K U N S T
IN
DE
K IJK E R
-
83
A p p araten ontw ikkeld en geproduceerd in de P h ilip sfab riek in H as s elt Inv.nrs. 99.005 (cassetterecorder), 99.006 (cd-speler) Schenking Philips Hasselt, april 1999 [n.a.v. de tentoonstelling Een geschiedenis van de toekomst - Met Philips en Hasselt naar de 21ste eeuw, 24/4-26/9/99]
Topmomenten uit EEN GESCHIEDENIS VAN DE TOEKOMST
Mijlpalen in de geschiedenis van Philips Hasselt: de eerste cassetterecorder de eerste compactdiscspeler
Een korte historische schets De medewerkers van Philips Hasselt hadden van bij het begin in 1954 innovatie als opdracht en uitdaging. Wie innovatie als taak heeft, werkt niet voor vandaag maar voor morgen en voor overmorgen. De medewerkers van Philips schreven geschiedenis, niet om een verleden na te laten, wel om aan een toekomst te bouwen. Daarom is hun geschiedenis een geschiedenis van de toekomst.
Een bedrijf van wereldformaat start in een oude keramiekfabriek De toekomst van Philips Hasselt begon in een voorlopig onderkomen: de verlaten keramiekfabriek in de Badderijstraat, waar nu de Provinciale Bibliotheek ligt. Daar begon op 28 februari 1955 de montage van platenspelers. Philips had zich contractueel verbonden om vóór augustus 1957 in Hasselt 500 mensen tewerk te stellen. In januari 1956 loste het bedrijf die belofte al in. Op 17 september 1956 werd de fabriek aan de Kempischesteenweg te Hasselt fees telijk geopend. Er werden platenspelers, bandopnemers en luidsprekers geproduceerd. Die producten werden ook in Hasselt ontwikkeld. Enkele jaren later produceerde het bedrijf ook plastic onderdelen en snóerstellen.
De compactcassette een Hasseltse uitvinding In 1963 werd bij Philips in Hasselt een revolutionaire uitvinding gedaan: de compact cassette. Twaalf jaar nadien werd de 50 miljoenste cassette geproduceerd. Ook de productie van de afspeelapparatuur voor cassettes in allerlei vormen nam een onge ziene uitbreiding. De eerste cassetterecorder was de “pocketrecorder” . In 1970 steeg het aantal personeelsleden tot 5.100, een later niet meer geëvenaard record. 2
De eerste hifi-cassetterecorder ter wereld werd ontwikkeld en geproduceerd in Hasselt In 1972 kwam hij op de markt. De energiecrisis in het begin van de jaren 70 was niet zonder invloed op de gang van zaken in de fabriek. Dat was te merken in het dalende aantal personeelsleden tijdelijke werkloosheid en vervroegde pensionering. Innovatie bleef een kenmerk van de Hasseltse Philipsorganisatie. Regelmatig werd een nieuwe producttechnologie geïntroduceerd. Begin 1980 was het de beurt aan de videoplatenspeler (VLP). Een laserstraal tastte het analoge signaal op de plaat af.
Compactdisc de grootste omwenteling op het gebied van muziekweergave sinds de fonograaf van Edison Het bedrijf kreeg in 1982 de ontwikkeling en de productie van compactdiscapparaten toegewezen. Naast hoogwaardige mechanische constructietechniek en geavanceerde elektronica kreeg Philips in Hasselt daarmee een derde technologische pijler: de optoelektronica met laserstraaltechnologie en digitale signaalverwerking als kerngebieden. In maart 1986 produceerde Philips Hasselt de miljoenste compactdiscspeler. Dit soort apparaten was toen amper drie jaar in productie. Door het succes van de compactdiscspelers steeg het aantal personeelsleden weer tot een hoogtepunt van 4.235 eind 1986. In twaalf maanden tijd gingen 2.000 nieuwe personeelsleden aan de slag.
Kenniscentrum voor digitale signaalverwerking en opto-elektronica In de loop van 1998 veranderde de eerst gebouwde fabriekshal van productieruimte tot landschapskantoor voor ontwikkelaars. Waar ooit 600 arbeidsters handenarbeid verrichtten in steeds herhaalde montagehandelingen vonden 200 ingenieurs en hoog gekwalificeerde technici een aangepaste ruimte om in spitstechnologische projecten hun kennis en creativiteit te ontwikkelen. De metamorfose van deze hal is een symbool voor de verandering in de opdracht en de strategische opstelling die bij Philips Hasselt plaatsvond. Het aantal personeelsleden was, na de herstructurering waardoor het daalde tot een dieptepunt van 1.101 in 1995, weer gestegen tot 2.322 eind 1998.
Stad Hasselt en Philips nauw verbonden met elkaar Er was altijd een opmerkelijk nauwe verbondenheid tussen het Philipsbedrijf en zijn omgeving, in het bijzonder de stad Hasselt. Vooral bij de oprichting van het bedrijf en in de beginjaren tijdens het directeurschap van Willem Giskes en toen Paul Meyers burgemeester was, was die relatie zeer intens. Er ging geen plechtige eerste steenlegging, eerste spadesteek of inhuldiging van gebouwen voorbij of de burgemeester en schepenen van Hasselt waren daarbij aan wezig. Ook Philips als bedrijf toonde zich betrokken bij het reilen en zeilen van de stad Hasselt. Philips schonk een Philicorda aan het Stedelijk Conservatorium, de haan op de kerktoren van de kerk in de parochie Onze-Lieve-Vrouw der Armen, de schitterende luchters in de grote feestzaal van het Cultureel Centrum en de verlichting voor de Japanse tuin. 3
Medewerkers van de stad en van het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof en medewerkers en oud-medewerkers van Philips staken in 1998 de koppen bij elkaar en werkten het idee uit van een tentoonstelling die de geschiedenis van Philips Hasselt en de verbondenheid tussen stad en bedrijf in beeld zou brengen onder de titel “Een geschiedenis van de toekomst. Met Hasselt en Philips naar de 21ste eeuw.” De tentoonstelling opende op 23 april 1999. Bij die gelegenheid ontving het Stedelijk Museum Stëllingwerff-Waerdenhof de eerste compactcassetterecorder en de eerste compactdiscspeler. Voortaan behoren zij als unieke stukken van het Hasseltse industriële erfgoed, tot de vaste collectie van het museum.
De cassetterecorder Een legende vertelt hoe de audiocassette uitgevonden werd. Lou Ottens, chef van de afdeling ontwikkeling en later directeur, was een heel slimme maar zeer onhandige man. Hij slaagde er niet in om de band van een spoelenrecorder doorheen de geleidingen en langs de opnamekop van de ene spoel naar de andere de brengen. Om van dat gewriemel af te zijn bedacht hij de cassette die met één klik in het apparaat kan gezet worden. Zoals in alle legendes zal ook dit verhaal wel niet waar zijn, maar zoals in alle legendes is de moraal belangrijk. En die is in dit geval, wat later de kwaliteitsguru's "fitness for use " zouden noemen: zorg ervoor dat de klant het naar zijn zin heeft. De compactcassette zou de hele wereld veroveren en is tot op vandaag, 36 jaar later, ondanks de introductie van almaar meer gesofisticeerde geluidsdragers nog altijd niet weg te denken van de audiomarkt. Ook de productie van de afspeelapparatuur voor cassettes nam een ongeziene uitbreiding. De eerste cassetterecorder was de “pocketrecorder” EL 3300. Daarin kreeg miniatuurtechniek voor elektronische schakelingen voor het eerst vorm. Dat de concurrenten van Philips, vooral de Japanners, afgunstig waren illustreert de volgende anekdote verteld door Jan Schoenmakers, een van de ontwerpers van het cassettesysteem: “Op de Berlijnse Funkausstellung van 1963 waren onze eerste twee cassetterecorders tentoongesteld. Eén daarvan was plots verdwenen. Enkele tijd na dien kwam een Japanse firma met een cassette op de markt die volledig gekopieerd was van de onze. In onze eerste proefmodellen zat nog een fout: de afstand tussen de spoelassen was 2 mm verkeerd berekend. De Japanners "ontwierpen" hun cassette met dezelfde 2 mm te weinig.” Toen in 1967 de groothertog van Luxemburg en zijn gemalin Hasselt bezochten deed het stadsbestuur beroep op Philips voor een passend geschenk: een speciaal voor deze gelegenheid ontworpen cassetterecorder met daarop het wapen van Hasselt. Vijf jaar na zijn introductie liep in 1968 de miljoenste cassetterecorder van de band. In dat jaar ging ook de elegante en voor zijn design geprezen cassettespeler N 2000, een wandel-apparaat, in productie. Het cassettesysteem kreeg toepassingen in allerlei vormen. Ook modellen voor inbouw in de wagen kwamen in productie: een mono-uitvoering om via de autoradio te beluisteren en een stereo-uitvoering met eindversterker. De eerste hifi-cassetterecorder ter wereld werd ontwikkeld en geproduceerd in Hasselt, de N 2510. In 1972 kwam hij op de markt. Ook in 1972 begon de productie van een cassetterecorder met verticaal loopwerk en ingebouwde microfoon. 4
Op 18 maart 1988 stopte in Hasselt de productie van compactcassetterecorders. De afdeling cassettedecks beëindigde haar activiteiten in absolute perfectie: in de laatste 12 maanden was uit geen enkel land ter wereld een apparaat teruggestuurd met een belangrijke fout. In november 1988 beëindigde de kunststoffenafdeling de productie van cassettehelften. In een periode van 26 jaar leverden de plasticspuitmachines er ruim 374 miljoen af. Ook de productie van de volledige compactcassette stopte. Daarmee sloot op 15 november 1988 een hoofdstuk af in de geschiedenis van Philips in Hasselt.
De compactdiscspeler Philips Hasselt kreeg in 1982 de ontwikkeling en de productie van compactdiscapparaten toegewezen. Het compactdiscsysteem is de grootste omwenteling op het gebied van muziekweergave sinds de uitvinding van de fonograaf door Edison ruim honderd jaar geleden. Philipspresident Wisse Dekker verantwoordde die toewijzing voor de Nederlandse televisie met een mooi compliment voor de Hasseltse medewerkers: “In de fabriek in Hasselt heeft men ervaring met dit soort producten en men levert er kwaliteit af.” Het compactdiscsysteem was totaal nieuw. In de vinylplaat werden tot dan toe de geluids-golven aangebracht in een groef. Een naald volgde die bij het aftasten en bracht de zijdelingse bewegingen over naar de luidspreker in de vorm van een wisselend elektrisch signaal. Een analoog systeem dus. Op een compactdiscschijfje is de geluidsinformatie vastgelegd in een binaire code, een opeenvolging van "enen" en "nullen". Zij staan erop in de vorm van putjes en vlakke delen. Die worden afgetast door een laserstraal. Vanuit een putje wordt de straal niet weerkaatst, van op een vlak deel wel. De diode die het weerkaatste licht opvangt krijgt dus weer een binair signaal: "licht" en "geen licht". Een digitaal systeem dus. Na omvorming hiervan tot een analoog signaal wordt het in de luidspreker omgezet tot briljant geluid.
00000000
00000011
00000000
00000011
00000000
00000011
00000000
00000011
00000000
00000011
00000000
00000010
01101000
11010000
11001110
11001110
00000000
00000001
00000000
00000001
00000000
00000001
11111111
11111101
11111111
11111101
11111111
11111100
00101100
01000111
01110011
10000110
00000000
00000011
00000000
00000011
00000000
00000011
00000000
00000100
00000000
Binaire code, op een compactdisc, van de 200 eerste miljoensten van een seconde van de Ouverture 1812 van Tsjaikovski. D it uiterst kort stukje van de opname vertegenwoordigt niet meer dan het ogenblik waarin de muzikanten even lucht inademen alvorens de eerste tonen van de muziek te laten horen.
5
Philips ontwikkelde het systeem samen met Sony. De diameter van het plaatje is 12 cm omdat daardoor de negende symfonie van Beethoven, die ongeveer 70 minuten duurt, op het plaatje kon. Dat was de wens van de vrouw van de toenmalige president van Sony. De compactdisc heeft uitzonderlijke eigenschappen en voordelen: ■ geen vervorming of ruis meer ■ een zeer hoge geluidsdynamiek (de verhouding tussen zachte en luide passages) - perfecte scheiding van de twee stereokanalen - geen slijtage van de plaat vermits er geen mechanisch contact is ■ ongevoelig voor krassen op de plaat door een gesofisticeerd correctiesysteem ■ ruim 70 minuten muziek aan één kant van een kleine plaat (12 cm diameter) - gemakkelijke en precieze toegang tot elk apart deel van de muziek - de mogelijkheid om de volgorde van de weer te geven delen te programmeren Vanaf juni 1983 leverde Philips Hasselt drie verschillende types af. De CD 100 was de kleinste compactdiscspeler, daarnaast waren er twee grotere types, een waarin het plaatje aan de bovenkant ingelegd werd en een met een lade om het plaatje in te leggen. Hugo Vananderoye ontving van prinses Paola de eervolle vermelding van het Gouden Kenteken van het Design Centre voor de vormgeving van de compactdisc speler CD 100. Op 15 december 1983 werd hij, samen met de andere laureaten, door koning Boudewijn ontvangen. Een groep inwoners van Hasselt bezocht in april 1985 de partnerstad Itami. Burgemeester Meyers kreeg een mooi geschenk mee voor burgemeester Yano van Itami: het meest vernuftige kwaliteitsproduct dat in Hasselt ooit gemaakt werd, een compactdiscspeler, voor de gelegenheid aangepast aan de Japanse normen en voorzien van een handleiding in het Japans. In maart 1986 overhandigde Urbain Devoldere, gedelegeerd bestuurder van Philips België, de miljoenste in Hasselt geproduceerde compactdiscspeler aan ir. Kuilman, vice-voorzitter van het Philipsconcem. De compactdiscspeler was toen amper drie jaar in productie. Op 1 april 1986 bracht Het Belang van Limburg frontpaginanieuws over de compact disc: "Ik ben die ingenieurs van Philips eeuwig dankbaar, zegt een ontroerde premier Mariens. Het geval Happart krijgt binnen de kortste keren een oplossing. De Hasseltse afdeling van Philips bracht een gewijzigde versie van haar nu al beroemde compactdisc op de markt die het mogelijk maakt dat Happart in de toekomst Nederlands ten gehore brengt zonder die taal te kennen." Happart was de Franstalige burgemeester van de Vlaamse gemeente Voeren. De ‘uitvinding’ was een combinatie van een microfoontje, een spraakanalyser, een microcomputer, een cd-speler van het walkmantype en een vertaal-cd Frans-Nederlands. 's Avonds in het tv-programma Argus werd dit bericht de beste aprilvis uit de Vlaamse media genoemd.
Variaties gebaseerd op het zelfde concept: digitale signalen afgelezen door een laserstraal De productie van een nieuw soort compactdiscspelers, de cd-i-spelers, begon in september 1991. Cd-i staat voor ‘compactdisc interactive’ en biedt de mogelijkheid om beeld en klank weer te geven op een tv-scherm. De volgorde wordt daarbij interactief bepaald door ingevoerde commando's via een afstandsbediening of een joystick. (Encyclopedieën, instructie- en educatieve programma's, spelletjes). Een variant, de foto-cd-speler, kwam midden 1992 in productie. Met dit apparaat was het mogelijk om 6
foto s, in digitale vorm opgeslagen op een cd, op een tv-scherm weer te geven en te manipuleren. Beide apparaten hadden een beloftevolle start maar zouden uiteindelijk op de markt niet doorbreken. In oktober 1995 raakte bekend dat een cd- speler uit Hasselt die in een Zweedse duurproef op 8 februari 1991 begon te spelen, na meer dan 39.000 uur nog altijd zonder onderbreking speelde. Alle apparaten van concurrenten waren toen ai stil gevallen. In 1996 was het de beurt aan weer een verder stadium in de compactdisc-toepassingen: de cd-recordable. Hiermee is het mogeiijk allerlei informatie, zoals muziek van een gewone cd of data van een cd-rom, te kopiëren op een onbeschreven cd en dan af te spelen. In maart 1997 gingen in één maand tijd al 100.000 cd-recordable-functies (apparaten en modules) de deur uit. Diezefde maand stelde Philips de cd-rewritable voor. Het eerste apparaat van dit soort ging in Hasselt in productie. Met het procédé cd-rewritable is het mogelijk allerlei informatie op cd, zoals muziek van een gewone cd en data van een cd-rom, op te nemen op een onbeschreven cd, weer te geven en ook weer te wissen en te vervangen door andere gegevens. In 1998 begon de productie van DVD-videospelers. Deze cd-toepassing vervangt de video-cd waarbij tot 3 cd’s nodig waren voor een langspeelfilm. DVD heeft een opslagcapaciteit van zeven maal een gewone cd, heeft een hogere beeldkwaliteit en biedt plaats voor een volledige film op één zijde van de plaat. In de toekomst zal hiermee ook opname van videobeelden mogelijk zijn in vervanging van de videoband. De compactdisc uit 1982 was de eerste stap die zou leiden tot de uitbouw in Hasselt van het Philips wereldkenniscentrum voor digitale signaalverwerking en optoelektronica.
7
mei 1999
copyright:
tekst:
Willy Leenders
foto’s:
archief Philips Hasselt
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011-24 10 70 fax 011-26 23 98
in dezelfde reeks verschenen: 1991
1996
I . O lieverfportret M.-H. van Beleren, 2de h. 17de eeuw; 2. C atharinapaneel oude handboogkamer, e. 17de • b. 18de eeuw, 3 . Lusterglazuurvaas keram iekfabriek, tss. 1895 en 1914; 4. Blazoen rederijkerskam er 'D e Roode Roos', D. Van V lierden, ca. 1700; 5. O lieverfschilderij W eek-end', L. Pringels, 1950; 6. Zilveren reliekostensorium , F. Jans Burduin G ent & I.F. Fredend Hasselt, 1703; 7. K ledingsstel Virga-Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901; 8. O lieverf schilderij 'D e G rote M arkt1, J.N . Grauls, 1863; 9. R ijksdaalder G. van Groesbeeck, H asselt 1568; 10. Kaartlandschap paalstenen tss. H asselt en Zonhoven, 1661 en 1666?
52. O lieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de Grote M arkt” , 1899, D jef Swennen (1871-1905); 53. O lieverfportret N.G. Vaesen (1768-1864), 1819, M.G. Tielem an; 54. Vaandel "Kunstkring A lexis Pierioz Hasselt 1920", Hasselt; 55. G roepsportret "Leden v.d. Virga-Jessebroederschap bij haar beeld” , 1709, olie op paneel; 56. Beiaardklavier, ca. 1752, Hasselt (?) [bewaard in het S tedelijk Beiaardmuseum Hasselt]; 57. De Hasseltse reus De Langeman, M elchior Tielem an, 1810; 58. R eflectoren (2) zilverbeslag op houten kem , Arnold Frederid, 1714; 59. De gouden kronen v.d. V irga Jesse, Auguste Levesque, 1867; 61. Blauw Tafereel, Pierre Cox (19151974).
1992 11. Schilderij 'D e G rote Man’, F. M innaert, 1983; 12. M irakelprent O L.-V. Virga Jesse, R. Van Oriey, w sch. 1689; 13. Zilveren w ierookvat J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw; 14. Kaart Midden-en ZuidLimburg, L. C apitaine, 1795; 15. Lederen Hasseltse brandblusem mer (1782) en vuu itia ak; 16. Zilveren reliekhouder H. Barbara, ca 1702; 17. P ortret abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792; 18. Studiocam era 18/24, ca. 1920; 19. O lieverfschilderij 'H et bos', D jef A nten (1851-1913); 20. Juweel, zgn. 'reukappel'- Virga-Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw; 21. S childerij 'O .-L-V rouw m et Kind', A nt werpse paneelm erken, 1ste h. 17de eeuw.
1993 22. Liturgische gewaden S t-V edastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw; 23. M irakelprent H. Sacram ent Herkenrode, H asselt P .F.M ilis, 1854; 24. Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (Hasselt); 25. Set van 4 vazen, Piet(er) Stockm ans ("1940); 26. P ortret Ulysse C laes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901); 27. Sacramentsostensorium o f "m onstrans van Herkenrode", P arijs, 1286; 28. Schilderij 'S trandtafereel', 1930, Jos.Dam ien (1879-1973); 29. G ezicht op H asselt naar Rem ade Le Loup, 18de eeuw, koper gravure; 30. Beeld "H eilige C ediia", 1530-1540; 31. Barokke zonnem onstrans, N. Sigers & S. Vander Locht, H asselt 1669.
1994 32. Biechtstoel, Brabants atelier, 1664; 33. Uurwerken v.d. Hasseltse uurw erkm aker Leonard Joosten (1762-1849); 36. Gouache 'De M eukes', ca. 1890, Paul M arie Bamps (1862-1932); 37. Kroningsprent 0 .-L .-V . V irga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867; 38. Het Hasseletum en de H istoria Lossensis, 2 historische werken v. Joannes M antelius (1599-1676); 39. Litho "Heusden 2“ , u it reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992; 40. Ontwerp voor "Overhandi ging..." m uurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823-1901); 41 . Aquarel 'S trijdtoneel u it de Tiendaagse V eldtocht Kerm t, 7 augustus 1831', A . von Geusau, 1835.
1995 42. G evelplaat 'V eloce-C lub hasseltois 'U tile * D u ld ' - 2 mai 1892"; 43 . O lieverfportret van Am oldus van M elbeeck op sterfbed, 17de eeuw; 44 . A cryls van Ray Remans, 1989; 45. Pronkbeker J J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bruckmann & Söhne, Heilbronn, 1888; 46. Begijnenschotel, 1623, zilver, m eesterteken; 3 zespuntige sterren in schild; 47 . Vaste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, P iet Stockmans in Museum Stellingw erff-W aerdenhof, 48. S childerij "Ijze l en m isf', D jef A nten (1851-1913); 49. Aquarellen "H asseltse waterm olens, 1893/94", Paul M arie Bamps (1862-1932); 50. Foto "Jongem an met badm uts", gom druk, 1/10, Jean Janssis; 51. Zilveren reliekhouder H.Hubertus, (1741-1742), Lambertus Hannosset, Antwerpen.
1997 62. P ortret Guillaum e C laes, Judith C rollen (1898-1982) naar w erk van M.G. Tieleman, 1957; 63. Kaart prinsbisdom Luik, 17de eeuw, Henricus Hondius (1597-1651); 64. Lithografie ‘Oude halte Luikersteenweg’, 1860, Charles Joseph H oolans (Antwerpen, 1814); 65. D rieluik, 1989, Paule Notens (°1924); 66. Soberheid, eenvoud en liefde, vier geom etrische abstracte werken van V incent Van Den Meersch (1912-1996); 67. Schild v.h. w eversam bacht e. 17e - b. 18e E., Daniël van V lierden (1651-1716); 68. Borstbeelden 10 Hasseltse burgem eesters, 1906, Em ile C antillon (1859-1917); 69. ‘P ortret van m ijn dochter M adeleine’ & ‘P ortret van m ijn zoon José', Jos. Damien (1879-1973); 70. Beeld Homo Sedens, Hub Baerten ('1945); 71 . Beeld ‘0.-L.-V rouw m et Kind’, 1530-1540, M eester van Oostham.
1998 72. ‘Panorama van Hasselt*, Steven W ilsens ('19 37); 73. Portret Télém aque Claes (1831-1913), Tony A lain Hermant (1880-1939); 74. De Loonse muntslag in het kader v.d. m onetaire internationalisering tijden s de m iddeleeuwen; 75. Speculaasplanken & ‘Hasseltse speculaas’; 76. W andtapijt "Euskadi: balladen en legenden’ , 1985, Sim one Reynders ("1924); 77. S childerij ‘ H erfst - kasteel Henegauw", 1946, Paul Hermans (1898-1972); 78. Prehistorische polijststeen, Sint-Q uintinuskathedraal Hasselt; 79. S ie rlijst ‘ O oriogsgesneuvelden Hasselt 1914-1918” , n t gedateerd, Hasselt, Auguste B lanckart (1878-1952), Sylvain Brauns (1890-1947), Joseph Antoon Jossa (1884-?); 80. S childerij 'V eldslag in een korenveld*, 1864, Jules Van Im schoot (1821-1884).
1999 81. Litho’s H asselt gezien tussen 1960-1979, Jac. Leduc ("1921); 82. Het huis S tellingw erff (19de eeuw)-W aerdenhof (17de eeuw)