KUNST
IN
DE
KIJKER
- 82
Het huis Stellingwerff (19de eeuw) - Waerdenhof (17de eeuw) Maastrichterstraat 85 3500 HASSELT
H et h u is STELLINGWERFF-WAERDENHOF (D eze tekst is gebaseerd op het artikel "De rehabilitatie van het huis Steiiingwerff-Waerdenhof te Hasselt. Een vernieuwde dialoog.", van H. Van Meer en J. Ghyselinck, gepubliceerd in Monu menten & Landschappen, 9e jaargang, nr. 6, november-december 1990.)
Omwille van zijn historische en architecturale waarde werd het gebouwencom plex Stellingwerff-Waerdenhof wettelijk beschermd als monument bij K.B. van 13 oktober 1980. Deze procedure vormde de verre aanleiding tot de rehabilita tie ervan als stadsmuseum. Een poging om het gebouw een grotere leefbaar heid en een nieuwe uitstraling te geven, vormt de basis van de restauratiefilosofie die aan deze realisatie ten grondslag ligt
1. DE VOORGESCHIEDENIS Het huidige Waerdenhof werd in het laatste kwart van de 17e eeuw gebouwd door schepen (en latere burgemeester) Renier de Geloes. Op die plaats stond voorheen een vakwerkgebouw dat o.m. als winterverblijf diende voor de heren van Mombeek. Het gebouw dankt zijn naam aan de Augustijn vander Waerden die in 1451 eigenaar was. In 1829 komt het in het bezit van de jeneverstokersfamilie Jacobs. Peter Jacobs breidt het reeds vrij ruime complex uit door de aankoop van gronden, zodat er rond het Waerdenhof een ruim park ontstaat. In 1856-57 laat hij de noordervleugel afbreken en vervangen door een majestueu ze burgenwoning. Na zijn dood hertrouwt zijn echtgenote met Guillaume Stellingwerff. In 1926 koopt de stad het complex en brengt er o.m. de muziek- en tekenacademie in onder. Door de aanleg van de Guido Gezellestraat wordt de grote tuin verkaveld. Na een drie jaar durende restauratie herbergt het pand sinds 1989 het stedelijk museum Stellingwerff-Waerdenhof.
2. D e
s ted elijk e c o n text
Het huis Stellingwerff is één van de weinige patriciërshuizen die in Hasselt bewaard gebleven zijn. Het ligt langs de Maastrichterstraat, één van de belang rijke radiale invalswegen van het Middeleeuwse Hasselt. De straat versmalt ter hoogte van de voorgevel van het huis. Hierdoor kan men van de monumentale, sterk decoratieve gevel in neo-Venetiaanse renaissancestijl te weinig afstand nemen om hem te kunnen ondergaan. Ruimtelijk ontstaat hierdoor echter een opmerkelijke situatie. Door de vér (125 cm) overkragende kroonlijst en door de insnoering van de straat, wordt als het ware een beëindiging van de straatruimte en het binnenkomen van de stadskern als door een poort gesuggereerd. Aan weerszijden van de versmalling ontspant de straatruimte zich. Vooraf is er, kort na het verlaten van de boulevard (de vroegere stadsomwalling) en het 3
binnenwandelen van de Maastrichterstraat, de historisch gegroeide, bijna pleinvormige straatverbreding ter hoogte van het voormalig refugiehuis van Herkenrode. Anderzijds is er, onmiddellijk naast Stellingwerff, een openheid ontstaan in het oorspronkelijk ononderbroken straatbeeld door de aanleg van de Guido Gezellestraat en de afbraak van een aantal woningen. Door deze afbraak is de zijgevel van het huis als een groot blind gevelvlak op een knoop punt van straten in het volle gezichtsveld komen te staan. De intimiteit van de binnenkoer, vroeger alleen bereikbaar via de koetspoort aan de Maastrichter straat, is volledig verdwenen. Het is nu een tuin langs een straat geworden, verschrompeld tot een asymmetrische restruimte, begrensd door een blinde gevel van een huis in de Guido Gezellestraat.
3. D e
b o u w h isto risch e analyse
Het gebouwencomplex Stellingwerff-Waerdenhof vormt een symbiose van twee panden, één uit de 17e eeuw en één uit de 19® eeuw. Van het Waerdenhof resten enkel de oostelijke en de zuidelijke vleugel, waarvan de gevelordonnantie in de 18e eeuw in classicistische zin werd aangepast. Alleen de zijpuntgevels van de zuidelijke tuinvleugel werden niet verbouwd en hebben hun barokke gevelbekroning bewaard. Inwendig heeft het gebouw, in vergelijking met de zeer hoge vloerniveau's in het 19® eeuwse Stellingwerff, veel lagere vertrekken. De decoratie ervan is sober, met uitzondering van twee stucwerkschouwen en de plafonds op het gelijkvloers van de tussenvleugel. Bij de bouw van Stellingwerff werd helemaal geen rekening gehouden met de bestaande niveau's in het Waerdenhof. Stellingwerff is sterk vertikaal opge bouwd, met zeer hoge kamers, zodat de vloerniveau's telkens ongeveer 6 meter hoger liggen. De ruimten zijn gestructureerd langs een centrale gang en hebben een typisch 19® eeuwse stucwerkdecoratie; overdadig op het gelijk vloers, eenvoudiger op de verdiepingen. In beide panden was de zolder slechts door een moeilijk toegankelijk diensttrapje bereikbaar.
4. U itg a ng spun ten
vo o r de r eh a b ilita tie .
Hoewel het in menig opzicht een merkwaardig complex is, had dit ensemble niet de overweldigende eigenheid en zeggingskracht die dwingen tot ongewij zigde conservering. Een nieuwe impuls en aanpassingen waren nodig om de museumfunctie te integreren en om een vernieuwd straatbeeld te creeëren. Dit inzicht vormde de basis voor het doorvoeren van ingrijpende restauratie technieken en voor de oplossing van practische problemen zoals de publiekscirculatie, de verbinding tussen de twee gebouwen en tussen de verdiepingen onderling. Op het vlak van de restauratie werd geopteerd om alleen die ele4
menten in hun oorspronkelijke staat te herstellen die om technische redenen of omwille van hun kenmerkende aankleding noodzakelijk waren. Voor het Waerdenhof zijn dat de sterk verweerde kroonlijst in mergelsteen, het beeldhouw werk van de barokke dakkapel, de 17e eeuwse troggewelven, de 18® eeuwse stucwerkdecoratie en de trap in de tussenvleugel. In Stellingwerff gaat het vooral om de monumentale kroonlijst, het stucwerk, verschillende marmeren en houten vloeren, de parketvloer in de spiegelzaal, enkele schouwmantels, de trap en de koetspoort met zijn marmerimitatie en de dubbele achterdeur. Bij het uitwerken van de nieuwe ingrepen is er naar gestreefd om deze aanpas singen op een hedendaagse wijze te realiseren, duidelijk zichtbaar als toevoe gingen van de 20® eeuw.
5. In passin g
en de sted elijk e c o n text .
De dialoog tussen het gebouw waarin de geschiedenis en de cultuur van de stad Hasselt en het graafschap Loon worden tentoongesteld en de stad zelf, vormt het uitgangspunt bij de poging om het gebouwenensemble in zijn stedelij ke omgeving te reïntegreren. Er werd gepoogd om de storende blinde zijgevel van Stellingwerff een nieuw uitzicht te geven door hem te bepleisteren en te schilderen in een warme tint. Door deze gevel te doorbreken op het gelijkvloers en door toevoeging van een lange smalle erker op de verdiepingen ontstaat er een sterke binding met de stad en wordt de centrale circulatiestructuur naar buiten doorgetrokken. Er werd ook naar gestreefd om de onderbroken straatwand tussen de tuingevel van het Waerdenhof en de onafgewerkte huizenrij langs de Guido Gezellestraat te vervolledigen. Achter het afsluitingsmuurtje met open hekwerk vormen de leilinden een vlak van takken en bladeren dat de straatwand vervolledigt. De blinde zijgevel van de huizenrij wordt beëindigd door een "groen huis", een metalen huisconstructie die met klimop dichtgroeit. In de tuin zelf worden verschillende sferen gecreëerd, zoals een pergola be groeid met rozen en een door taxushagen omsloten rustruimte.
6. H et
g er eh a b iliteer d g eb o u w
De koetspoort van Stellingwerff, vroeger de enige verbinding tussen de straat en de bin nenkoer, is de hoofdingang van het mu seum. Door openingen te maken in de vorm van boogvormige nissen in de oorspronkelijke blinde zijgevel wordt de drempel om het museum te betreden verkleind. De originele marmerschildering van de wanden is in zijn oorspronkelijke 5
D e koetspoort is de hoofdingang van het mu seum . (foto G . Chartier)
staat hersteld. Het gelijkvloers krijgt zijn functie als ontvangstruimte terug. In de spiegelzaal was het stucwerkplafond gedeeltelijk losgekomen en neergestort. In plaats van dit te herstellen is geopteerd voor het aanbrengen van een monu mentale eigentijdse lichtbak met glazenierswerk van Herman Blondeel. Om vanuit de spiegelzaal een doorgang te maken naar het Waerdenhof is een opening gezaagd in de zijwand en draait men als het ware, via deze "verborgen" deur, de zijwand van de spiegelzaal zelf open. In de twee gelijkvloerse ruimten van de tussenvleugel van het Waerdenhof is eveneens het zwaar beschadigde 18e eeuwse stucwerkplafond hersteld en H et centraal gedeelte van het plafond werd vervangen werden de talloze kalklagen van de ro- door een lichtbak m et glazenierswerk van de hand van caillemotieven op de schouwboezem Herm an Blondeel (1956-1997). (foto G. Chartier) met een scalpel verwijderd. In de overige vertrekken werden boven de 19® eeuwse vlakke plafonds de originele zolderingen met moer- en kinderbalken vrijgelegd en hersteld. Tegen de oostelijke zijgevel van de tuinvleugel is op de plaats van de afgebroken conciërgewoning een nieuwbouw gerealiseerd. Via de oorspronkelijke eikenhouten trap in het tussengebouw bereikt men de verdieping van de tuinvleugel, waarvan de hele oppervlakte voor wisselende tentoonstellingen is voorbehouden. Achteraan deze ruimte is een vrijstaande wand met openingen waarachter de trap naar de zolderverdieping verdwijnt. De bovenste trapgeleding is schuin ingeplant en leidt naar de aslijn van de zolder ruimte. Op de zolder zijn de originele 17® eeuwse spanten zichtbaar gehouden en op de kruising van de nokken is een kubusvormige daklantaam geplaatst die dit knooppunt bescheiden verlicht. De zolderruimte van het Waerdenhof sluit aan op de nieuwe verbindende traphal in Stellingwerff via een ontlastingsboog waarop de achtergevel van het gebouw rust. Door afbraak van de vulmuur en het plaatsen van een beglaasde metalen raamstructuur zijn beide gebouwen verbonden, terwijl meteen ook de overgang van het ene gebouw naar het andere duidelijk is. Vanop het hoogste punt van het Waerdenhof ziet men ook de monumentale achtergevel van Stel lingwerff nog hoger oprijzen. De centrale gangstructuur waarlangs de verschillende kamers gesitueerd zijn, is de belangrijkste karakteristiek van het 19® eeuwse Stellingwerff. Door de nieuwe glazen erker die aan het gebouw is toegevoegd komt de bezoeker "in contact met de stad" Men kan even het gebouw "verlaten" en door de dikke buitenmuur in de erker stappen om oog in oog te staan met het stadsbeeld. De vroegere centrale gang is slechts in die mate hersteld dat de structuur wordt gesuggereerd, terwijl de zijdelingse ruimten verbonden blijven met de gang. Op de sterk verbouwde tweede verdieping van Stellingwerff, werd een gedeelte 6
van de zoldervloer weggehaald en zo is een dubbelhoge ruimte ontstaan. Hierin fungeert een modern opgevatte en lichtgroen gekleurde metalen trapconstructie als verbindingselement met de zolder. In de traphal zijn enkele kunstwerken van Hugo Duchateau ge誰ntegreerd. Inspelend op hun ruimtelijke plaats vertellen zij over doorkijk, reflectie en intro足 spectie en over de relatie tussen kunst, natuur en ons dagelijks bezig-zijn.
B ib lio g r a fie H. Van Meeren J. Ghyselinck De rehabilitatie vanhet huis Stellingwerff-Waerdenhof te Hasselt Een vernieuw足 de dialoog, in Monumenten & Landschappen, 6, Brussel ,1990. E. Houtman Geschiedenis van het Waerdenhof-huis Stellingwerff en zijn bewoners, overd足 ruk uit Het oude land van Loon, 35, Hasselt, 1980.
7
april 1999 tekst:
copyright:
Michel llsen
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011-24 10 70 fax 011-26 23 98
in dezelfde reeks verschenen: 1991 I . O lieverfportret M .-H . van B eieren, 2de h. 17de eeuw; 2. C atharinapaneel oude handboogkam er, e . 17de - b. 18de eeuw; 3. Lusterglazuurvaas keram iekfabriek, tes. 1895 en 1914; 4. Blazoen rederijkerskam er 'D e Roode R oos', D. V an Vlierden, ca. 1700; 5. O lieverfschilderij W eek-en d ', L. Pringels, 1950; 6. Zilveren rellekostensorium , F. Jans Burduin G ent & I.F . Frederid H asselt 1703; 7. Kledingsstel V irga-Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901; 8. O lieverf schilderij 'D e G rote M arkt*, J.N . G rauls, 1863; 9 . Rijksdaalder G . van Groesbeeck, H as s e lt 1568; 10. KaaiDandschap paalstenen tes. H asselt en Zonhoven, 1661 en 1666?
1992 I I . Schilderij 'D e G rote M an', F. M innaert, 1983; 12. M irakelprent O . -L -V . V irga Jesse, R . Van O rtey, wsch. 1689; 13. Zilveren w ierookvat J. Vinckenbosch, H asselt, 19de eeuw; 14. Kaart M idden-en Zuid-Lim burg, L. C apitaine, 1795; 15. Lederen H asseltse brandblusem m er (1 78 2 ) en vuurbaak; 16. Zilveren reliekhouder H . B arbara, ca 1702; 17. Portret abt Eucherius Knaepen, P .J. Verhaghen, 1792; 18. Studiocam era 18/24, ca. 1920; 19. O lieverfschilderij 'H e t bos', D je f A nten (1851-1913); 20. Juweel, zgn. 'reukapper- Virga-Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw; 21. Schilderij '0.-L .-V ro u w m et Kind', Antw erpse paneelm erken, 1ste h. 17de eeuw .
1993 22. Liturgische gew aden S t-V e d a s tu s Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw ; 23. M irakelprent H . Sacram ent H erkenrode, H asselt P . F.M ilis, 1854; 24. G evelsteen “D en Soeten N aem e Jezus”, 1664 (H asselt); 25. S et van 4 vazen, P iet(er) Stockm ans (*1940); 26. Portret Ulysse C laes (1 79 2 -1 88 0 ), G . Guffens (1823-1901); 27. Sacram ents-ostensorium o f "m onstrans van Herkenrode", Parijs, 1286; 28. Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Dam ien (18791973); 29. G ezicht op H asselt naar R em ade Le Loup, 18de eeuw, kopergravure; 30. B eeld "H eilige C ed lia", 1530-1540; 31. Barokke zonnem onstrans, N . Sigers & S . V ander Locht H asselt 1669.
1994 32. B iechtstoel, B rabants atelier, 1664; 33. Uurwerken v.d. H asseltse uurw erkm aker Leonard Joosten (1762-1849); 36. G ouache 'D e M eukes', ca. 1890, Paul M arie Bam ps (1862-1932); 3 7 . Kroningsprent 0 .-L .-V . V irga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867; 3 8 . H et H asseletum en d e H istoria Lossensis, 2 historische werken v. Joannes M antelius (1 59 9 -1 67 6 ); 3 9 . Litho "Heusden 2", uit reeks (5 ) Heusden, H erm an Gordijn, 1992; 4 0 . Ontwerp voor “Overhandiging..." m uurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G . Guffens (182 3 -1 90 1 ); 4 1 . A quarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse V eldto ch t K erm t 7 augustus 1831', A . von G eusau, 1835.
1995 4 2 . G evelplaat 'V elo c e-C lu b hasseltois 'U tile * D uld ' - 2 m ai 1892"; 43. O lieverfportret van Am oldus van M elbeeck op sterfbed, 17de eeuw ; 44. Acryls van R ay Rem ans, 1989; 45. Prookbeker J .J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bruckm ann & Söhne, Heilbronn, 1888; 46. Begijnenschotel, 1623, zilver, m eesterteken: 3 zespuntige stenen in schild; 47. V aste kunstwerken Herm an B londeel, Hugo D uchateau, P iet Stockm ans in Museum Stellingw erff-W aerdenhof; 48. Schilderij "Ijzel en m ist', D jef Anten (1851-1913); 49. A quarellen “H asseltse w aterm olens, 1893/94", Paul M arie Bam ps (1 86 2 -1 93 2 ); 50. Foto "Jongeman m et badmuts”, gom druk, 1/10, Jean Janssis; 51. Zilveren reliekhouder H . Hubertus, (1 74 1 -1 74 2 ), Lam bertus Hannosset, Antwerpen.
1996 52. O lieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de G rote M arkt', 1899, D jef Swennen (1871-1905); 53. O lieverfportret N .G . V aesen (1768-1864), 1819, M .G . Tielem an; 54. Vaandel "Kunstkring A lexis Pierioz H asselt 1920", H asselt; 55. G roepsportret "Leden v.d. Virga-Jessebroederschap bij haar beeld", 1709, olie op paneel; 56. Beiaardklavier, ca. 1752, Hasselt (? ) [bewaard in het Stedelijk Beiaardm useum Hasselt]; 57. De H asseltse reus D e Langem an, M elchior Tielem an, 1810; 58. R eflectoren (2) zilverbeslag op houten kern, Arnold Frederid, 1714; 59. D e gouden kronen v.d. V irga Jesse, Auguste Levesque, 1867; 61. Blauw Tafereel, Pierre Cox (1915-1974).
1997 62. Portret Guillaum e C laes, Judith Crollen (1898-1982) naar werk van M .G . Tielem an, 1957; 63. Kaart prinsbisdom Luik, 17de eeuw , Henricus Hondius (1597-1651); 64. Lithografie ‘O ude halte Luikersteenw eg', 1860, C harles Joseph Hoolans (Antwerpen, 1814); 65. Drieluik, 1989, Paule Nolens (*1924); 66. Soberheid, eenvoud en liefde, vier geom etrische abstracte w erken van Vincent Van Den M eersch (1912-1996); 67. Schild v.h. w eversam bacht e . 17e - b. 18e E ., Daniël van Vlierden (1 65 1 1716); 6 8 . Borstbeelden 10 Hasseltse burgem eesters, 1906, Em ile C antillon (1859-1917); 69. 'Portret van mijn dochter M adeleine' & 'P o rtret van mijn zoon José’, Jos. Dam ien (1879-1973); 70. Beeld Hom o Sedens, Hub Baerten (*1945); 71. Beeld 'O .-L -V ro u w m et Kind', 1530-1540, M eester van Oostham .
1998 72. ‘Panoram a van H asself, Steven W ilsens (*1937); 73. Portret Télém aque C laes (1831-1913), Tony A lain Herm ant (1880-1939); 74. D e Loonse m untslag in het kader v.d. m onetaire internationalisering tijdens de m iddeleeuwen; 75. Speculaasplanken & ‘Hasseltse speculaas'; 76. W andtapijt "Euskadi: balladen en legenden', 1985, Sim one Reynders (*1924); 77. Schilderij ‘ H erfst - kasteel Hene-gauw", 1946, Paul Herm ans (1898-1972); 78. Prehistorische polijststeen, SintQ uintinuskathedraal Hasselt; 79. S ierlijst ‘ Oorlogs-gesneuvelden Hasselt 1914-1918", n l gedateerd, Hasselt, Auguste Blanckart (1 87 8 -1 95 2 ), Sylvain Brauns (1890-1947), Joseph Antoon Jossa (1884-?); 8 0. Schilderij *Veldsiag in een korenveld’ , 1864, Jules Van Im schoot (1821-1884).
1999 81. Litho's H asselt gezien tussen 1960-1979, Jac. Leduc (*19 2 1 )