60
Het Hasseltse erfgoed door de lens van de Duitse bezetter (1917-1918)
Een eeuw Duitse glasnegatieven Net iets meer dan honderd jaar geleden, in het voorjaar van 1917, startte de Duitse bezetter met de aanmaak van een fotografische inventaris van het Belgische artistieke erfgoed. Een waar huzarenstuk! België kreunde onder de bezetting, aan het front vonden enkele van de grootste slagen plaats, telkens met vele tienduizenden slachtoffers tot gevolg. Toch kon het inventariseringsproject met succes doorgevoerd worden en werden meer dan tienduizend fotografische opnames gemaakt. Dit resulteerde in evenveel fotografische negatieven – allemaal gemaakt op glazen platen – die in het midden van de jaren twintig door de Belgische Staat opgekocht werden en vandaag in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) in Brussel bewaard worden. Naar aanleiding van de herdenking van de Eerste Wereldoorlog lanceerde het KIK, met de steun van de Nationale Loterij en in samenwerking met onder andere het Limburgse Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE), een groot onderzoeks- en tentoonstellingsproject. Alle tienduizend ‘Duitse’ negatieven ondergingen een conservatiebehandeling en werden gedigitaliseerd. Een internationaal team van wetenschappers ging gelijktijdig op zoek naar het verhaal achter de Duitse fotografische inventaris van het Belgische artistieke erfgoed en doorploegde talrijke archieven in binnen- en buitenland. Het resultaat van dit project werd en wordt getoond in verschillende tentoonstellingen in Brussel, Vlaanderen en Wallonië in 2017 en 2018.
2
De ‘Kunstschutz’ Het initiatief tot het fotografisch inventariseren van het Belgisch kunstpatrimonium werd genomen door de Duitse professor in de kunstgeschiedenis Paul Clemen (1866-1947). Na de vernieling van talrijke Belgische steden in augustus en september 1914 kwam Duitsland in een internationaal zeer slecht daglicht te staan. Om hierop een antwoord te bieden had Clemen in het najaar van 1914 een organisatie tot de bescherming van de kunst en architectuur in de bezette gebieden opgericht, de ‘Kunstschutz’. Deze organisatie hield zich in de eerste plaats bezig met het artistieke erfgoed in België, omdat er talrijke banden waren met het erfgoed in de voormalige ‘Rheinprovinz’, een Duitse provincie net ten oosten van België waarover Clemen reeds voor de oorlog de verantwoordelijkheid droeg als ‘Provinzialkonservator’. In het voorjaar van 1917 richtte Paul Clemen vanuit de ‘Kunstschutz’ een speciale commissie op voor de fotografische inventaris van het Belgische kunstbezit. Zijn interesse was in de eerste plaats wetenschappelijk van aard. Maar Clemen hoopte ook, net zoals de leden van de ‘Algemene Keizerlijke Duitse Regering van België’, om het beeld van de Duitsers als (cultuur)barbaren bij te kunnen stellen.
Collectie in opbouw De commissie voor de fotografische inventaris van het Belgische kunstbezit opereerde vanuit Brussel - waar een centraal coördinatiepunt werd opgericht - en had in elke provincie een ‘Abteilungsleiter’ die de inventarisering in het desbetreffende gebied overzag. In het geval van de provincie Limburg was dit de nog relatief jonge kunsthistoricus Julius Baum (1882-1959). Hij had zich gespecialiseerd in de Duitse laatmiddeleeuwse beeldhouwkunst 3
en was zo reeds voor de Eerste Wereldoorlog onder de aandacht gekomen van Paul Clemen. Verschillende Duitse fotografen werkten in Limburg, maar slechts één van hen is bij naam bekend. Het gaat om Paula Deetjen, geboren Springmann (1879-1949), de weduwe van een arts uit Heidelberg die in 1915 was omgekomen tijdens gevechten in Verdun. Paula Deetjen had zich reeds voor de oorlog intens toegelegd op de fotografie van erfgoed, in het bijzonder van barokke architectuur in Zuid-Duitsland en Oostenrijk. Via een gemeenschappelijke kennis werd zij voorgedragen aan Paul Clemen die haar vanaf het najaar van 1917 tot aan het einde van de oorlog talrijke fotografische missies in België liet uitvoeren. Deze brachten haar naar de stadscentra van Hasselt en Sint-Truiden, naar de abdij van Herkenrode, naar de landcommanderij van Alden Biesen en naar het kasteel van Hamal in Tongeren.
De Limburgse inventaris De fotografische inventaris van de provincie Limburg is, net als in de andere provincies, niet exhaustief. Voor Limburg zien we een duidelijke voorkeur voor de begijnhoven (Hasselt en Tongeren), kerken, kastelen en enkele sites van bijzonder cultuurhistorisch belang zoals de reeds genoemde landcommanderij van Alden Biesen en de abdij van Herkenrode. Eveneens te verwachten zijn de opnames van de romaanse pandgang van de basiliek van Tongeren, van de Codex Eyckensis in Maaseik en van het doksaal van de Sint-Martinuskerk in Tessenderlo. Deze hadden namelijk reeds voor de oorlog een internationale bekendheid verworven en stonden dan ook zeer waarschijnlijk op een soort van Duitse ‘shortlist’. Opvallend voor de fotografische inventaris van de provincie Limburg is de duidelijke voor4
keur voor laatmiddeleeuwse beeldhouwkunst. Dit ontstond zeer waarschijnlijk onder invloed van Julius Baum zelf. Zo werden de gebeeldhouwde retabels van Opitter, Bocholt, ‘s Herenelderen en Tongeren uitvoerig gefotografeerd, net als de houten beelden die (onder meer) in de kerken van Bree, Opitter, Neeroeteren, Aldeneik, Bocholt en Tongerlo bewaard worden. Toch wel uitzonderlijk is het feit dat de hoogkwalitatieve kruisigingsgroep uit de Sint -Martinuskerk van Beek niet gefotografeerd werd. Deze was tijdens de Eerste Wereldoorlog voor restauratie in Maaseik en ontsnapte daardoor mogelijk aan de aandacht van Julius Baum. Even opvallend is de uitvoerige interesse voor het kunstpatrimonium van enkele kleinere dorpen in Tongeren waaronder Vreren, Diets-Heur, ’s Herenelderen en Sluizen. Het lijkt geen toeval dat het kunstbezit van net deze dorpen het onderwerp vormde van het eerste volume van de ‘Oudheidkundige inventaris’ van de provincie Limburg. Dit volume was net voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gepubliceerd door de Limburgse ‘Commissie voor Kunstgebouwen en Natuurschoon’. Waarschijnlijk kende Julius Baum deze publicatie of stond hij in rechtstreeks contact met een of meerdere van de auteurs, al kon dit laatste door archiefonderzoek niet worden bevestigd.
5
44 Hasseltse opnames Uiteraard mocht ook Hasselt in de fotografische inventaris niet ontbreken. In totaal werden er in Hasselt minstens 44 opnames gemaakt. Negen hiervan hebben betrekking op de abdij van Herkenrode, in het bijzonder het hoevecomplex (afbeelding p. 2: KIK, Brussel, negatiefnummer a009479) met de stallingen en de tiendenschuur, het poortgebouw (afbeelding p. 3: KIK, Brussel, negatiefnummer b018639) en de infirmerie. De andere foto’s werden gemaakt in de Hasseltse binnenstad. Hier ging de voorkeur voornamelijk uit naar het religieuze erfgoed: zowel de Sint-Quintinuskathedraal (toen nog SintQuintinuskerk; afbeeldingen p. 4 en 5: KIK, Brussel, negatiefnummers b018616 en b018621) als de Virga-Jessebasiliek (op dat moment Onze-Lieve-Vrouwekerk genoemd) werden uitvoerig langs de buiten- en binnenzijden gefotografeerd. In het geval van de Virga-Jessebasiliek is er een duidelijke voorkeur voor het monumentale hoofdaltaar en de praalgraven van de abdissen Anna Catharina de Lamboy (1609-1675; afbeelding onder: KIK, Brussel, negatiefnummer b018613) en Barbara de Rivière d’Arschot (1666-1744). Hiervan werden telkens zowel een algemeen zicht als detailopnames gemaakt. De Duitse belangstelling voor deze kunstwerken vloeit waarschijnlijk voort uit het hoge kunstenaarschap waarmee zij in de zeventiende en achttiende eeuw vervaardigd werden. Tegelijk is het zeer goed mogelijk dat Julius Baum op de hoogte was van de herkomst van dit prachtige patrimonium: het sierde eertijds de abdijkerk van Herkenrode en werd pas aan het begin van de negentiende eeuw overgebracht naar de Virga-Jessebasiliek. In dat opzicht ligt de belangstelling voor deze sculpturale pareltjes in de lijn van de aandacht voor de abdijsite zelf. Een andere link tussen Herkenrode en de Hasseltse binnenstad vormt het voormalige refu-
6
giehuis van de abdij in de Maastrichterstraat (afbeelding onder: KIK, Brussel, negatiefnummer b018605), tijdens de Eerste Wereldoorlog nog ingericht als een kazerne. Helaas werd van dit vroeg zestiende-eeuwse gebouw slechts één opname gemaakt.
Hetzelfde geldt voor het hoekhuis ‘Het Sweert’ (afbeelding p. 8: KIK, Brussel, negatiefnummer a009473) aan de Grote Markt, dat ook tijdens de Eerste Wereldoorlog – en al sinds het begin van de achttiende eeuw – ingericht was als apotheek. Van het Hasseltse stadhuis werden twee foto’s gemaakt. Opvallend is hierbij de aanwezigheid van een Duits wachthuisje (afbeelding p. 9: KIK, Brussel, negatiefnummer b018604). Eenzelfde wachthuisje is ook te zien in de opname van het refugiehuis van Herkenrode. Naast twee opnames van het begijnhof wordt de reeks buitenopnames van de Hasseltse binnenstad afgesloten met een opname van het herenhuis ‘Het Waerden Hof’ waarin zich vandaag Het Stadsmus bevindt (afbeelding cover: KIK, Brussel, negatiefnummer b021733). De Duitse fotograaf bracht hier de negentiende-eeuwse vleugel, opgetrokken in neo-Venetiaanse renaissancestijl in beeld. Dit is zeer opvallend aangezien de Duitse fotografische inventaris zich in principe beperkte tot kunst en erfgoed van voor 1800. De monumentale gevel, die bijzonder beeldbepalend is voor de Maastrichterstraat, schijnt dan ook in de smaak gevallen te zijn bij de Duitse bezetter.
Besluit De beelden die Julius Baum samenbracht voor Hasselt – en bij uitbreiding voor Limburg – zijn alleszins van onschatbare waarde voor de studie van het Limburgse erfgoed. In enkele gevallen bestaan de gefotografeerde gebouwen niet langer. Zo is er de opname van de be7
gijnhofkerk van Hasselt (afbeelding p. 10: KIK, Brussel, negatiefnummer b018607) die werd verwoest bij een bombardement op 11 mei 1944 en van de Seminariekerk in SintTruiden, op haar beurt afgebrand na een blikseminslag op 9 december 1975. In andere gevallen documenteren de Duitse negatieven een kunstwerk voor (een te ver doorgedreven) restauratie of voor het optreden van een beschadiging. Bijvoorbeeld in een opname van een folium uit de Codex Eyckensis waarvan de figuur in het medaillon bovenaan de pagina op een later, onbekend tijdstip werd uitgesneden. Het Duitse negatief is in dit geval zelfs de enige foto van het nog intacte folium! In de meeste gevallen echter bleef het onderwerp van de foto’s van Paula Deetjen en de andere Duitse fotografen gaaf bewaard. Deze monumenten bepalen tot op heden wat wij – soms dagelijks – zien, en eigenlijk bepalen zij ook mee wie wij zijn. Het is dan ook te hopen dat de meeste van deze en andere monumenten dit de komende honderd jaar opnieuw mogen blijven doen.
8
Lijst van de 44 ‘Duitse negatieven’ van Hasselt Collectie: Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel Abdij van Herkenrode Zicht op het hoevecomplex vanuit het oosten met het poortgebouw, de stallingen en de tiendenschuur, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009478 Zicht op de portierswoning en de stallingen van het hoevecomplex vanuit het oosten, 1917/1918, zilvergelatine op glas, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009479 Zicht op een bijgebouw, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009480 Een buitennis met een vijftiende-eeuws stenen beeld van een Madonna met Kind, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009481 Zicht op het poortgebouw van het hoevecomplex vanuit het oosten, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018639 Zicht op het poortgebouw van het hoevecomplex vanuit het zuiden, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018640 Zicht op de voorgevel van de infirmerie, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018641 Dubbele trap in de infirmerie, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018642 Zestiende-eeuwse schouwmantel in de infirmerie, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018643 Begijnhof Algemeen zicht vanop het begijnhof, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018606 De westgevel van de vroegere begijnhofkerk, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018607 9
Herenhuis ‘Het Waerden Hof’ Zicht op ‘Het Waerden Hof’ vanuit de Maastrichterstraat, 18 x 24 cm, negatiefnummer b021733 Hoekhuis ‘Het Sweert’ Zicht op ‘Het Sweert’ vanop de hoek van de Grote Markt en de Hoogstraat, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009473 Sint-Quintinuskathedraal Zicht op de toren en het schip vanuit de Maastrichterstraat, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009475 Zicht op het koor vanuit de Zuivelmarkt, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009476 Zicht op de toren vanuit de Kortstraat, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009477 Zicht op de toren en het schip vanuit de Maastrichterstraat, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018616 Zicht op het koor vanuit de Zuivelmarkt, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018617 Zicht op de toren vanuit de Kortstraat, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018618 Zicht op het koor vanuit het schip, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018619 Zicht op het koor vanuit het schip, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018620 Zicht op het schip vanuit het koor, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018621 Het tochtportaal, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018622 Muurschildering met een voorstelling van de Heilige Lucia tussen twee beulen, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018623 Koorafsluiting, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018624 Biechtstoel, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018625 Doopvont, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018626 Preekstoel, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018627 Epitaaf van pastoor Hendrik van Duyffens (1615), 18 x 24 cm, negatiefnummer b018628 Detail van het epitaaf van pastoor Hendrik van Duyffens met een voorstelling van de Kruisafneming van Christus, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018629 Detail van het epitaaf van Philips van Geloes (1587) met een voorstelling van de Geboorte van Jezus, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018631 Stadhuis Zicht op de voorgevel, 13 x 18 cm, negatiefnummer a009474 Zicht op de voorgevel, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018604 Virga-Jessebasiliek Zicht op het schip vanuit het koor, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018608 Zicht op het koor vanuit het schip, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018609 Reproductie van een fotografische opname van de zogenaamde Virga Jesse, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018610 Medaillon van het hoofdaltaar met een voorstelling van het Laatste Avondmaal, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018611 Medaillon van het hoofdaltaar met een voorstelling van het Mirakel van het Heilig Sacrament, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018612 Grafmonument van abdis Anna Catharina de Lamboy, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018613 Detail van de schenkerfiguur van het grafmonument van abdis Anna Catharina de Lamboy, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018614 Grafmonument van abdis Barbara de Rivière d’Arschot, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018615 Zicht op de westzijde van de toren vanuit de Kapelstraat, 18 x 24 cm, negatiefnummer b021683 Zicht op de westzijde van de toren vanuit de Kapelstraat, 18 x 24 cm, negatiefnummer 10
b021684 Voormalige refugiehuis van de abdij van Herkenrode  Zicht op het voormalige refugiehuis vanop de hoek van de Maastrichterstraat en de Persoonstraat, 18 x 24 cm, negatiefnummer b018605
Bronnen en bijkomende informatie http://balat.kikirpa.be/tools/14-18/ www.limburg1914-1918.be www.picturingbelgium14-18.com
11
November 2017 — nr. 60 tekst: foto’s: Copyright:
Robrecht JANSSEN Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel Het Stadsmus
Guido Gezellestraat 2, B-3500 Hasselt tel. 011-23 98 90 fax 011-26 23 98 e-mail hetstadsmus@hasselt.be
Overzicht Kunst in de Kijker 2000-2005: (te verkrijgen aan de museumbalie zolang de voorraad strekt) 2000: 90. Schilderij “Portret van Dr. L. Willems” (1822-1907), 1878, Godfried Guffens (1823-1901); 91. Maquette tweedekker Farman Type III, 1985; 92. Zespuntige “Ster” van de Roode Roos, 1627; 93. Litho “Gezicht op de Leopoldplaats”, ca. 1860, C. J. Hoolans; 94. “Analemmatische zonnewijzer” in de museumtuin, 2000; 95. Portret van Ridder Guillaume de Corswarem (1799-1884); 96. Pastel “Portret van mevrouw Leynen (1842-1920)”, 1919, G.J. Wallaert (1889-1954); 97. Keramieken sierschotel “Irissen”, ca. 1896-1905. 98. Banier “Société Royale de Musique et de Rhétorique”, 1858. 2001: 99. Hasselts zilver: aanwinsten 1996-2000; 100. Schilderij “Stadspanorama van Hasselt”, 1915, Jos. Damien (1879-1973); 101. Uithangteken “Tabakskarot”; 102. Karikatuurtekeningen “10 Hasseltse figuren”, Stef Vanstiphout (1931-1995). 103. Sporttrofeeën 11e Linieregiment: “Coupe du Roi Albert” & “Coupe Prince Léopold” (2); 104. Affiche “Ville de Hasselt, 1882, programme des fêtes qui auront lieu à l’occasion de la kermesse...”, 1882; 105. Staande klok met uurwerk, 1761, Joannes Augustinus (ca. 1735-1790), Hasselt; 106. Schilderij “Overhandiging van het vrijheidscharter door Graaf Arnold IV van Loon aan de stad Hasselt”, 1846, Godfried Guffens (1823-1901); 107. Affiche “KEMPO - bronnen en limonaden”, Druk. E. Roose, Hasselt. 2002: 108. Zes wandkleden over “Het Sacrament van Mirakel van Herkenrode”, 1917, Jos. Damien (1879-1973); 109. Portretten van de vier abdissen van Herkenrode: “ Twee eeuwen, twee werelden”; 110. Restauratieverslag “Rederijkerskraag De Roode Roos”; 111. Keramische vaas “Ros Beiaard en de Vier Heemskinderen”, Simonne Reynders(1924); 112. Keramische vaas in lusterglazuur, Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 113. Ontwerptekening tegelpaneel ‘Tuin met vrouw’; 114. Jaarkalender Ceysens-Roose, 1912; 115. Affiche ‘Landbouwdagen 1900’; 116. Schilderij ‘Vlaggen’, Jac. Leduc (°1921); 2003: 117. Sculptuur ‘Icarus’, Robert Vandereycken (°1933); 118. Het Hasselts muzikaal verleden van 1910-1960; 2 luxepartituren, Albert Lefebvre (1886-1953); 119. Affiche “Langemansbier”, P. Bamps (1862-1932), M. Ceysens (1833-1927) en F. Roose (1843-1913); 120. Vloertegels van de Herkenrodeabdij, 2 tegelpanelen en majolicategels; 121. kopergravure ‘Exlibris familie Weytens’; 122. Schilderij ‘GordonBennet’, 1924, Paul Hermans (1898-1972); 123. Henri Van Straten (1892-?), lino’s en litho’s; 124. Schilderijen ‘Geboortehuis’ & ‘Gezicht op Romboutstoren van Mechelen’, Guillaume Ballewijns (1875-1944); 125. Uithangteken ‘In Sint-Lambertus’, 1801; 2004: 126. De kraag van de Hasseltse boogschutters; 127. Schilderij ‘Grote Capucienenstraat’, Clement Van Campenhout (1921-1997), 1961; 128. Prent ‘Gezicht op de Boulevard met links de gevangenis’, Charles Jooseph Hoolans (1814-?); 129. Offerandeschotel met in reliëf 7 (keizers)hoofden, 17e eeuw; 130. Affiche van het eerste Nederlands Eucharistisch Congres, Hasselt, 1904, Leo Jaminé (1854-1921); 131. Zes schilderijen uit de cyclus van het H. Sacrament van Mirakel bewaard in Herkenrode; 132. Alambiek afkomstig uit Staatlaboratorium in Guffenslaan in Hasselt, E. Adnet, Parijs; 133. Gedenkpenning “150 jaar Koninklijk Atheneum Hasselt”, Luc Verlee (°1939), 1994, 1994; 134. Schilderij ‘Hubert Leijnen (1909-1997), hoofdredacteur van HBvL van 1929 tot 1976’, Eugène Polus, 1951. 2005: 135. Ontwerptekening voor tegelpaneel ‘Tuin met pauw en zwaan’, Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 136. Beeld van de Roode Roos; uitgave in beperkte oplage t.g.v. inhuldiging monument op de Schiervellaan Hasselt, Gerard Moonen (° 1953). ***
Overzicht Kunst en Erfgoed in de Kijker: (te verkrijgen aan de museumbalie) 2005: 1. De archeologische vondsten van Herkenrode in Het Stadsmus. 2006: 2. Jos. Damiens wandschilderingen voor het gouvernement te Hasselt (1908-1910); 3. De Kiosk en het muziekleven in Hasselt in de 19e eeuw; 4. De kapel van Spalbeek, 5. De handboog: van verdedigingswapen tot Olympische discipline; 6. Menukaarten. 2007: 7. Stad in groei. Hasselt in de 19e eeuw; 8. De oorsprong van onze kapellen; 9. Een Hasselts bedevaartvaantje uit de 17e eeuw; 10. Processievaandel van de Hasseltse Broederschap van het Heilig Sacrament. 2008: 11. Ets ‘Het Offer’, Jan Toorop (1858-1928); 12. Vaas in lusterglazuur, Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 13. 2 zilveren kandelaars, resultaten van een onderzoek; 14. Handschrift van de Roode Roos 18de-19de eeuw; 15. Spaanse toreadors, Romeinse ruïnes en kamelen aan de oevers van de Zwarte Zee. De exotische reizen van een Hasseltse burger tijdens de Belle Epoque. 2009: 16. Thomas Morren schildert de familie Van Elsrack.; 17. Een zeldzame skeletklok van Joannes Michael Gaspard Geraets (1791-1859); 18. Geen KEIK verschenen!; 19. Archeologische opgravingen van het bonnefantenklooster in Hasselt; 20. Pierre Cox (1915-1974) en het hellenisme. (Elke KEIK vanaf 2010 kan eveneens gratis gedownload worden op www.hetstadsmus.be) 2010: 21. 1910: tsaar Ferdinand van Bulgarije vliegt boven Kiewit; 22. De zuidkant van de Grote Markt; 23. De Virga Jesse in Het Stadsmus: iconografie & cultusrelicten; 24. De Heecrabbers, kroniek van een kunstkring; 25. De collectie van Pasquasy, devotie– en doodsprentjes; 26. De kunst van het monumentale bouwen en het achteloos vernielen. 2011: 27. Medailles, De Koloniale Dagen, 1952; 28. Hasselt aan zee. Een eeuw marineschilderkunst; 29. Tot hier en terug. Burentwisten tussen Hasselt en Zonhoven; 30. Hasselt in de middeleeuwen. 2012: 31. Alaaf! De heropleving van de carnavalstraditie in Hasselt met speciale aandacht voor de jaren 1950; 32. Dame met lorgnet, Godfried Guffens (1823-1901); 33. Waterhuishouding in Hasselt; 34. Campendeck; 35. Dialoog met de ruimte. 2013: 36. De bonnefantenkerk en de graflegging; 37. De uurwerkstad Hasselt; 38. Royal Nord in Hasselt; 39. De Hasseltse septemberkermis in 1896; 40. Muziek! Het College van Sint-Cecilia van Hasselt 1670-ca. 1830. 2014: 41. Hasseltse bands 1945-2000; 42. Een tinnen bord uit het Hasseltse Augustijnenklooster; 43. 50 jaar Luminé Image Art; 44. Hedwig Pauwels; 45. Franz Anton Brändl (1720-1782). 2015: 46. Vuurpeloton in Hasselt; 47. Gedenkmonument (1856) voor de oud-strijders van Napoleon; 48. Fotostudio Blanckart… Kijken naar het vogeltje!; 49. Sportieve Hasseltse nostalgie. 1913-1964: Het openluchtzwembad aan de Willekensmolenstraat; 50. De abdissenportretten van Herkenrode. 2016: 51. Limburgs glas, in het licht van de recente aanwinsten; 52. Vergeten Hasselts gebak; 53. Nie zievere. Spe.le! Drie Hasseltse voetbalclubs vertellen hun verhaal; 54. Plezier & verdriet. Oorlogsgedenkenissen tijdens de kermisfeesten van de jaren 1920; 55. Proper gewassen! Wasserij De Lelie. 2017: 56. Tegelpaneel Irissen, afkomstig van het voormalig Hotel Léopold II te Blankenberge; 57. Zilversmid François Morren, meester met de drie sterren; 58. Het nieuwe blazoen van De Roode Roos; 59. Het archeologisch onderzoek aan het nieuwe stadhuis.
12