KUNST
IN
DE
KIJKER
KAART VAN HET PRINSBISDOM LUIK, 17de eeuw Henricus Hondius (1597-1651); handgekleurde kopergravure; afmeting: 45,7 x 53,7 cm; aankoop stad Hasselt maart 1987; inv. nr. 87.016.
- 63
Deze kaart werd uitgegeven door Henricus Hondius (1597-1651) te Amsterdam. Zij stelt het middendeel voor van het prinsbisdom Luik: vanaf juist onder Maaseik tot Namen, zodat het zuiden en het zuidwestelijk deel, de streek tussen Sam ber en Maas, ontbreken. Op deze kaart bevinden zich op de linkerzijde twee versierde cartouches. Op de onderste cartouche is het wapenschild met het perron van Luik afgebeeld, met mijter, staf en zwaard, symbolen van de kerkelijke en wereldlijke waardigheid, geflankeerd door twee kanunniken en een kleine windroos, die het noorden aangeeft. Deze kaart is georiënteerd met het noorden bovenaan hetgeen voor 16de en 17de eeuw kaarten niet evident is. In de cartouche leest men het opschrift Diocesis Leodiensis accurata tabula (nauwkeurige kaart van het bisdom Luik). Hieronder bevinden zich twee schalen in Duitse en Franse mijlen. (De Duitse mijl bedroeg ongeveer 7,5 km en de Franse mijl 4,4 km). De bovenste cartouche heeft een mooie barokke omlijsting en draagt als op schrift: HumaniRimo viro Domino loanni Le Roux, urbis Amstelodamensis mercatori fideliRimo hanc Leodienis Diocesis tabulam benevolentia ergo Dedicat. (Aan de zeer beschaafde heer Jean Le Roux, draagt hij, H. Hondius, deze kaart van het bisdom Luik welwillend op als zeer trouwe koopman van de stad Amsterdam). De aanduidingen op de kaart zijn in het Latijn, het Nederlands en het Frans voor de Waalse streken.
De achterzijde van deze kaart is onbedrukt. Hierdoor is het moeilijk uit te maken uit welke publicatie deze kaart stamt. Zij werd voor het eerst uitgegeven in 1633 in de eerste editie van de “Atlas ou représentation du monde universel...” in twee volumes met 238 kaarten. Zij is vervaardigd als kopergravure op een uiterst fijne wijze. Dit exemplaar is handgekleurd op een sobere maar wel onvolledige wijze. De versieringen zijn in een eenvoudige barokstijl. Het papier is Hollands handgeschept papier van zeer goede kwaliteit, wat gunstig is voor de bewaring, in tegenstelling tot het meeste papier uit de 19de eeuw dat verbrokkelt door de zuurtegraad. Van een dergelijke koperplaat kon men naar schatting een duizendtal goede afdrukken maken. Men denkt dat er gemiddeld 20% van de 16de en 17de eeuwse kaarten tot onze tijd bewaard zijn gebleven.
2
T opografische beschrijving Prof. Dr. E. Van Mingroot (K.U. Leuven) heeft de verschillende soorten kaarten typologisch ingedeeld zoals o.a. schematische kaarten, pre-kadastrale kaarten, toponymische kaarten, chorografische kaarten en figuratieve kaarten. Deze kaart is een chorografische kaart (x©poç : landschap). Dit betekent dat deze kaart meer informatie verschaft dan een toponymische kaart (xotioç: plaats), waarop men voornamelijk plaatsnamen terugvindt. Op een chorografische kaart worden daarentegen veel meer landschapselementen aangeduid. Wij geven een zeer beknopt overzicht: - hydrografie: de waterlopen worden nauwkeurig weergegeven. Te Hasselt worden bijvoorbeeld de Oude en de Nieuwe Demer duidelijk aangeduid. - het landschap: bossen worden in het donkergroen aangegeven. In het land van Loon zijn er evenwel niet veel bossen. Daarentegen is er ten noorden van Hasselt zeer veel heide, aangeduid in het lichtgroen maar ook moeras, Latijn “palus”, zoals de Donderslag. - het reliëf: dit is een zwak punt op 17de eeuwse kaarten. Het reliëf wordt aangeduid door meestal bruingekleurde “mollenhoopjes”, die slechts een onvolkomen beeld geven van het reliëf. - de natuurlijke streken: Kempen, Haspengouw en Hageland worden vermeld. - de steden en dorpen: worden nauwkeurig weergegeven; steden worden meestal rood gekleurd, hetgeen op dit exemplaar echter niet het geval is. W anneer men de plattegrond van Hasselt met een vergrootglas bekijkt, dan blijkt deze op een rudimentaire wijze overeen te stemmen met de realiteit. - abdijen en kastelen: de abdijen van Herkenrode, Munsterbilzen, Averbode, Hocht, Val-Dieu en het kartuizerklooster van Zelem worden aangeduid, evenals de kastelen zoals Schoonbeek, Heers, Rekem, Kuringen en de commanderie van Gruitrode, maar merkwaardig is dat de grootcommanderie van Alden Biesen op 17de eeuwse kaarten ontbreekt. - wegen: in tegenstelling tot andere kaarten worden op deze kaart vele wegen aangegeven. Opmerkelijk is echter dat de weg van Hasselt naar Zonhoven ontbreekt, hetgeen waarschijnlijk een vergetelheid is aangezien deze weg wel op andere kaarten uit dezelfde tijd, zoals die van Blaeu, Visscher en Jansonius, aangeduid is. Dat de rechtstreekse weg van Hasselt naar Tongeren ontbreekt, is misschien niet zo verwonderlijk, want de steenweg naar Luik werd slechts in 1741 aangelegd, hetgeen niet belet dat op de andere kaarten er wel een weg van Hasselt naar Kortessem wordt aange duid. Samengevat dient de wegenkaart dus kritisch benaderd te worden. - de politieke arenzen: deze worden aangeduid maar zijn op oude kaarten vaak problematisch. De grenzen van het prinsbisdom zijn aangegeven evenals de Brabantse enclave Veulen en de Luikse enclaves in Brabant. De ingewikkelde situatie in de landen van Overmaas wordt echter onjuist vereenvoudigd: het hertogdom Limburg, Valkenburg, Dalhem en ‘s Hertogenrade worden schijnbaar als één gebied beschouwd. Moderne geschiedkundige kaarten zijn bijgevolg veel betrouwbaarder. 3
E en beknopte schets van de Z uid- en Noord-N ederlandse cartografie De bloei van de cartografie in de Nederlanden werd voorbereid in de eerste helft van de 16de eeuw aan de universiteit van Leuven door verschillende geleerden. De wiskundige Gemm a F risiu s (1508-1555) ontwikkelde er de driehoeksmeetkunde hetgeen van belang was voor de landmeetkunde. Dit werd op grote schaal toegepast door Ja c o b van Deventer (ca. 1500-1575) die, vermoedelijk in opdracht van keizer Karel V in minder dan 10 jaar, van 1536 tot 1545, nagenoeg de hele Nederlanden in kaart bracht. De meeste van deze kaarten zijn niet bewaard gebleven, maar kennen wij wel via Italiaanse kopieën. Tot rond 1575 lag immers het zwaartepunt van de cartografie in Italië, vooral in Venetië en Rome. Nadien werd dit verlegd naar het Noorden, voornamelijk Antwerpen. De reden van deze verschuiving was enerzijds de teloorgang van de maritieme macht van Venetië en Genua, anderzijds een vreselijke pestepidemie die Venetië in 1575 getroffen heeft. Voor het eerst werden in de Nederlanden, meer bepaald te Antwerpen, atlassen op een commerciële wijze uitgegeven. Drie personen speelden hierbij een zeer belangrijke rol: Gérard Mercator, Abraham Ortelius en Gérard De Jode. Gérard De C re m e r, gelatiniseerd tot Mercator, werd geboren te Rupelmonde in 1512 en overleed te Duisburg in 1594. Hij studeerde filosofie en wiskunde aan de universiteit van Leuven, onder leiding van Gemma Frisius; tegelijk leerde hij de kopergravure beoefenen. Alzo werd hij de grondlegger van de moderne cartografie. Ook de naam “Atlas” stamt van hem. Hij ontwikkelde de nieuwe revolutionaire Mercator-projectie voor de wereldkaart. Zijn werk werd hoofdzakeiijk na zijn dood door zijn zoon uitgegeven. Zijn vriend Abraham Ortels, gelatiniseerd tot O rtelius (1528-1598) was evenwel veel commerciëler aangelegd en gaf reeds in 1570 de eerste systematische atlas uit, namelijk het Theatrum Orbis Terrarum, gegraveerd door Frans Hogenberg (1535-1590), in het begin gedrukt te Diest, maar vanaf 1579 in de drukkerij van Plantijn te Antwerpen. Zijn rivaal was Gérard de Jo d e (15051591), afkomstig uit Nijmegen, maar werkzaam te Antwerpen, welke samenwerkte voor de gravures met de gebroeders Van Doetecum. In 1585 werd Antwerpen ingenomen door de Spaanse troepen van Alexander Farnese, hetgeen leidde tot de feitelijke splitsing van de Nederlanden en de uittocht van ongeveer 150.000 protestanten, intellectuelen en handelaars, naar het Noorden, voornamelijk Amsterdam en Leiden. Alzo verhuisde ook het zwaartepunt van de Nederlandse cartografie van Antwerpen naar Amsterdam. Een belangrijk figuur was Joost de Hondt, gelatiniseerd tot Jo d o c u s H ondius. Hij werd geboren te Wakken bij Tielt in 1563 en werd een vurig protestant. Daarom week hij in 1584 uit naar Londen, waar hij reeds de cartografie beoefende, en nadien in 1593 naar Amsterdam. Hij huwde er met Coletta van den Keere, de zuster van de beroemde cartograaf Petrus Kaerius, afkomstig uit Gent. Hondius werd de stichter van één van de belangrijkste cartografische
4
uitgeverijen van de Nederlandse Gouden Eeuw. Zijn bedrijf was gevestigd in de Kalverstraat te Amsterdam en had de toepasselijke naam "In den wackeren hondt�, een dubbele allusie op zijn familienaam en zijn geboortedorp Wakken, of, in het Latijn: sub cane vigilante. Van grote betekenis is dat hij in 1604 de koperplaten van Mercator kon kopen. Alzo kon hij de Mercator-atlas heruitgeven vanaf 1606, echter aangevuld met 36 eigen kaarten, voornamelijk van niet-Europese gebieden. Daarom spreekt men over de Mercator-Hondius Atlas. Hij overleed vrij plots in 1612 en zijn bedrijf werd overgenomen door zijn zonen Jodocus Hondius II (ca. 1595-1629), Henricus Hondius (1597-1651) en zijn schoonzoon Johannes Janssonius (1588-1664). In deze periode werd de Mercator-Hondius steeds uitgebreider tot deze tenslotte bestond uit 11 volumes met 500 kaarten, uitgegeven in meerdere talen, achtereenvolgens het Latijn, het Frans, het Nederlands, het Engels en het Duits. Ook de Flandria lllustrata van Sanderus werd door het huis Hondius uitgegeven. De naam van Henricus Hondius verschijnt voor het eerst op kaarten in 1623.
5
De grote concurrent van het huis Hondius was het huis Blaeu, gesticht door Willem Janszoon Blaeu (1571-1638), afkomstig uit Alkmaar, die een opleiding gekregen had bij de befaamde Deense astronoom Tycho Brahe. Zijn bedrijf werd voortgezet door zijn zonen Johannes (1598-1673) en Cornelis (16101642). Zij werden benoemd tot officiële cartografen van de Staten van Holland en de Verenigde Oost-lndische Compagnie (V.O.C.), ondanks het feit dat de familie Blaeu naar alle waarschijnlijkheid katholiek was in tegenstelling tot de calvinistische familie Hondius. Het bedrijf specialiseerde zich in zeekaarten, waarvan sommige als staatsgeheim in de opslagplaatsen en op de schepen van de V.O.C. bewaard werden. De drukkerij van Blaeu te Amsterdam werd in het midden van de 17de eeuw één der belangrijkste ter wereld. Hier werd in 1662 de monumentaalste atlas aller tijden uitgegeven: de Atlas Major of “Grooten Atlas oft Wereldbeschrijving”, in 9 tot 12 volumes met 600 kaarten en in vijf edities: het Latijn, het Nederlands, het Frans, het Duits en het Spaans. Het einde kwam echter in 1672 toen de drukkerij volledig uitbrandde. De derde Amsterdamse cartografische dynastie is deze van Visscher: Claes Janszoon Visscher (1587-1652), zijn zoon Nicolaes I (1618-1679) en zijn kleinzonen Nicolaes II (1649-1702) en Nicolaes III (1639-1709), vooral bekend voor oorlogskaarten. Later, in het begin van de 18de eeuw, ontstonden er ook familiebanden tussen de families Hondius en Visscher. In het midden van de 17de eeuw hadden de Verenigde Provinciën hun grootste politieke, maritieme en economische markt bereikt. Dit was te verklaren door het dynamisme van een nieuwe staat, welke vocht voor haar onafhankelijkheid, officieel verkregen door het verdrag van Munster in 1648, maar anderzijds ook doordat alle grote Europese mogendheden in een crisis verkeerden: burgeroorlog in Engeland, de Fronde, namelijk de opstand van de adel in Frankrijk, de dertigjarige oorlog in Duitsland, het verval van Spanje en het verlies van de onafhankelijkheid van Portugal. Tijdens het bewind van Cromwell en van Lodewijk XIV keerden echter de kansen. Het ongeluksjaar voor de Republiek werd 1672 met een gelijktijdige aanval van het Franse leger en de Engelse en Franse vloot. Weliswaar kon de Noord-Nederlandse onafhankelijkheid gevrijwaard blijven dankzij de Hollandse waterlinie en het optreden van admiraal Michiel de Ruyter, toch betekende dit het begin van de achteruitgang tot een tweederangsmogendheid hetgeen bezegeld werd door het verdrag van Utrecht van 1713. Tegelijk verzwakte het Nederlandse culturele leven en kwamen de Nederlandse cartografen zoals Pieter Mortier (16611711) en Pieter Van der Aa (1659-1733) onder Franse invloed, inzonderheid deze van Alexis Hubert Jaillot (1632-1712), officiële cartograaf van koning Lodewijk XIV te Parijs en opvolger van Sanson (1600-1667). Typerend is dat deze Nederlandse kaarten weinig origineel zijn en uitsluitend in het Frans zijn opgesteld en niet meer in het Latijn of het Nederlands. Zo verhuisde het zwaartepunt naar Frankrijk en pas nadien naar Engeland en Duitsland.
6
Cartografie en kunst
Typisch voor oude kaarten van vóór 1800 is dat men niet alleen trachtte een zeker wetenschappelijke nauwkeurigheid na te streven, maar ook dat tegelijk een artistieke vormgeving beoogd werd. A lzo zijn kaarten uit de 16de eeuw, zoals deze van A. Ortelius, versierd met renaissance-ornamenten. Het blijkt dat er inspiratie geput werd in ontwerpen van kunstenaars zoals Vredeman de Vries en Floris de Vriendt, de architect van het stad huis van Antwerpen. In de 17de eeuw krijgen de versieringen een barokuitzicht maar is de kleuring meestal minder vol dan in de 16de eeuw. Vele afbeeldingen hebben een symbolische waarde. In de 18de eeuw worden de versieringen soberder en klassieker om tenslotte in de 19de eeuw te verdwijnen zodat de zuiver wetenschappelijke kaarten ontstaan. Alzo is er een definitieve scheiding gekomen tussen wetenschap en kunst, hetgeen ook geldt voor andere wetenschappen.
B eknopte bibliografie - Algemene Geschiedenis der Nederlanden (deel 7 en deel 9) Haarlem 1980 - J. Bossu: Vlaanderen in Oude Kaarten: drie eeuwen cartografie - Tielt/Bussum 1983 - D.R. Duncker en H. Weiss: Het hertogdom Brabant in kaarten prent - Tielt/Bussum 1983 - F.W. Hondius: De Wackere Hondt, leven en werk van de cartograaf Jodocus Hondius - Vlaamse Toeristische Bibliotheek 1963 - Kleine Atlas voorde Geschiedenis van beide Limburgen, Maastricht 1989 - J. Potter: Antique Maps: an introduction to the history of maps and how to appreciate them - Knokke 1988 - J. Rogiers en B. van der Herten: Eenheid op papier de Nederlanden in kaart van keizer Karei tot Willem /, Davidsfonds Leuven 1994 - E. Van Ermen, E. Van Mingroot, B. Minnen, M. Van der Eycken: Limburg in Kaart en Prent: historisch cartografisch overzicht van Belgisch en Nederlands Limburg, Tielt/Weesp 1985. 7
maart 1997
copyright:
tekst:
Dr. Ivan Wolfs
foto’s:
Stedelijke Fotodienst
STED ELIJK M USEUM STELLIN G W ER FF-W AERD EN H O F Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011/24 10 70
in dezelfde reeks verschenen: 1. Olieverfportret van keurvorst-prins-bisschop M.-H. van Beieren, anoniem, 2de h. 17de eeuw 2. Catharinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw 3. Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfa briek, tussen 1895 en 1914 4. Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1700 5. Olieverfschilderij Week-end', L. Pringels, 1950 6. Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703 7. Kledingsste! van het Virga Jessebeeld, 1689 -1863 1901 8. Olieverfschilderij 'De Grote Markt', J.N. Grauls, 1863 9. Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 1568, zilver 10. Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 1666? 11. Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, (1983) 12. Mirakelprent 0.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Oriey, wsch. 1689 13. Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw 14. Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L Capitaine, 1795 15. Lederen Hasseltse brandblusemmer (1782) en vuurhaak 16. Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 17. Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792 18. Studiocamera 18/24, ca. 1920 19. Olieverfschilderij 'Het bos’, Djef Anten (1851-1913) 20. Juweel - zgn. 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de b. 17de eeuw 21. Schilderij 'O.-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw 22. Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw 23. Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Hasselt, P.F.Milis, 1854 24. Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt) 25. Set van vier vazen, Piet(er) Stockmans (1940-) 26. Portret van Ulysse Claes (1792-1880), G. Guffens (18231901) 27. Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286 28. Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Damien (1879-1973) 29. Gezicht op Hasselt naar Remacle Le Loup, kopergravure 30. Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540 31. Barokke zonnemonstrans, N. Sigers & S. Vander Locht, Hasselt, 1669 32. Biechtstoel, Brabants atelier, 1664
33. Uurwerken van de Hasseltse uurwerkmaker Leonard Joosten (1762-1849) 36. Gouache 'De Meukes', ca. 1890, Paul Marie Bamps (1862-1932) 37. Kroningsprent 0.-L.-V. Virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867 38. Het Hasseletum en de Historia Lossensis, twee historische werken van Joannes Mantelius (1599-1676) 39. Litho "Heusden 2", uit reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992 40. Ontwerp voor "Overhandiging..." muurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823-1901) 41. Aquarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse Veldtocht, Kermt, 7 augustus 1831', A.von Geusau, 1835 42. Gevelplaat 'Veloce-Club hasseltois 'Utile * Dulci' - 2 mai 1892" 43. Olieverfportret van Amoldus van Melbeeck op zijn sterfbed, 17de eeuw 44. Acryls van Ray Remans, 1989 45. De pronkbeker van J.-J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bruckmann & Söhne, Heilbronn, 1888 46. Begijnenschotel, 1623, zilver, meesterteken: 3 zespuntige sterren in schild 47. Vaste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, Piet Stockmans in Museum Stellingwerff-Waerdenhof 48. Schilderij "Ijzel en mist", Djef Anten (1851-1913) 49. Aquarellen “Hasseltse watermolens, 1893/94", Paul Marie Bamps (1862-1932) 50. Foto "Jongeman met badmuts", gomdruk, 1/10, Jean Janssis 51. Zilveren reliekhouder H.Hubertus, (1741-1742), Lambertus Hannosset, Antwerpen 52. Olieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de Grote Markt", 1899, Djef Swennen (1871-1905) 53. Olieverfportret van N.G. Vaesen (1768-1864), 1819, M.G. Tieleman 54. Vaandel "Kunstkring Alexis Pierloz Hasselt 1920", Hasselt 55. Groepsportret "Leden van de Virga-Jessebroederschap bij haar beeld", 1709, olie op paneel 56. Beiaardklavier, ca. 1752, Hasselt (?) [bewaard in het Stedelijk Beiaardmuseum Hasselt] 57. De Hasseltse reus De Langeman, Melchior Tieleman, 1810 58. Reflectoren (2) zilverbeslag op houten kern, Arnold Frederici, 1714 59. De gouden kronen van de Virga Jesse, Auguste Levesque, 1867 61. Blauw Tafereel, Pierre Cox (1915-1974) 62. Portret Guillaume Claes, Judith Crollen (1898-1982) naar werk van M.G. Tieleman, 1957