HİJYA SAĞLIK BÜLTENİ Mart – Nisan’16
Sayı:62
BİTKİ ÇAYLARI Merhaba, bu sayımızda bitkilerin sağlığımızın korunması ve bazı hastalıkların tedavisi amacıyla şifalı etkilerden yararlanmak için kullanılan en eski ve en kolay ilaç hazırlama şekli olan bitki çaylarından bahsedeceğiz.
çaydanlık içerisine bitki kısmı koyulur ve gerekli miktar su ilave edilerek ateşin üzerinde kaynatılır. Kaynatma süresi 30 dakikadır. Eğer bitki kısmı ısı uygulaması ile bozunacak uçucu veya ısıya hassas etkili bileşikler içeriyorsa dekoksiyon hazırlanmasından kaçınılmalıdır. Bazı durumlarda su kaynadıktan sonra ateşi kısarak 5 dakika daha kaynatarak hazırlamak aroma verici bileşenlerin kaybının en aza indirilmesi bakımından önerilebilir.
Bitki çayları hastalıkları iyileştirmek, şiddetini hafifletmek, hastalıklardan korunmak, tedaviye yardımcı olmak amacıyla bitkileri, bitkilerin çeşitli kısımlarını veya bunlardan hazırlanan preparatları kullanmak yoluyla hazırlanan rasyonel bir tedavi şeklidir. Dünyada 300.000 yüksek bitki türü bulunmaktadır. Bu bitkilerin 80.000 100.000 kadarı gıda ve tedavi amacıyla kullanıldığı bilinmektedir.
İnfüzyon ‘’Demleme’’ Çiçek, yaprak ya da uçucu yağ taşıyan bitkilerden infüzyon yöntemi ile çay hazırlanır. Özellikle uçucu ve ısıya hassas bileşenler içeren bitki kısımları için dikkatle uygulanmalıdır. Belli miktarda bitki veya bitki karışımı porselen ya da cam bir demlik veya çay fincanı içine konulur, üzerine kaynar su ilave edilir. Demlik ya da fincanın ağzı kapatılır ve 5-10 dk bekletilir. Daha sonra süzülerek içilir.
Öncelikle bitki çayları ile ilgili iki temel tanımı bilmek gerekir:
Dekoksiyon “kaynatma’’ Bitkilerin kök, kabuk, odun gibi sert kısımları genel olarak dekoksiyon şeklinde hazırlanmalıdır. Bu amaçla 1
Çay demleme olarak mı hazırlanacak yoksa kaynatmaya ihtiyaç var mı, var ise ne kadar kaynatılacak bunların bilinmesi çaydan beklenen etkinin görülebilmesi açısından gereklidir. Örneğin uçucu yağ taşıyan bitkiler asla kaynatılmamalı, sıcak suda demlenmelidir. Eğer kaynatılırsa uçucu yağ buharlaşacağından etkisi görülmeyecektir. Bu durum çok yaygın kullanılan nane ve papatya çayları için geçerlidir.
UYARILAR VE PÜF NOKTALAR 1. Her bitkinin çayı olmaz: Çay olarak kullanılabilmesi için kullanılan bitki organı içerisinde etkili bileşenlerin suda çözünmesi ya da en azından suya geçerek içerisinde dağılım gösterebilmesi gerekir. Aynı zamanda etkili bileşenlerin sıcak suya dayanıklı olması gerekir. Taze bitki çayı istenen etkiyi göstermeyebilir. Çünkü genellikle etkili bileşenler bitki hücrelerinin içerisinde bulunmaktadır. Ancak bitki kurutulduktan sonra hücre duvarı parçalanarak açığa çıkan bileşenler suyun içerisinde çözünür veya dağılabilir. Fakat nane gibi bazı kokulu bitkilerde uçucu bileşenler yaprak yüzeyindeki tüylerin içinde bulunduğundan, sıcak su içerisinde kolaylıkla parçalanarak su içerisinde dağılabilirler.
2. Bitkinin her organının bileşimi farklıdır. Bu bakımdan yaprak yerine kökten ya da meyvesinden aynı etkiyi beklememek gerekir. Örneğin, kuşburnu bitkisinin meyvesi kullanılırken, zencefil bitkisinin kökü ıhlamur ağacının ise çiçekleri etkin madde taşır ve çaylarda kullanılır. 3. Bitkilerin infüzyon veya dekoksiyon şeklinde hazırlanması bitki çayının farklı etki göstermesine yol açabilmektedir. Mesela adaçayı infüzyonu iyi bir ağız boğaz antiseptiği iken, dekoksiyon halinde hazırlandığında bu etkisini kaybeder, içerisindeki rosmarinik aside bağlı olarak beyin işlevleri üzerinde bir miktar olumlu etki gösterir. 4. Çaylar özel bir amaç olmadıkça aç karnına alınmalıdır ki emilimi tam olarak sağlanabilsin. 5. Belli bir hastalık için kullanılan çay tıpkı ilaçlarda olduğu gibi belli bir zaman aralığında ve düzenli olarak alınırsa yararı görülecektir. Tedavi süresi genellikle 3 veya 4 haftadır. Bir çay kullanılırken zaman periyodunda mutlaka sınırlama olmalıdır aksi halde toleranssızlık ve bazen de zararlı etkiler görülebilmektedir. 6. Doğa her yıl bitkileri aynı zamanda ve aynı yerde bize sunar. Toplanan bitkilerden tedavi etmesi
açısından en iyi şekilde faydalanabilmek için uygun şekilde ve uygun zamanda toplanmaları gerekir. Bitkideki etken madde miktarı ve türü yılın her günü aynı olmadığı için toplandıkları mevsim, hatta gün içerisinde toplandıkları saat dahi önemlidir. Örneğin nane bitkisi uzun günlerde toplandığında mentol içeriğinin, kısa günlerde toplanana göre daha fazla olduğu saptanmıştır. Bunun yanında pek çok toptancının temin ettikleri bitkilerin toplanma yer ve zamanlarını bilmedikleri de bilinen bir gerçektir. Kullandığımız bitkilerin çevresel bulaşıcılar bakımından güvenli olup olmadığından emin olunmalı, ilaç kalıntısı, ağır metal kirliliği vs. analizlerinin yapılmış olması gerekmektedir. 7. Bitkilerin renklerini, kokularını ve tedavi edici özelliklerini kaybetmemeleri için ısı ve ışıktan uzak tutulmaları gerekir.
SOĞUK ALGINLIĞI DURUMLARINDA KULLANILABİLECEK TIBBİ ÇAY FORMÜLÜ
Ihlamur çiçekleri…...…10 Kısım* Adaçayı yaprağı….……10 Kısım Tarçın ……………………..5 Kısım Bamya çiçeği…………… 5 Kısım Zencefil …………………...5 Kısım Kuşburnu meyvesi……10 Kısım
Rezene meyvesi…….…..5 Kısım
Ihlamur çiçekleri: Gözlemlenen hiçbir yan etkisi yoktur. Viral ve bakteriyel boğaz enfeksiyonlarında, soğuk algınlığı ve eşlik eden öksürük şikayetlerinin hafifletilmesinde kullanılır. Terletici, balgam söktürücü, ağrı kesici etkileri yanında yatıştırıcı etkisi nedeniyle stres ve uyku bozukluklarında kullanılmaktadır. Adaçayı yaprağı: Antiseptik özelliğinden dolayı diş eti, damak, ağız ve boğaz iltihaplarında etkilidir. Taşıdığı uçucu bileşiklerden dolayı solunum sistemini rahatlatmada destekleyicidir. Adaçayı yağının spazm çözücü etkisinden dolayı adet sancılarının ve mide kramplarının tedavisinde yardımcıdır. Adaçayı terlemeyi bastırır bu nedenle gece terlemesi, sıcak basması ve menopoz dönemindeki belirtileri hafifletmede yararlıdır. Hamilelik ve emzirme döneminde kullanılması önerilmez. Tarçın : barsak krampları, gaz ve şişkinlik gidericidir ve sindirim yetersizliğinde kullanılır. Soğuk algınlığı karışımlarının bileşiminde mikrop öldürücü etkilerinden dolayı kullanılır. Kan şekeri ve kolesterol düşürücü etkilerinden dolayı kullanılır. Çay şeklinde önerilen miktarda kullanıldığında herhangi bir
3 *Kısım: çay içindeki bileşenlerin birbirlerine nispetle (genellikle gramaj olarak) oranlarını belirtmek için kullanılır.
risk taşımamaktadır. Hamilelik döneminde kullanılması önerilmez. Bamya çiçeği: Taşıdığı meyve asitlerine bağlı olarak hafif kabızlık giderici etkiye sahiptir, kabızlıkta kullanılabilir. Müsilajından dolayı göğüs yumuşatıcı ve balgam söktürücüdür. Serinletici ve susuzluğu giderici olarak kullanılmaktadır. Özellikle spor yapanlarda vücuttaki elektrolit dengesinin korunması amacıyla önerilir. Zencefil: Uçucu yağ, organik asitler, acı madde ve çeşitli glikozitler içerir. Cinsel isteği arttırmaya yardımcıdır. Boğaz ve bronşlardaki iltihabı çözmeye yardımcı olarak kullanılır. Kuşburnu meyvesi: Soğuk algınlığı, grip, nezle gibi enfeksiyonlu hastalıklarda tedaviye yardımcı olarak kullanılmaktadır. Böbrek taşı düşürmeye yardımcıdır. İdrar artırıcı, hafif müshil ve antienflamatuvar etkileri vardır. vücuttaki ödemi boşalttığı için zayıflama diyetlerinde de yer alır.
Rezene Meyvesi: Yemeklerden sonra rezene çayı içilmesi sindirime yardımcı olur, mide ve bağırsak hareketlerini artırır, gaz ve krampları giderir. Solunum sisteminde balgam söktürücü özelliğe sahiptir, öksürüklerde kullanılır. Her yaştaki bebek ve çocuklarda sindirim yetersizliğinden kaynaklanan gaz ve sancının giderilmesinde, ishallerde kullanılır. Çay şeklinde önerilen miktarda kullanıldığında herhangi bir risk taşımamaktadır. Hamilelik döneminde kullanılması önerilmez.
KAYNAKÇA: 1)Yeşilada,E. (2012). İyileştiren Bitkiler.İstanbul: Hayykitap 2)Pekcan,A.N. Fitoterapi ve Bitksel Çaylar. http://www.pharmetic.org/majistralformuller/fitoterapi-ve-bitkiselcaylar.html 3)Tıbbi Çay Ders Notları
“DAHA ETKİN HİZMET İÇİN SAĞLIKLI GÜNLER DİLERİZ.”