hem vertegenwoordigt ieder ding een geheel van concrete en mogelijke relaties: het zijn operatoren, ze zijn echter slechts voor werkzaamheden bruikbaar binnen een bepaald type van benadering. Jean Janssis brengt structuren tot stand door middel van gebeurtenis sen. Jean Janssis moet een soort dialoog aangaan met zijn gomdrukmateriaal om zo een overzicht te krijgen van alle, mogelijke antwoorden ten aanzien van de problemen. Lévi-Strauss gebruikt hier het woord permutatie voor, d.w.z. groep van elementen waarin verwisselingen kunnen worden uitgevoerd oftewel de berekening van het aantal mogelijke verschillende rangschikkingen. Dat is wat Jean Janssis doet, wetende dat de toepassingsmogelijkheden beperkt 5
zijn, doordat ieder ding reeds gebruikt is, of in een andere structuur gefunctioneerd heeft, elk element heeft reeds een betekenis in de religie, natuur, omgeving, thuis,... Voor Jean Janssis liggen de elementen van een mythe altijd tussen waarnemingen en begrippen: het zijn tekens. Deze waarneming oftewel het beeld is onmogelijk los te maken van iets concreets; het begrip kan naar iets verwijzen en dit vermogen is onbeperkt. Voor Lévi-Strauss ligt de kunst tussen wetenschappelijk denken en bricolage in, want de kunstenaar heeft iets van de geleerde en van de bricoleur. Kunst ontstaat uit het evenwicht — en dit is altijd een wankel evenwicht, dus is er spanning, — tussen structuren en 'événement' (noodzaak en toeval), dat wordt gecreëerd door kunstenaar en toeschouwer. We kunnen kijken naar de motieven uit het verleden die Jean Janssis ons toont en merken dat het gaat over de magische werking van het motief. Jean Janssis gaat het gelaat interpreteren op een persoonlijke manier. Het gezicht prikkelde de fantasie van hem. Hij is geïnteresseerd in de interrelatie tussen portret en gelaat, in de kwestie van innerlijke en uitwendige identiteit, en in 'de tijd': een verlangen om het verleden op te volgen door middel van overblijfselen... Immers, vondsten zijn ook fetisjen, relieken, souvenirs voor hem, die los van hun oorspron kelijke functie magische objecten zijn geworden en onafhankelijke individuen. Als resultaat van een nieuwe combinatie komen ze elkaar plotseling op een ander niveau tegen, en worden heel veelzeggende voorwerpen die hele gedachtencom plexen kunnen overbrengen, en een reflectie geven van angsten, agressie, seksualiteit, religie, dood en verval. De ervaringswereld wordt slechts gezien als aanwijzing voor de structuur daarachter. Jean Janssis is geïnteresseerd in de metaforische, biografische of intrinsieke betekenissen van portretten. We kunnen stellen dat elke kunstwerk een persoonlijk onderzoek naar een bepaalde identiteit inhoudt. Het werk is de materialisatie van dat onderzoek.
9. Het is misschien goed hier even stil te staan bij het specifieke karakter van fotografie. Fotografie schept een illusoire ruimte in een plat vlak. Door de sterke overeenkomst met de werkelijkheid ontstaat er een merkwaardige paradox. In een en hetzelfde beeld bevindt zich een zo groot mogelijke gelijkenis met de werkelijk heid en een illusoire vervreemding daarvan. Deze paradox is in iedere foto aan wezig. Van de meest 'objectief registrerende' documentaire foto tot de bewust gemanipuleerde 'verbeeldende' foto. Op deze paradox is de fotografische beeldtaal gebaseerd. Het hanteren van deze beeldtaal, wat gekoppeld moet zijn aan technisch inzicht, is bepalend voor de kwaliteit van de foto's. Waar bestaat deze beeldtaal uit? Een sleutelbegrip hiervoor is betekenisgeving. Neem nu de foto's van Jean Janssis: alle elementen op een foto krijgen door hun rangschikking, door de lichtval, door lensvertekening, het gebruik van de gomdruk of door het camerastandpunt, een heel eigen betekenis. Daarnaast kan de betekenis van afzonderlijke elemten door 6
omringende elementen worden versterkt of veranderd. In dit spel van betekenissen ontstaat de inhoud van het totale beeld dat hij ons laat zien. De manier waarop Jean Janssis in zijn werk betekenissen aanbrengt en met betekenissen omgaat om zijn ideeÍn weer te geven, is een onderdeel van zijn stijl, het eigen taalgebruik van Jean Janssis. De kwaliteit van deze betekenisgeving is een cruciaal onderdeel van de kwaliteit van het werk. De bijzondere eigenschappen van de fotografie, die vooral veroorzaakt worden door het paradoxale karakter en de hieruit voortvloeiende manipulatieve vermogens, vereisen een creativiteit die meer met optische kennis, visueel inzicht en intel lectuele vorming te maken heeft, dan met 'handvaardigheid'. Een flexibele, snelle wisselwerking tussen geest, oog en hand is vereist. We zegden het reeds, een kun stenaar balanceert tussen een geleerde en een bricoleur. Het inzicht in al deze betekenisgevende elementen en de eigen manier waarop dat in het werk tot uitdrukking komt, kenmerkt Jean Janssis die de fotografie als beeldende-kunst-discipline beoefent. Het krachtige werk van Jean Janssis is juist gelegen dat hij er op uit is om de wereld te tonen zoals hij de wereld ziet. Het gaat er bij hem om een nieuwe vorm te geven aan het gelaat, en zelfs om er een nieuwe betekenis aan te geven; om zo te komen tot mystieke en heerlijke ongerijmdheden van die dingen in hun meest alledaagse functies, om ons te laten delen in zijn vraagstelling. Zo'n kritisch standpunt, waardeer ik ten zeerste.
*
*
*
7
*
*
november 1995 tekst:
Johan M. SWINNEN, lie. cultuurwetenschappen, kunstcriticus (AICA) en auteur van 'De Paradox van de Fotografie. Een kritische geschiede nis' (Uitg. Hadewijch, 1992)
foto:
Stedelijke Fotodienst
copyright:
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. (011)24 10 70
in dezelfde reeks verschenen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49.
Olieverfportret van keurvorst-prinsbisschop M.-H. van Beieren, anoniem, 2de h. 17de eeuw Catharinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 1 7de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfabriek, tussen 18 95 en 19 14 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1 7 0 0 Olieverfschilderij 'W eek-end', L. Pringels, 1 9 5 0 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 17 03 Kledingsstel van het Virga Jessebeeld, 1 6 8 9 - 1 8 6 3 - 1901 Olieverfschilderij 'De Grote M arkt', J.N . Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 15 68, zilver Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 1666? Schilderij 'De Grote M an', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent O.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 16 89 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusemmer (1 782) en vuurhaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 17 02 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792 Studiocamera 1 8 /2 4 , ca. 1 9 2 0 Olieverfschilderij 'H et bos', Djef Anten (1 8 5 1 -1 9 1 3 ) Juweel - zgn. 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij 'O .-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Milis, 18 54 Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1 6 6 4 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmans (1940-) Portret van Ulysse Claes (1 7 9 2 -1 8 8 0 ), G. Guffens (1 8 2 3 -1 9 0 1 ) Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 12 86 Schilderij 'Strandtafereel', 19 30, Jos.Damien (1 8 7 9 -1 9 7 3 ) Gezicht op Hasselt naar Remacle Le Loup, kopergravure Beeld "Heilige Cecilia", 1 5 3 0 -1 5 4 0 Barokke zonnemonstrans, N. Sigers & S. Vander Locht, Hasselt, 16 69 Biechtstoel, Brabants atelier, 1 6 6 4 Uurwerken van de Hasseltse uurwerkmaker Leonard Joosten (1 7 6 2 -1 8 4 9 ) Kaart Bisdom Luik, Jaillot, Parijs, 1 6 9 2 Kokosnootbeker, Steven Vander Locht, Hasselt, 1652 Gouache 'De Meukes', ca. 1 8 9 0 , Paul Marie Bamps (1 8 6 2 -1 9 3 2 ) Kroningsprent O.-L.-V. Virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 18 67 Het Hasseletum en de Historia Lossensis, twee historische werken van Joannes Mantelius (1 5 9 9 -1 6 7 6 ) Litho "Heusden 2", uit reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992 Ontwerp voor "Overhandiging..." muurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1 8 2 3 -1 9 0 1 ) Aquarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse Veldtocht, Kermt, 7 augustus 1 8 3 1 ', A.von Geusau, 18 35 Gevelplaat "Veloce-Club hasseltois 'Utile * Dulci' - 2 mai 1892" Olieverfportret van Arnoldus van Melbeeck op zijn sterfbed, 17de eeuw Acryls van Ray Remans, 1989 De pronkbeker van J.-J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bruckmann & SĂśhne, Heilbronn, 18 88 Begijnenschotel, 1 6 2 3 , zilver, meesterteken: 3 zespuntige sterren in schild Vaste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, Piet Stockmans in Museum Stellingwerff-Waerdenhof Schilderij "Ijzel en mist", Djef Anten (1 8 5 1 -1 9 1 3 ) Aquarellen "Hasseltse watermolens, 1 8 9 3 /9 4 " , Paul Marie Bamps (1 8 6 2 -1 9 3 2 )