Øàìiëü Àêi÷åâ l
ÑÊIËÜÊÈ ÐÎÊIÂ ÊÎÍÎÒÎÏÓ?
Êîíîòîï - ìiñòî îáëàñíîãî ïiäïîðÿäêóâàííÿ - ðîçòàøîâàíèé çà 245 êì âiä ñòîëèöi íàøî¿ äåðæàâè Êèºâà, çà 129 êì âiä îáëàñíîãî öåíòðó Ñóì. Âií çàéìຠäóæå çðó÷íå ãåîãðàôi÷íå ïîëîæåííÿ. Ðîçòàøîâàíèé íà ð. ªçó÷, ïðèòîöi ð. Ñåéì, i ìຠäàâíþ iñòîðiþ. Çàðàç ó íüîìó æèâóòü ïðåäñòàâíèêè ðiçíèõ íàðîäiâ. Îñòàííiì ÷àñîì âîíè âñå áiëüøå öiêàâëÿòüñÿ iñòîðiºþ ñâ ìàëî¿ áàòüêiâùèíè Êîíîòîïùèíè. Iñòîðiÿ êîæíîãî íàñåëåíîãî ïóíêòó ïî÷èíàºòüñÿ ç äíÿ éîãî íàðîäæåííÿ, òîáòî éîãî ñòâîðåííÿ àáî ïåðøî¿ çãàäêè ïðî íüîãî. Íåçâàæàþ÷è íà îôiöiéíî âèçíà÷åíó äàòó ïåðøî¿ çãàäêè ìiñòà (1637 ð.), iñíóº áàãàòî ñóïåðå÷ëèâèõ äóìîê ùîäî íå¿. Íåïîäàëiê âiä íàñ ðîçòàøîâàíi ñòàðîäàâíi ìiñòà Ðîìíè (ïåðøà çãàäêà - 1096 ð.), Ãëóõiâ (1152 ð.), Ïóòèâëü (1146 ð.), Áàõìà÷ (1147 ð.), Âèð (çàðàç ì.Áiëîïiëëÿ) (1096 ð.), Ñîñíèöÿ (1234 ð.). Âîíè íàâiòü çãàäóþòüñÿ ó äàâíüîðóñüêèõ ëiòîïèñàõ. Òîáòî º ëiòîïèñíèìè ìiñòàìè. Õî÷ çàðàç íiõòî íå ñêàæå, äèâëÿ÷èñü íà ñó÷àñíå ìiñòî Áàõìà÷, ùî âîíî ñòàðîâèííå. Ìàéæå íi÷îãî íå çàëèøèëîñÿ òàì âiä ñòàðîäàâíiõ óêðiïëåíü òà ñïîðóä äàâíèíè. ßêùî æ âçÿòè iíøi íàñåëåííi ïóíêòè, òî íàâiòü ñ.Ìåëüíÿ, çàðàç ñåëî Êîíîòîïñüêîãî ðàéîíó, ùî áóëî öåíòðîì Ìåëüíÿíñüêî¿ âîëîñòi, âiäîìå ç 1360 ð., òà é ñóñiäíº ìiñòî Êðîëåâåöü çãàäóºòüñÿ ç 1601 ð. Õî÷à ñïðîáè äîâåñòè äàâíèíó Êîíîòîïà ðîáèëèñÿ íàïðèêiíöi XX ñò. Òîäi ó 19971998 ðð. â íàñåëåíîìó ïóíêòi ïðîõîäèëè àðõåîëîãi÷íi äîñëiäæåííÿ Ñóì ÄÓ ïiä êåðiâíèöòâîì ñóìñüêèõ â÷åíèõ Â.Á.Çâàãåëüñüêîãî òà Ë.I.Áºëèíñüêî¿, ÿêi ïiäòâåðäèëè âiäîìó iñòèíó, ùî Êîíîòîï äàâíº êîçàöüêå ìiñòî. Àëå áóëî òàêîæ çíàéäåíî çàëèøêè ðå÷åé äàâíüîðóñüêîãî ÷àñó íà ïëîùi áëèçüêî 7,5 ãà. Ðîçêîïêè ïðèïèíèëè i ïiä ÷àñ áóäiâíèöòâà øêîëè íà Çàãðåáåëëi áóëî âòðà÷åíî äëÿ àðõåîëîãi¿ Ãåðìàíiâñüêå ãîðîäèùå. Âèïàäêîâî ëèøå ïiä ÷àñ ïðîâåäåííÿ ïîâåðõîâîãî îáñòåæåííÿ áóëî çíàéäåíî äåÿêi ðå÷i òà êåðàìiêó òèõ äàâíiõ ÷àñiâ. Ââàæàºìî, ùî Êîíîòîïó ïîòðiáíi ðåòåëüíi àðõåîëîãi÷íi òà àðõiâíi äîñëiäæåííÿ, ÿêi, ìîæëèâî, i äîâåäóòü äàâíiñòü íàøîãî ìiñòà. Çàðàç óñå áiëüøå iñòîðèêiâ ñõèëÿþòüñÿ äî òîãî, ùî Êîíîòîï âèíèê ó äóæå äàâíi ÷àñè, àëå íîñèâ iíøó íàçâó. Âiäîìî, ùî íàçâà Êîíîòîï äóæå ïîøèðåíà â Óêðà¿íi, Áiëîðóñi, Ïîëüùi, ×åõi¿, Íiìå÷÷èíi, Ðîñi¿. Iñíóº áàãàòî âåðñié ùîäî ¿¿ ïîõîäæåííÿ. Áiëüøiñòü äîñëiäíèêiâ ââàæàº, ùî íàçâà ìiñòà ïîâ ÿçàíà ç òîïêèìè áåðåãàìè ìiñöåâî¿ ði÷êè Êîíîòîïêè.  íié ó ðiçíi ÷àñè òîïèëîñÿ áàãàòî êîíåé. Ðàäÿíñüêi iñòîðèêè ïîìèëêîâî ïîâ ÿçóâàëè ïîõîäæåííÿ íàçâè Êîíîòîï ç ïðî¿çäîì ÷åðåç íàøó ìiñöåâiñòü Êàòåðèíè II. Àëå âîíà íå ìîãëà äàòè íàçâó íàøîìó ìiñòó, áî íiêîëè òóò íå áóëà. I öå ëèøå îäíà ç áàãàòüîõ êîíîòîïñüêèõ ëåãåíä ðàäÿíñüêîãî ìèíóëîãî. Çàðàç íàøå ìiñòî çãàäóþòü ç ïðèâîäó ïåðåìîæíî¿ äëÿ Óêðà¿íè Êîíîòîïñüêî¿ áèòâè 1659 ð. òà «Êîíîòîïñüêî¿ âiäüìè» Ãðèãîðiÿ ÊâiòêèÎñíîâ ÿíåíêà. Äîâãèé ÷àñ Êîíîòîï ââàæàëè ìiñòîì ïîëüñüêîãî ïîõîäæåííÿ. Ïiäñòàâîþ äëÿ öüîãî áóëà ïåðøà âiäîìà ïîëüñüêà çãàäêà - 16 æîâòíÿ 1634 ð., êîëè ïîëüñüêèé êîðîëü Âëàäèñëàâ IV Âàçà «íàäàâ ïðèâiëåé Ìèêîëi Öåòèñîâó òà éîãî ïîòîìêàì-÷îëîâiêàì ó ñïàäêîâå âîëîäiííÿ çåìëi íà ëåííèõ ïðàâàõ ó ìåæàõ ×åðíiãîâî-Ñiâåðñüêîãî êíÿçiâñòâà: Êîíîòîï, Ãîðîäèùå òà ªçó÷ ç «ïðèëåãëèìè çåìëÿìè» (Âàðøàâñüêèé ãîëîâíèé àðõiâ. Êîðîííà ìåòðèêà ìiñòà Ëüâîâà. Êíèãà 181). Çãiäíî ç öèì äîêóìåíòîì, íàøîìó ìiñòó ó 2006 ðîöi ëèøå 372 ðîêè. Äëÿ íàñ, êðàºçíàâöiâ, öå áóëî äèâíèì, i òîìó ïî÷àâñÿ ïîøóê â àðõiâàõ òà áiáëiîòåêàõ Óêðà¿íè. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ó «Íàóêîâî-iíôîðìàöiéíîìó áþëåòåíi àðõiâíîãî óïðàâëiííÿ ÓÐÑл [¹ 1 (45), Êè¿â, 1961] áóëî çíàéäåíî ñòàòòþ Ë.Ïîïîâî¿ «Äîêóìåíòàëüíi ìàòåðiàëè ç iñòîði¿ Óêðà¿íè â àðõiâàõ ÏÍл. Ó íié çãàäóºòüñÿ, ùî â æîâòíi 1960 ð. áðèãàäà ãîëîâíîãî àðõiâíîãî óïðàâëiííÿ íà ÷îëi çi ñòàðøèì àðõåîãðàôîì Ç. ª. Êàëèøåâè÷ ïðàöþâàëà â ÏÍÐ. Äàëi íà ñ. 67 íàéöiêàâiøå äëÿ êîíîòîïöiâ:.. «×èìàëî äîêóìåíòiâ âiäíîñèòüñÿ äî iñòîði¿ çàñíóâàííÿ i ðîçâèòêó ìiñò â Óêðà¿íi. Ñåðåä íèõ íàéáiëüø öiêàâi: ç iñòîði¿ Ëüâîâà, ×åðíiãîâà, Êîçåëüöÿ, Ðiâíå, Êîíîòîïà, Êîëîìè¿, Áiëî¿ Öåðêâè ç 1570 - XVIII ñò.» Òîìó, ѳâåðÿíñüêèé ë³òîïèñ 29
éìîâiðíî, Êîíîòîï íàëåæèòü äî ìiñò ç 1570 ð. Òîäi Êîíîòîïó - 436 ðîêiâ. Öå âæå ÿê ó äèòÿ÷ié ãði: «Òåïëiøå! Òåïëiøå!». Äàëi âêàçóþòüñÿ àðõiâè, â ÿêèõ ïðàöþâàëè äîñëiäíèêè. Öå: àðõiâ êîð. Âàðøàâñüêèé, ôîíä Zbior pergaminow, Zbior Anny Potockich Branickiej; Archiwum koronne warszawski; Àðõiâ Çàìîéñüêèõ, Ksiegi miejskie; Áiáëiîòåêà ÀÍ â Êðàêîâi, WAP â Êðàêîâi, ôîíäè Ñàíãóøêè, àðõiâ Äçåäóøèöüêèõ; Áiáëiîòåêà ìóçåþ iì. ×àðòîðèéñüêèõ, iì. Îññîëiíñüêèõ. Ó Öåíòðàëüíîìó àðõiâi äàâíiõ àêòiâ ó Âàðøàâi çáåðiãàþòüñÿ áëèçüêî 20 òèñÿ÷ êàðòîãðàôi÷íèõ ìàòåðiàëiâ, ñåðåä ÿêèõ º êàðòè i ïëàíè ìiñò òà ñië Óêðà¿íè (Áðàöëàâà, Äóáíî, Êèºâà, Ãàéñèíñüêîãî ïîâiòó òà ií.). Ñâîãî ÷àñó ÑÐÑÐ ïåðåäàâ áàãàòî óêðà¿íñüêèõ àðõiâíèõ ñïðàâ áðàòíié Ïîëüùi, ÿêi çàðàç ó ðèíêîâèõ, êàïiòàëiñòè÷íèõ óìîâàõ âàæêî îäåðæàòè äëÿ íàóêîâî¿ ïðàöi. Äëÿ ïiäòâåðäæåííÿ öèõ õðîíîëîãi÷íèõ ñâiä÷åíü ïîòðiáíi íîâi ôàêòè, i ìè ¿õ çíàõîäèìî â iñòîðè÷íié ìîíîãðàôi¿ Âîëîäèìèðà Ñâåðáèãóçà «Ñòàðîñâiòñüêå ïàíñòâî» (Âàðøàâà, 1999, ñ.11) äå ïîäàþòüñÿ âiäîìîñòi ïðî òå, ùî ó Êîíîòîïi ñåðåäèíè XVI ñò. iñíóâàëà øëÿõòà. Ïîñèëàííÿ äàºòüñÿ íà êíèãó: Zrodla dziejowe. T.XXII. Polska XVI wieku. T.XI. Ziemie ruskie Ukraina. Warszawa. Öå îçíà÷àº, ùî Êîíîòîï iñíóâàâ ùå ðàíiøå i âiê éîãî áiëüøèé. Íà æàëü, íå ïîçíà÷åíi ñòîðiíêè âèêîðèñòàíî¿ êíèãè. Íà ïiäñòàâi íîâèõ äîñëiäæåíü ó êè¿âñüêèõ àðõiâàõ áóëè çðîáëåíi íîâi êðîêè â ìèíóëå Êîíîòîïà, i âiê éîãî çáiëüøèâñÿ. Ïiäñòàâîþ äëÿ òàêîãî âèñíîâêó º ìàòåðiàëè ç êíèãè «Î÷åðê ãîðîäà ×åðíèãîâà è åãî îáëàñòè â äðåâíåå è íîâîå âðåìÿ» (Êèåâ, 1846). Ñàìå íà ñòîð. 9 ó íié íàïèñàíî: «Â 1500 ã. ïåðåøëî íà ñòîðîíó Ìîñêâû è ãîðîäà ×åðíèãîâ, Ñòàðîäóá, Ïî÷åï, Ëþáå÷, Íîâãîðîä-Ñåâåðñêèé, ÊÎÍÎÒÎÏ, Ðàäîãîù è äðóãèå â çåìëå Ñåâåðñêîé è âîïðåêè óñèëèÿì Àëåêñàíäðà âîçâðàòèòü èõ ñíîâà ïîä ñâîþ äåðæàâó îñòàâàëèñü è áëàãîäåíñòâîâàëè ïîä âëàñòèþ Ìîñêîâñêèõ ãîñóäàðåé». Îòæå, ìîæíà ââàæàòè, ùî ó 1500 ð. Êîíîòîï ÿê ìiñòî âæå iñíóâàâ. Äàëi íà ñòîð. 11: «Â 1635 ã. ïîëüñêîå ïðàâèòåëüñòâî ïðåîáðàçîâàëî ×åðíèãîâñêîå êíÿæåñòâî, åùå ïðåæäå ðàçäåëåííîå èì íà ñòàðîñòâà â Âîåâîäñòâî òîãî æå èìåíè ñ ðàçäåëåíèåì íà 2 ïîâåòà: ×åðíèãîâñêèé è Íîâãîðîä- Ñåâåðñêèé». Äàëi íà ñòîð. 15 º çãàäêà ïðî ïîëüñüêi ÷àñè Êîíîòîïùèíè: «Â ×åðíèãîâñêîì âîåâîäñòâå, êðîìå ×åðíèãîâà è Íîâãîðîä-Ñåâåðñêîãî, çàìå÷àòåëüíûìè ãîðîäàìè âî âðåìÿ ïîëüñêîãî ãîñïîäñòâà áûëè Ãëèíñê, ÊÎÍÎÒÎÏ, Ãëóõîâ, Áðÿíñê è Ïóòèâëü. Ó÷ðåæäàÿ íîâîå âîåâîäñòâî, ïîëüñêîå ïðàâèòåëüñòâî èìåëî â âèäó çàñåëèòü Ñåâåðíóþ çåìëþ âûõîäöàìè èç Ïîëüøè. Äëÿ ýòîãî ñòàðàëîñü îíî óìíîæàòü è ÷èñëî êîñòåëîâ â ãîðîäàõ Ñåâåðñêèõ.  ×åðíèãîâå è Íîâãîðîä - Ñåâåðñêå îòêðûâàëè äîìèíèêàíñêèå êîñòåëû, â Ñòàðîäóáå ôðàíöèñêàíöåâ, â Íîâãîðîä-Ñåâåðñêîì åçóèòñêèé êîëëåãèóì, îñíîâàííûé 1647 Àëåêñàíäðîì Ïÿñåöèíñêèì êîñòåëÿíîì Êèåâñêèì. Ïîñëåäîâàòåëè Ðèìñêîé öåðêâè â ×åðíèãîâñêîì âîåâîäñòâå ïîä÷èíÿëèñü ïî Êîíñòèòóöèè 1638 ã. äóõîâíîìó âåäîìñòâó Áèñêóïà Êèåâñêîãî è ×åðíèãîâñêîãî...». Íàãàäàþ, ùî â Êîíîòîïi äîâãèé ÷àñ áóëà âóëèöÿ Êîñòåëüíà, ùî ñâiä÷èòü ïðî iñíóâàííÿ íà ïî÷àòêó 30-õ ðð. XVII ñò. â Êîíîòîïi êàòîëèöüêîãî êîñòåëó. Äàëi íà ñòîð. 17: «Ãîíåíèÿ ïîðîæäåííûå óíèåþ âîîðóæèëè ïðîòèâ Ïîëüøè âñþ Ìàëîðîññèþ ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Á.Õìåëüíèöêîãî, êîòîðûé â 1648 ã. ïîðó÷èë ãåíåðàëüíîìó àñàóëó Ðîäàêó î÷èñòèòü îò ïîëÿêîâ Ñåâåðñêóþ çåìëþ. Ëåòîì 1648 ã. Ðîäàê î÷èñòèë îò íèõ ×åðíèãîâ è Ñòàðîäóá è ïîñðåäñòâîì ïîäçåìíîãî õîäà îâëàäåë Íîâãîðîä-Ñåâåðñêèì çàìêîì, ïðè ÷åì ïîãèá òîãäàøíèé ×åðíèãîâñêèé âîºâîäà ßí Âðÿíñêèé». Òîáòî Êîíîòîï ñòàâ ç ïîëüñüêîãî ìiñòà óêðà¿íñüêèì ó 1648 ð. çàâäÿêè ãåòüìàíó Á.Õìåëüíèöüêîìó. Ïîäàëüøi ïîøóêè ïåðøî¿ äàòè çãàäêè ïðî ìiñòî ïðèâåëè äî öiêàâîãî ëèñòà íàøîãî çåìëÿêà, áiáëiîãðàôà - ÷ëåíà-êîðåñïîíäåíòà Ðîñiéñüêî¿ àêàäåìi¿ íàóê Ñòåïàíà Iâàíîâè÷à Ïîíîìàðüîâà âiä 29 ãðóäíÿ 1894 ð. ç Êîíîòîïà äî iíøîãî íàøîãî çåìëÿêà, iñòîðèêà Îëåêñàíäðà Ìàòâiéîâè÷à Ëàçàðåâñüêîãî. Äîâãèé ÷àñ ìè ââàæàëè Ñ.I. Ïîíîìàðüîâà ëèøå âåëèêèì çíàâöåì êíèã, àëå, êðiì öüîãî, âií áóâ òàêîæ i iñòîðèêîì-êðàºçíàâöåì. Îñü ùî âií ïèñàâ iñòîðèêó Î.Ì.Ëàçàðåâñüêîìó : « Âû îòíîñèòå íà÷àëî Êîíîòîïà ê 1634 ã., íî îò÷åãî æå Óñòðÿëîâ â ñâîåé ðóññêîé èñòîðèè. Èçä. 5-å, 1855 ã., ÷. 1, êàðòà III; ñòàâèò åãî ìåæäó 1328 è 1462 ãã.? Íå ñ âåòðó æå îí åãî ïîñòàâèë? Âû îòíîñèòå Êîíîòîï ê 1634 ã., íî â íåì óæå â 1658 ã. áûëà ïðîòîïîïèÿ, à êèåâñêèé ìèòðîïîëèò Áàëàáàí óñòóïàåò åå Ëàçàðþ Áàðàíîâè÷ó ( Îïèñàíèå ×åðíèãîâñêîé åïàðõèè, 1, 38 ÷., 114), à â 1698 ã. â Êîíîòîïå áûëî óæå 5 öåðêâåé (ïðèìå÷. ñ.395 ñ ïðèìå÷. Ïðîòîïîï ìîã áûòü è ïðè äâóõ öåðêâÿõ â ãîðîäå, íî â 1698 ã. çà 64 ãîäà ñóùåñòâîâàíèÿ áåäíîãî ãîðîäêà, ìîãëî ëè ïîÿâèòüñÿ öåëûõ 5 öåðêâåé. È ýòî â òî âðåìÿ, êîãäà æèòåëè ñåìè äåðåâåíü åäâà èìåëè îäíó öåðêîâü?». 30 ѳâåðÿíñüêèé ë³òîïèñ
Â÷åíèé Ïîíîìàðüîâ ïîñèëàâñÿ íà ïiäðó÷íèê âiäîìîãî iñòîðèêà Ì.Óñòðÿëîâà i ââàæàâ, ùî Êîíîòîï âèíèê ó XIV-XV ñò. Ñïðàâäi, ïiä ÷àñ ðîáîòè ç ìàòåðiàëàìè àðõiâó ÊèºâîÏå÷åðñüêî¿ ëàâðè áóëî âèÿâëåíî, ùî â éîãî ïiäðó÷íèêó 1830-õ ðð. ïîäàºòüñÿ êàðòà «Ðîññèÿ â 1642 ã.». Íà íié íà òåðèòîði¿ Óêðà¿íè ïîçíà÷åíi Ãëóõiâ, Ïóòèâëü i ÊÎÍÎÒÎÏ. Öiêàâî, ùî íà iíøié êàðòi öüîãî ïiäðó÷íèêà - «Ðîññèÿ â íà÷àëå 14 â.», Êîíîòîïà ùå íå ïîçíà÷åíî. Éìîâiðíî, Ì.Óñòðÿëîâ êîðèñòóâàâñÿ â ìîñêîâñüêèõ àðõiâàõ äàâíiìè êàðòàìè, íå âiäîìèìè íà òîé ÷àñ Î.Ì.Ëàçàðåâñüêîìó. Òàêèì ÷èíîì, ÿêùî íàâiòü âçÿòè ëèøå êðàéíþ äàòó - 1462 ð., òî íàøîìó ìiñòó â öüîìó ðîöi ìèíຠ545 ðîêiâ. À ÿêùî æ âiðèòè â÷åíîìó Ñ.I. Ïîíîìàðüîâó, òî äàòà 13281462 ðð. ïðèâîäèòü äî 544-678 ðîêiâ. Òîáòî ÊÎÍÎÒÎÏÓ - ìàéæå 700 ðîêiâ. Íàñòຠ÷àñ ïîøóêó ùå áiëüø ðàííüîãî ÷àñó Êîíîòîïà, ÷àñó ëiòîïèñíîãî ìiñòà Êè¿âñüêî¿ Ðóñi. À ùî áóëî ó XIII-XIV ñòîëiòòÿõ íà íàøèõ êîíîòîïñüêèõ çåìëÿõ i íàéáëèæ÷èõ äî íàñ òåðèòîðiÿõ? Òîäi, XIII-XIV ñò., âèíèêëè Áàõìàöüêå, Ñîñíèöüêå òà Ãëóõiâñüêå êíÿçiâñòâà. Ó 1357-1358 ðð. Ëèòâà ïðèºäíàëà ×åðíiãîâî-Ñiâåðñüêi çåìëi. Âíàñëiäîê Êðåâñüêî¿ äåðæàâíî¿ óíi¿ 1385 ð. ìiæ Ïîëüñüêèì êîðîëiâñòâîì òà Âåëèêèì êíÿçiâñòâîì Ëèòîâñüêèì âiäáóëîñÿ îá ºäíàííÿ. Áëèçüêî 1362 ð. Êè¿â çàõîïèëî Âåëèêå êíÿçiâñòâî Ëèòîâñüêå ç ìåòîþ çáîðó óêðà¿íñüêèõ òà áiëîðóñüêèõ çåìåëü. Ñôîðìîâàíi 1380 ð. íåâåëèêi óäiëüíi ×åðíiãîâî-Ñiâåðñüêi êíÿçiâñòâà (×åðíiãiâñüêå, Ñòàðîäóáñüêå, ÍîâãîðîäÑiâåðñüêå) íàëåæàëè íà òîé ÷àñ äî Ëèòîâñüêî¿ äåðæàâè. Óòèñêè ïðàâîñëàâíî¿ öåðêâè ëèòîâñüêîþ øëÿõòîþ, îêàòîëè÷åíîþ ïiñëÿ óíi¿ Ëèòâè ç Ïîëüùåþ, ïðèçâåëè äî ïîâñòàíü ìiñöåâèõ ïðàâîñëàâíèõ êíÿçiâ. 1392-1393 ðð. íîâãîðîä-ñiâåðñüêèé êíÿçü Äìèòðî Êîðèáóò (÷è íå âií çàñíîâíèê ñ.Êîðàáóòîâå?) âèñòóïèâ ïðîòè öåíòðàëiçàöi¿ âåëèêîêíÿçiâñüêî¿ âëàäè òà ðåàëiçàöi¿ óìîâ Êðåâñüêî¿ óíi¿. 1395 ð. áóâ âiäíîâëåíèé óäiëüíèé óñòðié ó Âåëèêîìó êíÿçiâñòâi Ëèòîâñüêîìó. 2 æîâòíÿ 1413 ð. áóëà óêëàäåíà Ãîðîäåëüñüêà óíiÿ, çà ÿêîþ Ëèòâà îòðèìàëà áiëüøó àâòîíîìiþ. Ëèòîâñüêà òà ïîëüñüêà çíàòü çðiâíÿëàñÿ ó ïðàâàõ. Ç òîãî ÷àñó ó Ëèòîâñüêié äåðæàâi ðîçïî÷àâñÿ ïîëüñüêèé äåðæàâíî-ïîëiòè÷íèé âïëèâ. 1465- 1505 ðð. ó Ìîñêâi êíÿçþâàâ Iâàí III, ÿêèé çàâåðøèâ îá ºäíàííÿ ïiâíi÷íîñõiäíèõ çåìåëü i óòâîðèâ Ìîñêîâñüêó öåíòðàëiçîâàíó äåðæàâó.  öåé ÷àñ, 1480-1481 ðð., êíÿçi Ìèõàéëî Îëåëüêîâè÷, Ôåäið Áºëüñüêèé òà Iâàí Îëüøàíñüêèé âèñòóïèëè ç íåâäàëîþ çìîâîþ ïðîòè Ëèòâè ç ìåòîþ ïðèºäíàòè ðóñüêi çåìëi Âåëèêîãî êíÿçiâñòâà Ëèòîâñüêîãî äî Ìîñêîâñüêîãî êíÿçiâñòâà. ×åðåç íåâäà÷ó âîíè çìóøåíi áóëè òiêàòè. Öiêàâî, ùî Âåëèêèé ìîñêîâñüêèé êíÿçü Iâàí III ïî÷èíàþ÷è ç 1492 ð. ç ðiçíèì óñïiõîì âiâ ïîñòiéíi âiéíè ç Ëèòâîþ çà ×åðíiãîâî-Ñiâåðùèíó. Âíàñëiäîê óãîäè 1500 ð. âåëèêèé ëèòîâñüêèé êíÿçü Îëåêñàíäð (1492-1506 ðð.) âiäìîâèâñÿ âiä ×åðíiãîâî-Ñiâåðùèíè. Òîäi êíÿçiâñòâà Íîâãîðîä-Ñiâåðñüêå, Ñòàðîäóáñüêå òà Áºëüñüêå, íàéáëèæ÷i äî Ìîñêâè, ïåðåéøëè äî Ìîñêîâñüêî¿ äåðæàâè iç çåìëÿìè òà «âîëîñòÿìè». Âiéíà ïðîäîâæóâàëàñü, i àïåòèòè ñóñiäà çðîñòàëè. Ïåðåìèð ÿ 1503 ð. ìiæ Ëèòâîþ òà Ìîñêîâñüêîþ äåðæàâîþ çàêðiïèëî çà îñòàíüîþ ×åðíiãiâñüêi êíÿçiâñòâà ç 319 ìiñòàìè òà 70 âîëîñòÿìè. À çà iíøèìè äàíèìè, 70 âîëîñòåé, 22 ãîðîäèùà, 13 ñië, 19 ìiñò (ñåðåä íèõ ×åðíiãiâ, Íîâãîðîä-Ñiâåðñüêèé, Ñòàðîäóá, Ïóòèâëü òà ií.). Ðàäîìñüêà êîíñòèòóöiÿ 1505 ð. ïîêëàëà ïî÷àòîê ôîðìóâàííþ ñòàíîâî¿ øëÿõåòñüêî¿ ïîëüñüêî¿ äåðæàâè. Òîäi ó 1508 ð. ç ìåòîþ ïðèºäíàííÿ ðóñüêèõ çåìåëü äî Ìîñêîâñüêî¿ äåðæàâè êíÿçü Ì.Ãëèíñüêèé î÷îëèâ âèñòóï óêðà¿íñüêî¿ òà áiëîðóñüêî¿ çíàòi. Âåëèêå êíÿçiâñòâî Ëèòîâñüêå ó ïåðøié ïîëîâèíi XVI ñò. çàâîëîäiëî ×åðíiãîâî-Ñiâåðùèíîþ. 1545, 1552, 1559, 1560 ðð. ó Âåëèêîìó êíÿçiâñòâi Ëèòîâñüêîìó áóëè ïðîâåäåíi ðåâiçi¿ (ëþñòðàöi¿) äåðæàâíèõ âîëîäiíü. Ñåðåä íèõ, ìîæëèâî, áóëè i êîíîòîïñüêi çåìëi, ÿêi ïiçíiøå çàõîïèëà ïîëüñüêà øëÿõòà. Ìîæíà çðîáèòè ïåâíèé âèñíîâîê: ïîëÿêè (ÿê ìè ðàíiøå ââàæàëè, ñòâîðèëè íàøå ìiñòî ó XVII ñò.) ïðèéøëè ñþäè âæå ÿê íàñòóïíèêè äàâíüîðóñüêèõ òà ëèòîâñüêèõ âëàñíèêiâ. Ìîæëèâî, ó ïîëüñüêèõ i ëèòîâñüêèõ àðõiâàõ º áàãàòî öiêàâîãî ïðî íàø êðàé òèõ ÷àñiâ, i íàâiòü ìîæíà ïðèïóñêàòè, ùî çáåðiãàþòüñÿ äåÿêi ïåðøi äîêóìåíòè ìiñòà ç ïîñèëàííÿì íà ïîïåðåäíi äîêóìåíòè. I âñå æ çâåðíåìîñÿ äî êîíîòîïñüêèõ àðõiâiâ ñåðåäèíè XX ñò. i çíàéäåìî ùå îäíå ñâiä÷åííÿ ñòàðîâèíè íàøîãî ìiñòà. Ìåøêàíåöü Êîíîòîïà ß.Â. Êëèìåíêî 30 âåðåñíÿ 1962 ð. çâåðòàâñÿ äî Êîíîòîïñüêîãî ìiñüêâèêîíêîìó ç ëèñòîì «Îñòàíêè Êîíîòîïñêîãî èñòîðè÷åñêîãî îáîðîííîãî âàëà». Íàâîäèìî éîãî iç ñêîðî÷åííÿìè ó ïåðåêëàäi íà óêðà¿íñüêó ìîâó: «Ó Êîíîòîïi, ïiâäåííié éîãî ñòîðîíi, ïðèâîêçàëüíîìó ðàéîíi, ïîâç ñòàðå çàëiçíè÷íå êëàäîâèùå íå òàê äàâíî (1957 ð.) ïðîðiçàíà äëÿ áóäiâåëüíèêiâ â íàïðÿìêó äî áåðåãà íîâà âóëèöÿ iì. Ñåðàôèìîâè÷à. Íàïðèêiíöi öiº¿ âóëèöi ç ëiâîãî ¿¿ áîêó íà ѳâåðÿíñüêèé ë³òîïèñ 31
áåðåçi, ÿêèé íå îðàâñÿ, â öiëîñòi íàâiòü øèðèíà... çáåðåãëèñÿ çàëèøêè Êîíîòîïñüêîãî iñòîðè÷íîãî çåìëÿíîãî âàëó, ÿêèé ñëóãóâàâ îáîðîíîþ â 1659 ð. äëÿ ðóñüêèõ âiéñüê. Ó Êîíîòîïi òà éîãî ðàéîíi â òîé ÷àñ ñòîÿëî 3 ðóñüêèõ àðìi¿ ïiä êîìàíäóâàííÿì Òðóáåöüêîãî, Øåðåìåòüºâà, Ðîìîäàíîâñüêîãî (ñî÷. Ãðåêîâà. Áîðüáà ðóññêî-óêðàèíñêîãî íàðîäà â 1659 ã.»). Âàë äîâæèíîþ áëèçüêî 6 êì íàñèïàâñÿ ðóñüêèìè âiéñüêàìè âiä áîëîòà, íà òîé ÷àñ íåïðîõiäíîãî, ñ. Ïîïiâêè äî áîëîòà ñ.Ïiäëèïíå. Âàë çàðàç ïðîõîäèòü ïî îðàíié çåìëi i ïîìiòíèé ëèøå òîäi, êîëè ïðèäèâèòèñÿ âiä áîëîòà ñ. Ïîïiâêè ïî ïîëþ äî ñàäó ñåëèùà ÊÏÂÐÇ , äàëi ñàäîì ñåëèùà ÊÐÂÐÇ âiäãîðîäæåíèé âiä ñåëèùà ÊÏÂÐÇ äî âóë. Á.Õìåëüíèöüêîãî. Ìàéæå ìåæóº iç çåìåëüíèìè äiëÿíêàìè æèòåëiâ âóë. Òðóäîâî¿, âiä âóë. iì. Á.Õìåëüíèöüêîãî i äî áåðåãà âàë çàáóäîâàíèé, i òiëüêè áåðåã äîâîäèòü éîãî ïåðâiñíèé âèãëÿä, äîâæèíà ÿêîãî 40 ì, øèðèíà êàíàâè 3 1/2 ì, âèñîòà 3 ì. Öåé âàë ñòîÿâ ó òîé ÷àñ âiä öåíòðó ìiñòà íà âiäñòàíi 6 êì. Âàë ìຠiñòîðè÷íå çíà÷åííÿ äëÿ òèõ, õòî âèâ÷ຠiñòîðiþ ðiäíîãî êðàþ, ðiäíîãî ìiñòà, ïðèðiâíþºòüñÿ äî iñòîðè÷íèõ ìîãèë òà êóðãàíiâ, ðîçêèäàíèõ íà çåìëÿõ Êîíîòîïñüêîãî ðàéîíó, i çðóéíóâàííþ íå ïiäëÿãàº, ùî ïîòðiáíî óðàõóâàòè ïðè îñâîºííi áîëîòà. Ìiæ òèì, æèòåëi âóë. iì. Ñåðàôèìîâè÷à òà ïðèëåãëèõ äî íå¿ ïðîâóëêiâ çàëèøêè öüîãî iñòîðè÷íîãî âàëó ïî÷àëè ðîçáèðàòè ïiä âèñèïêó ñâî¿õ áóäèíêiâ i ñàðà¿â, íàíîñÿ÷è éîìó âåëèêå ðóéíóâàííÿ. Íåçàêîííèì ïîðÿäêîì æèòåëÿìè âèëó÷åíî áëèçüêî 4 òèñÿ÷ òîíí çåìëi, ïðîðèòîþ ç öiºþ ìåòîþ ïîñåðåäèíi âàëó êàíàâîþ çíèùåíèé éîãî ïåðâiñíèé âèãëÿä, à iíøèé ãðîìàäÿíèí ïðèìóäðèâñÿ íàâiòü âèêîðèñòàòè éîãî ïîâåðõíþ, ÿêà âöiëiëà âiä ðóéíàöi¿, ïiä ñâié ãîðîä, îáêîïàâøè éîãî ëîïàòîþ, ÷èì îñòàòî÷íî çðóéíóâàâ éîãî ïîâåðõíþ, à òðåòié æèòåëü öiº¿ æ âóëèöi çi ñâî¿ì òàêîæ ïiäñîáíèì ãîðîäîì ÿêðàç âïðèòóë ïiäñòóïèâ äî iñòîðè÷íî¿ êàíàâè âàëó, ùî ìîæå ïðèçâåñòè äî éîãî çðóéíóâàííÿ. Ìiñüêâèêîíêîì, ïðèéìiòü ìiðè âiä ïîäàëüøîãî çðóéíóâàííÿ iñòîðè÷íîãî ïîäiÿìè ïàì ÿòíèêà - çàëèøêiâ îáîðîííîãî âàëó ì. Êîíîòîïà i ïðèâåäiòü éîãî â íàëåæíèé âèãëÿä». ×îìó íà öåé ëèñò íå áóëî çâåðíóòî íiÿêî¿ óâàãè, íå çðîçóìiëî. Ìîæëèâî, ÷åðåç òå, ùî òåìà Êîíîòîïñüêî¿ áèòâè 1659 ð. íà òîé ÷àñ i íàâiòü çàðàç áîëiñíî ñïðèéìàºòüñÿ â Óêðà¿íi i â Ðîñi¿ ÿê áèòâà, â êîòð³é ðîñiéñüêà àðìiÿ áóëà ðîçáèòà óêðà¿íñüêèì âiéñüêîì ãåòüìàíà ².Âèãîâñüêîãî. ×îìó íàø çåìëÿê âèðiøèâ, ùî öå ñàìå çàëèøêè ÷àñiâ Êîíîòîïñüêî¿ áèòâè, äîñi íåâiäîìî. Âèíèêຠçàïèòàííÿ: ç ÿêîþ ìåòîþ i ïðîòè êîãî áóëî ñïîðóäæåíî òàêèé îáîðîííèé âàë çà òàêèé êîðîòêèé òåðìií? Àëå ñó÷àñíi iñòîðèêè ìîæóòü íå çâåðíóòè óâàãó íà òå, ùî öå, éìîâiðíî, íàâiòü íå çàëèøêè âàëó 1659 ð., à òàê çâàíèõ «Çìi¿íèõ âàëiâ», ÿêi ñïîðóäæóâàëè íàáàãàòî ðàíiøå, ó VIII-IX ñò., ñëîâ ÿíè ïðîòè âòîðãíåíü êî÷iâíèêiâ. Áiëÿ öèõ îáîðîííèõ âàëiâ i ìîãëî çàñíóâàòèñÿ òà iñíóâàòè ñòàðîäàâíº ïîñåëåííÿ àáî ìiñòî. Âèíèêຠïèòàííÿ - ÷è íå º öi çàëèøêè âàëiâ ìiñöåì äóæå äàâíüîãî ïîïåðåäíèêà Êîíîòîïà - Ëèïîâèöüêà, ïðî ÿêèé ðàíiøå ïîñòiéíî òâåðäèâ íàì âiäîìèé êîíîòîïñüêèé äîñëiäíèê, iñòîðèê, àìàòîðàðõåîëîã, êðàºçíàâåöü ²âàí Àíäðiéîâè÷ Ëèñèé. Âií ââàæàâ, ùî íàø Êîíîòîï - öå ìiñöå ðîçòàøóâàííÿ äàâíüîãî ëiòîïèñíîãî ìiñòà XII-XIII ñò. Ëèïîâèöüêà - öåíòðó óäiëüíîãî Ëèïîâèöüêîãî êíÿçiâñòâà. Âîíî áóëî çàëåæíèì âiä Çîëîòî¿ Îðäè. Ëèïîâèöüê áóâ ðîçîðåíèé ìîíãîëî-òàòàðñüêèìè âiéñüêàìè ó 1284 ð. Ïîêè çàëèøàºòüñÿ âiäêðèòèì ïèòàííÿ ïðî âiäíîøåííÿ íàøîãî ìiñòà äî Ëèïîâèöüêà. Òîìó ùî áàãàòî ìiñò â Óêðà¿íi òà Ðîñi¿ ïðåòåíäóþòü íà éîãî iñòîðiþ, ñåðåä íèõ íàâiòü Ñóìè. Öiêàâî òàêîæ òå, ùî òàòàðè, çàõîïèâøè çåìëi ×åðíiãîâî-Ñiâåðùèíè, ïðîâîäèëè ïåðåïèñè íàñåëåííÿ ó 1245, 1257 òà 1273 ðîêàõ. Íà æàëü, æîäíîãî ôðàãìåíòà ç öèõ öiííèõ iñòîðè÷íèõ äîêóìåíòiâ íå çáåðåãëîñÿ. Ìîæíà ââàæàòè, ùî ñâîãî ÷àñó ìàâ ðàöiþ âiäîìèé öåðêîâíèé iñòîðèê Ôiëàðåò Ãóì³ëåâñüêèé, ÿêèé âçàãàëi ïðèïóñêàâ, ùî Êîíîòîï iñíóâàâ çàäîâãî äî íàâàëè íà Êè¿âñüêó Ðóñü ìîíãîëî-òàòàð ÕIII ñò. «Êàê íàñåëåííûé ïóíêò Êîíîòîï ñóùåñòâîâàë åùå äî ìîíãîëî-òàòàðñêîãî èãà íà Óêðàèíå. Êîãäà îðäà Áàòûÿ íàïðàâëÿëàñü ê Êèåâó, òî îäèí èç îòðÿäîâ â 1239 ã. óíè÷òîæèë íà ñâîåì øëÿõó âñå ìåñòà, â òîì ÷èñëå è Êîíîòîï» (Èñòîðèêî- ñòàòèñòè÷åñêîå îïèñàíèå ×åðíèãîâñêîé åïàðõèè, êí. VI, ×åðíèãîâ, 1874, ñ. 279). Äî ðå÷³, ç íàøèì ìiñòîì Ôiëàðåò Ãóì³ëåâñüêèé áóâ äóæå òiñíî ïîâ ÿçàíèé, â³í òóò ñïî÷èâ âi÷íèì ñíîì ó 1866 ð. À ìè, êîíîòîïöi, ùå ðàç äîñëóõàºìîñü äî ñëiâ áàãàòüîõ äîñëiäíèêiâ òà âiäîìîãî óêðà¿íñüêîãî ïîåòà Äìèòðà Áiëîóñà: Êîíîòîï äàâíî íà ñâiòi, àëå îñü çàãàäêà: 32 ѳâåðÿíñüêèé ë³òîïèñ
ëèø â ñiìíàäöÿò³ì ñòîëiòòi º ïðî íüîãî çãàäêà. À ïîñåëåííÿ æ òðèâàëè ñåðåä öèõ ðîçäîëiâ, iñíóâàëè äî íàâàëè òàòàðî-ìîíãîëiâ... Êîíîòîïñüêi åçîòåðèêè, êîëè âèâ÷àëè ìèíóëå Êîíîòîïà, ÷îìóñü óÿâëÿëè éîãî ó âèãëÿäi âåëèêîãî áiëîãî ìiñòà. Äèâíî, ùî êîëè êè¿âñüêi õóäîæíèêè ñòâîðþâàëè ïîøòîâó ìàðêó, ïðèñâÿ÷åíó I.Âèãîâñüêîìó - ïåðåìîæöþ Êîíîòîïñüêî¿ áèòâè 1659 ð., òàêîæ çîáðàçèëè Êîíîòîï ó âèãëÿäi áiëî¿ ôîðòåöi... Áàãàòî òàºìíèöü ìຠÊîíîòîï, i âîíè ïîºäíàíi ç ðiçíèìè ëåãåíäàìè, ïåðåêàçàìè òà ç éîãî àðõåîëîãi÷íîþ ñòàðîâèíîþ. Òîìó â ìàéáóòíüîìó ïiñëÿ ïðèéíÿòòÿ ìiñüêâèêîíêîìîì ïðîãðàìè ïî îõîðîíi àðõåîëîãi÷íî¿ ñïàäùèíè Êîíîòîïà ñïîäiâàºìîñÿ, ùî âäàñòüñÿ çíàéòè i âðÿòóâàòè éîãî âöiëiëi àðõåîëîãi÷íi öiííîñòi i äîâåñòè, ùî Êîíîòîï - îäíå ç ëiòîïèñíèõ ìiñò Êè¿âñüêî¿ Ðóñi. Ùå îäíå ïèòàííÿ õâèëþº êîíîòîïñüêèõ êðàºçíàâöiâ: ñêiëüêè àðõiòåêòóðíèõ òà àðõåîëîãi÷íèõ ïàì ÿòîê Êîíîòîïùèíè âòðà÷åíî çà îñòàííi ðîêè? Íåùîäàâíî â Êîíîòîïñüêîìó ðàéîíi áiëÿ ñië Îçàðè÷i i Ëèçîãóáiâêà âíàñëiäîê áóäiâíèöòâà àâòîøëÿõó áóëî çíèùåíî ïîñåëåííÿ íåîëiòè÷íî¿ Ëèçîãóáiâñüêî¿ êóëüòóðè.  2005 ð., íåçâàæàþ÷è íà ïðîòåñòè êîíîòîïñüêèõ êðàºçíàâöiâ, áóëà ðîçïî÷àòà ðóéíàöiÿ äâîõ ñòàðîâèííèõ ñïîðóä - áóäiâëi 1912 ð. Êîíîòîïñüêî¿ æiíî÷î¿ ãiìíàçi¿ (êîëèøíüîãî âiääiëó êàäðiâ ÊÅÌÇ) òà îäíîãî ç ïåðøèõ ïðèìiùåíü Êîíîòîïñüêîãî êðàºçíàâ÷îãî ìóçåþ, ÿêå iíêîëè íàçèâàëè áóäèíêîì Ñ.I.Ïîíîìàðüîâà (êîëèøíié êëóá ñîáàêiâíèöòâà), áiëÿ ìiñüêî¿ ñòîìàòïîëiêëiíiêè. Ùî ìè çàëèøèìî íàñòóïíèì ïîêîëiííÿì? ßê áóäåìî âèïðàâäîâóâàòèñÿ ïåðåä âíóêàìè çà çíèùåí³ ó 1930-õ ðîêàõ õðàìè, çà çðóéíîâàí³ íà ïî÷àòêó XXI ñò. ³ñòîðè÷í³ áóä³âë³? Ìèíå çîâñiì íåáàãàòî ÷àñó, i çàëèøàòüñÿ ç äàâíèíè â Êîíîòîïi ëèøå ñïîðóäè Ãîëîâíèõ çàëiçíè÷íèõ ìàéñòåðåíü (ÊÏÂÐÇ-ÊÇÐÄÏ) êiíöÿ XIX - ïî÷àòêó XX ñò., îòî÷åíi ïðèâàòíèìè ðèíêàìè, äåÿêi öåðêâè òà ñòàðîäàâíi öåãëèíè ç áóäiâåëü òèõ ÷àñiâ. À ñòàðèé Êîíîòîï iñíóâàòèìå ëèøå íà ñòàðèõ ôîòîêàðòêàõ ïî÷àòêó XX ñò. òà íà êàðòèíàõ ìiñöåâèõ õóäîæíèêiâ... À iñòîðiÿ êîæíîãî ìiñòà âàðòà iíøîãî ñòàâëåííÿ äî íå¿.
ѳâåðÿíñüêèé ë³òîïèñ 33