KIK 88. Register ‘Co(e)mans’, handschrift, 1611 by Het Stadsmus

KUNST

I N DE K I J K E R

oÆ

- 88

■.'■t'v-

Ik r c o c f i

I c ftiitc r c n ö c ïm tc rc 6 x ris J

o i K h « c jc f f lu r . tc jib rt ïu. n. d.nn3~' b r< _:_* eetti/ ta o n g trut o 1 ïinnLTOHCÏcrrf^cittett 'T ,

Sk t ww^cnac

‘^

^ in J^^^tttÿL3l&vT>r»TO:c

||B I

>$cnrtclv tuiun* ,y\rt ran, (Jcx

^onitc vcrwccfe c ç n M

- -Jvcnxr vCofitâit^ m &

K Ö W # » -.

<MK

Titelblad - gedateerd 1613

REGISTER "CO(E)MANS" Handschrift ,1611 325 x 200 mm.; 316 pagina’s; bruikleen Koninklijke Maatschappij voor Muziek en Rhetorica De Roode Roos, januari 1991; inv. nr. 91.B.066.

Het register Dit merkwaardige register, begonnen in 1611 door Renier Co(e)mans, gebonden in een stevige leren band, telt 316 bladzijden en bevat 14 toneelstukken uit het 16® en 17® eeuwse repertoire van de rederijkerskamer De Roode Roos. 11 stuk ken zijn opgevoerd tussen 1588 en 1670, meestal ter gelegenheid van Hasselt Kermis. Het gaat om 7 bijbelse of historiaelspelen, 3 zinnespelen, 1 proloog en 1 hoofdstuk met 3 stukken van de Brabantse rederijker J.B. Houwaert. Alles samen gaat het om ongeveer 18.000 versregels. Op de laatste bladzijden zijn de uitga ven ingeschreven die gemaakt werden in 1612 bij de schenking door de stad van een bleekhof en een huis in de Aldestraat en de aankoop van een huis aan de bleekhof. De eerste 9 toneelstukken zijn ingeschreven door Renier Co(e)mans, de andere stukken en de rekeningen door Willem de Heckeleer. Er zijn twee titelbladen: één nogal slordig geschreven, onhandig geïllustreerd en beschadigd blad uit 1611 en een tweede, met meer zorg gemaakt blad dat als datum 1613 draagt. Beide titelbladen hebben vrijwel dezelfde tekst:

MS "Register ende inventaris so van historiael spelen als van sinnen ende is begonnen te schryven anno 1611 den 11 marty met ordinantie der regenten hier navolgende Dirik Kuytmans Prince Matthys Melders Hooftman Henrick Kenens [en] Art van Hex Meesters" tu. prjatt Op het blad uit 1611 staat daaronder staat een tekening van een rozelaar met drie takken en drie rozen en een banderol met de kenspreuk van de Roode Roos: "Hitte Vercoelt". Op het titelblad van 1613 staat de ken spreuk van Co(e)mans: "Jonste verweckt Conste".

Renier C o ( e) mans De bloeiperiode van de Hasseltse rederijkerskamer De Roode Roos in de 17e eeuw was in niet geringe mate te danken aan zijn factor (schrijver) en prins (in 1619) Renier Co(e)mans (15817-1665?). Hij schreef, regisseerde en speelde een hoofdrol in talrijke opvoeringen. Co(e)mans was niet alleen rederijker, hij was ook meester en in 1624 zelfs deken van het smedenambacht. Hij woonde in het huis "De Waelvisch" op de hoek van de Kapelstraat en de O.L. Vrouwstraat. Van beroep was hij chirurgijn en maakte daardoor deel uit van de meest prestigieuze gilde, die van de smeden. Hij was een van de weinige Hasseltse rederijkers die ook buiten de stadsgrenzen enige bekendheid verwierf. In 1617 haalde hij de derde prijs voor uitspraak (...den derde prys van 't beste prononceren...) op een toneeltornooi van de rederijkerskamer Moyses Bosch in 's Hertogenbosch. In de ogen van de Hasselaren een formidabele prestatie want bij zijn terugkeer in de stad werd hij door de andere rederijkers, de burgemeesters en een grote groep burgers feestelijk ingehaald: "...m et trommel en vligende vendel met hun volle gheweer tegen gecomen tot by Sonhoven ende Willem Toelen heeft wel een ure op die doeken gespeelt. " In 1619 won hij op een tornooi in Diest een eerste prijs voor het "werek Refreyn", dit is een soort improvisatiewedstrijd op een opgelegd thema. Die eerste prijs was een zilveren beker met een waarde van 5 Brabantse gulden. Bij zijn thuiskomst was er weer een plechtige ontvangst en een groot feest: "...alsdan syn die gesellen deser cameren teghen getrocken tot Curinghen...en hebben die heeren Borgermrs. Mr. Frederickx Frericx en Mr. Jan Stutens die camere geschoncken zess flessen Rinsschen wijn en die mrs. vanden smee ambacht insghelycken ter eeren Mr. Reyner voersc. " Van Renier Co(e)mans is verder weinig bekend, behalve dat hij in 1636 een grafdicht maakte voor zijn voorganger als factor in de rederijkerskamer, de augustijnermonnik Melchior Van Daelhem. Van de andere kopiist, Willem De Heckeleer, weten we nog veel minder. Hij was regent, kapitein en in 1589 prins van De Roode Roos en schreef wellicht daarom de rekeningen van de schenking en de aankoop in 1612 in. Hij vergezelde ook Renier Co(e)mans in 1617 naar 's Hertogenbosch.

De toneelstukken Het register vermeldt van elk stuk waar en wanneer het opgevoerd werd en hoe veel verzen het telt, hoewel die telling niet altijd nauwkeurig is. Naast de tekst staan er ook regieaanwijzingen en een lijst van de personages bij. De datum van latere opvoeringen werd er telkens bijgeschreven, soms met een korte commen taar. Behalve het zinnespel Bruer Willeken, dat nogal wat overeenkomsten vertoont met Tspel van St. Tmdo, hebben de stukken niet bepaald een hoog literair niveau. De dialogen missen dramatische diepgang en waren enkel bedoeld om te morali seren en om allerlei gekunstelde rijmvormen te etaleren. Alleen de teksten van de sinnekens zijn echt interessant: zij beelden de menselijke zwakheden uit in een soms rauwe volkstaal. We sommen hier de stukken op in dezelfde volgorde als ze in het register staan, wat niet altijd de chronologische volgorde van de opvoerin gen is. 1.

3. 4.

Historiael, Tspel van Coninck Balthazar, lanck 1535/1541 regelen, "Ghespeelt op maendach indre kennisse tot Hasselt anno 1591", 1612, "op ons kamer" in 1633 en 1635. Die Belegheringe van Samariën, lanck 1595 regelen, voor het eerst gespeeld "maendachs in die kennisse tot Hasselt 1608, 22 7ber", 1634 en 1670. Tspeel van Suzanna, lanck 1115 regelen, "gespelt anno 1607 op Hasselt Kennisse", 1634. Tspel van Jozue met een proloog "van vier personagiën waer van die eerste en 2 gecleet syn als pelgrims...", lanck 418 regelen. Het stuk zelf telt 1295 verzen en werd "gespeelt op Hasselt Kennis 's maendachs anno 1593" verder in 1637, in 1656 in St. Truiden en in 1666. De personages in de proloog zijn zijn de pelgrims "veel volcx en luttel volcx, Nydigh quaet een duyvel en Schriftuerlyck bewys een doctoor". Tspel vande Ontrouwe Rentmeester, lanck 1640 regelen, "gespeelt 1586 o f 1588", in 1609 en in 1628. De sinnekens in dit stuk heten Tversteent Herte en Ontrouwen Dienst. In totaal zijn er 18 persona ges. Die Trauwe, lanck 1452 regelen, opgevoerd tijdens de kermis in 1595, zoals blijkt uit vers 400 e.v.: "Ghegeven binnen onser hooger waranden, want ons alsoe gelieft, dit eerste gewach int ja e r 1595 in 7ber den 28en dach. "

Tspel van Judith, lanck 1654 regelen, "dit spel is geageert op hasselt nieumerck 1642". Dit stuk werd in 1669 in druk uitgegeven met de vermelding "speelwys verthoent doer die liefhebbers der cameren van 4

9. 10.

11.

Rhetorica binnen Hasselt, genaempt die Roode Roos, op 23 september 1669." en de opdracht "toegeeygent aen die Eerenachtbaere, wyse ende voorsinnige Heeren Fredericus Vrerix ende Cornélius Caproens, Borgemeesters, Gesworen ende raedt van voersc. stadt. " Tspel van Hester en Assuerus den coninck, lanck 2005 regelen. In een ander handschrift is bijgevoegd: "gespeelt op ons kermis smaendags den 22 september 1669". Het stuk werd al voor 1615 ingeschreven. Tspel van Ammon en Thamar, lanck 1165 regelen, met de vermelding "uyt dat tweede boek der coningen", opgevoerd in, 1610. Bruer Willeken, een spel van sinnen, 580 verzen, voor het eerst opge voerd op 27 september 1565, verder "op sondag tot Hasselt kermisse anno 1587...en anno 1611." Het stuk draagt de goedkeuring van Hendrik Duyfkens, deken van Loon en pastoor van Hasselt en is ondertekend door kopiist Willem de Heckeleer, die ook de volgende stukken in het register inschreef. Een spelende prologhe oft salutacie van willecom, met de opdracht "aenden doorluchtigen Prince en corenvorst Ferdinandus Bavarus, biscop tot Luyck, grave tot Loen", lanck 363 regelen, opgevoerd op 30 april 1614 bij de blijde intrede van prins-bisschop Ferdinand van Beie ren Het stuk werd geschreven door factor Melchior van Daelhem, die op dat ogenblik rector was van het augustijnenklooster in Brussel. Aan het slot heeft de factor een toespeling gemaakt op de kenspreuk van de Roode Roos: "Ghy, spectateurs neempt danckelyck ditte, al ist seer slechtelyck ghecomponeert, Voer ons prologhe, en vercoeit u hitte." Het schrijven van dit stuk was blijkbaar een last minute-opdracht, want er staat bijvermeld "ghecomponeert tot Brussele, metier haeste, anno 1614, in de week voor Paesschen...". van Daelhem geeft zijn vrienden-rederijkers, omwille van het haastwerk dat ze van hem vroe gen ook nog een veeg(je) uit de pan: "Peyst: ons Rosieren syn niet beter geleed; den goede wil voer 't werck men beminnen moet, 't clinckt selden wel dat men met haestige sinnen doet. "

Daarna volgen in het register drie stukken van de Brabantse rederijker J.B. Houwaert: een tragedie vanden odoghen met proloog 1143 verzen, die comedie vanden Peys, met proloog 1108 verzen en een dialoog van 407 verzen. Het zijn stukken die volgens het register "...publyckelyck vedhoont ende gespeelt syn op de groote merckt der pnncelycke stadt van Brussele ter incompst van Albedus, Isabella,

Clara v Sevius als hertoghen van Brabant anno 1599 den 5e september." Willem de Heckeleer schreef de stukken in 1615 over. Zeer waarschijnlijk had hij ze gekregen van Melchior van Daelhem, die het werk van Houwaert moet gekend hebben toen hij in Brussel verbleef. Houwaert schreef meerdere gelegenheids stukken voor blijde intredes in Brussel. De stukken hebben een geringe literaire waarde en ze zijn in Hasselt nooit opgevoerd. Het was klaarblijkelijk de bedoeling van de kopiist om ze later bij de hand te hebben voor speciale gelegenheden, want hij schrijft er zelf bij dat men ze zou "...moghen gebruycken op een blyde Incompst van eenighen Prince des landts, midts tselve wat veranderende. ”

D e rekeningen Op 10 mei 1612 schonk de stad aan de Roode Roos een huis in de Aldestraat, samen met een bleekhof van 25 are (de Wolfkensbleek) achter het begijnhof. Op 29 september van dat jaar kochten de rederijkers een huis dat paalde aan de bleekhof. "Inden iersten hebben die Eer. heeren gegunt endegegeven den bleyckhoff aende Susteren... Ten anderen thuys inde aude straet daer die Rethorizijnen tegenwoerdichlyck camerzyn ende dat nae luyt ziegel ende brieft daer van zynde... Anno 1612 den 29 sept, hebben die Regenten van Rhetorica...gecocht een huys liggende opdie Wolfkens teghen den bleyckhoff... " De schenking en de aankoop vormden een belangrijke operatie, waaraan nogal wat kosten verbonden waren, zoals o.m. het graven van een nieuwe gracht, herstelling en aan houten ijzerwerk en het afkopen van een jaarlijkse rente van 8 gulden waar mee het huis aan de bleek belast was. Al les werd netjes genoteerd op bladzijde 302 e.v. onder de aparte titel: "Specificatie ende oncosten die geschiet zijn sedert die date anno 1611 den 16n novembris by die regenten van Rethorica nae dater vande gunst en gifte ghedaen vande Eer. Heeren Borgermeesters fragment uit het register

ghesworen en Raedt deser stadt Hasselt; aen die Rhetorizijnen deser stadt voersc. " Aan de schenking waren wel een paar voorwaarden verbonden, zoals bijvoor beeld "...dat die Rhetorizyns sullen ageren hunne spelen ende esbatementen na auder gewoente ende so dickwels den Heeren Borgermrs ende Raedt believen sal."

G eraadpleegde werken G. Caluwaerts, Hasselt intra muros, Hasselt, 1989. K. Ceyssens, Hasseltsche "historiael"spelen. Coninck Balthazar. Die belegeringhe van Samariën, Leuven, 1907. K. Ceyssens, Een spelende Prologhe oft Salutacie van Willecom, in Bulletin de la section Littéraire de la Société des Mélophiles de Hasselt, XXXIX, 1907, pg. 2554. J. Grauwels, Kroniek van Hasselt (1078-1914), Hasselt, 1982. O. Van Den Daele en F. Van Veerdeghem, De Roode Roos, zinnespelen en andere toneelstukken der zestiende eeuw, Bergen, 1899.

* * * * * * *

november 1999

tekst:

Michel llsen

foto’s:

Stedelijke fotodienst

STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011-24 10 70 fax 011-26 23 98

in dezelfde reeks verschenen: 1 991 I . O lieverfportret M.-H. van Beieren, 2de h. 17de eeuw; 2. Catharinapaneel oude handboogkamer, e. 17de - b. 18de eeuw; 3. Lusterglazuurvaas keram iekfabriek, tss. 1895 en 1914; 4. Blazoen rederijkers kam er 'De Roode Roos’, D. Van V lierden, ca. 1700; 5. O lieverfschil d e rij W eek-end’, L. Pringels, 1950; 6. Zilveren reliek-ostensorium . F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703; 7. Kledingsstel Virga-Jessebeeld, 1689 -1 8 6 3 -1 9 0 1 ; 8. O lieverf-schilderij 'D e Grote M arkf, J.N . Grauls, 1863; 9. R ijksdaalder G. van Groesbeeck, Has selt, 1568; 10. Kaartlandschap paalstenen tss. Hasselt en Zonhoven, 1661 en 1666?

1992 11. Schilderij 'D e Grote Man', F. M innaert, 1983; 12. M irakelprent O L.-V. Virga Jesse, R. Van Ortey, wsch. 1689; 13. Zilveren w ierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw; 14. Kaart Midden-en ZuidLimburg, L. C apitaine, 1795; 15. Lederen Hasseltse brandblusem mer (1782) en vuurhaak; 16. Zilveren reliekhouder H. Barbara, ca 1702; 17. Portret abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792; 18. Studiocam era 18/24, ca. 1920; 19. O lieverfschilderij 'H et bos’, D jef Anten (1851-1913); 20. Juweel, zgn. 'reukappel'-V irga-Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw; 21. S childerij 'O .-L.-Vrouw met Kind', Antwerpse paneelm erken, 1ste h. 17de eeuw.

1993 22. Liturgische gewaden SL-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw; 23. M irakelprent H. Sacram ent Herkenrode, H asselt P .F.M ilis, 1854; 24. G evelsteen "Den Soeten Naeme Jezus", 1664 (H asselt); 25. Set van 4 vazen, P iet(er) Stockmans f1 9 4 0 ); 26. Portret Ulysse Claes (1792-1880), G. G uffens (1823-1901); 27. Sacram ents-ostensorium o f "m onstrans van Herkenrode", Parijs, 1286; 28. S childerij 'S trandtafereel', 1930, Jos.Dam ien (1879-1973); 29. G ezicht op Has se lt naar Rem ade Le Loup, 18de eeuw, kopergravure; 30. Beeld "H eilige C ecilia", 1530-1540; 31. Barokke zonnemonstrans, N. Sigers & S. V ander Locht, H asselt, 1669.

1994 32. Biechtstoel, Brabants atelier, 1664; 33. Uurwerken v.d. H asseltse uurw erkm aker Leonard Joosten (1762-1849); 36. Gouache 'D e Meukes', ca. 1890, Paul M arie Bamps (1862-1932); 37. Kroningsprent 0.-L.-V . V irga Jesse, P arijs, Lith. Fabre, 1867; 38. Het Hasseletum en de H istoria Lossensis, 2 historische werken v. Joannes M antelius (1599-1676); 39. Litho "Heusden 2", u it reeks (5) Heusden, Herman G ordijn, 1992; 40. Ontwerp voor "O verhandiging..." m uurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffans (1823-1901); 41. Aquarel 'S trijdtoneel u it de Tiendaagse Veldtocht, K erm t 7 augustus 1831', A. von Geusau, 1835.

1995 42. G evelplaat 'V eloce-C lub hasseltois 'U tile * D uld' - 2 mai 1892"; 43. O lieverfportret van Am oldus van M elbeeck op sterfbed, 17de eeuw; 44. A cryls van Ray Remans, 1989; 45. Pronkbeker J.-J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bnjckm ann & Söhne, Heilbronn, 1888;

46. Begijnenschotel, 1623, zilver, m eesterteken: 3 zespuntige sterren in schild; 47. V aste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, Piet Stockmans in Museum S tellingw erff-W aerdenhof 48. Schilderij "Ijzel en m ist", D jef A nten (1851-1913); 49. Aquarellen "H asseltse waterm olens, 1893/94", Paul M arie Bamps (1862-1932); 50. Foto "Jongem an m et badm uts", gomdruk, 1/10, Jean Janssis; 51. Zilveren reliekhouder H.Hubertus, (1741-1742), Lambertus Hannosset, Ant werpen.

1996 52. O lieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de Grote M arkt” , 1899, D jef Swennen (1871-1905); 53. O lieverfportret N.G. Vaesen (1768-1864), 1819, M.G. Tielem an, 54. Vaandel "Kunstkring A lexis Piertoz Hasselt 1920", H asselt; 55. G roepsportret "Leden v.d. Virga-Jessebroederschap bij haar beeld", 1709, olie op paneel; 56. Beiaardklavier, ca. 1752, H asselt (?) [bewaard in het S tedelijk Beiaardm useum Hasselt); 57. De Hasseltse reus De Langeman, M elchio r Tielem an, 1810; 58. R eflectoren (2) zilverbeslag op houten kern, Arnold Frederid, 1714; 59. De gouden kronen v.d. V irga Jesse, Au guste Levesque, 1867; 61. Blauw Tafereel, Pierre Cox (1915-1974).

1997 62. P ortret G uillaum e Claes, Judith Crollen (1898-1982) naar werk van M.G. Tielem an, 1957; 63. K aart prinsbisdom Luik, 17de eeuw, Henricus Hondius (1597-1651); 64. Lithografie ‘Oude halte Luikersteenweg’, 1860, Chartes Joseph Hoolans (Antwerpen, 1814); 65. D rieluik, 1989, Paule Nolens f1 9 2 4 ); 66. Soberheid, eenvoud en liefde, vie r geom etrische abstracte werken van V incent Van Den Meersch (1912-1996); 67. Schild v.h. w eversam bacht e. 17e - b. 18e E., Daniël van V lierden (1651-1716); 68. Borstbeelden 10 Hasseltse burgem eesters, 1906, Em ile C antillon (1859-1917); 69. 'P ortret van m ijn dochter M adeleine’ & ‘P ortret van m ijn zoon José', Jos. Damien (1879-1973); 70. Beeld Homo Sedens, Hub Baerten f1 9 4 5 ); 71. Beeld ‘O .-L-V rouw m et K ind', 1530-1540, M eester van Oostham.

1998 72. ‘Panorama van Hasselt’, Steven W ilsens f1 9 3 7 ); 73. Portret Télém aque Claes (1831-1913), Tony A lain Herm ant (1880-1939); 74. De Loonse muntslag in het kader v.d. m onetaire internationalisering tijdens de middeleeuwen; 75. Speculaasplanken & 'H asseltse spe culaas’; 76. W andtapijt “ Euskadi: balladen en legenden’ , 1985, Si mone Reynders f1 9 2 4 ); 77. S childerij ‘ H erfst - kasteel Henegauw’ , 1946, Paul Herm ans (1898-1972); 78. P rehistorische polijststeen, Sint-Q uintinuskathedraal Hasselt; 79. S ierlijst ‘ Oorlogsgesneuvelden H asselt 1914-1918", nL gedateerd, H asselt Auguste Blanckart (1878-1952), S ylvain Brauns (1890-1947), Joseph A ntoon Jossa (1884-?); 80. Schilderij “Veldslag in een korenveld’ , 1864, Jules Van Im schoot (1821-1884).

1999 81. Litho’s H asselt gezien tussen 1960-1979, Jac. Leduc f1 9 2 1 ); 82. H et huis S tellingw erif (19de eeuw)-W aerdenhof (17de eeuw); 83. Apparaten ontw ikkeld en geproduceerd in de P hilipsfabriek in Has selt; 84. Hendrik van Veldeke, het genie van de hoofse literatuur (ca. 1140-ca.1200); 85. Céram iques D écoratives de H asselt [1895-1954]: overzicht van de ronde reclam e- en sierschotels van de voorm alige keram iekfabriek in H asselt; 86. Uithangteken ‘ H eilige Jacobus Maior", 17<“ -18 * eeuw; 87. P ortret van Guillaum e S tellingw erif (18411923).