Txantxangorria Erithacus rubecula edo txantxangorria muscicapidoen familiako txoria da. Askok ez dugu horrela ezagutuko euskararen txoritzat baizik. Txantxangorria euskararen txoria da euskal herri osoan aurki daitekeelako. Txori txikia da 13 cm-koa, gainera,bularraldea gorria du ,horregatik txantxangorri izena. Bizkarraldea, hegoak eta buztana marroiak ditu.Hala ere,begitik behera lerro gris bat du atzealdearen eta bularralderen artean berriz, sabelalde zuria du.Harra eta emea berdinak dira,baina,gaztetxoak berriz marroixkak dira. Europa osoan eta ipar Afrikan bizi da. Hegazti migratzailea da hortaz, hego partean pasatzen du negua (leku beroetan). Martxo/apirilean ugaldu eta arrautzak jartzen ditu. Halaber,prozesu hori 3 aldiz errepikatzen du abuztu-irail partearte. Arrautzak 6 edo 5naka jartzen ditu txanda bakoitzeko. Txantxangorria txori nahiko arrunta da,baina, beste edozein txori bezala, intsektuen izurriteak eteten lan handia egiten du.
Oihan eta Janire
Basurdea Basurdea ugaztuna da, eta basoetan bizi da, Europa guztian eta Asiako lurralde gehienetan, baita Austriako eta Afrikako iparraldeetan ere. Azaroan edo abenduan izaten da ugalketa garaia eta handik 4 hilabetetara jaiotzen dira kumeak. Normalean, 2-6 kume izaten dute. Basurdeek, toki berdinean pasatzen dute bere bizitza osoa. Txerriak bezala buru handia eta begi txikiak ditu, baita belarri handiak ere. Bestalde, mutur luzea eta honen bukaeran sudur bat dute. Emeak arrak baino txikiagoak dira, baina, mutur luzeagoa dute. Basurdeak, batzuetan, nekazariei kaltetzen diete adibidez: zelaietan zuloak egiten dituzte sustraiak eta zizareak jateko. Basurdetatik hainbat janari atera dezakezu adibidez: txorizoa edo saltxitxoia.
Aimar eta Irati
OILAGORRA Oilagorra uso bat bezalakoa da, baina oilagorrak moko handiagoa du. Normalean, marroia- zuria eta grisa kolorekoa da. Ez du tamaina handirik uso bat bezalakoa da. Korrika asko egiten du bere hankekin. Oilagorra mendian bizi da. Lardietan ezkutatzea gustatzen zaio. Gehienetan, euria egiten duenean gehiago ikusten dira. Oilagorrak zazpi hilabete behin arrautzak jartzen ditu eta lau arrautza jartzen ditu. Oilagorra arrak orro bereziak eta hegalaldi zirkularrak egiten ditu eta soinuak egiten dituzte, igelak bezala. Oilagorrak, gaua iristean, jatera joaten dira: zizareak ,intsektuak‌ Europan eta Asian aurkitzen dira ,basoetan . Oilagorra oso berezia da egun osoa ezkutatua egoten da.
ASIER L ETA VICTOR
Hipopotamoa Hipopotamoaren izen zientifikoa Hipopotamus anphibius da. Ugaztun handia da eta 1300-1800 kg pisatu ahal du. Bere luzera 4,5 metrokoa izan daiteke. Hankak motzak ditu eta gorputza upel formakoa. Buru oso handia du eta ahoa zabala. Lehorreko belarrez eta uretako landarez elikatzen da. Hipopotamoa Afrikako erdialdeko ibaietan bizi dira. Egunez uretan egoten dira eta iluntzerakoan belarra jatera joaten dira. 40 lagun arteko taldeetan bizi dira, eta oso arraroa da bat bakarrik ikustea uretan, baina belarra jatera bakarka joaten dira. Hipopotamoa ugaztuna da. Uretan ugaltzen da eta bertan erditzen du. Hipopotamoa oso astuna eta motela dirudi , baina 40 ko abiadura har dezake, erasotua sentitzen denean. Hipopotamoaren ezaugarri nagusietako bat ahoa eraso arma bezala erabiltzen dutela da. Hipopotamoak zaindu behar dugu galtzeko zorian daudelako. Adibidez, Kongon,10 urteetan hipopotamoen %95 desagertu da ehizagatik kontrolik gabekoa.
JON ETA HUGO
Tigrea Tigrea pantera generokoa eta felidoen familiakoa da. Hizkera arruntetan (katu handi) deritzo. Lau metroko luzera izan dezake eta 300kg arteko pisua. Azal gorri-laranja dituzten marra bertikal ilunak dira. Asiako ekialdean eta hegoaldean bizi da. Tigreak ingurune askotan bizi daitezke, Siberiako taigan, belardi zabaletan zein mangladi tropikaletan. Bakarrik ehiza egiten dute eta lurralde handiak behar dituzte beren harrapakinak harrapatzeko. Bibiparoak dira, hau da, amaren sabeletik jaiotzen dira eta ugaztunak dira. Edozein urtarotan ugaltzen dira, baina ugaltzen dira gehiago neguan eta udaberrian. Emeak lau hilabeteko ernaldiaren ostean bat eta sei kume bitarte izaten ditu. 14. egunean irekitzen dituzte begiak. 1 eta 1,5kg bitarte pisatzen dute. Tigre mota asko daude. Siberiakoa lehenengo mota izan zen eta pantera Tigris Jack Soni da orain agertutakoa. Beste bederatziak hauek dira: Bengala, Sumatra, Amur, Indotxina, Baki, Java, Caspian, Malayaeta, Hego txinakoa. Bengala tigrea zoora eramaten da eta Sumatra tigrea zirkoetara. Ehiza ilegala gatik tigreak desagertzen hari dira. Tigrea bi etzai nagusi ditu: Gizakiak soro eta landa bihurtu dituen bakarra eta ehiza, larru eta hezurrak sasi-medikuntza tradizionalerako lortzeko. Jazapen horren ondorioz, tigrea desagertzekotan dago. Azken datuen arabera, 3.000-3.500 ale besterik ez dira geratzen libre.
Unai eta Ibai
Arranoa Arranoa hegazti harrapari handia da, luma arreak, isats biribila, moko eta atzapar sendok ditu. Beltza esaten zaion arren, marroi iluna da eta lepoan baina argiagoa. Arrano beltzaren hegoen luzera bi metro baino gehiago izan ahal da, eta gorputza metro batekoa. 241 kilometro orduko abiaduran hegan egin ahal dute. Ipar hemisferioan, normalean, goi-latitudeetan egin ohi du habia eta bertan parekatzen dira. Bikote gehienek Europa eta Siberia iparraldean egiten dute habia. Neguan, aldiz soilik agertu ohi da, migrazioa burutzean. Australian, berriz, nagusiki sedentarioa da. Ugal garaia martxoa inguruan hasten da eta normalean, beren lurraldean bertan ugaltzen dira. Ugalketaren ostean, emeak 1 eta 3 arrautza bitartean erruten ditu eta 45 egunez inkubatzen ditu. Zuriak izaten dira 77x59 mm-ko tamaina eta 140g -ko pisua izan ohi dute. Txito bat baino gehiago jaiotzen badira, lehenengoak 50 egun ingurura burutzen du lehen hegaldia. Gainerakoak normalean hil egiten dira, gurasoek ez baitituzte zaintzen eta lehen kumeak indar nahikoa duenean habiatik botatzen baitu. Arrainak harrapatzeaz bizi den espezialistak izaki, arrano arrantzalea urari estuki loturiko hegaztia da. Ur garbiak izatea ezinbestekoak da, arranoak arrainak ikusi eta ehizatzeko modua izan dezan. Ur sistema kontinentaletan zein kostaldeetan bizi ohi da eta padura, laku eta urtegietako ur lasaiak bilatu ohi ditu.
AIURI ETA MALIKA
Izurdea Izurdeek oso heterogeneoak dira eta 34 espezie daude. Bi eta bederatzi metro arteko luzaera dute. Animalia honek 63km/hko abiadura hartu dezake igeri egiten. Sudur luze bat daukate eta buruan dagoen zulo (espirakulo) batekin arnasa hartzen dute. Izurdea itsasoko ur gazietan bizi egiten da. Dagoen tokian janaria agortzen denean, beste leku batera joaten da, Poloetan izan ezik gehienetan ur tropikaletara. Izurdea ugaztuna da. Ernaldia 12 hilabete ingurukoa irauten du. Jaio eta 16 hilabeteetan kumea amaren ondoan izango da eta berak emandako esnearekin elikatuko da. Izurde arruntak taldeetan bizi dira. Izurdeek bizitza luze bat daukate, 20-30 urte bitartean bizi daitezke, habitaten arabera. Izurdeak pozik daudenean edo ikusten dutenean gizaki bat salto egiten dute eta saltoak 7 metroko altuerakoak izan daitezke. Arrazoi asko daude izurdea zaintzeko eta ez hiltzeko, adibidez, pertsona bat hondoratu egiten denean, izurdeak lagundu dezake u itsas ertzera eramaten.
Khalid eta Maialen
Kondorra Hegazti handienetariko bat da. Hiru metrokoa izan daiteke.Vultur gryphusko espeziekoa da . Vultur generokoa. Hainbat herrialdetako sinbolo nazionala da kondorra, adibidez, Bolivia, Peru, Txile, Kolonbia eta Ekuador. Kondorra handia da, bere lumajea beltza da. Gainera, bere burua eta lepoa biluzik daude. Lepoaren aldeetan grisa da. Kondorra Kalifornian bizi da, baina beste herrialde batzuetan ere aurkitu dezakezu. Alde belardietan eta lur eremu menditsuetan bizi dira. Habiak mendietako paretetako kobazuloetan egiten dituzte. Kobazuloaren lurrean egiten dute. Kondorra sarraskijalea da, hau da, hilda dauden animaliak jaten dituzte. Hasteko, gorpuaren txokorik erabilgarri edo bigunak jaten ditu:begiak, barrabilak, hankak‌ eta gero, beste zatiak. Kondorra bost aste egon daiteke ezer jan gabe. Kondorraren ugalketa garaia otsailean hasieran hasten da eta bikote bat aurkitzen duenean betirako da. Horietako bat hiltzen bada beste bikote bat bilatzen du. Urtean arrautza bat jartzen dute eta inkubatzean arrak ere parte hartzen du. Gurasoek kumea elikatzen dute urte oso bat bete arte. Munduko hegazti eskasienetariko bat da eta garai batzuetan desagertzeko zorian egon da. Espezie hau salbatzeko ahaleginetan, 1986 eta 1987. urteetan azken animaliak harrapatu eta zooetan zaindu egin dituzte eta ugalketa-programa bati esker, ugaldu egin dira.
Asier A eta Maria
FENEC Fenec,basamortuko azeri mota bat da eta normalean, urte osoan, Sahara eta Sinai penintsularen inguruan bizitzen dira. Haien izen zientifikoa, Vulves Zerda da, eta oso esanahi polita du; Fenec, Arabiarretik dator, azeria esan nahi du. Bestalde, Zerda, Greziera dator eta azkarra esan nahi du. Animali bitxi hau, ugaztun orojale bat da, Canidae familiakoa da. Orokorrean, haragiaz elikatzen dira, adibidez, karraskariak gustukoak dituzte,; baina, landareak eta arrautzak ere jaten dituzte. Basamortuko animali gehienek bezala, fenec-ak ura edan gabe denbora asko egoteko ahalmena garatu dute. Horrez gain, beraien ilajea, belarriak eta giltzurrun funtzioa basamortuko tenperaturetara egokitu dira. Haien ezaugarri bereziena, beraien belarri handiegiak dira, 15cm neurtzen dituztelako,eta animali hauen tamaina gutxi gora-behera 21cm altueraz eta 35-41cm luzez direla kontuan hartuta, oso belarri handiak dituztela esan daiteke. Baina beraien gorputzeko atal horrek, eginkizun oso onak ditu; bai entzuteko soinu txikienak, bai gorputza duten beroa kanporatzeko. Azeri mota hau,10 eta 12 urteen artean bizitzen dira, eta beraien harrapaketari handienak karakolak eta �Bubo sp�-eko espezie afrikar guztiak dira. Fenec emakumeak, haien umeekin gorde lekua partekatzen dute,arrak umeentzat arduratzen ez direlako. Animali hauek oso erraz etxekotzen dira, baina, oso espezie arraroa denez, herrialde askotan, debekatuta dago maskota bezala edukitzea. Vulves Zerden estalketa,urtarrila eta otsaila hilabeteen artean dira, eta bakarrik urtean behin gertatzen da. Ugalketak, 2 ordu iraun dezake, eta umeak, amaren sabelean 50 egun egoten dira. Fenec-a ez daude desagertzeko arriskuan, baina nahiko jarraituta daude, haien azala arropa egiteko erabiltzen dutelako.
Ander eta Sara
SAI ARREA Sai arrea, (Gyps Fulvus),1-1,5m luze da, 240-280cm dira bere hegoen luzera, eta 6-13kg-ko pisua du. Bere burua eta isatsa motzak dira. Bestalde, bere koloreetan arreta jartzen badugu ikasiko dugu, lepoan duen lumajea dela. Sabel aldean ordea, marroi-laranja du, eta azkenik hegoak eta isatsa, marroi ilun eta beltz koloretakoak ditu. Hegazti hau, Europako hegoaldean (Euskal herria barne) Asian, eta ipar Afrikan aurkitu ditzakegu urte osoan, espezie hau migratzailea ez delako. Sai arrearen ezaugarririk garrantzitsuenetako bat, 10kg pisatzera iritsi ahal dela da, izan ere oso handia da. Gainera, 40 urte izatera heldu daiteke. Jarri beste bat, txori hau, sarraskijalea da eta ungulatuak jaten ditu gehietan. Horrez gain, hegazti mota honek arrautza bakarra erruten du eta 50 egunez txitatu behar ditu. Kumea jaiotzean, ama eta aita txandakatu egiten dira jaten emateko. Txita poliki hasten da, baina, eten gabe, zorritzarrez hori alde txar bat du, jan kantitate jakin bat ez diotenean emango hil egingo delako. Ondoren, kumeak uztail aldera lehen aldiz egiten dute hegan, baina, txitak prest egon arte ez dira bere kabuz bizitzera joaten. Sai arrearen funtzio nagusia basoak garbitzea da, eta basoa parasitoz garbitzen dute.Oso lagungarriak ez direla dirudi arren, hegazti honek paper garrantzitsua egiten du basoan. Maika eta Ionut
KATAGORRIA Katagorria 10 urteetara heldu daitekeen ugaztun karraskaria da, basoetako eta mendietako zuhaitzetan edo gordelekuetan bizi ohi da. Intxaurrak eta ezkurrak jaten ditu, hala ere, oso gustuko dituzte txori txikien arrautzak. Hauek, oso gustuko dutenez, intxaurrak eta fruitu lehorrak jatean, mendia garbitzen dute. Gehienek 21 cm neurtu eta 2 kg pisatzen dute. Katagorri arrek 6-11 hilabete behar dituzte helduarora iristeko. Emeak berriz, 10-12 hilabete. Katagorri mota asko daude, besteak beste: katagorria gorria, marraduna, koreako katagorria eta “Ridchardson� katagorria. Animali hau, neguan, lo egon ohi da bere habian eta udan aldiz, jasotako intxaur edo ezkurrak jaten ditu.
Taisia eta Izaskun
TXANTXANGORRIA DESKRIBAPENA: Txantxangorriak luzeraz 13-14 zentimetro inguru neurtzen dute, baita 1216 g inguru pisatu ere. Bere bizi iraupena 3-4 urtekoa da., Sexu bietako helduak, hain deigarria den kopeta eta papar gorrixka, bizkarralde errebeskada eta sabelalde zuriz jantzita daude. Bere hanka fin eta luzeekin salto egiten du. Bere moko mehez zizareak eta bere jakiak harrapatu eta jan egiten ditu. Bere hegoak irekita 6-7 zentimetro neur dezake zabaleraz.
UGALKETA: Txantxangorrien egoeran emea harren bila doa. Habia lurretik gertu eta hostoekin ongi disimulatuta dago. Arrautzak zurixkak dira. 4-6 arrautza inguru jartzen dituzte, baina horietako 1 ala 2 bakarrik jaiotzen dira. Apiriletik abuztura errun dezakete emeek, 2 gramo izan ohi ditu jaiotzerakoan. 13-14 egun ondoren txitak hegan egiten hasten dira.
ELIKADURA: Txantxangorria zelai irekietan elikatzen da, jaki ezberdinak jaten ditu: udan, intsektuak, eta, neguan, berriz, haziak. Gehienbat, fruituz elikatzen da.
BIZILEKUA: Europan bakarrik aurkitu dezakegu, gehien bat Europako iparraldean. Itsasotik oso gertu eta sastraka handia duten zuhaitzetan bizi da. Euskal Herriko hegoaldean ez dugu aurkituko.
Amaiur eta Ametz
Tigrea Tigrea ugaztun animalia bat da eta bi mota daude: tigre zuria eta bengala tigrea . Alde batetik, bengala tigrea laranja da eta marra beltzak ditu. Orokorrean, arrak 270-310zm luze dira eta buztana 85-100zm-koa izaten dute,eta 150kg pisatzen dute gutxi gorabehera. Emeak berriz, 240-265zm luze dira eta buztana arren berdina da, 85-100zm-koa. Normalean, 150kg pisatzen dute, hau da, arren pisu berdin-berdina. Beste tigre motak berriz, zuria da eta marra beltzak ditu. Arrak eta emeak ezaugarri berdinak dituzte,: 3metro luze dira, eta 180-285kg artean pisatzen dute. Bere lokalizazioari dagokionez, tigreak, Asian, Kaucaso Itsasotik, Kaspio Itsaso, Siberia eta Indonesiako iparralderaino iristen dira. Burdeosen eta Filipinetako hegoaldean ere bizi dira. Hala ere, lurralde gehienetan desagertzeko zorian daude. 3 hilabete eta erdi pasatzen direnean izaten dituzten kumeak (tigre har bat tigre eme batekin). Hauek izatean, emeak erabakitzen du non izan, hau da ,beste animali batzuk ez jateko ezkutatu egiten ditu. Erditzeak ordu bat irauten du eta kume bakoitzak 15 minututan ateratzen dira. Jaiotzean, ez dute ezer ikusten eta bere amarekin egon nahi dute babesa eta jana izateko. Gizakiok, batzuetan tigreak hiltzen ditugu, baina, ez dugu jaten haien azala erabiltzen dugu baitugu arropak egiteko. Tigreak oso politak dira, basatiak ordea. Beraz, tigreak zaindu behar ditugu haien arraza mantentzeko eta aurrera jarraitzeko. Latifa, Unax eta Naroa