KIK 94. Analemmatische zonnewijzer, 2000, Willy Leenders & Gaston Beerden

KUNST

I N DE K I J K E R

‘ANALEMMATISCHE ZONNEWIJZER', 2000 W illy LEENDERS (berekening & ontwerp zonnewijzer); Gaston BEERDEN (creatie & uitwerking kunstwerk); locatie: tuin Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof; tegels in geëmailleerd keramiek; 17 ronde tegels voor uuraanduiding, o 20 cm; 16 ronde tegeltjes voor aanduiding half uur, 0 10 cm; 24 rechthoekige tegels voor kalender, ongelijke grootte; ellips: 6m lange as, 4,66m korte as; vaste installatie juni 2000; inv. nr. 00.094.

- 94

SCHADUW VAN DE TIJD DE ANALEMMATISCHE ZONNEWIJZER IN DE TUIN VAN HET STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF IN HASSELT De analemmatische zonnewijzer in de tuin van het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof in Hasselt is een deel van het tentoonstellingsproject "Scha­ duw van de Tijd. Zonnewijzers in Limburg." Deze tentoonstelling heeft plaats vanaf 17 juni 2000 als aanloop naar Openmonumentendag 2000 op 10 sep­ tember 2000. Deze dag staat in het teken van het thema 'tijd'.

Bij gelegenheid van deze tentoonstelling staan vier nieuwe zonnewijzers opge­ steld.

• In het museum is er een zonnewijzer op computer.

• In de tuin van het museum is een grote verticale zonnewijzer opgesteld die niet alleen het uur maar ook de datum aanwijst.

• Op een sokkel voor het museumgebouw staat een equatoriale zonnewijzer die het uur aangeeft en op 10 september bovendien aangeeft dat het Openmonumentendag is.

• In het gazon van de tuin ligt de analemmatische zonnewijzer.

Een zonnewijzer is een instrument om de tijd te meten afhankelijk van de stand van de zon. Meestal geeft de schaduw van een voorwerp de tijdsaanduiding.

Het gebruik van zonnewijzers is minstens 5000 jaar oud. Het oudst bekende exemplaar heeft Egypte als oorsprong en dateert van 1500 vóór Christus. De zonnewijzer is wellicht het oudste wetenschappelijk instrument.

Nog tot in het begin van de 20e eeuw had de zonnewijzer zijn oorspronkelijke functie. Hij diende toen nog om torenuurwerken of de stationsklok 'op tijd en stond' juist te zetten.

Tijdens de laatste decennia hebben zonnewijzers voornamelijk nog twee func­ ties: als historisch of nieuw decoratief element en als wetenschappelijke spiele­ rei voor de beoefenaars van de gnomonica (kennis en studie van zonnewij­ zers).

Zonnewijzers zijn echter meer dan eenvoudige instrumenten om de tijd te me­ ten. Zij brengen kunst, wetenschap en filosofie samen in een discours over de tijd zelf. Je kan er een geschiedenis over schrijven maar zonnewijzers zijn ook symbolen van de geschiedenis zelf. Door hun constructie en door hun symbo­ liek zijn zij een "schaduw van de tijd".

Reeds duizenden jaren is de mens bezeten door de tijd. De tijd die vloeit, voor­ bijgaat en hem ontsnapt. De tijd waarin alles evolueert in onomkeerbare veran­ deringen en waarin gebeurtenissen en fenomenen voortdurend op elkaar vol­ gen.

Om de illusie te scheppen zich van die tijd meester te maken heeft de mens hem ingedeeld en gemeten. Geleidelijk aan slaagde hij daarin met steeds meer precisie.

In deze poging om greep te krijgen op de tijd neemt de zonnewijzer een bijzon­ dere plaats in.

De zonnewijzer is nog steeds het enige instrument dat de tijd altijd juist meet.

Achter zijn schijnbare eenvoud gaat een grote complexiteit schuil.

2

HOE 'WERKT EEN ZONNEWIJZER? De aarde draait om haar as en rond de zon. Daardoor is het afwisselend licht en donker. Die afwisseling van licht en donker heeft de indeling van de tijd in dagen bepaald. De Babyloniërs deelden de dag en de nacht elk in 12 delen in.

Nog steeds tellen wij daarom 24 uren in een etmaal.

De schaduw van een voorwerp verandert in de loop van een dag voortdurend van richting. Als de schaduw naar het noorden wijst is het precies middag De zon staat dan in het zuiden. Het is 12 uur. Van daaruit kan je een verdeling maken en uurlijnen aanbrengen waarop de schaduw het uur aanduidt.

Het voorwerp dat de schaduw geeft noemen we de 'stijl' of 'gnomon'. Opdat hij het hele jaar de tijd juist zou aanduiden moet de stijl schuin staan, evenwijdig met de aardas. De stijl wijst dan naar het noorden in een hoek gelijk aan de breedtegraad. Voor Vlaanderen is dat ongeveer 51 graden.

Als het vlak met daarop de uurlijnen loodrecht staat op de stijl is het dus even­ wijdig met het vlak van de evenaar of equator. Daarom noemt men dit een equatoriale zonnewijzer.

Je kan de uurlijnen en de stijl doortrekken naar een horizontaal of een verticaal vlak. Zo maak je een horizontale of een verticale zonnewijzer.

Muren zijn meestal niet juist naar het zuiden gericht. Je kan een verticale zon­ newijzer aanpassen zodat hij bijvoorbeeld naar het zuidoosten gericht is. De uurlijnen moeten meevolgen en staan nu links en rechts van de 12-uurlijn niet meer symmetrisch. De 12-uurlijn blijft altijd verticaal.

Je kan een zonnewijzer ook kantelen in alle mogelijke richtingen. Bijvoorbeeld zo dat hij loodrecht staat op het evenaarsvlak. Dit is een poolzonnewijzer. De stijl snijdt het vlak met de uurlijnen niet meer. De uurlijnen zijn nu evenwijdige lijnen.

De schaduw van een voorwerp verandert niet alleen van richting maar ook van lengte. In de zomer zijn de schaduwen korter dan in de winter. De zon "staat dan hoger". Op een zonnewijzer kunnen daarom datumlijnen staan. Meestal voor datums waarop het dierenriemteken verandert. Uit de lengte van de scha­ duw kan je immers de periode in het jaar afleiden.

Een zonnewijzer toont de plaatselijke zonnetijd. Onze uurwerken 'lopen voor* op de zonnetijd om drie redenen: 1. Onze officiële tijd is gelijk aan de gemiddelde zonnetijd van Midden-Europa.

Elke lengtegraad meer naar het westen betekent 4 minuten tijdsverschil.

(Hasselt: 39 minuten) 2. In de loop van het jaar verschilt de ware zonnetijd van de gemiddelde zon­ netijd. Dit verschil varieert van plus 14 minuten tot min 17 minuten.

3. Met de zomertijd komt daar nog 1 uur bij.

Het verschil tussen zonnetijd en officiële tijd is dus elke dag anders. Op 3 juni bijvoorbeeld loopt ons uurwerk in Hasselt 1u37 voor, op 3 augustus loopt het 1u45 voorop de zonnetijd.

SOORTEN ZONNEWIJZERS Veel te zien in tuinen is de equatoriale hoepelsfeerzonnewijzer. Hij beeldt een hemelsfeer uit of een aardbol met meridianen en keerkringen. Enkel de

3

evenaarsring en de as zijn nuttig voor de zonnewijzer. De as is de stijl en op de evenaarsring lees je de tijd af.

In parken en tuinen vind je vaak op een sokkel een horizontale zonnewijzer.

De 12-uurlijn is altijd noord-zuid gericht.

Op muren van (oude) gebouwen zie je wel eens een verticale zonnewijzer.

Op torens dienden zij vaak om het torenuurwerk juist te zetten. De 12-uurlijn is altijd verticaal.

In de vorige eeuwen gebruikte men de reiszonnewijzer: een horizontale of verticale zonnewijzer in zakformaat. Een koordje vormt de stijl. Je kan de schuinte ervan aanpassen aan de breedtegraad van je standplaats. Met een ingebouwd kompas kan je de zonnewijzer richten.

Heel bijzonder is de analemmatische zonnewijzer. Hij is uitgevoerd op de grond in de vorm van een ellips rond een kalender. Je gaat erin staan en je bent zelf de stijl. Als je op de juiste datum staat, geeft je schaduw het uur aan.

Verder gaan we nader in op dit type van zonnewijzer.

Uniek en een wereldprimeur is de kegelvormige zonnewijzer. Die staat in het Zonnewijzerpark in Genk. Hij geeft steeds twee schaduwlijnen. Een toont de tijd verstreken sinds zonsopgang. De andere de tijd nog te gaan tot zonson­ dergang.

Een laatste vinding is een digitale zonnewijzer. Daar komen echter geen elektronica of bewegende delen aan te pas. Wel een vernuftige combinatie van parallelle platen. Daarin zijn spleten die het licht zo doorlaten dat cijfers de tijd weergeven. Net zoals een digitaal uurwerk.

DE ANALEMMATISCHE ZONNEWIJZER Hoe 'werkt' de analemmatische zonnewijzer.

In het algemeen geldt dat de stijl van een zonnewijzer schuin moet staan, evenwijdig met de aardas. De stijl wijst dan naar het noorden in een hoek gelijk aan de breedtegraad. Voor Vlaanderen is dat ongeveer 51 graden.

Bij de analemmatische zonnewijzer is dat niet zo.

Het vlak waarop het uur aangeduid wordt is horizontaal en de stijl staat daar loodrecht op.

Je kan hem dus uitvoeren op de grond en zelf voor stijl dienen. Je moet wel op een welbepaalde plaats gaan staan afhankelijk van de datum. Op een soort kalender dus.De aanduidingen waarop je schaduw dan het uur aangeeft - de zonnetijd wel te verstaan - liggen op een ellips. De vorm van die ellips, de mate waarin zij 'afgeplat' is, hangt af van de breedtegraad van je standplaats. Aan de noordpool is de ellips een cirkel, aan de evenaar een rechte lijn en daartussen is ze meer of minder 'afgeplat'. In Vlaanderen is de verhouding tussen korte as en lange as van de ellips ongeveer 78/100.

De 'kalenderi waarop je moet gaan staan ligt op de korte as van de ellips. Zijn lengte is ook afhankelijk van de breedtegraad. En bovendien van de seizoe­ nen, daarom zijn de maanden heel verschillend van lengte. Aan de noordpool maakt het geen verschil uit, je gaat daar steeds op het zelfde punt staan. Aan de evenaar zijn de verschillen in afstand het grootst. In Vlaanderen liggen wij ergens tussen beide.

4

o o ©

o

o

°

©

®

©

o ©

o

o

©

©

o

o

©

©

o

o

©

o

o ©

Op 21 juni, als de zon 'het hoogst' staat, ga je het kortst bij de ellips staan, op 21 december, als de zon 'het laagst' staat, ga je op het andere uiterste van de 'kalender1staan.

De naam ‘analemmatische’ zonnewijzer is afgeleid van het Grieks ava (boven) en toppa (opname), letterlijk vertaald ‘opname van boven’. Deze term verwijst naar de orthografische projectie van ruimtelijke objecten in een vlak. Er is geen verband met de in de zonnewijzerkunde bekende ‘analemma’, een curve die voor elke dag van het jaar de ‘tijdsvereffening’ aangeeft, dit is het verschil tus­ sen gemiddelde en ware zonnetijd.

EEN STUK KUNST- EN WETENSCHAPSGESCHIEDENIS Wie ooit Bourg-en-Bresse bezocht, een 40-tal kilometer ten oosten van Macon, en daar in de wijk Brou niet verblind was door het 'juweel van de Vlaamse go­ tiek', een heerlijke blanke kerk en een fraaie abdij, heeft op het plein voor de kerk de oudste nog bekende analemmatische zonnewijzer gezien.

Margaretha van Oostenrijk, landvoogdes van de Nederlanden resideerde van 1507 tot aan haar dood in 1530 in Mechelen waar zij als landvoogdes voor haar neef, keizer Karei, de Nederlanden bestuurde. In Brou liet zij intussen de oude priorij heropbouwen. Onder meer uit Vlaanderen haalde Margaretha de beste ambachtslieden en kunstenaars. Vanuit Mechelen volgde ze nauwgezet de werken die geleid werden door de Vlaming Loys van Boghem. Haar stoffelijk overschot werd bijgezet in de kerk die ze had laten bouwen als schrijn voor de praalgraven van haar echtgenoot, haar schoonmoeder en zichzelf.

De mondelinge overlevering zegt dat de analemmatische zonnewijzer er ge­ plaatst werd tijdens de bouwwerken van de kerk die in 1506 begonnen en meer dan 15 jaar duurden. Hij zou gediend hebben om de werkuren te regelen van de meer dan 400 werklieden. Wetenschappelijk onderzoek bevestigt deze da­ tering.

5

Zonnewijzer in Bourg-en-Bresse (F)

De zonnewijzer raakte tijdens de volgende eeuwen in verval tot Jerome de La­ lande (1732-1807) uit Bourg-en-Bresse, advocaat, astronoom en politicus, hem liet renoveren. Hij deed echter meer en stelde een theoretische studie op over analemmatische zonnewijzers. Reeds lang construeerde men dit soort zonne­ wijzers met behulp van meetkundige procédés. Ooit moet een uitzonderlijk be­ gaafd wiskundige er de theoretische grondslagen voor gelegd hebben, ze wa­ ren echter even vlug verloren als uitgevonden. Een algebraïsche formulering moest dus opnieuw worden gevonden. Volgens Lalande zelf was het "één van de meest ingewikkelde problemen van de gnomonica." Hij loste het op. Hoe ingewikkeld het probleem ook was, de oplossing, geformuleerd in enkele goniometrische vergelijkingen is de eenvoud zelf.

EEN UITZONDERLIJK KUNSTWERK IN DE TUIN VAN HET STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF IN HASSELT De analemmatische zonnewijzer is een soort dat niet zo veel voorkomt. De in­ ventaris van zonnewijzers in Vlaanderen en het Brussels gewest van Patrick Oyen vermeldt er slechts twee: een kunstwerk in glasmozaïek van Pjeroo Roobjee nabij de Openbare Bibliotheek in Ronse en een speciale uitvoering in het zonnewijzerpark in Genk.

De creatie van een analemmatische zonnewijzer in Hasselt is in Vlaanderen dus een zeldzaamheid. Willy Leenders berekende en ontwierp de zonnewijzer, architect en keramist Gaston Beerden creëerde hem als kunstwerk, medewer­ kers van de Stedelijke Technische diensten voerden de werken uit.

6

Op de omtrek van een ellips met 6 meter als lange as en 4,66 meter als korte as liggen 17 ronde keramiektegels van 20 cm doormeter met daarop de aan­ duiding voor de uren van 4 tot 20 uur. Tussenin liggen 16 kleinere ronde tegels voor de aanduiding van de halve uren. Op de korte as ligt de 'kalender', opge­ bouwd uit rechthoekige tegels van ongelijke grootte. Smalle voegen scheiden de maanden van elkaar. In het email is de aftekening uitgespaard van cijfers en letters.

Gaston Beerden wist de heel precieze maateisen van het ontwerp te verzoe­ nen met het onvoorspelbare gedrag van zijn materiaal. De klei is gewillig bij de vormgeving maar gedraagt zich nukkig bij het uitharden. Onherroepelijk neemt hij na het uitwerken van spanningen en krimp zijn uiteindelijke vorm aan. En dat gebeurt nog eens na het aanbrengen van het email. Dan is er naast de maat ook de kleur die voor verrassingen kan zorgen. Tijdens het hele proces is er niet alleen spanning in het materiaal. Ook bij de kunstenaar is ze zichtbaar aanwezig ook al tracht hij ze te verbergen achter een zeldzame vorm van fleg­ ma en het door ervaring gevormde vertrouwen in zijn vakmanschap.

De keramiek met het discreet aangebrachte email in zachte beheerste kleuren geeft aan de zonnewijzer een nieuwe dimensie. De bezoeker die erop staat heeft aarde onder zijn voeten, uitgehard in de gloed van het vuur. Vanuit een zon die miljoenen kilometers verwijderd is voelt hij dat zelfde vuur als warmte in zijn rug. Hij houdt het tegen. En met het vuur houdt hij ook het licht tegen zodat hij een schaduw voor zich uitwerpt.

In die schaduw herkent de bezoeker zichzelf, de seizoenen en de tijd. Hij weet zich een deel van een immens kosmisch geheel van wentelende hemellicha­ men geregeld door ingewikkelde wetmatigheden. Lalande legde er een stukje van vast in enkele eenvoudige sinus- en cosinusfuncties.

De bezoeker wijst zelf de tijd aan. Hij schept toch die illusie, samen met de illu­ sie dat hij daardoor ook de tijd beheerst. De mens, maat voor alle dingen, nu ook maatgevend voor de tijd.

o o o

7

fJ L

•

D Bii copyright:

juni 2000 tekst:

Willy LEENDERS

foto’s:

Stedelijke fotodienst

STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. 011-24 10 70 fax 011-26 23 98

in dezelfde reeks verschenen: 1991 I . O lieverfportret M.-H. van Beieren, 2de h. 17de eeuw; 2.

Catharinapaneel oude handboogkam er, e. 17de - b. 18de eeuw; 3 .

Lusterglazuurvaas keram iekfabriek, tss. 1895 en 1914; '4. Blazoen rederijkerskam er 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 1700; 5.

O lieverfschilderij W eek-end', L. P ringels, 1950; 6. Zilveren reliekostensorium , F. Jans Burduin G ent & I.F. Frederici H asselt, 1703; 7 .

K ledingsstel V irga-Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901; 8. O lieverf­ schilderij 'D e Grote M arkt1, J.N. Grauls, 1863; 9 . R ijksdaalder G. van Groesbeeck, H asselt 1568; 10. Kaartiandschap paalstenen tss.

H asselt en Zonhoven, 1661 en 1666?

1992 11. S childerij 'D e Grote Man', F. M innaert, 1983; 12. M irakelprent O.L.-V. V irga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689; 13. Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, H asselt 19de eeuw, 14. Kaart M idden-en ZuidLimburg, L. C apitaine. 1795; 15. Lederen Hasseltse brandblusem m er (1782) en vuurhaak; 16. Zilveren reliekhouder H. Barbara, ca 1702; 17. P ortret abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792; 18.

Studiocam era 18/24, ca. 1920; 19. O lieverfschilderij 'H et bos', D jef Anten (1851-1913); 20. Juweel, zgn. 'reukappel'- Virga-Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw; 21. S childerij '0.-L.-V rouw m et Kind', Antwerpse paneelm erken, 1ste h. 17de eeuw.

1993 22. Liturgische gewaden S t-V edastus Hoepertingen, 1ste h. 16de eeuw; 23. M irakelprent H. Sacram ent Herkenrode, H asselt P.F.M ilis, 1854; 24. Gevelsteen "Den Soeten Naeme Jezus” , 1664 (H asselt); 25. Set van 4 vazen, P iet(er) Stockm ans ("1940); 26. P ortret Ulysse C laes (1792-1880), G. G uffens (1823-1901); 27. Sacram entsostensorium o f "m onstrans van Herkenrode", Parijs, 1286; 28.

Schilderij 'S trandtafereel', 1930, Jos.Dam ien (1879-1973); 29.

G ezicht op H asselt naar Rem acle Le Loup, 18de eeuw, kopergravure; 30. Beeld "H eilige C ecilia", 1530-1540; 31. Barokke zonnem onstrans, N. Sigers & S. Vander Locht, Hasselt, 1669.

1994 32. B iechtstoel, Brabants atelier, 1664; 33. Uurwerken v.d. Hasseltse uurwerkm aker Leonard Joosten (1762-1849); 36. Gouache 'De Meukes', ca. 1890, Paul M arie Bamps (1862-1932); 37.

K roningsprent 0 .-L .-V . V irga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867; 38. Het Hasseletum en de H istoria Lossensis, 2 historische werken v.

Joannes M antelius (1599-1676); 39. Litho "Heusden 2", u it reeks (5) Heusden, Herman G ordijn, 1992; 40 . Ontwerp voor "O verhandi­ ging..." m uurschildering Beurs Antwerpen, olie op doek, G.Guffens (1823-1901); 41 . Aquarel 'S trijdtoneel u it de Tiendaagse Veldtocht, K erm t 7 augustus 1831', A . von Geusau, 1835.

1995 42. G evelplaat 'V eloce-C lub hasseltois 'U tile * D uld' • 2 m ai 1892"; 43. O lieverfportret van A m oldus van M elbeeck op sterfbed, 17de eeuw; 44 . A cryls van Ray Remans, 1989; 45. Pronkbeker J.J.Thonissen, deels verguld zilver, P.Bruckm ann & Söhne, Heilbronn, 1888; 46 . Begijnenschotel, 1623, zilver, m eesterteken: 3 zespuntige sterren in schild; 47. Vaste kunstwerken Herman Blondeel, Hugo Duchateau, P iet Stockm ans in Museum Stellingw erff-W aerdenhof, 48. S childerij "Ijzel en m is t', D jef Anten (1851-1913); 49. Aquarellen “Hasseltse waterm olens, 1893/94", Paul Marie Bamps (1862-1932); 50. Foto "Jongem an m et badm uts", gom druk, 1/10, Jean Janssis; 51.

Zilveren reliekhouder H.Hubertus, (1741-1742), Lambertus Hannosset, Antwerpen.

1996 52. O lieverfschilderij "Zegening van boerenkrijgers op de Grote M arkt” , 1899, D jef Swennen (1871-1905); 53. O lieverfportret N.G. Vaesen (1768-1864), 1819, M.G. Tieleman; 54. Vaandel "K unstkring A lexis Pierloz Hasselt 1920", Hasselt; 55. G roepsportret "Leden v.d.

Virga-Jessebreederschap bij haar beeld", 1709, olie op paneel; 56 .

Beiaardklavier, ca. 1752, Hasselt (?) [bewaard in het S tedelijk Beiaardmuseum Hasselt]; 57. De Hasseltse reus De Langem an, M elchior Tielem an, 1810; 58. Reflectoren (2) zilverbeslag op houten kem , Arnold Frederid, 1714; 59. De gouden kronen v.d. V irga Jesse, Auguste Levesque, 1867; 61. Blauw Tafereel, Pierre Cox (19151974).

1997 62. Portret Guillaum e Claes, Judith Crollen (1898-1982) naar w erk van M.G. Tielem an, 1957; 63. Kaart prinsbisdom Luik, 17de eeuw, Henricus Hondius (1597-1651); 64. Lithografie ‘Oude halte Luikersteenweg', 1860, Chartes Joseph Hoolans (Antwerpen, 1814);

65. D rieluik, 1989, Paule Nolens (°1924); 66. Soberheid, eenvoud en liefde, vier geom etrische abstracte werken van V incent Van Den Meeréch (1912-1996); 67. Schild v.h. weversambacht, e. 17e - b. 18e E., Daniël van V lierden (1651-1716); 68. Borstbeelden 10 H asseltse burgem eesters, 1906, Em ile Cantillon (1859-1917); 69. 'P ortret van m ijn dochter M adeleine' & ‘P ortret van m ijn zoon José’, Jos. Damien (1879-1973); 70. Beeld Homo Sedens, Hub Baerten f1 9 4 5 ); 71 .

Beeld ‘0.-L.-V rouw m et Kind’, 1530-1540, M eester van Oostham .

1998 72. 'Panoram a van Hasselt’, Steven W ilsens f1 9 3 7 ); 73. P ortret Télém aque Claes (1831-1913), Tony A lain Herm ant (1880-1939); 74 .

De Loonse m untslag in het kader v.d. m onetaire internationalisering tijdens de middeleeuwen; 75. Speculaasplanken & ‘H asseltse speculaas'; 76. W andtapijt "Euskadi: balladen en legenden’ , 1985, Simone Reynders f1 9 2 4 ); 77. Schilderij "H erfst - kasteel Henegauw", 1946, Paul Hermans (1898-1972); 78. Prehistorische polijststeen, Sint-Q uintinuskathedraal H asselt 79.

S ierlijst ‘ Ooriogsgesneuvelden Hasselt 1914-1918", nt. gedateerd, Hasselt, Auguste Blanckart (1878-1952), Sylvain Brauns (1890-1947), Joseph Antoon Jossa (1884-?); 80. Schilderij 'V eldslag in een korenveld', 1864, Jules Van Im schoot (1821-1884).

1999 81. Litho's H asselt gezien tussen 1960-1979, Jac. Leduc f1 9 2 1 ); 82.

Het huis Stellingw erff (19de eeuw)-W aerdenhof (17de eeuw); 83 .

Apparaten ontw ikkeld en geproduceerd in de P hilipsfabriek in Hasselt; 84. Hendrik van Veldeke, het genie van de hoofse literatuur (ca. 1140-ca.1200); 85. Céramiques D écoratives de H asselt [18951954]: overzicht van de ronde reclam e- en sierschotels van de voorm alige keram iekfabriek in Hasselt; 87. P ortret van G uillaum e Stellingw erff (1841-1923); 88. Register ‘ Co(e)mans’ , ha ndschrift 1611; 89. Standaard voor de ‘ M aatschappij Minerva’ , 1871, W ; Geefs (?) & G. Guffens.

2000 90. Schilderij "P ortret van Dr. L. W illem s" (1822-1907), 1878, Godfried Guffens (1823-1901); 91. Maquette tw eedekker Famnan Type III, 1985; 92. Zespuntige "Ster" van de Roode Roos, 1627; 93 .

Litho "G ezicht op de Leopoldplaats”, ca. 1860, C. J. Hoolans.