Succesvol stedelijk groen vraagt om doordacht ontwerp
Groen in de woonomgeving MichaĂŤl Meijer
De aandacht voor het belang van groen in de stad houdt al geruime tijd aan. Vele publicaties en nieuwsberichten melden dat groen in de woonomgeving bijdraagt aan gezondheid, klimaatbestendigheid en de vitaliteit van wijken. Een groen gebouw of ontwerp is echter niet vanzelfsprekend een duurzame verbetering van de stad. Op welke manier verbetert groen de stad en hoe pas je groen toe in een duurzaam ontwerp?
20
Gezond Bouwen & Wonen 2-2011
THEMA ontwerp
Foto Roel de Vringer
Foto Haver Droeze
Foto Haver Droeze
De binnenhof van Weltevreden boven de parkeerkelder is gedimensioneerd op vrachtverkeer zoals hulpdiensten en verhuisauto’s. De bevestigingen van buitenruimte-elementen op dakconstructies zijn kwetsbaar. Daarom staan de plantenbakken en de speeltoestellen constructief volledig los van het dek. Ontwerp en besteksuitwerking: Adviesbureau Haver Droeze.
Gezond Bouwen & Wonen 2-2011
21
Foto A.Q. Ubbels
Architectenbureau STAR won met haar project O’ Mighty Green, waar deze fotobewerkingen deel van uit maken, één van de drie vermeldingen (Mention) op het Internationale Architectuur Festival EME3 in Barcelona.
De Korte Houtstraat in Haarlem was een achterbuurt maar is nu, mede dankzij het vele groen een prettige verblijfplaats geworden.
L
andschapsarchitecten, hoveniers en kwekers benadrukken samen met
dit inderdaad het geval is, zal hij ook pal staan voor de instandhouding
hun belangenverenigingen het nut van groen in de woonomgeving. Zij
van dit groen. In oude binnensteden van bijvoorbeeld Utrecht en Haarlem
worden daar in gesteund door resultaten van onderzoek. Grote gemeenten
vind je prachtige voorbeelden van huizen waar de bewoners de gevel
zoals Rotterdam en Den Haag stimuleren de aanleg van groen met beleid en
en een deel van de stoep opsieren met geveltuinen. Aan deze positieve
subsidies. De technische mogelijkheden - en daarmee de betaalbaarheid - voor de aanleg van bijvoorbeeld dak- en gevelgroen hebben een grote vlucht genomen. In de boekhandel vind je boeken over eco-design, green architecture, urban agriculture en zelfs guerrilla gardening die aansprekende of ludieke voorbeelden geven van de vergroening van de stad. Wat maakt een groen ontwerp een duurzaam ontwerp? De toevoeging van groen betekent niet automatisch een verbetering van de stad of een effectieve inzet van schaarse ruimte en middelen. Zo lijkt de toevoeging van groen aan gevels soms niets meer dan mode te zijn of zelfs een middel om een nieuw gebouw als duurzaam aan te kunnen prijzen (greenwashing). Architectenbureau STAR uit Rotterdam drijft met het project O’ Mighty Green met onder andere een fotobewerking van een Eco-kerncentrale en het Eco-Pantheon
vorm van toe-eigening van de openbare ruimte
Een aantrekkelijke en bruikbare groene buitenruimte krijgt veel meer aandacht van gebruikers dan de grauwe versteende gebieden die je helaas nog vaak tegenkomt in de stad.
de spot met deze groene trend in de architectuur. Bij
is geen architect te pas gekomen, maar enkel de gemeente die dit gebruik oogluikend toestaat en daarmee ruimte laat voor spontaniteit in de stad. In dit geval is de instandhouding van het groen gewaarborgd omdat de bewoners het zelf hebben aangelegd en er de verantwoording voor nemen. Wanneer men groen planmatig ontwerpt en aanlegt, is het belangrijk dat de omwonenden en gebruikers goede uitleg krijgen van de plannen, dat ze er op kunnen reageren en zich zo betrokken voelen bij het groen in hun buitenruimte. Dit helpt om verloedering tegen te gaan. Een aantrekkelijke en bruikbare groene buitenruimte krijgt veel meer aandacht van gebruikers dan de grauwe versteende gebieden die je helaas nog vaak tegenkomt in de stad. Een mooi voorbeeld van de aanpak van een
een gedegen groene inrichting van de stad gaat het om meer dan gevel-
dergelijke steenwoestijn is te vinden in de Utrechtse wijk Lunetten, waar
groen. Een groen ontwerp staat ten dienste van de gebruiker, komt voort
de gemeente een initiatief van de bewoners van appartementencomplex
uit een visie op de vitaliteit van de stad, verbindt belangen en functies, past
Coppelwethe ondersteunde vanuit het leefbaarheidsbudget. Het resultaat
de juiste materialen toe en is duurzaam in stand te houden.
is een aantrekkelijke buitenruimte voor bewoners en omwonenden. In de inbreidingslocatie Weltevreden aan de Kersenbaan in Amersfoort is
Mens en leefomgeving
een mooi voorbeeld van stedelijk groen bovenop een parkeerkelder. Het pri-
De eerste vraag die centraal staat bij het ontwerp van stedelijk groen is of
vate terrein tussen de woningen functioneert als publiek domein en vormt zo
de stedeling er gebruik van gaat maken, of hij er ‘wat aan heeft’. Wanneer
een toevoeging aan de buurtgroenstructuur. De buitenruimte is zo ontwor-
22
Gezond Bouwen & Wonen 2-2011
THEMA
Haver Droeze
ontwerp
Rechts: Studie naar landschapstypen en recreatie rond Amersfoort. Dit gevarieerde pallet landschappen kan met een goed geplande route (rode lijn) optimaal beleefd worden. Het Spoor- Eem- en Isseltpad (gele lijn) door het Soesterkwartier verbindt de stad met bestaande routes in het Nationaal Landschap (blauw). Bronnen: Topografische kaart Nederland en Google maps, bewerking Adviesbureau Haver Droeze.
pen dat er ook echt ‘geleefd’ kan worden. Naast het groen zorgen banken,
natuur en recreatie hun plaats nabij de stad behouden. De toepassing van
speelelementen en pergola’s voor een bruikbare, besloten haast intieme
groen maakt de compacte stad leefbaar, vitaler en aantrekkelijker. Zo zou
ruimte waar zowel jonge als oudere bewoners veel gebruik van maken.
je kunnen zeggen dat groen in de stad ten dienste staat van het groen buiten de stad. Deze strategie werkt het best als de wijken, parken, pleinen
Visie
en tuinen van de stad met paden en robuuste groen- en waterstructuren
Een visie op de ontwikkeling van de stad in samenhang met de omgeving
aan elkaar en aan het buitengebied gekoppeld zijn. Dit geeft de stedeling
is belangrijk voor een nuttige toepassing van groen in de stad. Compacte
de mogelijkheid om het buitengebied gemakkelijk te bereiken, Het trekt
steden blijken op aspecten zoals vervoer en CO2-uitstoot, het meest duur-
natuur(beleving) de stad in en biedt vooral veel aangename verblijfsruimte
zaam te zijn. Compacte steden voorkomen ook dat er een groot beslag
in de stad.
wordt gelegd op het buitengebied zodat (groene) functies als landbouw,
Een groen ontwerp legt verbindingen en integreert groen in het stedelijke weefsel. Landschappelijk en cultuurhistorisch onderzoek kan hiervoor een
Een andere maatregel voor de infiltratie van hemelwater, die tevens een groener beeld geeft, is de toepassing van halfopen verharding. Ontwerp en besteksuitwerking Adviesbureau Haver Droeze.
goede basis voor zijn. Vanuit een studie naar de landschapstypen rond Amersfoort is een voorstel gedaan voor een nieuwe recreatieve route die de verbinding tussen stad en land legt op basis van landschapsbeleving. Een concrete uitwerking van de verbinding tussen stad en land is te vinden rond het Soesterkwartier in Amersfoort. (zie ook GB&W 4-2010, artikel ‘Het wordt groen achter het spoor’). Vanuit deze woonwijk kwam het initiatief om een wandelpad door de wijk aan te leggen. Het initiatief kreeg steun van de gemeente, het waterschap en de woningbouwvereniging en resulteerde in de realisatie van het Spoor- Eem- en Isseltpad.
Verbind belangen, combineer functies Groen biedt een oplossing voor tal van stedelijke problemen. Denk aan het infiltreren, vasthouden en bergen van water of aan schaduw door beplanting en verdamping van water tegen stedelijke hitte. In welke vorm je dit groen aanlegt in de stad hangt steeds af van de beoogde ontwikkeling en Foto Haver Droeze
van de locatie. Met een integrale planvorming zijn belangen en functies te combineren waardoor ook de meervoudige voordelen van groen in de stad tot hun recht kunnen komen. Vanuit een samenhangende en ambitieuze visie zijn de beschikbare middelen ook efficiënter en effectiever in te zetGezond Bouwen & Wonen 2-2011
23
THEMA
Foto’s: Bewonerscommissie Coppelwethe
ontwerp
Het stenige plein bij appartementencomplex Coppelwethe in Utrecht voor en na de aanleg van het groen in 2010
ten. Een helder betoog hiervoor staat in het boek ‘Het nieuwe maaiveld.
realisatie en materialisatie. Het gebruik van de juiste, doorgaans inheemse,
Bouwstenen voor de verticale stad’ (Blauwdruk 2011) van landschaps
beplanting garandeert niet alleen de groei maar ook de ecologische
architect Jeroen de Vries. In zijn boek laat hij met tal van voorbeelden zien
waarde van het groen. Een goede uitvoering en materialisatie garanderen
hoe de compacte stad door meervoudig ruimtegebruik ook zeer leefbaar
de instandhouding op lange termijn. Vraag je als ontwerper vanaf het
en groen kan zijn.
begin af hoe het groen zou functioneren als er voor lange tijd slechts
Een praktisch voorbeeld van het combineren van belangen en functies
weinig middelen voor onderhoud beschikbaar zouden zijn. Bezuinigende
is te vinden in de nieuwe woonwijk Dolderse Duinen in Den Dolder. De
overheden proberen momenteel het beheer van openbaar groen al aan
wijk is gebouwd op oude voetbalvelden aan de rand van het dorp, tegen
bewoners over te laten, wat, zeker op de lange termijn, zeer wisselende
de bossen van het Utrechts Landschap aan. Een eis aan het ontwerp was
resultaten geeft. Met een integraal ontwerp waarbij naast de vormgeving
dat al het hemelwater binnen het plangebied geborgen en geïnfiltreerd
ook de plantkeuze, aanleg en beheer in overleg met de groenvoorziener
moet worden. In dit soort ‘open’ eisen liggen kansen voor ontwerpers.
besproken wordt, is veel geld te besparen zonder aan beeldkwaliteit in te
De standaard oplossing is het aanleggen van een infiltratieriool onder
boeten. Als stelregel voor een duurzaam ontwerp geldt dat hoe dichter
de wegen. In het ontwerp voor Dolderse Duinen is juist voorgesteld het
de processen uit de natuur benaderd worden (biomimicry) hoe goedkoper
hemelwater aan de oppervlakte af te voeren naar een infiltratievijver in een
en milieuvriendelijker het ontwerp is. Wanneer met geavanceerde gevel
open ruimte in de bosrand. De aanleg van de vijver inclusief de verdichting
begroeiing lelijke blinde muren op zijn te fleuren, iets wat de leefbaarheid
van de bodem en de aankleding er omheen kon ruimschoots gefinancierd
in wijken sterk kan verbeteren en gebruiksduur van gebouwen met jaren
worden uit de besparing op het infiltratieriool. Het resultaat geeft beleef-
kan verlengen, moet je dat natuurlijk doen.
baar water in een gevarieerdere bosrand, sterk verhoogde ecologische
Groen ontwerp vraagt vooral dat de vormgever kansen benut en voor-
waarden, verminderd materiaalgebruik en per saldo een besparing op de
waarden schept zodat een gebied ook op lange termijn goed kan blijven
aanleg van het hemelwaterriool.
functioneren. Kennis van ruimtelijke systemen en natuurlijke kringlopen en draagvlak van gebruikers zijn daarbij essentieel.
Materiaalgebruik en beheer De duurzame instandhouding van stedelijk groen zit naast een goed ontwerp en de betrokkenheid van bewoners vooral in de betaalbaarheid van het beheer. Dat laatste wordt grotendeels bepaald door de juiste
24
Gezond Bouwen & Wonen 2-2011
Michaël Meijer werkt als landschapsontwerper en planoloog bij Adviesbureau Haver Droeze in Amersfoort en als docent urban planning and design aan Hogeschool Rotterdam. Daarnaast is hij de secretaris van de BNSP | NVTL werkgroep Duurzame Stedelijke Ontwikkeling.