Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine by Husnija Kamberovic

TEiTCTFIIJf\,

si^s/F.z.A r-t------r-

I I.IEFIGEG$\fINTE

rsirclFllJtt SA/F.z.A KclrvEI-BfrIT=iTII,

ffiffiISeIffi I HEFICEffi$ffitdlnnE

ISTORIJA SAVE,Z,A KOMUNISTA BOSNE I HERCEGOVINE KNJIGA

INSTITUT ZA ISTqRUU U SARAJEVU NISRO "OSLOBODENJE" OOUR IZDAVAE1E DJELATNOST SARAJEVO, 1990.

SADRZAJ UVODNE NAPOMENE A.

NASTANAK

RAZVOJ SOCIJALISTIEKOG RADNIEKOG I HERCEGOVINi OO rSrq. CODiI.IE'

POKRETA U BOSNI

Iljas HadZibegovi6 DRUSTVENO_EKONOMSKI USLO VI ZANASTANAK RADNIEKE

KLASE I STVARANJE PRVIH RADNIEIiIH I HERCEGOVINI.........

i6iiN'Ei,{JTU

SOSNT

Poroiaj Bosne i Hercegovine u osmanskom carstvu i Austro-IJgarskoj Monarhiji na prelazu iz I 9. u 20. vijek ................... --........ _ Razvirak kapitot izma i nastajanje roiri

iri'i'ii^i

Potoiajradnittvaipotetniobtiiraanrieiiepoire;;...:....:...::.:...:..........:............

RANA FAZA SINDIKALNOG POKRETA I PRIPREME ZA OSNIVANJE SOCIJALDNVTOXNNiSKS STRANKE BOSNE I HERCEGOVINE ( 905- I SOq)

r oo'sricllqa POKRETA srReNre

iocil;iisiiEiii;c iil;Niitic;c U BOSNr r HERCEGOVTNI I

ml_ I 914) ... ......

Osnivanje i ra4,voj Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine

Uspon i osnovne tekoiine sindikanos I d ej no'pb t i t it k o s t a nov ii t a i dj e tat Bosne i Hercegovine.............

piiriii...".

.............

l6 t7

3l 40

40 46

nii s i in tiiil ii )i ii iii ;; ;; ;i;'

Odnosisdrugimsocijatistiikimpo*ntiiiioigi"'i;;i;;;.............:..:................

KRIZA, PONOVNO OZIVLJAVANJE I REVOLUCIONARNO USMJERAvANJE SocIJALISTICKoG naNNrEioC"iib?Ti.Jr"

BOSNr r HERCEGOVTNT (1914_1919) B.

I REVOLUCIONARNI RADNIEKI POKRET U BOSNI I HERCEGOVINI IZMEDU DVA SVJETSKA NATEIiST9-TSATI KPJ

Ibrahim Karabegovi6

FORMIRANJE

LEGALNO DJELOVANJE KPJ

HERCEGOVTNT (1919_ r92t).........

BOSNI I

i Hercelovini u p.ruim poratnim godinama................ *:!!::y!::::u-Bosr:i Osnivanje i programsko-polititko opniieyeanfo

Snii

iil

r9t9. eodine

8l 8t 85

IJsponrevolucionarnogradnitkogpokretado

polovinel920.godine....-...'.

Programske osnove, organizaciona izgradnia i aktivnost KPJ u uslovima legalnosti 1920/ 1921. godine '...-......

Nedim Sarac

IDEJNO_POLITIEKA STRUJANJA I BORBA KPJ TOKOM 20-ih GODTNA (t92r-r929) Glavni pravci i oznake kretania u

107 107

druitvu 20-ih godina.........

tt2

KPJuprvimgodinamailegalstva-prilagodavanjeitraganje.""""""":""""""""' Idejni-potitiika sukobtjaionja i pokuiaji stvarania revolucionarnog pokreta rad ni ka i selj aka I 925- I 927. godine .... -. -... Prodor i afirmaciia antifrakcijskih tendenciia u KPJ 1928. godine

128 138

"""""'

TonEi Grbelja

SUKOB KPJ S MONARHODIKTATUROM I USMJERAVANJE KA NARODNOFRONTOVSKO J POLITICT (1929 - 1936). . . . . . . . . .' . Reagovanje KPJ naJestoianuarsku politiku i progoni komunista 1929. godine............ Obiavlja;ie i ponovno iastrojstvo organizaciia KPJ u uslovima ekonomske krize 930- 1 933. godine........... Oiivtjavanje aktivnosti KPJ u poietnoj fazi izgradnie narodnofrontovske 1

platforme

I 93 4- I 936.

145 145 150

l6l

godine...

Ahmed HadZirovi6

KONSOLIDACIJA KPJ I RAZVOJ REVOLUCIONARNO DEMOKRATSKOG POKRETA ( I 937- l94l) .

169

Opite i privredne prilike u Bosni i Hercegovini uoti rata ' Cibnavfianie i uivrl&nie organizaciie KPJ u Bosni i Hercegovini (1937-1938)... Rast siidikalnog pokreta u Bosni i Hercegovini 1936-1941 ' godine """"' Bosna i Hercegoiina u politici vodetih gradonskih stranaka i KPJ uoii rata..........'..... Izgradnja i svistraniie'dielovanie partiiske organizaciie u Bosni i Hercegovini u znaku novog ideino-polititkog kursa KPJ...'..' Rizvoj KpJ isvjittu ociena i smjernica dviju partijskih konferencija 1940' godine.-.... Otjoi antikomunistitiom nasiliu i afirmacija politike KPJ uoii aprilskog rata 1941. godine...

C. KPJ U NARODNOOSLOBODILAEKOJ BORBI BOSNI I I{ERCEGOVTNI (1941-1945)

I REVOLUCIJI

169

175 180 184 188

194 204

Zdravko Antoni6

RAD KPJ NA PRIPREMAMA I POKRETANJU USTANKA 1941. ......... Stanje u Bosni i Hercegovini poslije okupaciie zemlie.. "" ' ""

RaiorganizaciieKPJuBosniiHercegovininapripremanjuustanka""'""""""""'" Podizanie i razvoi ustanka -....

KPJ U SREDISTU BORBE ZA VOJNI I POLITIEKI RAZVOJ NARODNOOSLOBODILACKOG POKRETA (1941 - 19 42) . savjetovanje u stolicama i razvoj NOP-a u Bosni i Hercegovini do kraia 194L............

2tl 2tt 218

226 238 238

Du5an Lukad KPJ u borbi za udvr1Cenje NOP-a i potitiCko iedinstvo narodo .. . Izgradnja regularnih jedinica NOV i POJ u Bosni i Hercegovini 1942. godine i

itoeakpti jatanji

masovne baze

NoP-a....

245 261

r.,,

Pero Morada

KOMUNISTIEKA PARTIJA U PERIODU PRELOMNIH ZBIVANJA 1943. GODrNE............ Prekretnica na jugoslovenskom

277

ratiitu i razvoj oruiane borbe na tlu

Bosne i Hercegovine............. O rganimcij s k o i kadrovs k o j ata nje pa rt ij e....... Promjene u odnosima druitveno-polititkih snago u korist narodnooslobodilaikog

pokreta ..... . .. . Rad Partije na razvijanju politiEkih osnova narodnoostobodilatkog pokreta.............. Osnivatka skupitina ZAVNOBiH-a poloiaj Bosne i Hercegovlie u novoj Jugoslavij i................

277

284 288

294 299

Ahmet Donlagi6 KPJ U BORBI ZA KONAENO OSLOBODENJE ZEMLJE I POBJEDU NOP-a (1944 1945).........

Ratne operacije u Bosni i Hercegovini u proljece i ljeto 1944. godine........... Aktivnost KPJ na organizaciono-politiikoj izgradnji i datjem joionju

institucija NOP-a..................

Borbe

Bosni i Hercegovini u zavrinom periodu rata .............. Osnovne karakteristike razvoja politiikog iivota u Bosni i Hercegovini u zavrlnoj fazi rata.,.. .. ........... Kori|teni izvori i ly'eratura ...... Regislar liEnih imena .........,.. Registar geografs kih imena ....... u

Spisak skraienica

303 303

3ll

32t

329 337

365

373 362

UVODNE NAPOMENE Narastanje i isticanje potreba naieg savremenog druitva tokom postjednje tri_ ietiri decenije iskaziva.noj:r.u, ostatoi ponavrjanjem inicijativa i zahtjeva s viie strana da se napiie i obiavi i istorija organiycije ioi"iiiii,'r,iiorro cjetokupnog revolu.cionarno oriientisanog radiiiko! potcreia iiiitsovini. Kada su se

prvenstveno, relurtatTma vise.godiw;g "-niir|f iiir'"*e i struinog rada - zahvaljujuti, nekoliko ustanova ou.e vrste i rijetkih tytij,toi,iiiln'iiiiiino"o _ istoriografiie, arhivistike i u drugim obtastimi stittii'iipiJii'i"povotjnr na potju uslovi

pristupanje tako zamajnom naui-no_struinom poduhvatui

iiz'i. aiiial.'iiafiZ

serija..rasprala i savjetovaija kr"gi iauEnih i drugih j a v n i h rq/ n i k a, na k oji m j e nii .:ins iz s ie r a r n o k o nce p c ij a, n:. ri r (i a zatim razmatran i prihvaten ,azradeii ,tiayiti proiiti'iiito " "ii Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, koji je naprav(ra, potom i objavita u iasopisu

priredena

za i n t e r es o v a n i h

grupa ssradnika-ristituto za rstoriiu u sarajevu. Tim nepretenctozrum programom naznaieni su svrha, karakter glavnim crtima u natuknicama i slobalniyt,tezsma sldriaj't6g. ajeti, te ui'uii obim i unutrasnje proporcije teksta, u skladu s vaie(om -istoiiistcoi p"riifimiiiom. (lsvojenim temeljnim potaznim principima i propozicijoio

'j)Lt:!,:j!!l!,!I)

iirriin;;;;; rstorija sK BiH nidoitignutima nquke i prilogodeno svojoj osnov_ no1 yamfeyi, ti. napisano tako.da. bude pristupanno sfroi-Ftiiiartoi pubtici; da obuhvati iitavo, sotouo stogodiinje mzaiqtie ;a ;;;ti;;";;t;i, modernog rad_ niikog pokreta na tru B.?tr"l arrrLgori* ao toii"iiiii [iniri, da se tekst ovog jedinstvenog djera ysyirgdi i pru.enstveno iz tehniiiih razroga objavi u -dvueinaie kniiee, s tim da se u pyvoj ocr njih obiadi ,orffifii'i'iii'."ioai*, a u drugoj knjizi prikaie poslijerotni bude autorsko djero zasnovano

riToi djetovanje Xo*uiitifi"'i:ortii, Saveza, komunista Bosne i Hercegoving-ao.i pitintca g,-ih godina ,r^,;;r;';;{ postulstq koncepcije.ie.da se. ta istorijska iaterija, glavni predmet i:j2iios:g{:log osvietria.vania.u.ovoi djeri, posmatra kao dio predenog puta iitave KP.J-S!<J i u skropu utcupiih iugostorensiin objektivne i ryr"tunjo. subiektivne mogutnosti vgc u sluaijltcom py6istc7, i;"irid,;;;-i; d-a ie u prvoj knjizi prevladivati standardna istoriogrifsko itiiputoii.a, dok li-iitrzo, -

nni"ia niiiliatiiii" cijii{iiot*

k nj i

n os i t

izra zi t i i a ob.i Ij e{a .

faktogra"fske rekonslrukcije". -sr

nsienih dijelova Istorije dometima naie nauke

i nto,

no - a

id iini oii di "

dio druge

od nosno iakvi it oii"'*ai.ka u strukturi i pretenzijama ozgiH, kojo je usrovrjena, prije sviga, dosadainjim

zateienim itepenima sredenosti

t e tcs t

upotrebtjivosti

prvorazredne izvorne grade, osobito njene (ne)dostupnosti za istraiivaie, doila

do izraiaja

udovrJenom rukopisu ovogs djela,'koje predstavljo

mozaiinu cjelinu.

je jianstveiu

U pripremnoj fazi rada za odgovornog nosioca cjelokupne nauino-strutne

izrade studiiskog projekta i samog djeta izabron je Institut za istoriju u Sarajevu. Tada ie konstituisan i Redakcioni odbor Istorije SK BiH kome je namijenjena ilogo druStvenog savjeta ovog nauinog projekta. Iz sastava tog ijela, u- tcoie su uila

dvadeset i tri nauina i druStveno-politiika radnika, desetorics istoriisra iitruinjako drugih profila imenovona su u (JrednKtvo koje je neposredno preu2elo, organizovalo i, uglavnom, obavljalo sve nauino-struine poslove oko izrade Istorije

SK BiH.

se u

s obzirom na vremensku omedenost i tematski obim rstorije sK BiH, ovo djelo

naiim uslovima moglo, praktiino, praviti ssmo kao plod zajedni&ih napora i

znanja veieg broja nsuinih radniks. Zato je od poietka realizocija ovog niuinog proiekta zamiiliena i onda na prikladan naiin organizovons i izvodena putem kooi-

diniranog svojevrsnog timskog ruda

interdiscipliniranim,

stvori,

multidiscipliniranim pristupom i tretmanom istorijske matirije. u potetku, ukupno je u svoistvu saradnika Llredniitvo angaiovalo btizu pedesit istoriiara, pravn-ika, ekonomista, sociologa, politologa i drugih struinjaka iz vKe jugoitovenskih nauinih centaro. Oni su iz oblasti svojih uiih nauinih specijalnbsfi napisali planirane mahom kra& tekstove koji su predstavljali odredeni priloge iiji se tematski okvir-manje-vise poklapao s pojedinim razradenim tezami studijskog projekta Istorije sK BiH. Konsultovanjem tih priloga od kojih je jedon dio i obiav[ien u iasopisama, koriitenjem jire literature i uz naknadna istraiivanja i prouiavaija izvorne grade i ostale raspoloiive dokumentacije ekipa od dvanaest qutora saiiiita je cielovit rukopis Istorije SK BiH. Svaki od njih obradio je odredeni period ili etapu, gQngsno poglavlje ovoga djela. Tako je uskladivanjem i udruiivanjem individuoinih i kolektivnih napors tih autora i svih ostalih brojnih saradnika ns ovom projektu, ukljuiujuii i znaiajan rad redaktorskih grupa Uredniitva, nsstoo rukopis Iitorije sK BiH kao njihovo zajedniiko djelo. Rukopis je razmatran i na zajedniikim sastancima ilanova Redakcionog odbora i Komisije CK SK BiH za istoriju. Selekci_ iom..primjedbi i prijedloga koji su iznoieni na tim konsultacijoma u tekstu ie prilikom niegovog konainog redigovanjo izvrieno vKe ve6h t sitnyh intervencijo kaie su doprinijele poboljianju rukopisa.

Mada nisu posve izbjegnute stilske

izvjesne druge neujednaienosti izmedu

tekstova pojedinih autoro, ove knjige nemaju obiljeaja zborniks radova, nego iine koherentno djelo koje prvi put u naioj literaturi na jednom mjestu daje cjelovitiji

prikaz istorije soveza komunista Bosne- i u kontekstu tadainjih druitvenih prilika i nepravolinijskih kretanja,

na autentiinoj gradi zasnovon Hercegovine

poiev od nicanja socijalistiikog rodniikog pokreta u ovoj nasoj zemtji na prelozu iz XIX u XX stoljeie pa sve do savremenih dogadaja u prvoj polovini 80-ih godina. U posmatronom razdoblju dugom skoro deset decenija, napose u njegovoj drugoj polovini, kada je uieite KPJ-SKJ u istoriji naroda Jugoslavije postalo izrazitije i bilo presudnije, bosanskohercegovaiko druitvo se u jugoslovenskoj zojednici mijenjalo brie i vile nego tokom mnogih prethodnih znstno duiih periodo u bliioj i dalioi proilosti. Utoliko je pisanje Istorije SK BiH zahtijevalo veti istroiivaiki i analitiiki nauini trud i bilo skopdano sa znotnim metodoloikim i ostalim problemimo i teikotamo karakteristiinim za ovakve pionirske poduhvote, u kojim su uvijek vidljive i posljedice usredsredenosti na jedan isjeiak ukupne istorije.

Razumije se, ova.istorija nije radena s nedostiinim pretenzijamo da opseinu i komplikovanu istoriisku materiiu koiom se bavi iscipi, niti ii'i-ionnouene ambicije da izriie neosporna stanovijta i a"lntttrni sudove. Obaveze i ielje da se ovdje, na ogroniienom prostoru,.pokaiu

asnovni provci tei"iiiin iiiriiino_potitickih proi naznaie naikarakteristinnile pojaie u pojedinim prraiiiii*, ratnim posli_ -ii*unista i ieratnim fazama dinamiine v*edeienijske' iitorije sorrzi Bosne i Hercegovine, cesa

koia obituie zgusnutim i birnim,.nifiaiii pr"tti,ijernim zbivanjima v 7na(! s-mie4iiuania,cikrusa.uspola. stagnaiija ikriza, ariiitiriil,, i izostavrjanje mnogih detalia, iak donekle i takiih koii i"lustruiu odreienu bosartstcohercvgovaiku specdiinost. primjerene njegovim programiranim zadacima i _.Pretenzije ovoga _djela naiim stvarnim danainjim mogucnistimo na sistematiino iesto ,iao,ritlro poznatih ?rezerytlranie uierodostoinih podataka i drugih istoriiskih iinienica kolilt takuom broju i i"*otrt ,iijJiu"nr^o ni u jednoj 1t naioi pubrikaciji, nego da 4*ptj-.dosadainioi dokumen_ taristiikim o.stvarenjima postuii ioo ,6lidno poaiirii i/odstretc sveobuh.vatnije i produbrjenije nauine napore i priiiri'io ioii)ri" naie novije i najnovije istorije. -. obie kniige Istorije !K BiH su opremrjene pregredima koriitenih izvora i literature, tumaiima skra1enica i registrima tieiin i eiTiii/iaii"i*"no. Ti dodatni spiskovi olokiate svim iitaocimo syalgienje tekf tu irtoiiiJ sr n iu i uputitr ih gdje l mogu nati odredenu gradu i podrobnija obavjeitenja pijiiii* i ttosactaii;nti i liinostima, a posebno _su namijenjeni' onima- koji"ie-rii"i-iilu pristupati sa

- i" ,ioi";; ;;;; - ii i svojii'iiiini^ i

struinos stanovifta i stuiiti se njime kao novim" literaturi.

i i;i,

pi1oioi ,&ii isiorfoirifsiij

i ovu priliku da se zahvalimo.svim saradnicima koji su na bilo koji -.Koristimo naiin uiestvovali u stvoraniu i ob.jovtj_ivonju ovoga iiiii iiii, hesumnjivo, ima odredenu kutturnu i nauinu misiju. isti idnos ;r;ri;;jA-;;j;ryui"^o i prema onimq koji te saopstiti instruktivie kritiike sudove rrioii:i dr'siH.

UREDNISTVO