K U N S T
I N D E
K I J K E R -
58
REFLECTOREN (2), 1714 Hasselt, Arnold FREDERICI (1657-1726), 1714; zilverbeslag op houten kern; zilvermerk: driemaal F gekroond en tweemaal proefsteek op keerzijde van elke reflector; h. 50, br. 34,3 cm en h. 48, 5, br. 34,5 cm; herkomst: Hasselt, Onze-Lieve-Vrouwekerk; bruikleen kerkfabriek Sint-Quintinus en Onze-Lieve-Vrouw Hasselt, januari 1986; inv.nrs. 86.B.051 en 86.B.052.
Op twee grillig uitgezaagde houten blokken zijn even grillig uitgesneden platen aangebracht in gedreven zilver. Beide hebben een analoge vorm, die in grote trekken omschreven kan worden als een gekroonde hartvorm, en hebben ongeveer dezelfde afmetingen, hetgeen reeds tot de conclusie dwingt dat zij een stel vormen. Is de algemene vormgeving bij beide dezelfde, dan verschillen zij toch in de details van hun decoratie. Op beide stukken staat een onversierd concaaf hartvormig vlak centraal : het is het eigenlijke vlak dat diende om het licht te reflecteren. Langsheen deze centrale hartvorm is een brede band met een barokke decoratie van rankwerk, lelies en narcissen. Onderaan ziet men een gevleugelde putto boven een kleiner onversierd en gebombeerd vruchtvormig vlak, waarop de hechting van de thans ontbrekende lichtarm aangebracht is. Boven de centrale hartvorm draagt een staande ovale cartouche, omgeven door gekruiste en gestrikte olijftakken, een monogram. Op de ene reflector is dat het mariale monogram met de ineengewerkte letters MAR boven een doorstoken hart, bij de andere het Christus-monogram IHS met kruis boven drie kruisnagels. Links en rechts van deze cartouches zijn twee zwevende engelen aangebracht die symmetrisch met de ene hand steunen op de rand van de cartouche en met de andere een grote beugelkroon schragen waarmee de reflector getopt is. Amper zichtbaar aan de voorzijde, is op de achterkant van de centrale hartvorm een chronogram gegraveerd dat voor beide reflectoren verschillend i s . Op de ene reflector leest men: ho C D eo / et V I rg I n I M ar I ae /offerV nt / C onfratres (vert.ĂŻ "De Broeders hebben dit aan God en de Maagd Maria opgedragen");
2
op de andere staat:
ea D eM fratern I tas / a qV at V or se C L I s / stab I L I ta (vert.: "Dezelfde broederschap sinds vier eeuwen bevestigd zijnde"). Beide chronogrammen zijn gemaakt voor het jaar 1714, wat ons meteen de datering en de omstandigheden van het ontstaan van beide reflectoren duidelijk maakt. De broederschap van Onze-Lieve-Vrouw Virga Jesse, die volgens de hierboven geciteerde inschriften de opdrachtgeefster van deze reflectoren geweest is, werd officieel erkend op 22 april 1314 door de Luikse prins-bisschop Adolf van der Marck1. Zij vierde dus haar vierde eeuwfeest in 1714 en dit is met een uitzonderlij ke luister gebeurd. Het was de eerste maal sinds het invoeren van de zevenjarige cyclus van de Virga-Jessefeesten in 1682, dat men extraordinarisse feesten ingelast heeft: deze solemnitijdt van
1
G. VERBEEK, Op.cit., 1988, p. 13-19.
3
den jubilé werd op 19 augustus 1714 gevierd. Zoals bij de gewone zevenjaarlijkse feesten had een plechtige processie plaats, die ditmaal uit veertien groepen bestond waarin allerlei taferelen uitgebeeld werden. De straten waar de processie doortrok waren opgesmukt met achttien triomfbogen, meerdere rustaltaren voor het H. Sacrament en een ganse reeks taferelen uit het Oude en het Nieuwe Testament. Ook was de pastorale omkadering van deze feesten zeer intens: paus Clemens XI had immers voor deze gelegenheid een volle aflaat verleend en de toeloop van volk was dan ook zo groot dat men twee extra-altaren aan de buitenzijde van het heiligdom moest aanbrengen en dat men de feestelijk versierde kerk reeds om twee uur 's nachts moest openen om van dan af aan vijf altaren tegelijk ononderbroken missen op te dragen2. In een tijd dat noch gas- noch electrisch licht bestond, moest men voor de vroegmissen in de wintertijd en/of de nachtdiensten van Kerstmis en de Goede Week of voor uitzon derlijke nachtelijke plechtigheden, zoals hierboven aangeduid, bijzondere middelen aanwenden om met het gebruikelijke en gebruikte kaarslicht een zo efficiënt mogelijke spreiding van het licht mogelijk te maken. Daartoe gebruikte men dergelijke metalen reflectoren in koper of zilver, zoals het paar dat hier besproken wordt. Dit was zelfs nog het geval in 1867; volgens een getuigenis werd dit paar toen nog dagelijks gebruikt aan het altaar van Onze-Lieve-Vrouw3. (afb. uit: A.VENDRICKX, Op.cit., p. 170) ■
m
â
ï/ J Ü-{f'ti t*-*
S ’
Aulaarvan O.l.Yvan Hasselt
2
Ibid., p. 167-170; A. VENDRICKX, Op.cit., p. 138-146.
3
A. VENDRICKX, Op.cit., p. 220.*c5F
4
Het stel uit 1714 werd door de Broederschap besteld met het oog op of als aandenken aan de viering van hun vierde eeuwfeest. Zij wendden zich daarvoor tot de toenmaals wellicht meest prestigieu ze Hasseltse zilversmid, Arnold Frederici. Hij stamde uit een familie die afkomstig was van Lummen en werd te Hasselt gedoopt op 7 juli 1657 als zoon van Joris Frederici en Gertrudis Jacobs. Door zijn moeder-weduwe ontvoogd op 11 mei 1678, huwde hij op 19 mei 1687 te Hasselt met Adriana van Buylen, de rijkelijk begif tigde dochter van koopman Jan van Buylen en Maria Kips. Uit het huwelijk van Arnold Frederici met Adriana van Buylen werden twee zonen geboren: Jan Frans, die zijn vader opvolgde als edelsmid, en Antonius, die als kloosterling binnentrad bij de Hasseltse augustijnen. Arnold Frederici was als edelsmid eerst gevestigd in het huis Het Hert aan de Havermarkt en later waarschijnlijk in het huis De gulden Baert, achteraan in de Demerstraat. In 1692 was hij meester van het Hasseltse smedenambacht waarvan hij lid was. Recent onderzoek naar het Hasseltse zilver heeft, buiten de hier besproken reflectoren, nog een aantal andere werkstukken en een reeks ontwerptekeningen voor edelsmeedwerk van Arnold Frederici aan het licht gebracht. Arnold Frederici overleed te Hasselt op 28 november 1726. Hij werd als goudsmid opgevolgd door zijn zoon Jan Frans, die op zijn beurt de vader zou worden van edelsmid Hendrik Arnold Frederici4.
* * * * *
BIBLIOGRAFIE De Hasseltse Virga Jesse en haar kerk, 1982, nr. 98. B. GEUKENS & C. CEULEMANS, Hasselt I, p. 18. Hasselts Zilver, tentoonstellingscatalogus Hasselt, 1996. G. VERBEEK, Virga Jesse, Schat van de Hasselaar, 1988. A. VENDRICKX, Onze-Lieve-Vrouw van Hasselt, behelzende de geschiedenis van het miraculeus beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Hasselt en van het vermaard genootschap onder den titel van Virga Jesse daar ter plaats opgerecht; alsmed godvruchtige Oefeningen en Gebeden tijdens eene Noveen ter eere van Onze-Lieve-Vrouw veut Hasselt, Sint-Truiden, 1867.
* * * * *
4
Catalogus Hasselts Zilver, 1996, p. 80-85.
september 1996 tekst: lie. Jef ARRAS foto's: Stedelijke Fotodienst copyright:
I II Bh
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. (011)24 10 70
in dezelfde reeks verschenen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57.
olieverfportret van keurvorBt-prins-bisschop M.-H. van Beieren, anoniem, 2de h. 17de eeuw catharinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfabriek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van vlierden, ca. 1700 olieverfschilderij 'Week-end', L. Pringels, 1950 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent 6 I.F. Frederici Hasselt, 1703 Kledingsstel van het virga Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901 olieverfschilderij 'De Grote Markt', J.N. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 1568, zilver Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 16667 Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent o.-L.-v. virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689 zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusemmer (1782) en vuurhaak zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Bucherius Xnaepen, P.J. verhaghen, 1792 studiocamera 18/24, ca. 1920 olieverfschilderij 'Het bos', Djef Anten (1851-1913) Juweel - zgn. 'reukappel'- van virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij 'O .- L .-vrouw met Kind', Antwerpse paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Milis, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmans (1940-) Portret van Ulysse Claes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901) Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286 Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Damien (1879-1973) Gezicht op Hasselt naar Remacle Le Loup, kopergravure Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540 Barokke zonnemonstrans, N. Sigers & s. Vander Locht, Hasselt, 1669 Biechtstoel, Brabants atelier, 1664 Uurwerken van de Hasseltse uurwerkmaker Leonard Joosten (1762-1849) Gouâche 'De Meukes', ca. 1890, Paul Marie Bamps (1862-1932) Kroningsprent O.-L.-V. virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867 Het Hasseletum en de Hlstoria Lossensis, twee historische werken van Joannes Mantelius (1599-1676) Litho "Heusden 2", uit reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992 Ontwerp voor "Overhandiging..." muurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823-1901) Aquarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse Veldtocht, Kermt, 7 augustus 1831', A.von Geusau, 1835 Gevelplaat "Veloce-Club hasseltois 'Utile * Dulci' - 2 mai 1892" Olieverfportret van A m o l d u s van Melbeeck op zijn sterfbed, 17de eeuw Acryls van Ray Remans, 1989 De pronkbeker van J.-J.lhonissen, deels verguld zilver, P.Bruckmann & SÜhne, Heilbronn, 1888 Begijnenschotel, 1623, zilver, meesterteken: 3 zespuntige sterren in schild vaste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, Piet Stockmans in Museum Stellingwerff-Waerdenhof Schilderij "Ijzel en mist", Djef Anten (1851-1913) Aquarellen "Hasseltse watermolens, 1893/94", Paul Marie Bamps (1862-1932) Foto "Jongeman met badmuts", gomdruk, 1/10, Jean Janssis zilveren reliekhouder H.Hubertus, (1741-1742), Lambertus Hannosset, Antwerpen olieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de Grote Markt", 1899, Djef Swennen (1871-1905) Olieverfportret van N.G. Vaesen (1768-1864), 1819, M.G. Tieleman Vaandel "Kunstkring Alexis Pierloz Hasselt 1920", Hasselt Groepsportret "Leden van de virga-Jessebroederschap bij haar beeld", 1709, olie op paneel Beiaardklavier, ca. 1752, Hasselt (?) [bewaard in het Stedelijk Beiaardmuseum Hasselt] De Hasseltse reus De Langeman; ontwerp: Melchior Tieleman, 1810