KUNST
I N DE K I J K E R
- 89
Standaard voor de "Maatschappij Minerva", 1871 W. GEEFS (?) & G. GUFFENS; beschilderd lindehout en metaal (ijzer, koper); 114 x 81 cm.; schenking van dhr. & mw. Martens-Darcis, 1979; geconserveerd en deels gerestaureerd door Jerzy Kepa, 1993; inv. nr. 79.399.
Beschrijving Dit veelkleurig-beschilderde houten bas-reliëf, dat in zijn globaliteit een on geveer ovale vorm vertoont, is blijkbaar de bekroning van een standaard, zoals blijkt uit de metalen huls onderaan, die bedoeld is om over een draagstok gescho ven te worden. Voor welke vereniging deze standaard gemaakt werd, wordt duidelijk gemaakt door een vergulde banderol bovenaan, waarop in zwarte letters nog grotendeels te lezen staat : [Maatjschappy Minerva Hasselt. Dit maakt meteen duidelijk dat het op het centrale staande ovalen medaillon afgebeelde personage deze antiekRomeinse godin betreft. Daar zij het Romeinse equivalent is van de antiek-Griekse godin Athena, is zij iconografisch meestal als deze laatste voorgesteld. Zo is deze godin van de wijsheid, het verstand, de kunst en de wetenschap hier op een vergulde achtergrond afgebeeld als gezeten op een troon met hoge afgeronde rugleuning, waarvan de boord met cirkels versierd is. Ze draagt een helm op het hoofd en is gehuld in een lang grijs kleed, dat in zware plooien gedrapeerd is. Daaroverheen draagt ze een lange blauwe mantel. Met de rechterhand houdt ze een lans vast en op haar linkerhand zit een uil, symbool van de wijsheid. Haar linkervoet met sandaal is zichtbaar rechts onderaan. Tegen de onderrand van het medaillon ontwaart men rechts een signatuur : Guffens p[inxit]. Deze centrale cartouche is gevat in een eierlijst alternerend met acanthusbla deren. Onder het medaillon ontwaart men het leeuwenschild van de provincie Limburg en erboven prijkt het Hasseltse stadswapen, bekroond met het springen de hert. Dit wapenschild is centraal bevestigd op de kruising van de draagstok en een dwarsarm die aan beide uiteinden afgezet is met sierdoppen en wellicht bedoeld was om met sierkoorden en sierkwasten opgesmukt te worden. Tussen het stadswapen en het centrale medaillon bevindt zich de reeds genoemde ban derol met de naam van de vereniging waarvoor deze standaard gemaakt werd. Boven deze banderol werd een gebogen koperen plaatje aangebracht waarop het woord Koninklyke gegraveerd werd, en dat, blijkbaar als latere toevoeging, met vijzen op het bas-reliëf vastgezet werd, dwars over het Hasseltse stadswapen heen. De ovale cartouche met de voorstelling van Minerva is als in een lauwerkrans gevat door twee grote en weelderige hazelaartakken met noten. Tussen het lover zijn twaalf blazoenen aangebracht, zes aan elke zijde, blijkbaar de wapenschilden van de twaalf oude erkende Hasseltse ambachten. Zo ontwaart men links, van boven naar onder, achtereenvolgens het wapenschild van de volders, de schoen makers, de lakenmakers, de slagers, de huidevetters (?) en de linnenwevers. Aan de rechterzijde zijn het de blazoenen van de kleermakers, de kremers, de scheer ders, de bakkers, de smeden en de brouwers. Al deze blazoenen gaan in hun voorstelling terug op de traditionele elementen, zoals die ook al op de oude ambachtszegels voorkwamen, zonder evenwel daarvan een kopie te zijn. Ze zijn dus probleemloos te identificeren ... op één uitzondering na, nl. het schild van de huidevetters, het vijfde aan de linkerkant. Daar evenwel de andere elf met zeker heid te duiden zijn, moet dit vijfde schild wel het blazoen van het éne resterende ambacht zijn, dat van de huidevetters. Het blijft evenwel voorlopig een raadsel wat de bron is voor de hier op dat blazoen gebezigde iconografie. 3
A uteurs Zoals uit de signatuur onderaan de centrale cartouche blijkt, werd dit werk beschilderd door de bekende Hasseltse schilder Godfried Guffens (1823-1901). Dit gebeurde blijkbaar in 1871, vermits op de keerzijde van het bas-reliëf een koperen plaatje aangebracht is waarop men leest : Gift door Jan Penxten 1871. Guffens had toen al een gevestigde internationale faam, had o.m. reeds in Parijs, Den Haag en Amsterdam tentoongesteld en was overladen met allerlei nationale en internationale eerbetuigingen. Ook al had Guffens reeds sedert lang Hasselt verlaten en zich elders gevestigd - 1871 is het jaar dat hij Antwerpen verliet om zich in Brussel te gaan vestigen - , heeft hij toch levenslang een band met zijn geboortestad behouden, zoals bv. blijkt uit de schilderwerken van zijn hand in de Hasseltse Sint-Quintinuskathedraal en de vele doeken thans in het bezit van de stad Hasselt en de provincie Limburg. Het hier besproken kunstwerk is daarvan een bewijs temeer. Een krant uit 1871 bracht verslag uit over de overhandiging van deze standaard aan de Maatschappij Minerva en meldde dat hij het werk was van Godfried Guf fens en Jan Swerts (1820-1879) (1). Er is nochtans geen enkele reden om aan te nemen dat deze laatste, die inderdaad een duurzame vriendschap met Guffens on derhield en veelvuldig met hem samengewerkt heeft, op eniger lei wijze de hand zou gehad hebben in het totstandkomen van deze standaard. De signa tuur op de centrale cartouche maakt trouwens geen melding van Jan Swerts.
Bestaat er dus geen twijfel over het feit dat Guffens de beschildering van dit kunstwerk deed, dan is er heel wat minder zekerheid over wie de beeldhouwer van dit bas-reliëf was. Volgens de Hasseltse overlevering zou het gesneden zijn door de Antwerpse beeldhouwer Willem Geefs (1805-1883). Die werd geboren te Borgerhout op 10 september 1905 als oudste zoon in een kroostrijk kunstenaars gezin waarvan niet minder dan zes kinderen beeldhouwers werden. W. Geefs kreeg zijn opleiding aan de Antwerpse academie bij J. F. Van Geel. In 1828 won hij een prijs op het Driejaarlijks Salon te Antwerpen en ging dan met een beurs zich te Parijs verder bekwamen bij J. E. Ramey jr.. In 1829 reisde hij naar Italië en in 1833 werd hij leraar aan de academie te Antwerpen, doch nam al vlug ontslag. In 1834 vestigde hij zich te Schaarbeek en werd leraar aan de Brusselse acade mie. Aangesteld tot beeldhouwer van het koninklijk hof, werd hij in 1845 lid van de Koninklijke Academie van België, waar hij in 1858 directeur van de Klasse der Schone Kunsten was. Van 1853 tot 1856 was hij provincieraadslid van Brabant en van 1852 tot 1861 burgemeester van Schaarbeek, waar hij op 19 januari overleed. Hij is o.m. de auteur van talrijke standbeelden. 4
D e “Maatschappij M inerva” Toen de in 1862 gestichte toneelvereniging "De Ware Vrienden" zich politiek duidelijk in het liberale vaarwater ging bewegen, kwam van katholieke zijde een reactie met de oprichting van de "Maatschappij Minerva" in 1868. Toch kwam ze pas echt op dreef vanaf 1870 onder de bezielende leiding van haar eerste voorzit ter, Hendrik Oben, de hoofdonderwijzer van de stedelijke lagere school. De vere niging, die opereerde onder de leuze "Hand aan werk, oog op God", groeide in de loop van de jaren uit tot wellicht de belangrijkste katholieke vereniging te Hasselt. Ze bleef bestaan tot na de Tweede Wereldoorlog, toen ze in 1964 (?) een stille dood stierf. Van bij haar stichting stelde de vereniging zich tot doel malkander bij te staan en zich onderricht en eerlijk vermaak te verschaffen, vooral door zich te oefenen in muziek en voordracht. Fundamenteel was er een ethische bekommernis aan wezig : "la moralisation de la classe ouvrière". Men wilde de arbeiders een zinvolle en educatieve bezigheid geven om aldus alle overdaad in drank te vermijden en ze aan te zetten tot spaarzaamheid. De jonge vereniging kende een snelle groei en telde in november 1871 - dus in het ontstaansjaar van de hier besproken standaard - reeds 82 actieve leden, 70 ereleden en 43 weldoeners. Tot de twaalfkoppige bestuursraad behoorde Jan Penxten, die iuidens het op de keerzijde van de standaard aangebrachte koperen plaatje, de schenker ervan was. De vereniging was opgesplitst in 3 afdelingen : l'épargne, l'art choral et l'art dramatique divisent la société en trois sections. Er was inderdaad ook een spaar kas ingericht, waarin de leden wekelijks een bedrag stortten. Daarnaast werden wekelijks de toonkunst en de woordkunst ingeoefend. In de eerste tien jaar van haar bestaan organiseerde "Minerva" vijfentwintig toneelvoorstellingen en drie ënveertig concerten. In 1880 breidde de vereniging het sociale luik van haar acti viteiten nog uit door naast de spaarkas ook nog een maatschappij voor onderlinge bijstand op te richten. De stimulerende kracht achter het ontstaan van deze "Voorzienigheids-maatschappij" was kunstschilder-politicus Djef Anten. Men wilde door dit initiatief tegemoetkomen aan de noden van de leden die medische zorgen nodig hadden of tijdelijk werkonbekwaam waren. Daarenboven wilde men voor zien in de kosten van een eventuele begrafenis. "Minerva" nam ook het initiatief tot de oprichting van een coöperatieve volks bank, de Banque populaire hasseltoise, waarvan de stichtingsakte verleden werd op 11 mei 1880 voor notaris I.M. Goetsbloets. Alhoewel gesticht vanuit "Minerva" kreeg deze volksbank toch een eigen bestuur. Haar burelen waren gevestigd in de Meldertstraat 11. Vanaf de eerste jaren van haar bestaan was de "Maatschappij Minerva" dus een bloeiende en zeer actieve vereniging, die zich onmiddellijk een belangrijke plaats verwierf in zowel het culturele als het sociale leven van de stad Hasselt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ze in 1906 verheven werd tot Koninklijke Maatschappij. Ongetwijfeld dateert het koperen plaatje, dat als latere toevoeging ten bewijze van deze verheffing op het beeldhouwwerk gevezen werd, van die tijd. De opbloeiende vereniging was het dan ook wellicht aan haar standing verplicht om voor de aanmaak van haar verenigingsstandaard een beroep te doen op 5
iemand als Godfried Guffens, een kunstenaar van katholieke signatuur, met een prestigieuze faam en die destijds tot Hasselts meest beroemde zonen behoorde. Deze meer dan een eeuw en een kwart oude standaard heeft in de loop van de jaren heel wat beschadiging ondergaan, zoals nog duidelijk op het kunstwerk te zien is. Hij werd evenwel in 1993 deskundig geconserveerd en kon zelfs deels gerestaureerd worden, dankzij het feit dat hij afgebeeld staat bovenaan rechts op een portret dat kunstschilder Djef Swennen (1871-1905) in opdracht van “Minerva” maakte van zijn oudere collega Djef Anten (1851-1913), die in 1873 als 22-jarige bestuurslid van "Minerva" werd en later vanaf 1878 jarenlang haar bezielende voorzitter was tot aan zijn dood in 1913. Hij schreef trouwens ook drie toneelstuk ken voor de vereniging.
Nota (1)
J. GRAUWELS, Kroniek van Hasselt (1078-1914). Grepen uit het dage lijks leven, Hasselt, 1982, p. 198, nr. 1370.
B ronnen D. CARDYN-OOMEN, L. DE JONG, E. MARECHAL, Y. MOREL-DECKERS, H. VERSCHAEREN, Beeldhouwwerken en assemblages 19de en 20ste eeuw. Catalogus Kon. Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen, 1986. Djef Anten (1851-1913), Hasselt, Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof, nr. 15, 1992. E. JORIS, Hasselt op scène. Vijf eeuwen toneelhistorie. Hasselt, Stedelijk Mu seum Stellingwerff-Waerdenhof, nr. 25,1999. A. LINTERS, Het verenigingsleven te Hasselt 1831-1880. Licentiaatsverhandeling Gent, 1973. B. WYCKMANS e.a., Godfried Guffens 1823-1901. Tentoonstellingscatalogus Hasselt, 1981.
*
*
7
*
december 1999
copyright:
tekst:
Jef Arras
foto’s:
Stedelijke fotodienst
STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011-24 10 70 fax 011-26 23 98
in dezelfde reeks verschenen: 1991
1996
I . Olieverfportret M .-H . van Beieren, 2de h. 17de eeuw; 2. Catharinapaneel oude handboogkamer, e. 17de - b. 18de eeuw; 3. Lusterglazuurvaas keramiekfabriek, tss. 1895 en 1914; 4. Blazoen rederijkers kam er 'Oe Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1700; 5. Olieverfschil derij W eek-end', L. Pringels, 1950; 6. Zilveren reliek-ostensorium, F. Jans Burduin Gent & I.F. Frederici Hasselt, 1703; 7 . Kledingsstel Virga-Jessebeeld, 1689 -1 8 6 3 -1 9 0 1 ; 8. Olieverf-schilderij 'De Grote Markt*, J.N . Grauls, 1863; 9. Rijksdaalder G. van Groesbeeck, Has selt, 1568; 10. Kaartlandschap paalstenen tss. Hasselt en Zonhoven, 1661 en 1666?
52. Olieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de Grote Markt", 1899, Djef Swennen (1871-1905); 53. Olieverfportret N.G. Vaesen (1768-1864), 1819, M.G. Tieleman; 54. Vaandel "Kunstkring Alexis Pierloz Hasselt 1920", Hasselt; 55. Groepsportret "Leden v.d. Virga-Jessebroederschap bij haar beeld”, 1709, olie op paneel; 56. Beiaardklavier, ca. 1752, Hasselt (?) [bewaard in het Stedelijk Beiaardmuseum Hasselt]; 57. De Hasseltse reus De Langeman, Melchior Tieleman, 1810; 58. Reflectoren (2) zilverbeslag op houten kern, Arnold Frederid, 1714; 59. De gouden kronen v.d. Virga Jesse, Au guste Levesque, 1867; 61. Blauw Tafereel, Pierre Cox (1915-1974).
1992
1997
11. Schilderij 'De Grote Man', F. Minnaert, 1983; 12. Mirakelprent 0 L.-V. Virga Jesse, R. V an Oriey, wsch. 1689; 13. Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, H asselt 19de eeuw; 14. Kaart Midden-en ZuidLimburg, L Capitaine, 1795; 15. Lederen Hasseltse brandblusemmer (1 78 2 ) en vuurbaak; 16. Zilveren reliekhouder H. Barbara, ca 1702; 17. Portret abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792; 18. Studiocam era 18/24, ca. 1920; 19. Olieverfschilderij 'Het bos', Djef Anten (1851-1913); 20. Juweel, zgn. 'reukappeT- Virga-Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw; 21. Schilderij 'O .-L-Vrouw met Kind', Antwerpse paneel merken, 1ste h. 17de eeuw.
6 2. Portret Guillaume Claes, Judith Crollen (1898-1982) naar werk van M .G . Tieleman, 1957; 63. Kaart prinsbisdom Luik, 17de eeuw, Henricus Hondius (1597-1651); 64. Lithografie ‘Oude halte Luikersteenweg', 1860, Charles Joseph Hoolans (Antwerpen, 1814); 65. Drieluik, 1989, Paule Nolens ("1924); 66. Soberheid, eenvoud en liefde, vier geometrische abstracte werken van Vincent Van Den Meersch (1912-1996); 67. Schild v.h. weversambacht, e. 17e - b. 18e E., Daniël van Vlierden (1651-1716); 68. Borstbeelden 10 Hasseltse burgemeesters, 1906, Emile Cantillon (1859-1917); 69. ‘Portret van mijn dochter Madeleine’ & 'Portret van mijn zoon José’, Jos. Damien (1879-1973); 7 0. Beeld Homo Sedens, Hub Baerten ("1945); 71. Beeld '0.-L.-Vrouw met Kind’, 1530-1540, M eester van Oostham.
1993 2 2. Liturgische gewaden St-Vedastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw; 23. Mirakelprent H. Sacrament Herkenrode, H asselt P.F.Milis, 1854; 24. Gevelsteen "Den Soeten Naem e Jezus", 1664 (Hasselt); 2 5. Set van 4 vazen, Piet(er) Stockmans ("1940); 26. Portret Ulysse C laes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901); 27. Sacraments-ostensorium o f “monstrans van Herkenrode", Parijs, 1286; 2 8. Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Damien (1879-1973); 29. Gezicht op Has selt naar Remacle Le Loup, 18de eeuw, kopergravure; 30. Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540; 31. Barokke zonnemonstrans, N. Sigers & S. V ander Locht, Hasselt, 1669.
1994 32. Biechtstoel, Brabants atelier, 1664; 33. Uurwerken v.d. Hasseltse uurwerkmaker Leonard Joosten (1762-1849); 36. Gouache 'De Meukes', ca. 1890, Paul Marie Bamps (1862-1932); 37. Kroningsprent 0 .-L .-V . Virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867; 38. Het H asseletum en de H istoria Lossensis, 2 historische werken v. Joannes Mantelius (1599-1676); 39. Litho ''Heusden 2", uit reeks (5) Heusden, Herman Gordijn, 1992; 4 0. Ontwerp voor "Overhandiging..." muurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823-1901); 4 1. Aquarel 'Strijdtoneel uit de Tiendaagse Veldtocht Kerm t 7 augustus 1831', A. von Geusau, 1835.
1995 4 2. Gevelplaat 'Veloce-Club hasseltois 'Utile * Duld' - 2 mai 1892"; 4 3 . Olieverfportret van Amoldus van Melbeeck op sterfbed, 17de eeuw; 4 4. Acryls van Ray Remans, 1989; 45. Pronkbeker J.-J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bruckmann & Söhne, Heilbronn, 1888; 4 6. Begijnenschotel, 1623, zilver, meesterteken: 3 zespuntige stenen in schild; 47. V aste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, Piet Stockmans in Museum Stellingwerff-Waerdenhot 4 8. Schilderij "Ijzel en mist", Djef Anten (1851-1913); 49. Aquarellen "Hasseltse watermolens, 1893/94", Paul Marie Bamps (1862-1932); 50. Foto "Jongeman m et badmuts", gomdruk, 1/10, Jean Janssis; 5 1. Zilveren reliekhouder H.Hubertus, (1741-1742), Lambertus Hannosset Ant werpen.
1998 72. ‘Panorama van Hasselt1, Steven Wilsens ("1937); 73. Portret Télém aque C laes (1831-1913), Tony Alain Hermant (1880-1939); 74. De Loonse muntslag in het kader v.d. monetaire internationalisering tijdens de middeleeuwen; 75. Speculaasplanken & ‘Hasseltse spe culaas’; 76. Wandtapijt "Euskadi: balladen en legenden", 1985, Si mone Reynders ("1924); T l. Schilderij "Herfst - kasteel Henegauw", 1946, Paul Hermans (1898-1972); 78. Prehistorische polijststeen, Sint-Quintinuskathedraal Hasselt; 79. Sierlijst "Ooriogsgesneuvelden Hasselt 1914-1918", n t gedateerd, H asselt Auguste Blanckart (1878-1952), Sylvain Brauns (1890-1947), Joseph Antoon Jossa (1884-?); 80. Schilderij "Veldslag in een korenveld’ , 1864, Jules Van Imschoot (1821-1884).
1999 81. Litho’s H asselt gezien tussen 1960-1979, Jac. Leduc ("1921); 82. H et huis Stellingwerff (19de eeuw)-Waerdenhof (17de eeuw); 83. Apparaten ontwikkeld en geproduceerd in de Philipsfabriek in Has selt; 84. Hendrik van Veldeke, het genie van de hoofse literatuur (ca. 1 140-ca.1200); 85. Céram iques D écoratives de H asselt [1895-1954]: overzicht van de ronde reclame- en sierschotels van de voormalige keramiekfabriek in H asselt 87. Portret van Guillaume Stellingwerff (1841-1923); 88. Register "Co(e)mans", handschrift, 1611 .