KUNST
I N DE K I J K E R
- 79
S IE R L IJS T “O O R LO G SG ESN EU VELD EN H A SSELT 1914-1918", niet gedateerd; Hasselt,
Auguste Blanckart (1878-1952), fotograaf Sylvain Brauns (1890-1947), architect/ontwerper Joseph Antoon Jossa (1884-7), beeldhouwer; gesculpteerde eikenhouten lijst; h. 198 cm., br. 241 cm.; opschriften: boven: POTIUS MOR! QUAM FŒDARI (liever sterven dan verraden) hoeken: DECUS (eer) / VIRTUS (m o e d )/ GLORIA (r o e m )/ FIDES (trouw) linksonder: Jos. JOSSA sculpteur rechtsonder: Sylv. BRAUNS architecte; inv. nr. 79.581.
HASSELT TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG (1914-1918)
1. Inval van de Duitsers te Hasselt : augustus - september 1914 Op donderdagmorgen 6 augustus 1914 kwamen een zeventien ruiters van het Duitse twaalfde regiment huzaren vanuit Diepenbeek naar Hasselt. Ze probeer den via de Maastrichtersteenweg de stad te naderen maar werden door een detachement Belgische rijkswachters gesommeerd zich over te geven. Ze tracht ten nog te vluchten maar de rijkswachters openden het vuur, doodden twee van hen en een derde bleef zwaargewond achter. De overigen vluchtten terug in de richting Diepenbeek. Burgemeester F. Portmans nam, met het schepencollege en de gemeenteraad, al vlug enkele belangrijke voorzorgsmaatregelen. Hij ontbond de burgerwacht en door probate maatregelen als het invoeren van de avondklok, het samenscho lingsverbod en het verbod op de wapendracht wilde hij de vijand geen aanleiding geven tot wreedheden allerhande. Nu volgden enkele bange dagen ! Op 11 augustus 1914 rond 6 uur 's avonds namen de Duitsers Hasselt zonder slag of stoot in. Een afdeling cyclisten kwam via de Luikerpoort de stad binnenge reden en begaf zich rechtstreeks naar het stadhuis. De Duitsers deden de burge meester komen en eisten dat hij de stad onvoorwaardelijk zou overgeven. Burge meester Portmans moest hun eis wel inwilligen, want er waren geen Belgische soldaten meer in de stad en de burgerwacht had de wapens neergelegd. Hij had trouwens geen andere keuze, want verzet zou met zware represailles beantwoord geweest zijn. De volgende dagen kregen de Hasselaren wel een verbijsterend beeld van de sterkte der Duitse troepen: zij trokken massaal door de stad op weg naar Parijs, zoals ze toen nog dachten. Daarmee begon dan ook voor meer dan 4 jaar de bezetting van de stad.
2. H et dagelijkse leven tijdens de bezetting Het stadsbestuur had het de hele oorlog lang erg moeilijk. Voortdurend waren er uitzonderlijke situaties zoals : - de soms maanden durende inkwartieringen van Duitse soldaten; - het opvangen van vluchtelingen (869 W est-Vlaamse in 1917-1918 en in 1918 ook nog Franse vluchtelingen, samen 1 700); - de bevoorrading van 18 500 Hasselaren en de gemeenschappelijke aankopen van voedselvoorraden; - de familiale en sociale problemen die het gevolg waren van de afwezigheid van honderden frontsoldaten, krijgsgevangenen en gedeporteerden; - de veelvuldige opeisingen door de Duitsers; - de grote werkloosheid (1 794 werklozen en 800 families ten laste van het W eldadigheidsbureel (10 februari 1915); 2
- allerhande ziekten, waaronder de moordende Spaanse griep in 1918, toen het aantal doden in vergelijking met 1914 verdubbelde enz. Tijdens de bezetting troffen de Duitse burgerlijke en militaire overheden zeer veel maatregelen. Zij wilden letterlijk alles met hun reglementen onder controle hou den. Het stadsbestuur maakte de talrijke maatregelen van de bezetters en de ook al talrijke eigen besluiten aan de burgers bekend met behulp van affiches. De stadsadm inistratie was door dit bijkomende werk dan ook zeer zwaar belast, want er moesten in de oorlogsperiode een duizendtal aanplakbrieven verspreid w or den. Vanzelfsprekend hebben deze oorlogsgebeurtenissen een grote invloed gehad op het dagelijkse leven te Hasselt. In het boek "Hasselt bezet - De Eerste W ereldoor log (1914 - 1918)", dat verscheen n.a.v. de gelijknamige tentoonstelling in het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof (7 november - 27 december 1998), worden volgende aspecten behandeld: -
de militaire onderdrukking eten en drinken - bevoorradingsproblemen economische situatie - opeisingen door de Duitsers het sociale leven onderwijs, taal en cultuur bestuur, politiek en financiën de rooms-katholieke kerk in oorlogstijd stedebouw veiligheid, orde, houding tegenover de Duitse overheid recht en rechtspraak mobiliteit gezondheid en hygiëne pers demografie.
3
3. S ierlijst oorlogsgesneuvelden 1914-1918 De gesculpteerde eikenhouten lijst die hier besproken wordt, vermeldt 136 namen van gesneuvelden waarvan 121 met (*) en 15 zonder foto. V.l.n.r. - rij —► 1) De Bande Jules* Delvingne Lucien* Denharynck G.-G.* Deridder Jacques* De Schrijnmaker Gaston* Frank Georges* Garnir F.-V.-J.* Dusart Charles-Eduard* Leuris Jean* Masy François* Masy Gilbert* Rennoir E.-A.-G.* Stappers J.-H.-L.* Van Loo E.-A.* Wery H.-G.-D.* 2) Aerts Jean* Bams Alphonse* Baptiste Jean* Bas Jos-Leopold* Beckers Gustave* Beerten Louis* Bellemans J.-J.* Biernaux Maurice* centraal in een kader. (zonder foto) Coevoet FR.-J.-B. Keunen Henri Vandebroek J.-G.-A. Put J.-C. Voets Arnold Kusters Eduard Stassen J.-Fr. Cammaert J.-B. Van Herk P.-H.
Detraux Jules Dupuis Luc Lechien P.-A.-N.-J. Luysmans TH.-H. Maesen Henri Van de W alle Pierre
Billet Jean* Boes Chrétien* Bonneux Albert* Bosmans J.-J.* Bosmans Edgard* Brauns J.-Corneille* Brauns Laurent* Butenaers J.-F.* 3) Bijloos Théophile* Castaigne Félix* Coenen L.-J.* Coenen Pierre* Cox François* Craenen Herman* Croma P.-J.-A.* Declercq J.-N.* Delfontaine Joseph* Dethier Pierre* Deumens Albert* Deumens Antoine* Deumens Emile* Dijlst H.-P.* François Georges* Gielen J.-H.-A.* Govaerts Alphonse* Graulus P.-J.* 4) Haesen R.-J.-E.* Halleng J.-H.* Hermans H.-O.-J.* Hoeckx J.-L.* Hoste César* Houben Guillaume* Jacobs Hubert* Jacobs Louis* Keilens M.-L.-L.-A.* Klingels Martin* Kraewinkel F.-J.-H.* Lancel Charles* Machiels J.-M.* Merry J.-A.* Meijers François* Michiels Louis* Moors Louis* Mouling Chrétien*
4
- plannen voor huizen en openbare gebouwen; - villa van de directeur Brouwerij van Alken en gelagzaal van de brouwerij; - school en pastorie van Genebos (Lummen); - drie huizen (één op de Martelarenlaan en twee op de Kuringersteenweg). Eén van de huizen op de Kuringersteenweg werd tijdens de oorlog vernield (1944); het andere, op de hoek van de Breemstraat, nr. 134, was de privé woning van de familie Brauns. Dit woonhuis, gebouwd in 1933, - is een mooi voorbeeld van functionele bouwkunst. Ook de binneninrichting en de meubels getuigen van deze functionele geest (zelf ontworpen salon / keuken); - in de periode tussen de twee wereldoorlogen ontpopte de Zwitserse architect Le Corbusier zich als de grootste architect van deze moderne functionele bouwkunst (in Nederland: Berlage en Dudok met het Raadhuis van Hilversum); - medewerker aan de versiering van de provincie raadszaal te Hasselt (1930); - wedstrijden: ontwerpen voor - het monument te Hasselt voor de gesneuvelden (1914 -1918) - het gerechtshof - ontwerp (teruggevonden in de Academie) i.v.m. een vernieuwing van het stads centrum van Hasselt "Place de la victoire" zelfs met een nieuw stadhuis.
Fotograaf: Auguste Blanckart (1878-1952) Henricus Joseph Blanckart, vader van Auguste, was de stichter van deze fotografen - familie. Hij werd geboren te 's Hertogenrade (op de grens van Nederlands Limburg en Duitsland) op 16 december 1833. Zijn ouders verhuisden naar Luik. Na studies te Charleroi kwam hij zich als fotograaf vestigen te Hasselt (ca. 1867). Hij overleed alhier op 13 okto ber 1894. De jongste twee zonen van het talrijk gezin, Auguste (gebo ren in 1878) en Celestin (geboren in 1881) namen na de dood van hun vader het atelier over, aanvankelijk in de Kapelstraat en later aan de Maagdendries. Auguste was onmiskenbaar de leider van het duo. Zijn broer Celestin verliet op zeker ogenblik de zaak. Auguste Blanckart overleed op 17 februari 1952. Auguste Blanckart (volgens Paul Andries) - was een portrettist met oog voor mode en charme; - als landschapsfotograaf gaf hij blijk van artistieke kwaliteiten. Dit kwam tot uiting in een aantal sfeervolle landschappen waarmee hij evenwel nooit naar buiten trad; - als fotoreporter: het reportagewerk is een boeiend aspect van zijn werk. Kwali tatief is het vrij ongelijkmatig (meer toegelegd op studiowerk) maar documentair hebben deze reeksen gewijd aan optochten en officiële plechtigheden zeker een onvervangbare waarde. (Paul Andries, wetenschappelijk assistent Provincaal Museum voor Fotografie, Antwerpen)
7
Beeldhouwer: Joseph Antoon Jossa (1884-?) - geboren te St.-Truiden (17 maart 1884); - gehuwd in 1909 met Maria Rosaiia Enkels, geboren te Schulen op 4 oktober 1876; - het echtpaar Jossa woonde sedert hun huwelijk in de Isabellastraat in Hasselt; - leraar aan de Tekenacademie te Hasselt (vaste benoeming op 13-1-1936) leeropdracht : "boetseren en beeldhouwkunst". Hij is aan de Academie gebleven tot aan zijn oppensioenstelling. Voor zijn opdracht aan de Academie zou hij als ervaren houtsnijder verbonden geweest zijn aan een meubelbedrijf; - hij zou in 1930 samengewerkt hebben met architect Brauns bij de versiering van de provincieraadzaal (twee marmeren herdenkingsplaten met eiken kaders, en vermeldend de namen van zes terdoodveroordeelden van de Eerste Wereldoor log).
4.
H erdenkingen en vaderlandslievende verenigingen
Hasselt vierde eenstemmig en behoorlijk het intreden van den wapenstilstand, de ontruiming en bevrijding, de terugkomst van het roemrijk 11de Linieregiment en de doortrekkende troepen. Den 9de Januari 1919 hielden de Koning en de Kroonprins hunne blijde intrede en werden de bevrijdingsfeesten op waardige wijze gesloten. Er waren nog allerlei gelegenheden waarvoor de Eerste Wereldoorlog de inspiratie bron was. In november 1919 nam de Belgische overheid een mooi initiatief ten voordele van de nabestaanden van de gesneuvelde soldaten; ze organiseerde toen reizen naar de oorlogskerkhoven, zodat de families de graven van hun gesneuvelde verwanten konden bezoeken. De reis was gratis voor de ouders, de echtgenote en de officiële verloofde en bloedverwanten of begeleiders konden van prijsverminde ringen genieten. Het standbeeld van de gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog werd op 8 oktober 1922 in aanwezigheid van koning Albert I en koningin Elisabeth onthuld. Ook de aanzet tot de traditie van de jaarlijkse herdenking van de slachtof fers van de Eerste wereldoorlog op 11 november werd toen gegeven. De W et van 19 juli 1919 bepaalde dat op 2 augustus 1919 - vijf jaar na de dag waarop de Duitsers hun ultimatum aan België bekendmaakten: België kreeg 12 uur om te beslissen of het de Duitse troepen vrije doorgang naar Frankrijk zou verlenen in alle steden en gemeenten om 19.00 uur de klokken moesten geluid worden en 4 augustus - de Duitse inval in België - werd uitgeroepen tot nationale feestdag, waarop de Belgische driekleur op alle openbare gebouwen moest gehesen worden. In 1921 werden die feestelijkheden lichtjes gewijzigd; (waarschijnlijk) om praktische redenen moesten de klokken op 4 augustus om 9.30 uur geluid worden en de bedrij ven werd gevraagd dat ze op datzelfde ogenblik de stoomfluiten gedurende enkele ogenblikken in werking zouden stellen; iedereen zou dan een minuut stilte moeten onderhouden. Vanaf 1928 werd de herinnering aan de Eerste Wereldoorlog niet meer op 4 augustus gevierd maar op 11 november, de dag van de wapenstilstand. Het klokkengelui, het blazen van de stoomfluiten en de minuut stilte op 4 augustus 8
bleven de herinnering aan de Duitse inval nog enkele jaren levend houden, maar in 1930 werd dit ceremonieel vervangen door een rouwdienst voor de gesneuvelden en de slachtoffers van de oorlog om 11 uur in de Sint-Quintinuskerk.
B E S T U U R D E K S T A D HASSELT
Invaliedendag H o t C î o t f e g » v s » BfxrgoTwsmUfr » » S c h a p » » » » f e o o f t i» <swstr s a » <Ls b o y ijJ L iïïg t e r k a s if tis <iu%& « t
ftafioBial Iterbid der UernuÉïe : en inuitede Soldaten uan den Oorlog AFDEEÜNÔ HASSELT
op Zcndafe 14 April 1929 ZIJN TIENJARIG BESTAAN z»X A 'iörón: ftr» •#••• Ate? f t O N p a i f d ptóslrtis?
tmX-vbnçpzi •œ's;<r<Î6H<
««o
ftröi* wteoSwlfckfr
t*
««tex-j***** (.*?*> So :<>:•*:<>:<>/•>
*$te
tfik-rMw-jc
ÆSwaîfrtefcjf';vr-*?k :
té:
w' jwk^
&&&■<» ’X 'm w o . •:<;.<• vVjtctóMf
:
<>*> .*>> :<:>x-x:>>:«x > >>:V<fc.v h w ;w « ; C<>: < j.
v&hMii»
|
xS
^
ïNwn^
ö t-vd ;
<;>t J:tt;yc« *»: :
ttottów'x
: •:
> ^ M .; x î * * » ^ • •.;& £
t ^ <^i>
w
^
dw faoxt'h'iiio.
\)*> > fr w e .: »> d a x->xï
GUMT KUHSTCOHCERT uuor wol ti w k M .
sr&n fort wsrfe v a « hi»t
*■*» *t <Ix«k: **<<?* M '>»,. » i * 0s»üe«>:: tMMOXviwoa. M <fcy>X‘X<->o<»-> x-x NN. * « > * « * * 0 * ,
**►**"*'»#»* < < » * * > > * * • .
.•?:•:•: ’
;;i|S :. x|::x ;:
„ WttS* £r*$& *$»*. • ^
* * * < * :*xx w x w » > '< « * * « •x * '* * >. ■>. VAN C ftS » £ ***** -x
. : ji& £ *
Net als in andere steden en gemeenten werden na de wapenstilstand in Hasselt allerlei vaderlandslievende verenigingen opgericht: een vereniging voor oud-strijders, voor oorlogsverminkten en invaliden, voor oorlogsweduwen en -wezen. Deze vereni gingen namen altijd deel aan de optochten op 4 augustus en later 11 november en hielden nationale bijeenkomsten en herdenkingen. De nationale bijeenkomst van het Nationaal Verbond der Verminkten en Invaliden werd tijdens het weekend 14-15 juli 1928 door de Hasseltse afdeling van deze vereniging georganiseerd. De affiche vermeldt o.m. een optocht, een feestvergadering en een concert. De deelnemers werden ook officieel op het stadhuis van Hasselt ontvangen.
* $ * * $ * *
november 1998
I ih
f. I
copyright:
tekst:
Fernand Vervoort
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011 -24 10 70 fax 011 -26 23 98
in dezelfde reeks verschenen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42.
Olieverfportret van keurvorst-prins-bisschop M.-H. van Beie ren, anoniem, 2de h. 17de eeuw Catharinapaneel van de oude handboogkamer, anoniem, e. 17de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit voormalige Hasseltse keramiekfa briek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskamer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1700 Olieverfschilderij 'Week-end', L. Pringels, 1950 Zilveren kruisvormig reliekostensorium op voet, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703 Kledingsstel v.h. Virga Jessebeeld, 1689 -1 8 6 3 -1901 Olieverfschilderij 'De Grote Markf, J.N. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Has selt, 1568, zilver Geschilderd kaartlandschap met paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniem, 1661 en 1666? Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, (1983) Mirakelprent O.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Midden-en Zuid-Limburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandblusemmer (1782) en vuurhaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792 Studiocamera 18/24, ca. 1920 Olieverfschilderij 'Het bos', Djef Anten (1851-1913) Juweel - zgn. 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij ’O.-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelmerken, 1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h.16d e eeuw Mirakelprent van het H. Sacrament van Herkenrode, Has selt, P.F.Milis, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockmans (*1940) Portret van Ulysse Claes (1792-1880), G. Guffens (18231901) Sacramentsostensorium of "de monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286 Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Damien (1879-1973) Gezicht op Hasselt naar Remacle Le Loup, kopergravure Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540 Barokke zonnemonstrans, N. Sigers & S. Vander Locht, Hasselt, 1669 Biechtstoel, Brabants atelier, 1664 Uurwerken van de Hasseltse uurwerkmaker Leonard Joosten (1762-1849) Gouache 'De Meukes', ca. 1890, Paul Marie Bamps (18621932) Kroningsprent O.-L.-V. Virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867 Het Hasseletum en de Historia Lossensis, twee historische werken van Joannes Mantelius (1599-1676) Litho "Heusden 2“, uit reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992 Ontwerp voor "Overhandiging..." muurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823-1901) Aquarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse Veldtocht, Kermt, 7 augustus 1831', A.von Geusau, 1835 Gevelplaat "Veloce-Club hasseltois 'Utile * Dulci' - 2 mai 1892"
43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78.
Olieverfportret van Arnoldus van Melbeeck op zijn sterfbed, 17de eeuw Acryls van Ray Remans, 1989 De pronkbeker van J.-J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bruckmann & Söhne, Heilbronn, 1888 Begijnenschotel, 1623, zilver, meesterteken: 3 zespuntige sterren in schild Vaste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, Piet Stockmans in Museum Stellingwerff-Waerdenhof Schilderij “Ijzel en mist", Djef Anten (1851-1913) Aquarellen "Hasseltse watermolens, 1893/94", Paul Marie Bamps (1862-1932) Foto "Jongeman met badmuts", gomdruk, 1/10, Jean Janssis Zilveren reliekhouder H.Hubertus, (1741-1742), Lambertus Hannosset, Antwerpen Olieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de Grote Markt", 1899, Djef Swennen (1871-1905) Olieverfportret van N.G. Vaesen (1768-1864), 1819, M.G. Tieleman Vaandel "Kunstkring Alexis Pierloz Hasselt 1920”, Hasselt Groepsportret "Leden van de Virga-Jessebroederschap bij haar beeld", 1709, olie op paneel Beiaardklavier, ca. 1752, Hasselt (?) [bewaard in het Stede lijk Beiaardmuseum Hasselt] De Hasseltse reus De Langeman, Melchior Tieleman, 1810 Reflectoren (2) zilverbeslag op houten kern, Arnold Frederi ci, 1714 De gouden kronen van de Virga Jesse, Auguste Levesque, 1867 Blauw Tafereel, Pierre Cox (1915-1974) Portret Guillaume Claes, Judith Crollen (1898-1982) naar werk van M.G. Tieleman, 1957 Kaart prinsbisdom Luik, 17de eeuw, Henricus Hondius (1597-1651) Lithografie 'Oude halte Luikersteenweg’, 1860, Charles Jo seph Hoolans (Antwerpen, 1814) Drieluik, 1989, Paule Nolens (“1924) Soberheid, eenvoud en liefde, vier geometrische abstracte werken van Vincent Van Den Meersch (1912-1996) Schild van het weversambacht, einde 17e - begin 18e E., Daniël van Vlierden (1651-1716) Borstbeelden van tien Hasseltse burgemeesters, 1906, Emi le Cantillon (1859-1917) ‘Portret van mijn dochter Madeleine' & ‘Portret van mijn zoon José’, Jos.Damien (1879-1973) Beeld Homo Sedens, Hub Baerten (°1945) Beeld 'O.-L.-Vrouw met Kind', 1530-1540, Meester van Oostham 'Panorama van Hasselt’, Steven Wilsens ("1937) Portret van Télémaque Claes (1831-1913), Tony Alain Her mant (1880-1939) De Loonse muntslag in het kader van de monetaire internati onalisering tijdens de middeleeuwen. Speculaasplanken & ‘Hasseltse speculaas' Wandtapijt "Euskadi: balladen en legenden”, 1985, Simone Reynders ("1924) Schilderij “Herfst - kasteel Henegauw”, 1946, Paul Hermans (1898-1972) Prehistorische polijststeen, Sint-Quintinuskathedraal Has selt