PUT DO KUĆE - Osam priča o stambenoj arhitekturi

1

Put do kuće Osam priča o stambenoj arhitekturi

The Way to a Home Eight stories on residential architecture

Urednici Nevena Novaković Igor Kuvač

Izdavač

Istraživački centar za prostor Univerzitet u Banjoj Luci Arhitektonsko-građevinsko-geodetski fakultet

Za izdavača Urednici Recenzenti

Milana Stijak Saša Čvoro Nevena Novaković Igor Kuvač Mia Roth-Čerina Saša Čvoro

Dizajn

Maja Ilić

Prevod

Jelena Pažin

Lektura i korektura Štampa Tiraž Godina ISBN

Igor Simanović Vilux d.o.o. Banja Luka 150 2021.

978-99976-978-1-3 © Istraživački centar za prostor Ilustracije © autori tekstova Ilustracija na koricama MALARCHITECTURE AS

Sadržaj

i 3

Uvod Put do kuće. U potrazi za arhitekturom zadovoljstva Nevena Novaković, Igor Kuvač

ii

Osam priča o stambenoj arhitekturi

13

Porodična kuća M Adnan Harambašić

25

Putopis sa Salamisa Stilijani Dauti, Jorgos Mitrulias, Majkldžon Raftopulos

49

Betonska buntovnica Nevenka Mančeva Adžievska, Marija Antikj Nikolova

63

Pravo na stan Jelena Bogosavljević, Zoran Abadić

77

Kuća kao dio grada Luka Korlaet

93

Dominum Tomaž Krištof

105

Biti kod kuće Nerma Linsberger

121

Rasteretite misli i zgrade će doći Mirza Mujezinović

iii 149

Pogovor Kuća i čovjek unutar nove urbane ekologije Ana Nikezić

Uvod

The Way to a Home In search of architecture of enjoyment

Put do kuće

Nevena Novaković Igor Kuvač

U potrazi za arhitekturom zadovoljstva

Moje ostrvo s blagom bio je život koji sam proveo u izmišljenim svetovima.

Naravno, svi ti svetovi, koje sam posećivao u zavisnosti od smera kojim su me vodila istraživanja, mogli su ponekad delovati detinjasto i izlišno, pošto su bili tako daleko od naših svakidašnjih briga, ali kada se danas ponovo prisetim onih koji su me optuživali da sam beskoristan, i onog što su pod korisnošću podrazumevali, tada, poredeći se sa njima, ne samo da osećam zadovoljstvo što nisam od neke koristi, već i želju da budem beskoristan.1 (Hugo Prat, 1991) Pred čitaocima, i naravno onima koji vole samo da listaju i gledaju, je neobična knjiga. Kolaž maglovite svrhe i skromnih ambicija, za koji bismo mogli reći da je tražio svoj smisao dok je nastajao. Ali, iz toga proizilazi draž knjige, neopterećene okvirima bilo koje vrste, razigranog formata, nastale kroz prožimanje razgovora, šetnji, čitanja, pisanja, igre, tačnije kroz uživanje u prostoru i arhitekturi. Ovo je knjiga kojoj je najvažnija namjera da, tragajući za architecture de la jouissance,2 proizvede još zadovoljstva i inspiracije, što će joj možda mnogi prigovoriti u današnje vrijeme ogoljene efikasnosti i svrsishodnosti.

1 Prat, Hugo. Želja da se bude beskoristan. Sećanja i razmišljanja. Razgovore vodio Dominik Ptifo u saradnji sa Brunom Lagranžom, preveo sa francuskog Miodrag Marković, treće izdanje. Službeni glasnik, 2017, 281.

2 Lefebvre, Henry. Toward an Architecture of Enjoyment [1973]. University of Minnesota Press, 2014.

Knjiga Put do kuće. Osam priča o stambenoj arhitekturi (A way to a home. Eight stories about residential architecture) svojevrstan je produžetak Dana arhitekture Banja Luka, događaja koji organizuje Istraživački centar za prostor. Dani arhitekture Banja Luka održani su pet puta od 2014. do 2019. godine, a knjiga je povezana sa posljednjim izdanjem iz 2019. i temom RE: Housing ili O stanovanju. S obzirom na to da su Dani arhitekture Banja Luka mjesto razgovora, razmjene ideja i zadovoljstva koje ih prati, sadržaj knjige postaje malo jasniji ili logičniji. Knjiga na svoj način materijalizuje, produbljuje i čuva zapis o izgovorenom, ne isključivo zbog vrijednosti događaja i ideja, već najprije zbog proizvodnje novih.

3

3 Osim projekta prikazanog u prvom tekstu pod naslovom Kuća M, koji predstavlja jedini izbor urednika koji ne dolazi iz selekcije Dana arhitekture Banja Luka.

Dani arhitekture su višednevni događaj koji okuplja aktere u oblasti arhitekture i urbanizma, dominantno arhitekte. Izlagači i inicijatori diskusije prikazuju svoju arhitekturu koja dolazi iz različitih pristupa, i iz različitih geografskih, društvenih i kulturnih miljea. Osnovni kriterijum organizatora pri izboru prezentacija je, dakle, različitost, ili drugim riječima diverzitet kao uslov kvalitetnog dijaloga. A zatim, inovativnost i relevantnost svakog opusa pojedinačno u kontekstu teme koju događaj fokusira. Dani arhitekture Banja Luka postoje da bi doprinijeli razvoju lokalne arhitektonske scene kroz proširenje njenog „vidnog“ polja i sklapanju potencijalne saradnje među arhitektama, inženjerima i umjetnicima iz zemalja okruženja i Evrope. Takođe, Dani arhitekture Banja Luka podržavaju osnaživanje veza između akademskog i profesionalnog svijeta, promovišući arhitektonske prakse zasnovane na istraživanjima i kroz saradnju sa Arhitektonsko-građevinsko-geodetskim fakultetom Univerziteta u Banjoj Luci.

Put do kuće je jedan pogled u savremeni pejzaž arhitektonske produkcije u domenu teme stanovanja i stambenog prostora i prikazuje arhitektonske projekte iz perioda 2016–2021. godine predstavljenih na događaju.3 Iako je stambena arhitektura problemski najzastupljenija u arhitektonskoj praksi i proizvodnji prostora, možemo slobodno reći da je njeno kritičko promišljanje aktuelizovano tek u nekoliko proteklih godina globalne arhitektonske kulture. Uronjena u kontekst brze urbanizacije, velikih migracija stanovništva, siromaštva i komodifikacije, ona neizostavno traži svježe vizije okrenute prema ljudskom tijelu i duhu, individualnom i kolektivnom.

Traži i da bude lijepa.

Autorski prilozi, ili osam priča o arhitekturi, pokazuju različite problemske studije, kao što su dizajn nove kuće, dogradnja, adaptacija i obnova postojeće. Zatim, dizajn kuće za jednu porodicu, proširenje jednoporodične u dvojnu, dizajn višeporodičnog

objekta, ili ansambl objekata. Autori priloga i arhitekture koju prilozi pokazuju pripadaju mlađoj generaciji arhitekata koja djeluje u širokom geografskom rasponu između Norveške i Grčke. Ipak, autori porijeklom dijele zajedničko nasljeđe arhitektonske kulture nekadašnje Jugoslavije, sa izuzetkom autora jedne priče.

Njihovi tekstovi su različiti po stilu i dužini, pa se u ovoj knjizi može pročitati kratki tekst uobičajenog stručnog izraza, kao i tekst ličnog doživljaja produkcije jednog ansambla, pisan u prvom licu.

Kuća “M” studija AHAKNAP, izgrađena u gradu Kaknju u Bosni i Hercegovini, arhitektonski je projekat sa kojim započinje niz od osam priča o stambenoj arhitekturi.

Autor priloga Adnan Harambašić štedljiv je na riječima, ali veoma velikodušan u fotografskom prikazu stambenog objekta. Tekst je tehnički, kratak, skoro asketski.

Jezgrovito objašnjava koncept kuće i kontekstualni pristup arhitekturi. Kuća M izrasta iz kritičkog tumačenja, dijaloga, prihvatanja i težnje ka promjeni konteksta bosanskohercegovačkih gradova, susjedstava i pejzaža. Pristup je proizveo kuću kao svojevrsnu lupu kroz koju gledamo i vidimo njeno okruženje u različitim razmjerama i dimenzijama.

Arhitektonski studio Area iz Atine predstavio je projekat jednoporodične kuće na ostrvu Salamis kroz poetičan tekst nalik putopisu. Poput sporog putovanja, tekst nas uvodi u kontekst mediteranskog ostrva i kulturu neformalne stambene izgradnje, u kojem arhitekti misle i grade porodičnu kuću. Slojevitost konteksta koji spaja kopno i more, neformalno i plansko, otvoreno i zatvoreno, kretanje i mirovanje, vodi arhitekte u koncipiranje velikog broja varijanti i modela kuće. Izgrađena kuća prilagođava se različitim scenarijima stanovanja u otvorenom i zatvorenom, i prožima sa mjestom i ljudima za koje nastaje.

5

Arhitektonski studio Arhipunkt donosi priču o brutalističkoj arhitekturi Skoplja kao kontekstu proširene porodične kuće. Senzibilitet autorki prema nasljeđu moderne arhitekture grada značajno se upliće u prostorni dijalog između stanara i arhitektica.

Sirovi beton u tom kontekstu postaje medijator između privatnosti stambenog prostora i vizuelnog identiteta kuće u javnom prostoru susjedstva. Materijal i forma kuće koju on oblikuje prkose nepromišljenom i sebičnom ponašanju savremenog društva prema nasljeđu iz značajne epohe u arhitekturi grada.

Studio 1x2 iz Beograda predstavio je stambenu arhitekturu namijenjenu izbjeglim i raseljenim licima izvedenu u okviru Regionalnog programa stanovanja u Srbiji.

Tri dimenzije problema zaokupljaju autore: pravo na izbor stambenog prostora (koje je u ovom slučaju uskraćeno), nužnost rješavanja „stambenog pitanja“ (koje je akutno) i stan kao poklon (koji se kao takav kvalitativno ne propituje).

Arhitektonski odgovor na stambeni komfor dolazi iz suprotstavljanja kulturoloških razlika u životnim navikama stanara i kontekstualnog zahtjeva za tipološkim ujednačavanjem stambenog prostora. Nužno otvara i pitanje novog prostornog standarda pristupačnog stanovanja. Prilog postavlja važna društveno-prostorna pitanja, kao što su pravo na stambeni prostor ili društveno raslojavanje kroz stambeni prostor. Tekst je orijentisan kritički prema zvaničnim politikama stanovanja u Srbiji i zemljama njenog okruženja, ali i prema sopstvenom arhitektonskom pristupu, koji ostaje otvoren za promišljanje.

Luka Korlaet je pisao o projektu višeporodične stambene zgrade u Zagrebu.

Međutim, glavni junak ove priče je zapravo grad Zagreb – prostor i mjesto odrastanja i obrazovanja arhitekte. Grad je za autora prostorni palimpsest čije su referentne arhitektonske i urbanističke tačke podsticaj i inspiracija, kontekst kulture, istorije i ljepote, iz kojeg proizilazi istraživačko i analitičko mišljenje o novoj arhitekturi i kulturi suživota.

Za razliku od ostalih autora koji prikazuju pristup dizajnu novih stambenih objekata i prostora, Tomaž Krištof želi da nas podstakne da mislimo o postojećim.

Kako obnoviti gradske stambene objekte, a izbjeći uvriježeni tehničko-tehnološki pristup transformacije omotača? Kako postići novi kvalitet stambenog prostora po kriterijumima osunčanja, pogleda, veličine, proporcija? Posebnu pažnju pristup zaslužuje zbog razmatranja ekonomskog aspekta obnove koji donosi ekonomsku pristupačnost stanarima kao vlasnicima stambenog prostora. Priča pokazuje tri primjera cjelovite obnove stambenih zgrada u Ljubljani.

Stambeni ansambl M-Grund izgrađen u Beču, o kojem piše autorka Nerma Linsberger, usmjerava pažnju na prostornu regulaciju i pravila kao izazov za arhitektonsko mišljenje i kreativnost. Međutim, usmjerava nas i na temu kvaliteta stambenog prostora koji regulacija treba sigurno da isporuči kroz arhitekturu.

Grad Beč čija je socijalna stambena politika i gradnja klasično mjesto istorije grada i arhitekture 19. i 20. vijeka i danas nudi mnogobrojne lekcije. Nerma Linsberger prikazuje nam bijeli ansambl naspram plavog optimističnog neba, čija arhitektura izrasta iz Bečke tradicije socijalne stambene gradnje, ali i uz nježne tragove kulture stanovanja rodnog grada Sarajeva.

Posljednji prikaz autora Mirze Mujezinovića stripovski je plastičan, uz zdravu dozu ironije. Naracija u prvom licu slikovito opisuje dvanaestogodišnji period dizajna i gradnje megastrukture stambenog susjedstva u Beču, ali i ličnu transformaciju i sazrijevanje kroz arhitekturu. U smjeni različitih perioda, stvarnih i imaginativnih prostora, pratimo junaka priče koji nailazi na mnogobrojne prepreke i kompleksne situacije arhitektonske prakse i svakodnevnog života. U nastanku velike i kompleksne strukture susjedstva, tema razmjere postaje dominantna, a modernistički uzori igraju važnu ulogu.

7

Put do kuće jedan je od bezbroj mogućih „presjeka“ savremenog trenutka arhitektonske kulture i produkcije stambenog prostora. Ova knjiga-kolaž ne nudi odgovore i namijenjena je, prije svih, studentima arhitekture, kao inspiracija i izvor izazovnih tema za razmišljanje u kontekstu dizajna stambene arhitekture. Naravno, namijenjena je i arhitektama i drugim disciplinama koje promišljaju, dizajniraju i grade stambeni prostor. Nadahnuta teorijskim uzorom Vers une architecture de la jouissance, knjiga nepretenciozno okuplja i selektivno opisuje arhitektonske projekte kroz razumijevanje arhitekture kao imaginacije, a ne isključivo specijalizovanog procesa i kolekcije autorskih objekata. Nadamo se da će čitanje knjige spojiti prikazanu arhitekturu u materijalnom smislu sa autorskim mišljenjem, idejom, njenom transformacijom, uzorima, i inspiracijom. I konačno nadahnuti nastavak traženja prostora kroz koji se živi ispunjen ljudski život. Ona pokazuje određenu arhitekturu, ali ne da bude hvaljena, već mišljena i kritikovana, dok tražimo put do kuće.

i.1

i.1

Rejmond Abraham, poema. Izvor: Groihofer, Brigitte, ed. Raimund Abraham. [Un]built.

Springer: Wien, New York, 1996, 62.

9

Osam priča o stambenoj arhitekturi

1

House “M”

1.1

Kuća “M”

Adnan Harambašić

Kakanj je jedan od gradova u Bosni i Hercegovini čiji je početak industrijskog i urbanog razvoja naprasno prekinut krajem dvadesetog stoljeća. Ovo se jasno ogleda u diskontinuitetu izgrađene strukture, gdje dolazi do vrlo specifičnog i pomalo haotičnog odnosa strukture i estetike, između socijalnog kolektivnog stanovanja i individualne stambene gradnje, zadnjih 25 godina. Porodična kuća “M”, nalazi se u dijelu grada koji prolazi takvu tranziciju, te se interpolira u nejasno definiranu strukturu stambenih individualnih kuća.

Osnovna ideja oblikovnosti kuće nastaje kao rezultat kreiranja odnosa prema takvom primarnom okruženju i stvaranja unutrašnje ugodnosti porodičnog stanovanja.

Tako su susjedni objekti uz samu granicu parcele nametnuli postavku i formu objekta, dok je konceptualizacija unutrašnjih prostorija vođena idejom tradicionalne bosanske kuće, odnosno njene interpretacije u savremeni arhitektonski izričaj.

Forma deformiranog slova U nastala je kombinacijom čvrstog oboda koji osigurava privatnost i odnos prema vanjskim pogledima, dok se kraci kuće rastvaraju kako bi transparentni, unutrašnji plašt primio što više svjetlosti i stvorio osjećaj intimnosti.

Unutrašnji prostor kuće podijeljen je u više funkcionalnih, povezanih jedinica: stanovanje, domaćinski poslovi, rekreacija, te kretanje kroz prostor, što se ogleda i kroz njenu vanjsku formu. Zajedničke prostorije, prostori za sport (bazen i prostor za vježbanje) i gospodarski prostori (garaža i održavanje) nalaze se u prizemlju, dok je spavaći blok smješten na spratu kuće. Svaki od njih neometano komunicira sa atrijalnim dvorištem, te voćnjakom koji je zatečen i sačuvan na zapadom i južnom dijelu parcele. On se prožima sa poluotvorenim i zatvorenim prostorima kuće, čiji unutrašnji i vanjski prostor neometano i kontinuirano teku i srastaju jedan sa drugim.

1.2

13

Kakanj is one of the towns in Bosnia and Herzegovina whose industrial and urban development abruptly stopped in late 20th century. This is clearly visible from the discontinuity of the built structure, with a very specific and somewhat chaotic relationship between structure and aesthetics, between social collective housing and individual residence construction, over the past 25 years. The Family House M is situated in a part of town which is currently undergoing this transition, and is interpolated into a vaguely defined structure of individual residential units.

The basic idea of the house design comes from creating a relationship towards such a primary environment and from establishing the interior comfort of family living.

Buildings adjacent to the plot then imposed the position and form of the building, while the interior space was designed around the idea of a traditional Bosnian house, i.e. its interpretation in a modern architectural expression.

Pune i prazne plohe naizmjenično se otvaraju i smjenjuju. Sve prostore objedinjuje krov kao jedna izlomljena ploha koja različitim kosinama stvara odnos sa okolnim vernakularnim individualnim stanovanjem, ali i jedinstven izraz i kontrast istim.

Koncept vanjske i unutrašnje fasade ogleda se i u finalnoj materijalizaciji. Tako kamenom zamotana armirano-betonska konstrukcija tvori vanjski plašt objekta, dok je unutrašnja fasada oblikovana lamelirani drvenim nosačima. Ovi drveni nosivi elementi u isto vrijeme postaju i osnovni elementi jezika enterijera, te dodatno smanjuju barijeru između unutrašnjeg i vanjskog prostora. Finalna materijalizacija u slaganom kamenu i staklenoj oblozi naglašava još jednom koncept čvrste vanjske opne, nasuprot transparentnoj staklenoj unutrašnjoj opni. Svi materijali korišteni u realizaciji objekta proizvedeni su lokalno i ugrađeni od strane lokalnih kompanija, dajući dodatnu dimenziju stvaranju kontinuiteta sa okolinom, ali i dajući jasan argument viziji pristupa izgradnje bosanskohercegovačkih gradova.

1.3 15

1.4

1.5

1.6

1.7 17

ČVRSTA OPNA OBJEKTA

FUNKCIONLNI ELEMENTI OBJEDINJENI ELEMENTOM KOSOG KROVA*

TRANSPARENTNI UNUTRAŠNJI PLAŠT

KONCEPT OBLIKOVANJA

= OBLIKOVANJE KROVOVA SUSJEDNIH OBJEKATA OBLIKOVANJE SUSJEDNIH OBJEKATA

ODNOS PRIVATNO/JAVNO

1.8

OBLIKOVANJE KROVA

Dijagram koncepta forme

STANOVANJE

DOMAĆINSKI POSLOVI

RAZONODA AVLIJA

IDEJNA POSTAVKA TRADICIONALNE KUĆE

1.9 Dijagram odnosa forme i funkcije

STANOVANJE

GARAŽA/OSTAVA

RAZONODA

AVLIJA

IDEJNA POSTAVKA NOVOPROJEKTOVANE KUĆE

PROGRAMSKA SHEMA

+7'78

+4'05

+3'56 +2'94

+2'18

-0'90

1.10 Zapadna fasada

19

KOLSKI PRILAZ PJEŠAČKI ULAZ

5

1.11 Situacija

10

15

20

25

9

12

1

2

1

2 3

11

3

7

13 8 3

9 13

12

11

3

7

-0.45

6 +0.00

8

14 -0.45

6

5

+0.00

3

14

OSNOVA PRIZEMLJA

4 5 3

1_dnevna soba sa trpezarijom 2_kuhinja 1_dnevna soba sa trpezarijom 3_sanitarije 2_kuhinja 4_garderober 3_sanitarije 5_wc 4_garderober 5_wc6_ulazni hol 6_ulazni hol 7_garaza 7_garaza 8_vešeraj 8_vešeraj 9_ostava 9_ostava za vrt za vrt 10_garderober 10_garderober 11_roditeljska soba 11_roditeljska soba 12_kupatilo 12_kupatilo 13_sport 13_sport 14_toalet 15_bazen 14_toalet 15_bazen OSNOVA PRIZEMLJA

4

2 15

2 15

-0.45

-0.45

1 +0.00

1 +0.00

2

3

5m

1

2 5

6

7

2

3

3

5m

1.12 Osnova prizemlja

1

2

1

4

3

1

2

1

8

3 +2.92

4

1

2

3 +2.80

3 5

10

9

6

7

8

3

3

2 +2.92

+2.80

3

10

9

2

+2.92

1 OSNOVA SPRATA

+2.92

1_galerija 2_radna soba OSNOVA SPRATA 3_hodnik 4_dječija soba 1_galerija 5_dječija soba 2_radna soba 6_dječija 3_hodniksoba 4_dječija soba 7_kupatilo 5_dječija soba soba 8_dječija 6_dječija soba 9_toalet 7_kupatilo 10_galerija u garaži 8_dječija soba

1

9_toalet 10_galerija u garaži

1

2

2

3

3

3

3

5m

5m

1

1

2

2

1

1.13 Osnova sprata

21

Naziv projekta: Porodična kuća “M” Lokacija: Kakanj, Bosna i Hercegovina Autori: AHAKNAP (Sarajevo, Bosna i Hercegovina) - Adnan Harambašić i Kenan Brčaklija Saradnici: Amer Sadiković, Hana Kevilj, Asmir Šabić, Merdžana Mujkanović, Narcisa Bašić Gaković (pejzažno uređenje), Anida Krečo (fotografija) Godina: 2016.

Project: House “M” Location: Kakanj, Bosnia and Herzegovina Authors: AHAKNAP (Sarajevo, Bosnia and Herzegovina) - Adnan Harambašić and Kenan Brčaklija Associates: Amer Sadiković, Hana Kevilj, Asmir Šabić, Merdžana Mujkanović, Narcisa Bašić Gaković (landscape design), Anida Krečo (photography) Year: 2016

1.14

1.15

23

2

Travelogue from Salamis

2.1

Putopis sa Salamisa

Stilijani Dauti Jorgos Mitrulias Majkldžon Raftopulos

Salamina: ostrvo ili kopno Iako je ostrvo, na Salaminu se može doći autom. Kad dođete u Peramu, prevezete se preko otvorene rampe malog trajekta i nakon nekoliko minuta izađete u Palukiji, ostrvskoj luci. Ta udaljenost je tako mala da uop-šte ni ne morate da izađete iz vozila ili da se popnete na palubu. Sa palube se vide sva brodogradilišta, mor-narička baza, razoružani brodovi i ostrvce Psitaleja, ali nikog od putnika ne zanima taj vidik.

Većina putnika svakodnevno putuje na posao, pa za njih taj pogled nema toliko pomorskog čara koji se inače vezuje za veće trajekte Pireja i njihova odredišta na Kikladima. Trajketi Salamine nisu toliko plovila za egzotična putovanja koliko sredstvo javnog prevoza. Sa dvije rampe – na oba kraja plovila – ovaj brod može da plovi sa jedne na drugu stranu, a da ne mora da se okreće, jer vozila ulaze na jednu i izlaze na drugu stranu. Na tih nekoliko minuta kad su obje rampe zatvorene, zaista imate utisak da Salamina i jeste jedno zasebno ostrvo, ali čim se rampa spusti i automobili počnu da se ukrcavaju ili iskrcavaju, Salamina opet postane prirodni produžetak Pireja, pa čak i Atine. (Slika 2.1) Mjesto gdje se uživa ili radi?

Iako su se na Salamini odigrali značajni istorijski događaji, među kojima je i poznata pomorska bitka koja je nagovijestila poraz Perzijanaca u uskim moreuzima koji Salaminu odvajaju od kopna, u skorije vrijeme je propadanje brodogradilišta dovelo u pitanje budućnost ovog ostrva. Uz Elefsinu, koja je tik preko vode, Salamina je možda i najpoznatija lokacija grčke antike, ali je obuzeta savremenim funkcijama.

Brodogradi-lišta, mornarička baza, rafinerije nafte, skladišne hale i sva industrijska zona, glavne su asocijacije na ovo ostrvo u glavama savremenog stanovništva, kao mjesta proizvodnje i rada. U isto vrijeme, jednako lako se može zaboraviti i na rad i na odmor duž čitave obale, na ostacima drevnih hramova i gradova. U tom smislu,

2.2

25

2.3

Foto album sa Salamisa

27

savremeni identitet Salamine zarobljen je između povezanosti sa kopnom i toga što je ostrvo, između sjeća-nja na istoriju i zaborava, između proizvodnje i slobodnog vremena. Pošto nema bučne i blještave karakteri-stike tipičnog primorskog odredišta, Salamina se i dalje ne smatra turističkom destinacijom, već je usmjere-na ka zajednici stanovnika i pokojeg posjetioca. (Slika 2.2) Improvizovani grad Sudbina Salamine bila je daleko drugačija od drugih ostrva, poput Egine ili Specesa, koja su kao odredišta za godišnje odmore privlačila urbanu i višu srednju klasu tokom poslijeratnog perioda privrednog razvoja. Na drugim mjestima, najznačajnije grčke arhitekte pokreta modernizma sagradile su znamenite stambene objekte, ali na Salamini, brodogradilišta, mornarička baza i ostale industrijske aktivnosti svojim uticajem na okolinu izolovale su ovo ostrvo od razvoja turističke ponude. Time je ostalo prostora da radnici iz Perame, koja je na kopnu, sa malim primanjima iz industrije i sa brodogradilišta, kupuju male parcele na Salamini, ili da prosto grade male, neformalne stambene jedinice u kojima bi provodili ljetne mjesece. Tako se improvi-zovani radnički grad Perama, koji se bio razvio bez urbanističkog plana i infrastrukture, proširio preko vode na obale i brda Salamine. Čak se i danas velika stambena područja šire divljom gradnjom, sa uskim ulicama i neadekvatnom infrastrukturom, i čekaju da se retroaktivno standardizuju i ugrade u zvanični regulacioni plan. U tom kontekstu, javni prostor se javlja kao neiskorišteni ili neizgrađeni prostor, koji je preostao nakon izgradnje privatnog prostora. Na prvu pomisao, ova je pojava čudna, ali gledano kroz istoriju, ipak je jako česta u Grčkoj, gdje se u zvanično planiranje nikad nije ulagalo mnogo napora, pa je primarna odgovornost za izgradnju stambenih objekata i urbanističkih elemenata često spadala na same stanovnike. (Slika 2.3)

Ulica Iasonos Ulica Iasonos, u Aji Paraskevi, na Salamini, uska je cesta bez trotoara. Okolno stambeno naselje razvilo se neformalno u povećem, ravnom maslinjaku, čime je nastao mozaik stabala masline, voćnjaka i parcela koje razgraničavaju zemljani putevi, od kojih su mnogi slijepe ulice. Ono malo infrastrukture što postoji ugrađeno je naknadno, tako da nema odvodne mreže, a svi kablovi su nadzemni. Sa obje strane ceste su nizovi prizemnih kuća sa dobro održavanim baštama iza dobro održavanih zidova. Kad se bolje pogleda, lako se vidi da su te kuće nastale kroz „prostetički“ proces nadogradnje po potrebi: malo jezgro izgrađenog prostora se postepeno širilo lakim strukturama, koje su često zatvarane staklom ili pokretnim panelima, u pokušaju da se udovolji promjenljivim potrebama porodice, ali i kako bi se odrazio stil života na otvorenom koji prevla-dava u sredozemnoj klimi.

Već nekoliko godina, novi urbanistički plan čami u opštinskim ladicama, a treba da proširi ulice i uredi ra-spored parcela. Kad bi se sutra krenulo u realizaciju tog plana, sve zidove do ulice trebalo bi srušiti, a vjero-vatno i pokoju kuću. Zato se i ne može očekivati da će se realizacija plana desiti uskoro. Međutim, svaki novi građevinski projekat mora ga uzeti u obzir, tako da se ograda mora uvući oko tri metra u parcelu u od-nosu na sadašnju granicu ulice. Na neki način, svaka nova građevina će biti u situaciji da balansira između postojećeg naselja i hipotetičkog naselja u koje se ovo prvo nikad neće razviti. (Slika 2.4)

2.4

Ulica Iasonos

Komšijska kuća (na otvorenom) U blizini lokacije je jedna komšijska kuća koju vrijedi pogledati. Radi se o jednoj od onih građevina koje su sagrađene bez dirigentske palice inžinjera, a kamoli arhitekte, a vjerovatno i bez nacrta. Objekat je na sredini parcele, čime je ostao

29

prazan prostor duž njenih ivica. U sklopu njegovog okvira od dva sprata, samo je prizemlje završeno, u vidu čvrste osnove sa zidovima od opeke, u kojoj vjerovatno žive vlasnici. Sprat je prazan, ali iznad njega se proteže teški krov od crijepa, koji počiva na metalnom ramu. Ova nezavršena kuća će se postepeno širiti dok se u njoj živi, prateći prostorne i ekonomske potrebe stanara. Ona otjelotvoruje grčku riječ za „ružno“: άσχημο, što u doslovnom prevodu znači „bez oblika“, ali nas fascinira kako obilno koristi otvoreni prostor, kao i prohladni i vjetroviti prostor između ploče i krova na dvije vode. Možda je najpreciznije posmatrati je kao dvije kuće: jednu za zimu, i iznad nje jednu za ljeto. Hijerarhija čvrstog i praznog prostora čini se mnogo ekstremnijom od onoga što dozvoljavaju građevinski propisi ili tržište nekretnina; ona na jedan pretjerano hedonistički način odgovara na prohtjeve života na otvorenom u Sredozemlju. (Slika 2.5) Proces projektovanja

2.5

U blizini placa, susjedna kuća plijeni pažnju: izgrađena bez arhitekte, sa finom vezom vanjskog i unutrašnjeg prostora, i provjetrenim i rashladnim prostorom ispod krova.

Takav kontekst rasprostranjenih stambenih prostora koje su stanovnici sami pravili dovodi u pitanje ulogu arhitekte. Drugim riječima, u gradu koji se manje ili više razvio „organski“, ima li smisla da se koncept „prebivališta“ prepušta profesionalcu, tj. arhitekti? Proces izrade projekta koji smo primijenili za kuću u Aji Paraskevi na Salamini nije bio fiksno određenog cilja, te je od samog početka u svemu učestvovao i vlasnik. Svakako je od pomoći bio i program, prema čijim pravilima je vlasnik morao biti i stanar, za razliku od projekata socijalnog stanovanja, gdje su krajnji korisnici nepoznati ljudi. Međutim, u ovom slučaju, uobičajeni spisak veoma konkretnih potreba vlasnika nije bio unaprijed definisan: od klijenta nismo dobili nikakve propozicije u smislu funkcije, veličine, ili krajnjeg proizvoda. Imali smo samo parcelu, građevinske propise, te relativno mali budžet. Pozabavili smo se

2.6

Dijagram razvoja arhitektonske ideje kroz model

31

2.7 Foto album makete

33

2.8 Dijagram varijacija arhitektonske ideje

35

2.9 Situacija

2.10

37

B B

A A

0

1

5 0

1

10 5

2.11 Osnova prizemlja sa parterom 10

2.12 Suprotno formi susjednih kuća nastalih dodavanjem improvizovanih proširenja, projekat ima suprotnu logiku šupljina nastalih oduzimanjem od inicijalnog volumena. Rezultat je serija unutrašnjih dvorišta koja koriste mikroklimu i ograničavaju enterijer ‘iznutra’.

39

2.13

2.14

2.15 Izgled iz unutrašnjeg dvorišta 41

2.16

neodređenom prirodom programa tako što smo pripremili mnoš-tvo prijedloga i varijacija, kojima smo ispitali različite načine organizovanja unutrašnjeg i vanjskog prostora, gradacije javnog i privatnog, i različite hijerarhije funkcije. Svaku varijaciju razvili smo trodimenzionalno kao „dijagramski model“ i sa vlasnikom razgovarali o njihovim pojedinačnim osobinama i dobrim rješenji-ma. Kroz ove razgovore postigli smo da se preferencije vlasnika ispolje prirodno, uvijek u odnosu na osobine razmjere i materijala koje su korišteni u modelima. Istovremeno nam je to pomoglo da sebi razjasnimo i organizujemo arhitektonske prioritete i ideje. Neke početne zamisli smo odbacivali, nove su se javljale u sredini procesa, a druge se nastavljale u ovom ili onom obliku tokom čitavog procesa: čvrsta kuća, otvorena kuća, raširena kuća, kuća sa dvorištem, kuća kao šupa. Neki su koncepti bili bliski, a neki suprotstavljeni; neki su potekli od ranijih ideja, dok je onaj koji je na kraju izabran preuzeo mnogo karakteristika koje su se pokazale kao važne tokom procesa.

(Slika 06)

2.17

2.18

43

2.19

Stablo masline i bunar On the small, flat plot of land, the only noteworthy elements are a medium-sized olive tree and an old well. The lack of external reference points, but also the indeterminacy of the surrounding residential settlement and of the street boundary, direct the residence inward. The introversion anchors the house around the olive tree and the well, creating small courtyards that make use of the microclimate and demarcate exterior space from within. As opposed to the neighbouring houses that have formed through an additive process of improvised extensions, here the house follows an inverse logic of voids, subtracted from an initial volume. If the former, additive logic follows the limited resources of residents who gradually build their home with whatever means they have available, the subtractive logic presupposes from the beginning the existence of surplus space in a second [holiday] home that is designed from the beginning by an architect. In some sense, the addi-

Na maloj, ravnoj parceli, jedini zanimljivi elementi su stablo masline srednjeg rasta i stari bunar. Nedostatak referentnih tačaka van parcele, ali i međusobna uslovljenost okolnog stambenog naselja i linije razgraničenja sa ulicom, usmjerili su stambeni objekat ka unutra. Ovo usmjerenje je kuću vezalo za stablo masline i bunar, čime se dobilo malo dvorište koje iskorištava mikroklimu i razgraničava eksterni prostor iznutra. Za razliku od komšijskih kuća koje su nikle kroz proces dodavanja improvizovanih produžetaka, ovdje je kuća pratila inverznu logiku praznina, koje su oduzete od početnog volumena. Ako je ranija, aditivna logika proizišla iz ograničenih resursa stanara, koji su postepeno gradili svoje kuće koristeći sredstva koja su im u datom tre-nutku na raspolaganju, logika oduzimanja se od početka zasniva na pretpostavci da postoji višak prostora u drugom domu (za odmor), koji je od početka plod rada arhitekte. U neku ruku, logika dodavanja obuzima vanjski prostor, dok logika oduzimanja proizvodi vanjski prostor u obliku dvorišta.

Međutim, ovaj vanjski prostor više nije produktivni vanjski prostor maslinjaka i bunara, već pripada prostoru estivacije, prostoru koji je rasterećen od materijalnih potreba svakodnevice, pa se otvara u prostor za slobodno vrijeme.

Dvije kapije Izvana, čvrsti zidovi odaju utisak monolitne strukture, koja pak u sebi krije veliko centralno dvorište. Visoka, uska kapija vodi od ulice do unutrašnjosti glavnog dvorišta, a druga kapija, postavljena dijametralno suprotno na drugom kraju dvorišta, vodi do male bašte i bazena na daljem kraju parcele. U sklopu glavnog dvorišta, četiri para kliznih staklenih vrata dijele prostor na četiri cjeline: dvije unutrašnje i dvije vanjske prostorije predstavljaju glavno čvorište dnevnog života, a pritom prave i manji ulaz u dvorište sa prednje strane i veće dvorište u čijem je centru postojeće

2.20

drvo masline. Kako se klizna staklena vrata pomjere, tako se i prividna stabilnost monolitnog objekta urušava, a ravnoteža između unutrašnjeg i spoljnog prostora se mijenja. Može se oformiti jedno veliko vanjsko dvorište sa velikom prigušenom prostorijom; ili dva manja dvorišta sa dvije odvojene sobe. U jezgru kuće, unutrašnji prostor proizvodi vanjski prostor, i obratno. Kada se klizna staklena vrata otvore u isto vrijeme kad i dvije vanjske kapije, dobije se neprekinuti vanjski prostor, koji kuću presijeca na dva dijela. To nas podsjeća na mali trajekt kojim smo došli na ostrvo, sa svoje dvije rampe koje se spuštaju na oba kraja, koji spaja Salaminu sa kopnom. Na sličan način, ove dvije kapije nekad pretvaraju središnje dvorište u otvoreni prolaz, a nekad u zatvoreni organizam, koji pluta u maslinjaku.

tive logic consumes the outdoors, while the subtractive logic produces the outdoors in the form of courtyards. However, this outdoor space is no longer the productive outdoors of the olive grove or the well; rather, it belongs to the space of estivation, which, released from the material needs of the everyday, opens up to the space of free time.

Monolitsko i svijetlo Na unutrašnjoj strani četiri zida koja okružuju centralno dvorište nalaze se svi potrebni kućanski elementi i niše koje se graniče sa kuhinjom i dnevnom sobom. Privatne sobe su poput pećina ugrađene u širi pojas kuće, gdje dodatna, mala dvorišta omogućavaju ulazak svjetla i vazduha. U sklopu glavnog dvorišta, lagana konstrukcija od metala služi kao omotač debelim zidovima koji ga okružuju, te pojačava dvojnu prirodu ovog stambenog objekta: i utvrđen i porozan, čvrst i proziran, monolitski i lagan. Okružena konvencional-nom betonskom strukturom sa umetnutom ciglom, ova metalna struktura možda izgleda kao da joj nije mje-sto na tlu, jer podsjeća na konstrukcije koje se koriste za brodove na obližnjim brodogradilištima. Obojen temeljnom bojom za brodove u nijansi rđe, odaje počast pomorskoj tradiciji ovog ostrva, brodogradilištima i malim trajektima koji povezuju Salaminu sa kopnom. Kada se popnete stepenicama koje su ugrađene u zid dvorišta, kao sa gornje palube nekog broda usred maslinjaka, pruža vam se pogled na okolne krovove, pla-ninske lance i more iza maslinjaka.

45

Naziv projekta: Vikend kuća u Salamini Lokacija: Agia Paraskevi, Salamina, Grčka Autori: AREA, Architecture Research Athens (Atina, Grčka) - Stilijani Dauti, Jorgos Mitrulias, Majkldžon Raftopulos, Atina Fusteri (arhitekta saradnik) Saradnici: Tanos Janimaras, Nikos Rosis (konstrukcija), Panos Kampukos (elektroinstalacije), Jorgis Jerolimbos (fotografija), Ana Ambaci (pejzažna arhitektura) Godina: 2020.

Project: Weekend house in Salamina Location: Agia Paraskevi, Salamina, Greece Authors: AREA, Architecture Research Athens (Athens, Greece) - Styliani Daouti, Giorgos Mitroulias, Michaeljohn Raftopoulos, Athina Fousteri (Architect Assistant) Associates: Thanos Giannimaras, Nikos Rossis (structural engineering), Panos Kampoukos (electroinstalations), Yiorgis Yerolymbos (photography), Anna Ambatzi (landscape) Year: 2020

2.21

47

3

Concrete rebel

3.1

Betonska buntovnica

Nevenka Mančeva Adžievska Marija Antik Nikolova

Razmjera i kontekst Grad Skoplje je poseban iz mnogo razloga, a jedna od njegovih posebnosti je naglašeni kontrast kombinacije svih njegovih slojeva. Arhitektonski fragmenti različitih istorijskih perioda stoje jedan pored drugog kao dio kolaža urbane slike grada. A ipak, mi Skoplje vidimo kao jedan modernistički grad. Najdominantniji sloj je onaj koji je nastao nakon zemljotresa, jedan je od najrecentnijih i definitivno je proizveo najdrastičnije promjene. Nakon razornog zemljotresa 1963, koji je porušio oko 65% zgrada, trajno su se promijenili veličina, izgled i identitet grada. Širio se brzo jer je izgrađeno mnogo naselja na periferiji. Uz pomoć donacija iz cijelog svijeta, 17 novih naselja je projektovano i sagrađeno na ivicama grada. U urbanistički i arhitektonski jednostavnim naseljima, nalik predgrađima, novi dom našle su mnogobrojne porodice koje su pogođene zemljotresom. Većina prefabrikovanih kuća bile su prizemnice, samostojeće ili u dupleksu, sa malim dvorištem ispred i iza. Skoplje je postalo grad solidarnosti, pa su različiti koncepti stanovanja iz cijelog svijeta uvedeni u ova nova, prefabrikovana naselja, od kojih je svaki imao svoje karakteristične osobine.

Centar grada je, sa druge strane, samo djelimično obnovljen prema urbanističkom planu Kenzoa Tangea, pa je, uprkos tome, prošao i urbanističku i arhitektonsku transformaciju. Tangeov koncept, koji je bio i eksperimentalan i utopistički za sredinu u kojoj je primijenjen, uveo je brutalizam u Skoplje, i time unio novu estetiku u lokalnu arhitekturu. Mnoge domaće arhitekte koristile su sirovi beton i time stvorile jedan nov i jako moćan sloj u arhitektonskom kolažu grada. Preko zgrada Prevoznog centra, Muzeja savremene umjetnosti, Studentskog doma „Goce Delčev“, Makedonske opere i baleta, Telekom centra, Narodne i univerzitetske biblioteke, te mnogih drugih, sirovi beton je dospio u svakodnevicu Skoplja i postao poznat za njegove stanovnike. Skoplje je trebalo da postane model urbane obnove kako u javnom, tako i u domenu stambenih objekata, sa svijetlom budućnosti u najavi.

3.2

Prezentacija i diskusija o Urbanističkom planu Skoplja, 1963. Izvor: Mijalković, Milan, Katerina Urbanek.

PRE/FABRIC. The Growing Houses of Skopje. Klagenfurt: Wieser, 2018.

49

3.3

Naselje Taftalidže, donacija baraka iz Francuske, 1964. Izvor: Državni arhiv Republike Makedonije (DARM), Skoplje

Međutim, posljednjih godina sve to nasljeđe je na udaru državnih vlasti, kao i trenutnih ekonomskih trendova u urbanizmu. Beton brutalističkih građevina odjednom je prekriven malterom, putem intervencija u okviru takozvanog Projekta Skoplje 2014, u jednom naivnom, opresivnom i arhitektonski pogrešnom pokušaju da se poboljša naličje grada time što će se brutalističko nasljeđe fizički sakriti improvizovanim i nelogično primijenjenim arhitektonskim stilovima ranijih vremena.

Istovremeno, kako je rastao broj stanovnika ovog glavnog grada, pojavila se potreba za većom izgrađenošću, pa su urbanistički planovi za naselja izgrađena nakon zemljotresa podlegli pritisku i nepovratno počeli da mijenjaju svoje izgled i kvalitet.

Otkako su useljena, ta su naselja polako otpočela svoj spontani razvoj i nadogradnju.

Kako su se porodice povećavale, mnoge su montažne kuće proširene ili preobražene – mnoge su zamijenjene čvrstim građevinama ili su barem dobile dodatni sloj toplotne izolacije. Izgled naselja polako se mijenjao, ali njihov karakter, taj opušteni karakter zasebnih porodičnih kuća iz predgrađa, ostao je isti.

3.4

Zgrada Glavne Pošte, Skoplje.

Izvor: Wikimedia Commons

51

3.5

Pokrivanje brutalističke fasade objekta MEPSO - dio rekonstrukcije Skoplja 2014.

Izvor: The Ex Utopia Blog. “Skopje’s ‘Colourful Revolution’: Fighting Tyranny with Street Art” https://www.exutopia.com/ skopjes-colourful-revolutionfighting-tyranny-with-streetart/

3.6

Fragmenti iz naselja Taftalidže, 2021.

Međutim, prema novim urbanističkim planovima, mnoge barake zamijenjene su malim zgradama sa nekih osam stanova ili više, čime je počela da se mijenja visina naselja. Samim tim su porasli i broj stanovnika i gustina saobraćaja, pa je narušen osjećaj privatnosti u dvorištima. Te endemične barake su pale u drugi plan, postale degradirane, i prijeti im potpuno istrebljenje. Naročito je tako u Taftalidžeu, jednom od onih stambenih naselja koja su najbliža centru grada, gdje je transformacija najagresivnija, a barake postaju ugrožena vrsta.

U ovim je okolnostima i u ovom kontekstu našim klijentima bila potrebna promjena.

Treća generacija stanara barake živjela je tu sa svojim roditeljima, i htjeli su da preobraze kuću. Htjeli su da zamijene nadograđenu baraku od 40 godina za veću i noviju kuću za dvije porodice, sa jednom stambenom jedinicom za roditelje (par u sedamdesetim godinama), a drugom za mladu porodicu sa dvoje djece. Ali umjesto da ciljaju na maksimalnu kvadraturu koja je dozvoljena prema regulacionom planu, insistirali su na tome da zadrže privatnost životnog prostora. Čvrsto su odlučili da sagrade kuću umjesto zgrade, kako bi zadržali postojeći životni stil i udobnosti. Ali kako to postići kad većina komšija oko njih proširuje objekte po svim dimenzijama?

53

3.7

Dijagram koncepta forme

Oblik i inspiracija The client’s request was simple, yet complicated. They wanted two differently sized family units with separate entrances, but both with the inevitable possibility of transformation. When designing a house in Skopje, and that is probably the case in all of the Balkans, almost always there is the request that the house should be able to transform as the family transforms. One of the reasons for that is the strong connection between the family and the location they live in, so they would prefer that their house is able to change in time instead of them moving to another location in the future when the existing one doesn’t answer the needs of the family any more. The house should be able to grow and divide and the project has to take that into consideration. The clients try to imagine theirs and the future life of their children and the architect should design and anticipate all the possible futures of the house.

Baraka našeg klijenta bila je dvojna kuća. Komšije su svoj dio proširili tako što su sagradili kuću preko postojeće barake, pa tako dobili poprilično neuravnoteženu, a za Skoplje ne tako neuobičajenu, kompoziciju starog i novog. Trebalo je da gradimo odmah pored ove već definisane strukture, pa nam je izazov bio tim veći.

Zahtjev klijenta bio je jednostavan, ali u isto vrijeme i komplikovan. Htjeli su dvije zasebne stambene jedinice različitih veličina, ali neizostavno tako da se i jedna i druga mogu prilagođavati. Kada se projektuje kuća u Makedoniji, a vjerovatno je tako i na čitavom Balkanu, skoro uvijek postoji potreba da se kuća može mijenjati kako se i porodica mijenja. Jedan od razloga je snažna veza porodice sa mjestom na kojem žive, pa im je draže da se kuća može vremenom izmijeniti, umjesto da se porodica seli na drugu lokaciju nekad u budućnosti, kad postojeća više ne bude zadovoljavala njihove potrebe. Kuća treba da može da raste i da se podijeli, a projekat je trebalo da to uzme u obzir. Klijenti pokušavaju da zamisle svoje buduće živote i živote svoje djece, te arhitekta treba da osmisli i predvidi sve moguće varijante budućnosti u nacrtu kuće.

Pošto je već bila dio dupleksa, raspored prostora u kući je bio vrlo ograničen, što je dovelo do geometrijskog oblika preklapanja dvije stambene jedinice. Prizemlje je podijeljeno na dva zasebna dijela, čime su oba dijela dobila zasebne ulaze i pristup dvorištu iza kuće, a veća jedinica zauzima čitav prvi sprat. Ulaz u garažu namjerno je postavljen uz komšijski zid, kako se ne bi desilo da dijeli dvorište sa prednje i zadnje strane na način da ono nije povezano. Ovako je kuća dobila povezanu zelenu površinu, čime je maksimalno iskorišteno ono malo slobodnog prostora što je ostalo.

3.8

Fragmenti iz naselja Taftalidže, 2021.

Naš pristup je morao da bude vrlo jednostavan i čist, pa je rješenje po principu „manje je više“ bilo jedino prikladno. Ova kuća je kompozicija blokova čija je veličina proporcionalna funkciji, pri čemu svaki blok ima različitu fasadu: granulirani malter, drvo, i sirovi beton. Odlučili smo da se koristi sirovi, goli beton, koji je jedan od brutalističkih zaštitnih znakova Skoplja, da bismo odali počast i napravili podsjetnik na razvoj grada, kroz ovu brutalističku referencu, a u Taftalidžeu je svakako već prisutno nekoliko remek-djela brutalizma, poput Studentskog doma „Goce Delčev“, Arhiva, i obližnje srednje škole „Nikola Karev“. Ta sirova tekstura pojavljuje se i iznutra, kao element dizajna, a i spolja, kao glavni element po kojem se kuća razlikuje od okoline, pa njena nezaglađena završna obrada još više naglašava kontrast i buntovništvo. Čitava kuća je takva da ističe ovaj centralni dio, ovaj blok od betona, koji je u centru pažnje i u centru zbivanja: dnevni boravak dvostruke visine. Ovaj dnevni boravak je jedan kutak u kojem se možete sakriti i zakloniti, jedna pećina sa kaminom u sredini.

Ta se pećina otvara prema ulici, čime njen korisnik može da posmatra svakodnevna zbivanja napolju iz svog toplog i udobnog brloga.

Sve ostale prostorije složene su oko ovog betonskog bloka: roditeljska kuća odmah do njega, pa zatim kuhinja i trpezarija sa pogledom na dvorište iza kuće, te iznad njih spavaća soba i terasa na kraju. Sve su ove funkcije ugrađene u prostore različitih zapremina, od kojih svaka izražava svoju zasebnost različitim teksturama, pa se stvara jedan skup blokova, koji se i izvana razaznaje.

55

3.9

Osnove prizemlja i sprata

Iskustvo prostora Različiti segmenti kuće definisani su njihovom funkcijom, a kontinuitet prostora u tlocrtu sve ih povezuje u jednu cjelinu. Osjeti se kako protok prostora kroz čitavu kuću povezuje sve nivoe životnog prostora. Dok se krećete kroz kuću, imate osjećaj da ste na nekoj izložbi, te možete da promatrate i otkrivate različite aspekte, ambijente i iskustva koje kuća pruža sa različitih visina i uglova.

U ovoj kući, prozori su sami za sebe još jedan poseban element. Oni su otvor ka spoljašnjosti, ali u isto vrijeme i njen okvir. Mali fragmenti zelenih jela, plavog neba, ili užurbanosti ulice, unose spoljašnji svijet u svakodnevicu stanara, ujutro kad se probude ili naveče dok gledaju TV. Osim što stvaraju ovaj odnos sa spoljašnjim svijetom, posebno su pozicionirani tako da ulove sunčevu svjetlost od istoka do zapada, čime se atmosfera unutar kuće konstantno mijenja.

Terasa je uglavljena između betonskog dnevnog boravka i komšijske kuće, pa je ona posljednja „soba“, dvorište na spratu, gdje ste na pragu vanjskog svijeta, ali i dalje imate osjećaj zaklonjenosti. Nebo vam je iznad glave i pred vama se pruža pogled na grad, a opet imate osjećaj privatnosti, za razliku od standardnih prednjih i zadnjih dvorišta koja su izložena okolini.

Oduzimanjem dijela od osnovnog volumena, osim što se dobilo na privatnosti i kuća otvorila ka južnom suncu, dobila se još jedna karakteristika. Umjesto da bude orijentisana u pravcu naprijed–nazad, kao većina kuća u dupleksu, kuća se sad okrenula ka unutra, sama sebi, pa pokazala svoje lice ukućanima i sa njima uspostavila poseban odnos.

3.10

57

3.11

3.12 Arhitektonska vizuelizacija – ulični pogled

59

Misija pobune Naziv projekta: Kuća Stamatovski, Taftalidže Lokacija: Skoplje, Sjeverna Makedonija Autori: Arhipunkt (Skoplje, Sjeverna Makedonija) - Nevenka Mančeva Adžievska i Marija Antik Nikolova Godina: 2020.

Project: Stamatovski house, Taftalidzhe Location: Skopje, North Macedonia Authors: Arhipunkt (Skopje, North Macedonia) - Nevenka Mancheva Adjievska and Marija Antikj Nikolova Year: 2020

Ovaj objekat ukućanima daje nešto drugačiji kvalitet života, čime je predstavljen novi model urbanog življenja u kući u Skoplju, koji bi mogao i da postane dominantan. U situaciji kad se urbanizam u Skoplju vodi kvantitetom, a nimalo kvalitetom građenja, ovaj projekat postavlja pitanje da li je potrebno promijeniti tačku gledišta. Može li se živjeti u gradu koji ubrzano raste, a da se ipak uživa u mirnom životu u kući sa dvorištem? Zatim, da li je prekasno da Skoplje povrati svoj nadimak „glavnog grada brutalističke arhitekture“, novim projektima koji odaju počast onome što je izgrađeno u prošlosti, umjesto da ga se u potpunosti uništi, sakrije ili zaboravi? Dok stoji sama u haosu koji je okružuje, ova urbana vila će biti tvrdoglava buntovnica protiv nasilnih urbanih transformacija naselja izgrađenih nakon zemljotresa u Skoplju, i svjedočiti promjeni koja će biti ili odustajanje od trke za zaradom ili potpuno propadanje grada koji je nekad trebalo da bude uzor urbane rekonstrukcije.

3.13

61

4

The right to a dwelling

4.1

m

9 9

22 13

37 15

54 17

75

101 26

21

133 32

174 41

221 47

15

350 m²

766 350

492 1116

630 1608

1006 2238

1106 3244

795 4350

1026 5145

2870 6171

9041

Pravo na stan

Zoran Abadić Jelena Bogosavljević

Regionalni stambeni program (RSP) nastoji pružiti stambena rešenja za izbeglice i raseljena lica sa teritorije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), a na prostoru njenih bivših republika. Njime su, uzročno i opravdano, definisani nužni naspram odgovarajućih stambenih uslova u kojima se život izbeglih i raseljenih lica prethodno odvijao. Tako je RSP suštinski ohrabrujući poduhvat koji se formalno realizuje izgradnjom stambenih objekata, usled migracija nastalih tokom i nakon ratnih dešavanja na teritoriji bivše SFRJ. Sa jedne strane, ovaj program doslovno je usmeren na život porodica kojima se stan poklanja ili ustupa na korišćenje uz određenu novčanu nadoknadu. Sa druge strane, strukture stanova određene su svođenjem porodica na broj članova i u tom sledu, njihovu površinu. Dakle, buduće stambene jedinice moraju da obezbede minimalne prostorne uslove, definisane ozakonjenim pravilima socijalnog stanovanja. Sam program u tom smislu ne razmatra nasleđe tradicionalnog i običajnog načina življenja jednog naroda – duhovnih, mentalnih i emotivnih potreba, kao duboko razvijenih u autentičnu društvenu svest o nacionalnoj pripadnosti i državotvornosti.

Drugim rečima, nužni naspram odgovarajućih stambenih uslova zapravo su osnovne naspram nasleđenih socio-kulturnih potreba, pa čak i razvijanja novih.

Isto tako, izbeglice i raseljena lica su itekako prepoznati i uslovno rečeno definisani kao porodice koje su žrtve progona usled ratnih dešavanja. Ipak, smisao njihovog novog, u ovom kontekstu pre svega stambenog života na novoj teritoriji, samo formalno je osmišljen. Time se suštinsko poimanje socijalnog stanovanja ispostavilo kao kategorizacija, i u tom sledu njegova tipizacija. Tako je RSP instrumentalizovan isključivo zakonskom regulativom, a ne valorizacijom samog života budućih stanara, i u tom sledu perspektivom njegovog razvoja. Dakle, valorizacija treba da sledi, kao i inverzija tipizacije života budućih stanara u nove metodologije dizajna arhitekture socijalnog stanovanja.

63

4.2 RSP: Čajetina, Srbija, 2021.

U realnom prostoru i vremenu, instrumentalizacija doprinosi novom raseljavanju izbeglica i raseljenih lica, ovog puta usled društvenog raslojavanja na novoj teritoriji.

To nesagledavanje slojevitosti socijalnog stanovanja njegovim uopštavanjem je, bez svesne namere, vidljivo naseljavanjem budućih stanara na teritoriji periferije grada ili opštine, predviđenoj za višeporodično stanovanje. U petom talasu, RSP se sprovodi u devet gradova/opština na teritoriji Republike Srbije, a to su: Krupanj, Lučani, Sevojno, Čajetina, Ub, Valjevo, Mionica, Novi Pazar i Loznica.

Sa jedne strane, odabir konkretnih lokacija za izgradnju stambenih objekata prethodno je uslovljen pravnim i tehnološkim okolnostima, što se pre svega odnosi na nedostatak slobodnih i infrastrukturno odgovarajućih parcela na užoj teritoriji grada/ opštine. Sa druge strane, uslovljen je veličinom parcele, shodno zahtevima koji se tiču strukture i broja stanova, ali i načinom ostvarivanja imovinskih prava. Drugim rečima, pitanje kontekstualizacije budućih stambenih objekata ne problematizuje društvene, kulturološke i ambijentalne okolnosti u kojima će se projektovati stambeni prostor budućih stanara.

Ipak, u različitim ambijentalnim okolnostima, svaka od lokacija je slučaj za sebe, što je, u celini gledano, i refleksija teritorijalnih karakteristika svakog od gradova. Ipak, istovetna specifičnost svake od njih vidljiva je kao totalitet, postojanjem sličnosti prirodnog pejzaža i drugih oblika stanovanja koji su prethodno realizovani u okviru i izvan ovog programa. Arhitektonska realizacija RSP treba biti prostorna i programska strategija, koja teži teritorijalnoj pripadnosti budućih stanara i integraciji njihovog identiteta. RSP je u tom smislu mogućnost obnove, jednovremeno egzistencijalnih i duhovnih vrednosti ljudskog postojanja.

4.3 RSP: Loznica, Srbija, 2021.

4.4 RSP: Krupanj, Srbija, 2020.

65

4.5 RSP: Mionica, Srbija, 2020.

4.6 RSP: Mionica, Srbija, 2020.

Kuća versus stan Razmatranjem navedenih okolnosti budućih stanara i arhitekture koju moramo da ostvarimo u tim okolnostima i izvan njih, usledio je poznati arhitektonski paradoks – onaj sa kojim se uvek iznova suočavamo kada su u pitanju porodično i višeporodično stanovanje. Naime ta, po svojoj prirodi inače slobodna odluka o odabiru kuće ili stana, u ovom slučaju nije izbor. Ona to nije, jer je upravo to pravo izbora svakog živog čoveka silom prilika onemogućeno. Činjenicu otežava i to, da izbor nije ostvariv na način na koji bi bio u svojoj nekadašnjoj zemlji, a koja je sada „druga“ teritorija. Dualitet kuća ili stan je u takvim životnim okolnostima refleksija dve suprotnosti: momentum nekadašnjeg života u kući naspram stana za budući život svakog od stanara ili podstanara. Njihov budući život je dakle, kontekstualizacija projektovanog sveta – njegove arhitekture, u kojem mnoštvo kuća za svakoga mora da postane jedna kuća za sve.

Sa pozicije izmeštanja iz antropološkog u arhitektonski diskurs, usledio je naš projektantski komentar: devet konceptualno istih stambenih objekata na devet različitih lokacija. Sa jedne strane, on je dodatno uzrokovan sagledavanjem tipološke dimenzije RSP, i to u delovima koji se odnose na strukturu, veličinu i broj stanova u sastavu svakog od budućih objekata. Sa druge strane, sagledavanjem arhitekture za koju su unapred definisane mogućnosti njene formalizacije i materijalizacije. To je, takođe, podrazumevalo skromna novčana sredstva predviđena za realizaciju i poželjno angažovanje lokalnih preduzeća na teritoriji svakog od gradova/opština.

67

4.7 RSP: Sevojno, Srbija, 2020.

Stan na dar Princip istovetnosti života izbeglica i raseljenih lica u devet konceptualno istih objekata na devet različitih lokacija postao je ključ tumačenja svih elemenata stambene arhitekture. Time se njena oblikovnost, principijelno protumačena istovetnost i sadržaja i materijalizacije i forme, doslovno realizovala kao dosledna standardizacija stanovanja. RSP je program kojim je standardizovan broj stanova, njihova struktura i veličina.

U celini, reč je o 100 garsonjera, to jest jednosobnih stanova površine do 30 m², 33 jednoiposobnih do 40 m², 35 dvosobnih do 50 m², 8 dvoiposobnih do 60 m² i 2 veća od dvoiposobnih do 70 m². Pojedinačno gledano, ukupno 5 stanova i 200 m² stambene površine u objektu u Krupnju, 2 od 30, 1 od 40 i 2 od 50 m²; 15 i 540 m² u Lučanima, 8 od 30, 5 od 40 i 2 od 50 m²; 10 i 340 m² u Sevojnu, 8 od 30 i 2 od 50 m²; 12 i 430 m² u Čajetini, 9 od 30, 1 od 40, 1 od 50 i 1 od 70 m²; 20 i 790 m² u Ubu, 8 od 30, 6 od 40, 5 od 50 i 1 od 60 m²; 20 i 840 m² u Valjevu, 8 od 30, 3 od 40, 6 od 50 i 3 od 60 m²; 16 i 380 m² u Mionici, 10 od 30, 5 od 40 i 1 od 60 m²; 20 i 720 m² u Novom Pazaru, 13 od 30, 4 od 40, 2 od 50 i 1 od 70 m²; 60 i 2270 m² u Loznici, 34 od 30, 8 od 40, 15 od 50 i 3 od 60 m². Dakle, ukupno 178 stanova i 6510 m² stambene površine.

Imajući u vidu da su stanovi koji će postati vlasništvo budućih stanara dar, postali smo svesni da je stan novi standard kvaliteta stanovanja naspram njegovog kvantiteta.

Tako je svaki stan standardizovane strukture i veličine projektovan kao jedan isti stan za sve pojedinačne objekte. Time su zapravo ostvareni jednaki prostornoprogramski standardi stanovanja za sve buduće stanare, iako stan, gledano iz pozicije njihovih životnih okolnosti i potreba, nije idealan stan.

4.8 RSP: Sevojno, Srbija, 2020.

69

Isto tako je svaki od pojedinačnih stambenih objekata standardizovan objekt arhitekture, jer je oblikovan kao jedna ista kuća za sve. Dakle, reč je o istovetnosti same arhitekture za ljude koji svoj život nastavljaju u novim, ali za svakoga po svemu istim, stambenim uslovima. Mi nemamo dilemu da je dualitet kuća ili stan momentum u ovom projektu, ali čije razrešenje doprinosi vrednosti dara, jer je omogućava isti početni korak u budućnost izbeglica i raseljenih lica. Upravo tako arhitektonska standardizacija predstavlja istovetnost u neistovetnom ambijentu predmetnih gradova/opština. Ona je zapravo aktuelnost istovetnosti, ali i nova aktuelnost stanovanja koju smo ostvarili arhitektonskom realizacijom RSP. Time su ovaj program i pripadajuća arhitektura realna mogućnost koncipiranja novih modela socijalnog stambenog prostora i realizacije novih stambenih politika u Republici Srbiji.

Naposletku, stan je koncipiran kao osnovni element za formiranje stambene strukture. Sa jedne strane, prostori stana koji su servisnog tipa (ishrana, higijena i odlaganje) organizovani su kao jedinstvena celina duž hodnika samog volumena stana. Oni se nižu tako da su uvek naspramni u odnosu na ulaz u stan. U tom sledu, sam volumen objekta podeljen je na dva trakta, od kojih je jedan apsolutno ispunjen stanovima, a drugi stanovima, stepeništem i liftom. Sa druge strane, prostori čisto stambenog tipa (ručavanje, boravak i odmor) organizovani su kao jedinstvena celina duž omotača i time su omogućeni uslovi njihove orijentacije ka spoljašnjem okruženju u apsolutnoj dužini. Sve to je doprinelo prostornom utisku da je stan zapravo veće površine i zapremine nego što zaista jeste. Naročito imajući u vidu da nizanje tih prostora omogućuje i njihovo eventualno fizičko povezivanje. Na koncu, to omogućuje i dodatnu slobodu budućim stanarima da sami izvrše prilagođavanje stana svojim realnim potrebama, a da time ne naruše njegovu koncepciju.

4.9 RSP: Ub, Srbija, 2019.

71

4.10 RSP: Novi Pazar, Srbija, 2020.

Stanar = živ čovek Tokom postojanja SFRJ formulisane su i sprovedene različite stambene politike, između ostalih i masovna stambena izgradnja Novog Beograda. Time su definisana pravila tadašnjeg (budućeg) stanovanja, koja su do danas suštinski nepromenjena.

Generalno su samo preformulisana u okvirima važećih regulativa. Ipak, u tom, uslovno rečeno novom dobu, stambena izgradnja bila je refleksija duha budućeg vremena, pa čak i fikcija kada je u pitanju stanovanje. Drugim rečima, uspostavljeni su i primenjeni principi i teorijske osnove u koncipiranju novih modela arhitekture socijalnog stanovanja. U tom sledu su, što je arhitektonski inače retko, i realizovani kao zaista novi oblici stambene arhitekture. Međutim, oni su podrazumevali postojanje univerzalnog stanara u novim granicama individualne i kolektivne realnosti dugoročnog društvenog razvoja. I sami smo svedoci te generalizacije živog čoveka, autentizacijom jednakosti života naspram njegovih razlika. Ipak, princip istovetnosti ljudskog života i njegove arhitekture je tada principijelno sproveden kao standardizacija za sve, što je danas teško ostvariv slučaj. Čak i u slučaju RSP koji se uspešno sprovodi kao jedinstven stambeni program na teritoriji nejedinstvenih bivših republika SFRJ. Standardizacija stanovanja u njenom obuhvatu je, dakle, bila standard i perspektiva stanovanja za oslobođene narode, ujedinjene na jedinstvenoj teritoriji i u jedinstvenoj državi koja je bila sama svoj investitor. Nakon 25 godina od završetka posljednjeg rata na teritoriji bivše SFRJ, ona je standard preživljavanja i socijalna kategorizacija za razjedinjene narode na više teritorija, u pojedinačnim državama, često investirana ili donirana od inostrane države. Ovaj projekat je tako i aktuelizacija razvoja novih stambenih politika, čiji bi programi morali da se usmere i na arhitektonsku standardizaciju. Drugim rečima, autentičan oblik stanovanja za svakog autentičnog živog čoveka, što je za sada, osim u pojedinačnim slučajevima, uglavnom nedostatak. Arhitektonska standardizacija stanovanja u kontekstu ovog projekta je autorska, i predstavlja njegovu vidljivu vrednost.

4.11 RSP: Valjevo, Srbija, 2020.

73

Novi pogled – budućnost arhitekture stanovanja The building is typologically reduced to its basic architectural elements, so its simplicity expresses and highlights the complexity of the socio-spatial environment in which it appears. Hence, its simplicity is an authentic representation of the spatial framework for the beginning of a “new life” for its future inhabitants. When they move in, the space transforms from being simple, standardized and typical to being authentic and adapted to the family’s lifestyle.

The adaptability of the space to the different needs of the users is a valuable step forward which was achieved in the fifth “wave” of Regional Housing Programme.

A view into the future of residential architecture is in that context always a view into the lives of the future inhabitants.

Arhitektura stambenih objekata socijalnog stanovanja za izbeglice i raseljena lica na teritoriji Republike Srbije iskazala je smisao hermetičnosti RSP. To je rezultiralo njenom jezgrovitom strukturom, gledano iznutra, i solidnošću njenog volumena, gledano spolja. Formalno materijalizovana arhitektonska snaga konačno je uobličena projektovanjem kompaktne dvotraktne strukture u pojavnost jedinstvenog volumena. Iako su svi stambeni objekti istovetni, njihove gradivne razlike ogledaju se u veličinama volumena, što je uzrokovano brojem, strukturom i površinom stanova. Njegova širina je uvek ista, dok se dužina, visina i površina menjaju. Dužina volumena je u rasponu od 9 do 47 m, visina od spratnosti Pr + 2 do Pr + 4 i površina od 350 do 2870 m2. Isto tako je i njihova materijalizacija istovetna, kada je reč o specifikacijama svih konstruktivnih i oblikovnih elemenata strukture. Razlike se ogledaju samo u odabiru boje omotača. Moramo da istaknemo da je konačnu uobličenost volumena, uzrokovala i odluka da određeni stanovi umjesto terasa imaju lođe. Prethodno smo istakli prostorni kvalitet stanova koji su u celini orijentisani prema spoljašnjem okruženju. U ovom kontekstu, odluka o projektovanju lođa prethodno je nagoveštena odlukom o projektovanju francuskog prozorskog otvora. Na koncu, tipološki svedena na osnovne arhitektonske elemente, svojom jednostavnošću izražava i ističe složenost socio-prostornog ambijenta u kojem se pojavila. Tako je njena jednostavnost autentična predstava prostornog okvira za početak „novog života“ budućih stanara. Njihovim useljenjem, prostor se od jednostavnog, standardizovanog i tipskog, transformisao u drugi – prilagođen životu porodice i autentičan. Mogućnost prilagođavanja prostora različitim potrebama korisnika predstavlja vredan iskorak ostvaren u petom „talasu“ RSP. Pogled u budućnost arhitekture stanovanja, u tom kontekstu, uvek je i pogled u život njenih budućih stanara.

no.

30 40 5

20

5

020102 KRUPANJ

09010101 ČAJETINA

340 740

62

82

70

98

118

16

20

60

08060501 UB

08030603 VALJEVO

100501 MIONICA

13040201 NOVI PAZAR

34081503 LOZNICA

790

840

1510

380

2300

720

3140

2270

3520

4240

0802

09010101

08060501

08030603

100501

1.5

≤1.0

≤1.0

1.5

≤1.0

2.0

≤1.0 100501

2.0

≤1.0

2.5

09010101

≤1.0

≤1.0

2.5

≤1.0 0802

≤1.0

≥2.5

≤1.0

≤1.0

2.0

1.5

1.5

2.0

2.5

≤1.0

2.0

≤1.0 100501

2.0

≤1.0

2.0

1.5

2.0

1.5

≤1.0

2.0

1.5

2.0

2.0

≤1.0

2.0

1.5

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

2.0

≤1.0

2.0

1.5

≤1.0

1.5

1.5

1.5

1.5

4.12 Dijagram distribucije stanova po veličini u stambenim objektima na različitim lokacijama

≤1.0

≤1.0

2.0

≤1.0

≤1.0

1.5

2.0

2.5

1.5

2.0

≤1.0

2.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

1.5

≤1.0

1.5

1.5

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

1.5

1.5

≤1.0

≤1.0

2.5

≤1.0

≤1.0

2.0

1.5

≤1.0

2.5

≤1.0

≤1.0

≤1.0

2.0

1.5

2.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

2.0

1.5

≤1.0

≤1.0

2.0

1.5

2.0

≤1.0

13040201

2.0

≤1.0

≤1.0

13040201

2.0

≤1.0

≤1.0

13040201

≤1.0

020102

6510

2.0

≤1.0

020102

178

20

430 1080

60

20

12

0802 SEVOJNO

540 200

1.5

42

10

080502 LUČANI

200 m²

30

15

50

≤1.0

≤1.0

1.5

≤1.0

≤1.0

1.5

2.0

1.5

≤1.0

1.5

≤1.0

≤1.0

≤1.0

Naziv projekta: Regionalni stambeni program u Republici Srbiji - stanovanje za izbeglice i raseljena lica, Podprojekat, SRB 5 Lokacija: Krupanj, Lučani, Sevojno, Čajetina, Ub, Valjevo, Mionica, Novi Pazar i Loznica (Srbija)

≤1.0

≥2.5

≤1.0

2.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

2.0

2.5

≤1.0

2.5

≤1.0

≤1.0

2.0

1.5

≤1.0

≤1.0

≤1.0

2.0

1.5

1.5

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

2.0

≤1.0

≤1.0

≤1.0

2.0

≤1.0

1.5

Project: Regional Housing Program in the Republic of Serbia - Housing for Refugees and Displaced Persons, Subproject, SRB 5 Location: Krupanj, Lučani, Sevojno, Čajetina, Ub, Valjevo, Mionica, Novi Pazar i Loznica (Serbia)

Autori: 1X2 STUDIO (Beograd, Srbija) - Zoran Abadić, Jelena Bogosavljević

Authors: 1X2 Studio (Belgrade, Serbia) - Zoran Abadić, Jelena Bogosavljević

Saradnik: Dušan Milovanović

Associates: Dušan Milovanović

Godina: 2018 - 2022.

2.0

Year: 2018 - 2022 75

5

The house as a part of the city

5.1

Zagreb - Schwartzplan

Kuća kao dio grada

Luka Korlaet

O inspiraciji Projektiranje je intimni proces. Ogoljavanje. Da bi projektantski kolektiv funkcionirao, potrebno je povjerenje. Svi tandemi i grupe u čijem radu sam sudjelovao prije toga bili su i privatno bliski. Tako je i s ovom suradnjom. Prije nego što smo počeli raditi zajedno, Svebor i ja smo se družili. To druženje/upoznavanje/ zbližavanje trajalo je gotovo čitavo desetljeće. Pritom su pale sve maske i hemunzi, i kada smo se upustili u prvi zajednički posao, projektiranje je teklo glatko i opušteno.

Nije bilo glupih pitanja ni glupih odgovora. Uspostavljeno je povjerenje.

Obojica smo zagrebački đaci i zaljubljenici u Zagreb. Zagreb je predmet našeg kontinuiranog stručnog, znanstvenog i nastavnog istraživanja: njegovi mnogobrojni vidovi i (skriveni) procesi ne prestaju nas intrigirati. Dublje istraživanje njegovih općih mjesta, kao i otkrivanje njegovih opskurnih zakutaka kroz godine nam je postalo gotovo opsesijom. Zagreb je naš; doživljavamo ga poput gigantske bachelardove oniričke kuće; naš habitus neraskidivo je vezan uza nj i njegove slojeve. Često skitamo Zagrebom poput radoznalih flaneura, kao da ga prvi puta otkrivamo.

Uzori (bolje rečeno – poticaji koji su nas izgradili) bili su mnogobrojni i raznovrsni, ali su se ti skupovi značajno preklopili: arhitekti, njihovi projekti i knjige koje su nam bile važne... u velikoj mjeri bili su katalizator prepoznavanja i stručnog zbližavanja.

Neke lekcije su vječne, poput Hertzbergerovih Lessons koje su zauzimale važno mjesto i na Sveborovoj i na mojoj polici. Hertzbergerov pristup i etos snažno je utjecao na nas: graditi po ljudima i za ljude; strukturirati prostor kao sekvencu pragova (javno–polujavno–privatno); zgradu snažno vezati s okolicom; stan ostaviti otvorenim za različite interpretacije, u skladu s afinitetima i potrebama korisnika; dizajnirati ne-trendovsku, ne-dopadljivu arhitekturu koja će postojati u vremenu.

5.2

Herman Hertzberger: Lessons 1. Naslovna strana knjige izdanja iz 2013. Knjiga je prvi put objavljena 1991.

Inspiracija dolazi odasvud – iz razgovora, iz literature, s putovanja... S Hertzbergerom nas veže i optimistična vizija svijeta ili, kako je on to lijepo sažeo: “Architecture 77

5.3

Prvi zagrebački neboder, kuća Radovan, arhitekta Slavko Loewy, 1935. Foto: Donegani

goes hand in hand with optimism and an expectancy of an advance of human dignity(...)”. Doista - nema arhitekture bez optimističnih scenarija pa smo tako preuzeli moto njujorškog ureda Williams+Tsien: “We see architecture as an act of profound optimism.”

O kontekstu Kao što sam već rekao, obojica poznajemo (i nastojimo još bolje upoznati!) Zagreb i – svjesno ili nesvjesno – u svom radu referiramo se na njegovo urbanističko i arhitektonsko nasljeđe. Zagreb ima nekoliko jasnih prostorno-vremenskih sektora, s karakterističnim urbanističkim i arhitektonskim ostvarenjima.

Ukoliko bismo trebali izdvojiti nekoliko najutjecajnijih zagrebačkih referentnih točaka, počeli bismo sa tzv. Zelenom potkovom. Radi se o sustavu reprezentativnih trgova, parkova i javnih zgrada koje – za razliku od bečkog Ring-a (s kojim ju se često uspoređuje) – nastaje ab ovo, kao planirana praznina. Pametnom strategijom Milana Lenucija (1849–1924), ravnateljem Gradskog građevnog ureda (nešto poput prvog gradskog urbanista), grad je sačuvao svoj središnji prostor od izgradnje i time kvalitetu života u njemu neslućeno povećao. Zelena potkova najvredniji je prostorni artefakt Zagreba, charged void, i – ako nešto u našem gradu treba istaknuti i zapamtiti – neka to bude upravo Potkova, a tek potom velebne historicističke palače koje ju omeđuju.

U arhitektonskom smislu, DNK zagrebačkih arhitekata najviše duguje razdoblju između dvaju svjetskih ratova. To je razdoblje u kojem dolazi do značajnih društvenih, političkih i gospodarskih mijena; novo vrijeme nosi i novi duh koji se ogleda u prihvaćanju progresivne arhitekture, tzv. Internacionalnog stila.

5.4

Milan Lenuci: Zelena potkova 1865. i danas

Pod utjecajem doktrine CIAM-a, Pet točaka Nove arhitekture Le Corbusiera i ostvarenja poput naselja Weissenhof, nastaju zgrade smjelih konstruktivnih rješenja i – posljedično – sasvim nove estetike. Grandezza se više ne postiže raskošnim dekoracijama već veličinom i formatom otvora i bogato dimenzioniranim terasama.

Pitanje proporcija (globala i detalja) zaokupljalo je arhitekte ove, prve generacije modernista, a zaokuplja i nas. Što se konteksta u užem smislu tiče – naše zgrade uvijek su snažno kontekstualne. Ne radi se samo o iščitavanju i interpretaciji zatečenih oblika; kontekstualnost u prvom redu doživljavamo kao očitavanje silnica/tokova u prostoru i pokušaj nadovezivanja zgradom/zgradama na njih. Zgrada je prije svega dio grada a tek potom više ili manje uspješno projektirani komad arhitekture.

Takav je slučaj i sa zgradom u Veslačkoj ulici o kojoj je ovdje riječ: smještena na trokutastoj parceli, u neposrednom kontaktu s izduljenom modernističkom lamelom sa zapadne strane izgrađenoj krajem pedesetih prema projektu arh. Milana Žerjavića, zgrada se povlači na sam istočni i južni rub, oblikujući tako zajednički međuprostor dostupan svima. Iako se radi o privatnoj parceli, kretanje je slobodno, a park uz zgradu koriste svi stanovnici naselja.

Arhitektura je demokratična: postojećoj zgradi sa zapadne strane ostavlja se dovoljno zraka i svjetla, a privatni prostor parcele naše zgrade stavljen je na raspolaganje javnosti. Ovo je posebno važno u kontekstu krize urbanizma u kojoj se grad izgrađuje parcelu po parcelu i u kojoj građevinski poduzetnici često ne mare previše za javno dobro i prazninu s početka teksta.

Kontekstualnost je i oblikovne naravi, dakako. U kontaktnoj zoni, sa sjeverne strane, nalaze se poznati stambeni tornjevi izgrađeni prema projektu arh. Slavka Jelineka

79

5.5

5.6

i nagrađeni najcjenjenijom onovremenom saveznom nagradom, onom dnevnih novina Borba, za 1978. godinu.

Ove tornjeve karakteriziraju sive vertikalne prozorske ‘vrpce’ koje se u našem projektu pretvaraju u horizontalne balkonske ‘vrpce’: ovo je direktni oblikovni hommage velikom arhitektu i njegovom djelu. Dvije zgrade tako – u prostornooblikovnom smislu – čine ansambl. Zgrada kao dio grada.

Kontekstualnost se očituje i u odnosu prema okolnim vizurama: neposredna blizina rijeke Save, a million dollar view na njen smirujući tok i zelenilo koje ju okružuje postaje fokus dizajna: zgrada je optočena dubokim balkonima i krovnim terasama koji baštine ovaj prizor, možda i najljepši u gradu.

O razmjeri Kao što i naslov kaže – kuća je dio grada. To je njena osnovna odrednica: ona nije tek više ili manje uspješno dizajnirani artefakt, ona je – prije svega – a missing piece, dio koji je nedostajao da bi cjelina bila koherentna. Veliki hrvatski arhitekt Boris Krstulović jednom je rekao da je projektiranje poput traženja igle u plastu sijena: samo jedno rješenje je ispravno, samo je jedno – najbolje. Mi kao najbolje rješenje vidimo onu zgradu ili sklop koja organski nadograđuje grad, koja kao da je oduvijek ondje.

U tom smislu, najbitnije nam je mjerilo susjedstva: kuća mora zaposjesti prostor jasno i logično, omogućavajući pulsiranje okoline. Tokovi moraju biti neometani, kao i vizure, osunčanje, strujanje zraka itd. Nastupamo kao pseudourbanisti: organiziramo našu parcelu na način koji je najispravniji za susjedstvo.

Pogled na zgradu s istoka.

Foto: Marko Mihaljević

The house is part of the city. This is its basic determinant: it is not just a more or less successfully designed artefact, it is – above all -– a missing piece, the part that was missing to make the whole coherent. The great Croatian architect Boris Krstulović once said that designing is like looking for a needle in a haystack: only one solution is right, only one is the best. We see as the best solution that one building or complex that organically upgrades the city, the one which seems to have always been there. In this sense, the most important measure of our neighborhood – the house – must occupy the space clearly and logically, allowing the pulsation of the environment. Flows must be undisturbed, as well as views, sunlight, airflow, etc. We act as pseudo-urbanists: we organize our plot in the way that is most suitable for the neighborhood.

81

5.7 Osnova 4. sprata

5.8

5.9

Pogled na zgradu sa sjeverozapada prema Savi.

Foto: Ervin Husedžinović

Sljedeće mjerilo na koje obraćamo posebnu pažnju jest mjerilo zgrade: koliko god velika ili mala bila, zgrada mora osigurati osjećaj zajedništva. Zgrada nije tek zbir stambenih jedinica, poslaganih kako bi odnos brutto i netto površina bio što povoljniji; zgrada je zajednica. Njezine dimenzije, njezine proporcije, njezin oblik, njen okoliš, njen krov... projektirani su tako da potenciraju zajedništvo. Zgrada nastoji biti katalizator zajedništva.

Naš fokus (i mjerilo kojim se najviše bavimo) jest tzv. karakteristični kat: u konstruktivnom i instalacijskom smislu mora biti ustrojen tako da omogući stambenu kombinatoriku, odnosno brojne varijante stanova različite sobnosti. Fleksibilnost karakterističnog kata odgovor je na nestalne i nikada do kraja definirane stambene potrebe: zgrada na taj način postaje podatni/prilagodljivi mehanizam.

Kada govorimo o mjerilu stana, važno nam je da postavimo ispravni, neutralni okvir koji će potom dovršiti/oblikovati sami stanari. Vrsta i raspon konstrukcije, položaj instalacijskih vertikala, umetnuti svjetlici za dodatno prozračivanje... definiraju stambeni okvir koji je moguće prilagoditi specifičnim zahtjevima svakog pojedinog korisnika. Ovakav stav je u skladu s Hertzbergerovim plaidoyer-om za nedovršenost koja implicira otvorenost. Kada je riječ o stanu nikada ne namećemo vlastita rješenja.

O formi Nakon analize planskih parametara (koeficijenti izgrađenosti i iskorištenosti, katnost...) pristupamo distribuciji građevnog volumena. S jedne strane nastojimo zadovoljiti investitorov imperativ maksimalne iskoristivosti, a s druge vodimo računa o postojećoj izgradnji. Pritom smo vrlo trezveni: kroz nebrojene probe i permutacije nastojimo doći do optimalnog rješenja. Često se zna dogoditi da nam se 83

5.10

dopadnu neki oblici koji nisu pretjerano friendly prema postojećoj izgradnji. Ipak, ne vežemo se za njih. Nastojimo biti maksimalno fer: s nama svijet niti počinje niti završava. Dograđujemo grad na demokratični način.

Zgrada je polupropusna membrana, ograđuje ali i (kontrolirano) poziva da se zađe na njenu intimniju stranu: passage je oblikovan kao široki, razigrani trijem, a ne kao uski, utilitarni kanjon. V- stupovi nisu, međutim, tek puka formalna igra već redukcija konstrukcije s visokostijenih nosača gornjih etaža na dvore stupova u garaži.

Svjesni smo imperativa racionalnog odnosa brutto i netto kvadratura. Svjesni smo, nadalje, da velika dubina zgrade znači povoljniji omjer oplošja i volumena zgrade. Unutarnji hodnik najčešći je tipološki izbor kod višestambenih zgrada za tržište. Tako je i u ovom slučaju, ali oplemenjujemo ga svjetlicima koji dovode zrak i svijetlo duboko u zgradu. Jednako tako postavljamo svjetlike i u same stanove, omogućavajući provjetravanje utilitarnih prostorija okupljenih oko njih. Krajevi hodnika rezervirani su za dvostrano orijentirane stanove, a svi ostali orijentirani su na istok, jug ili zapad. Jednostrano orijentirani stanovi na sjever ne dolaze u obzir.

Da parafraziramo našeg utjecajnog profesora Dragomira Maji Vlahovića – naša esencija je orbita sunca.

Stubišne jezgre postavljamo na najmanje vrijedna mjesta u zgradi – unutarnji ugao, kao i unutar korpusa zgrade. Stanovi se obavijaju oko njih. Duljine unutarnjih hodnika ovise o požarnim propisima (maksimalno 40 m od najudaljenije točke najudaljenijeg stana do vratiju stubišta).

Konstruktivni sustav je najčešće onaj poprečnih nosivih linija (stupova i greda, odnosno, na višim katovima visokostijenih nosača) na osnom rasponu od 8,00 m.

5.11 Foto: Marko Mihaljević

85

5.12

Ovaj raspon odgovara potrebama svih dijelova zgrade po vertikali: garaži, lokalima u prizemlju i stanovima.

Izuzetno nam je bitno omogućiti kombinatoriku stambenog kata, odnosno, učiniti ga podatnim za prekrajanje u smislu broja i sobnosti stanova, ovisno o konkretnoj potražnji, tj. željama kupaca. Projektiranje započinje orijentacionim stambenim programom (koji definira investitor), dakako, ali kostur zgrade, njen konstruktivni i instalacijski sustav postavljeni su tako da mogu apsorbirati neminovne promjene ‘u hodu’.

Kako je već napomenuto – stan je otvoreni sustav. Veliki raspon i grupirane utilitarne prostorije tlocrt stana čine egzemplarom Kahnove servant and the served paradigme. Posebno važan dio stana jest vanjski prostor (balkon, loggia ili terasa) koji je uvijek bogato dimenzioniran i koji se prostire duž njegove čitave fronte. Boravak na otvorenom oplemenjen je pregradama oblikovanih poput komada namještaja obrađenih topažur tehnikom u zlaćanoj boji, s nišama za zelenilo. Vanjski prostor tako postaje soba na otvorenom, conditio sine qua non stambene ugode.

Postoje razni načini oblikovanja pročelja i ne robujemo nekom određenom načinu, ali pročelje shvaćamo kao likovni problem koji mora rezultirati koherentnošću, prepoznatljivošću i apstraktnošću. Ne projektiramo prozore već poteze. Fasadno platno čine vrpce i ispune; vrpce obuhvaćaju međukatnu konstrukciju sa svim potrebnim slojevima i elementima, ispune nenosivi dio zida i francuske prozore.

Ovakav, horizontalni sustav vrpci i ispuna transpozicija je vertikalnog iz neposrednog susjedstva (odnosno triju stambenih tornjeva arhitekta Slavka Jelineka s kraja 70-ih godina).

Zgrada je gesta, njena ovojnica titraj. Lomovi korespondiraju s važnošću/veličinom prostora iza njih (veća prostorija – veći istak), umanjujući tako veličinu zgrade

87

5.13

(ukupno 200 m vanjskog pročelja). Zgrada mijenja svoju pojavnost ovisno o godišnjem dobu i trenutku u danu, odražavajući gamu i količinu svjetlosti.

Posebna pažnja posvećena je aktivnom krovu – oživljenom corbusierovskom idealu – koji je podijeljen na tri zone: privatnu (terase stanova 4. kata na vanjskoj strani), buffer zonu s odušcima instalacijskih vertikala u sredini i zajedničkim dijelom krova presvučenim umjetnom travom s trim stazom, spravama za vježbanje, klupama, žardinjerama. Krov zgrade u Veslačkoj želi biti komadić Arkadije. Stanari ga rado i često koriste, što nam je jako drago.

O malim, ali važnim stvarima Kao arhitekti, nastojimo djelovati na tri fronta: kao projektanti, kao istraživači i kao nastavnici. Čvrsto vjerujemo da su ovi aspekti neraskidivi: projektiranje gradi neophodnu empiriju, istraživanje ju produbljuje, a oba aspekta reflektiraju se u nastavnoj aktivnosti. Nastava je, pak, poligon, kolektivni pushing the limits, u kojoj se postavljaju brojna pitanja koja onda povratno djeluju na istraživanje i projektiranje. Autorefleksija poput ovog teksta dobrodošli je system check: provjera kakva uvjerenja kao arhitekti nosimo, metoda koje koristimo i usporedba s kolegama čije radove cijenimo.

5.14

89

5.16

Naziv projekta: Višestambena zgrada u Veslačkoj ulici Lokacija: Zagreb, Hrvatska Autori: Luka Korlaet i Svebor Andrijević (Zagreb, Hrvatska) Godina: 2016 - 2018.

Project: Veslačka Street Housing Location: Zagreb, Croatia Authors: Luka Korlaet and Svebor Andrijević (Zagreb, Croatia) 5.15

Year: 2016 - 2018 91

6

Dominum Comprehensive renovation of residential buildings in Slovenia

6.1

Dominum

Tomaž Krištof

Pozadina Prva masovna izgradnja stambenih naselja u Sloveniji započela je u razdoblju nakon Drugog svjetskog rata, potaknuta ubrzanom industrijalizacijom i urbanizacijom tadašnjeg društva, a u manjoj mjeri i poslijeratnom obnovom srušenih gradova.

Danas je gotovo polovina višestambenih zgrada (44%) u Sloveniji starija od 50 godina, što znači da se starost od 60 godina, koja se teorijski smatra razdobljem korištenja zgrade, približava ili čak prelazi. Nakon ovog doba, zgrade, posebno one izgrađene na način i kvalitet gradnje poslijeratnog razdoblja, trebaju korjenitu obnovu ili rušenje i izgradnju zamjenske zgrade.

Višestambene zgrade su izgrađene kao društveno vlasništvo, ali su privatizovane prema zakonu iz devedesetih godina i prešle u vlasništvo stanovnika koji su živjeli u tim blokovima, po vrlo povoljnim cijenama. Zbog toga danas svaki blok ima onoliko vlasnika koliko je u njemu stanova, što u većini slučajeva znači između 20 i 50 vlasnika. Veliki broj vlasnika znači prepreku za bilo kakve veće zahvate u zgradi, jer za njih treba pristanak svih vlasnika. Posebno je nemoguće donijeti odluku o rušenju zgrade i gradnji nove, pa je jedina preostala mogućnost cjelovita obnova zgrada. To se, kao što smo već rekli, mora provesti u periodu šeste decenije nakon izgradnje zgrade. Generalno, sada smo u deceniji kada bismo trebali obnavljati zgrade sagrađene pedesetih godina prošlog vijeka. U sljedećoj deceniji moraćemo obnoviti zgrade iz šezdesetih godina, u sljedećoj zgrade iz sedamdesetih, i tako dalje.

Ovaj prirodni slijed cjelovitih obnova u posljednjoj je deceniji prekinut takozvanom energetskom sanacijom zgrada za koje postoje bespovratne državne potpore i za koje je dovoljno 75% pristanaka vlasnika stanova. Energetske sanacije provode se samo sa postavljanjem novog sloja izolacije na postojeće pročelje, rješavajući tako samo površinu složenih prostornih i tehničkih problema dotrajalih zgrada. Iz tog se razloga mogu nazvati i Potemkinovim obnovama.

93

Potemkinove obnove su one vrste obnova kod kojih je u više pogleda dotrajala zgrada jednostavno prekrivena novom fasadnom oblogom, ne uzimajući u obzir koje sve nedostatke zgrada zapravo ima. Probleme nismo riješili, osim gubitaka topline, već smo ih samo prikrili. Izvana zgrada postaje nova, ali iznutra ostaje istrošena.

Pukotine na fasadi koje najavljuju potrebu za protivpotresnom sanacijom su skrivene, ali zgrada zbog toga nije više sigurna u potresu. Prozori su možda novi, ali još uvijek propuštaju premalo sunčeve svjetlosti u stan. Fasada je modernija, ali život iza nje i dalje je ograničen standardima stanovanja iz pedesetih i šezdesetih godina.

Seizmička sigurnost višestambenih zgrada u Sloveniji Otprilike četvrtina miliona Slovenaca živi u stambenim blokovima i sličnim zgradama izgrađenim prije 1963. godine, kada protivpotresna gradnja još nije bila propisana. Nešto jači potres izazvao bi pravu socijalnu bombu (prema studiji iz 2009. godine, samo u Ljubljani bi bilo oštećeno oko 28.000 zgrada), a ozbiljan potres mogao bi čak izazvati i humanitarnu katastrofu. To je sigurnosni aspekt koji se rijetko spominje u rezolucijama o stanovanju na nacionalnom nivou, a većinom ga ni sami stanovnici zgrada ne shvataju.

6.2

Pr5 - stambena zgrada Domino u Ljubljani, prije i nakon obnove

Zašto je to tako? Slovenija leži na seizmički prilično opasnom području, ali nije cijela Evropa takva. Većina zemalja Evropske unije označena je na seizmološkim kartama kao područje s niskim seizmičkim rizikom, a veći dio sjeverne Evrope čak i kao područja bez potresa. Područje umjerenog i visokog rizika obuhvata, uglavnom, zemlje uz Sredozemlje, Balkan, Apenine i, u manjoj mjeri, Iberijsko poluostrvo.

To su, naravno, zemlje koje u donošenju evropskih politika malo znače – problem potresa za Evropu je problem južnjaka.

VARIANTE STANOVANJ VARIANTA 1

VARIANTA 2

VARIANTA 3 TERASA 2

TERASA

ZIMSKI VRT

DELOVNI KOTIČEK SOBA 1

SOBA ZA 2 OTROKA

SPALNICA TERASA

SPALNICA SPALNICA DNEVNA SOBA

DNEVNA SOBA

DNEVNA SOBA

SHRAMBA PREDSOBA

SHRAMBA

TERASA 1

KUHINJA Z JEDILNICO

VHOD POŽARNI IZHOD

KOPALNICA

VARIANTA 4 Prostori Dnevna soba DELOVNA KuhinjaSOBA z jedilnico Spalnica Predsoba Kopalnica Shramba Terasa

TERASA površina m2 Skupna m2 17,20 Notranji prostori 49,30 10,00 Zunanji prostori 27,10 12,30 Skupaj 76,40 4,90 3,50 Povečanje stan.SPALNICA m2 1,40 Notranji prostori 1,20 27,10 Zunanji prostori 25,60 76,40 DNEVNA Skupaj 26,80 SOBA

m2

17,20 10,00 8,90 10,00 12,30 4,90 3,50 1,40 9,20 77,40

m2

0,00

eur/m2

eur

2.700 € 3.240 € SHRAMBA 2.000 € 51.200 € 400 € 19.240 € PREDSOBA 73.680 € eur/m2

eur VHOD

7.500 € 300 € 0€ KOPALNICA 7.500 €

Skupna površina Notranji prostori Zunanji prostori Skupaj

68,20 9,20 77,40

Povečanje površine Notranji prostori Zunanji prostori Skupaj

20,10 7,70 27,80

Povečanje vrednosti stanovanja Vrednost novih notranjih prostorov Vrednost novih zunanjih prostorov Dvig vrednosti obstoječih prostorov Skupaj Dobiček / strošek lastnika Delež lastnika pri dobičku projekta Strošek novih notranjih prostorov Ostane dobička

m2

1,20 25,60 48,10

m2

20,10 7,70 48,10

eur/m2

Prostori Dnevna soba Kuhinja z jedilnico soba za 2 otroka Spalnica Delovni kotiček Predsoba Kopalnica Shramba Terasa 1 Terasa 2

m2

m2

eur

2.700 € 54.270 € 2.000 € 15.400 € 400 € 19.240 € 88.910 €

m2

eur/m2

eur

20,10

300 €

7.500 € 6.030 € 1.470 €

VHOD

KUHINJA Z JEDILNICO

KOPALNICA

VARIANTA 6 TERASA m2

17,20 10,00 12,50 12,30 5,20 4,90 3,50 1,40 DNEVNA SOBA 4,70 5,50 77,20

Skupna površina Notranji prostori Zunanji prostori Skupaj

FITNES m2 67,00 10,20 77,20

SPALNICA Povečanje površine m2 Notranji prostori 18,90 Zunanji prostori 8,70 Skupaj 27,60

SOBA 1 SHRAMBA Povečanje vrednosti stanovanja m2 eur/m2 eur PREDSOBA Vrednost novih notranjih prostorov 18,90 2.700 € 51.030 € Vrednost novih zunanjih prostorov 8,70 2.000 € 17.400 € Dvig vrednosti obstoječih prostorov 48,10 400 € 19.240 €VHOD Skupaj 87.670 € POŽARNI IZHOD KUHINJA Z JEDILNICO KOPALNICA Dobiček / strošek lastnika m2 eur/m2 eur Delež lastnika pri dobičku projekta 7.500 € Strošek novih notranjih prostorov 18,90 300 € 5.670 € Ostane dobička 1.830 €

Prostori Dnevna soba Kuhinja z jedilnico Soba Spalnica Fitnes Predsoba Kopalnica Shramba Terasa

SHRAMBA

VARIANTE STANOVANJ POŽARNI IZHOD

KOPALNICA

VARIANTA 5

Povečanje vrednosti stanovanja Vrednost novih notranjih prostorov Vrednost novih zunanjih prostorov Dvig vrednosti obstoječih prostorov Skupaj JEDILNICA KUHINJA Dobiček / strošek lastnika DeležPOŽARNI lastnika pri dobičku projekta Strošek IZHOD novih notranjih prostorov Ostane dobička

Prostori Dnevna soba Kuhinja Jedilnica Delovna soba Spalnica Predsoba Kopalnica Shramba Terasa

KUHINJA Z JEDILNICO

SOBA 1 PREDSOBA

PREDSOBA

VHOD POŽARNI IZHOD

DELOVNI KOTIČEK

m2

17,10 10,90 8,20 12,30 5,20 4,90 3,50 1,40 14,30 77,80

Skupna površina Notranji prostori Zunanji prostori Skupaj

63,50 14,30 77,80

Povečanje površine Notranji prostori Zunanji prostori Skupaj

15,40 12,80 28,20

Povečanje vrednosti stanovanja Vrednost novih notranjih prostorov Vrednost novih zunanjih prostorov Dvig vrednosti obstoječih prostorov Skupaj Dobiček / strošek lastnika Delež lastnika pri dobičku projekta Strošek novih notranjih prostorov Ostane dobička

m2

15,40 12,80 48,10

eur/m2

m2

m2

eur

2.700 € 41.580 € 2.000 € 25.600 € 400 € 19.240 € 86.420 €

m2

eur/m2

eur

15,40

300 €

7.500 € 4.620 € 2.880 €

Prostori Dnevna soba Kuhinja z jedilnico Zimski vrt Soba ZIMSKI 1 VRT Soba 2 Spalnica Delovni kotiček Predsoba Kopalnica Shramba

DELOVNI

površina TERASA 2 m2 Notranji prostori 78,30 Zunanji prostori 0,00 Skupaj 78,30

m2 KOTIČEKSkupna

16,50 10,90 5,60 9,80 8,20 12,30 5,20 4,90 3,50 1,40 78,30

Povečanje površine m2 Notranji prostori 30,20 Zunanji prostori SPALNICA-1,50 Skupaj 28,70 DNEVNA SOBA

SHRAMBA Povečanje vrednosti stanovanja m2 eur/m2 eur PREDSOBA Vrednost notranjih prostorov 30,20 2.700 € 81.540 € TERASAnovih 1 Vrednost novih zunanjih prostorov -1,50 2.000 € -3.000 € Dvig vrednosti obstoječih prostorov 48,10 400 € 19.240 €VHOD Skupaj 97.780 € POŽARNI IZHOD KUHINJA Z JEDILNICO KOPALNICA Dobiček / strošek lastnika m2 eur/m2 eur Delež lastnika pri dobičku projekta 7.500 € Strošek novih notranjih prostorov 30,20 300 € 9.060 € Potrebno doplačilo!

-1.560 €

Prostori Dnevna soba Kuhinja z jedilnico Zimski vrt Delovni kotiček Spalnica Predsoba Kopalnica Shramba Terasa 1 Terasa 2

m2

16,80 11,30 8,20 5,20 12,70 4,90 3,50 1,40 4,30 8,60 76,90

Skupna površina Notranji prostori Zunanji prostori Skupaj

64,00 12,90 76,90

Povečanje površine Notranji prostori Zunanji prostori Skupaj

15,90 11,40 27,30

Povečanje vrednosti stanovanja Vrednost novih notranjih prostorov Vrednost novih zunanjih prostorov Dvig vrednosti obstoječih prostorov Skupaj Dobiček / strošek lastnika Delež lastnika pri dobičku projekta Strošek novih notranjih prostorov Ostane dobička

6.3

Pr5 - Sistem dodavanja fleksibilnost proširenog dijela stambenog prostora

m2

m2

95 m2

15,90 11,40 48,10

eur/m2

eur

2.700 € 42.930 € 2.000 € 22.800 € 400 € 19.240 € 84.970 €

m2

eur/m2

eur

15,90

300 €

7.500 € 4.770 € 2.730 €

6.4 Ts2 - stambena zgrada u Ljubljani, prije obnove

The goal of the renovation of apartment buildings must not only be to improve the energy certificate of the building, but the goal of the renovation must be to improve the quality of life. A comprehensive renovation of a building is a renovation that attempts to improve the construction, technical and spatial properties of the building, where possible and reasonable, to the level of today’s standards. In addition to energy rehabilitation, a comprehensive renovation includes improving safety from earthquakes and fires, arranging ventilation and other installations, improving sound insulation, installing missing elevators, increasing facade openings, balconies and terraces, if possible, as well as increasing living space.

Politika subvencioniranja obnove zgrada, koju smo preuzeli u Sloveniji (potresima su najviše pogođene Ljubljana i Posočje), u potpunosti je prilagođena uslovima i industriji građevinskog materijala zemalja sjeverno od nas, s velikim naglaskom na toplotnu izolaciju zgrada i praktično ne uzimajući u obzir potrebe seizmičke sanacije. Međutim, više je nego očigledno da bismo trebali imati vlastitu politiku obnove zgrada, prilagođenu našoj situaciji i potrebama.

Cjelovita obnova višestambenih zgrada Cilj obnove ne smije biti samo poboljšanje energetskog certifikata zgrade, već mora biti poboljšanje kvaliteta življenja u njoj. Kompletna obnova zgrade je obnova koja pokušava poboljšati sva građevinska, tehnička i stambena svojstva zgrade, tamo gdje je to moguće i razumno, na nivo današnjih standarda. Uz energetsku sanaciju, cjelovita obnova uključuje i poboljšanje sigurnosti od potresa i požara, uređenje ventilacijskih i drugih instalacija, poboljšanje zvučne izolacije, postavljanje nedostajućih dizala, povećanje fasadnih otvora, balkona i terasa, ako je moguće, kao i povećanje stambenog prostora.

Tamo gdje se vlasnici stanova višestambene zgrade uspiju dogovoriti o opsežnijoj obnovi zgrade, ima smisla provjeriti da li zgrada ima potencijala za povećanje prostornog kapaciteta. Prazna potkrovlja mogu se pretvoriti u stanove i prodati, a kupovinom se može finansirati energetska sanacija, što pokazuje nekoliko primjera u našoj zemlji. Prostorni plan Ljubljane barem djelomično olakšava takve postupke.

Na sličan način, u višestambenim zgradama s ravnim krovovima moguće je prodati napuštene zajedničke prostore (praonice, sušilice, tehničke prostorije) na vrhu zgrade zajedno s terasom kao svojevrsni penthouse, približavajući se tako pokrivanju troškova strukturne obnove.

6.5

Dijagram proširenja i nadgradnje stambene zgrade Ts2

Obnove Dominum Obnove Dominum temelje se na vrlo jednostavnoj ideji. Zgrada se konstrukcijski pojačava novim volumenom, koji proširuje zgradu na sve strane, a time i proširuje postojeće stanove. Zbog nove konstrukcije moguće je povećati zgradu za dvije ili tri etaže u kojoj se nalaze novi stanovi. Prodajom ovih stanova finansira se cijeli projekat.

U najpovoljnijim slučajevima postojeće stanovanje moglo bi se povećati i do 60%, a u manje povoljnim slučajevima do 35%. U skoro svim slučajevima, pronalazak mogućnosti gradnje i prodaje novog stambenog prostora u zgradi je jedini način za njezinu cjelovitu obnovu, jer smanjuje troškove koje postojeći vlasnici domova moraju finansirati, povećavajući time šansu za dobijanje njihovog pristanka.

U proširenjima zgrade, osim prostora za proširenje stanova, može se izdvojiti prostor za dizala i nove instalacije. Vlasnici postojećih stanova mogu koristiti nove površine stana kako žele, kao povećanje unutrašnjeg prostora ili kao novi vanjski prostor terase. Svaki vlasnik kuće može zamisliti vlastiti raspored novih prostora. Ponekad vlasnici maksimiziraju stan, drugi izrađuju samo terase, dok treći kombinuju obje mogućnosti.

Primjer 1: Pr5 Pr5 je prvi stambeni blok za kojeg smo predložili obnovu prema metodi Dominum, koji joj je i dao ime: u izvornim planovima arhitekte Emila Medveščeka, blok se zvao Domino, iako nema mnogo veze s istoimenim prototipom slavnog Lekorbizjea.

Uprkos činjenici da se nalazi na prvorazrednom položaju između rijeke Ljubljanice i dvorca u blizini središta Ljubljane, zgrada je vrlo skromna. Fasada je anonimna, stanovi su mali (46m2), a balkoni minimalni. Uz to, zgrada ima samo 14% potrebne sigurnosti od potresa prema današnjim standardima.

97

6.6

6.7

Ts2 - trodimenzionalni prikaz novog izgleda

Predložena obnova zgrade je vrlo ambiciozna. S dvije strane zgrada bi se proširila za 3 m, što je dovoljno za novu sobu u svakom stanu, a s druge dvije za 1,5 m, što je dovoljno za balkone ili lođe ispred postojećih soba ili njihov produžetak.

Stanovi bi se povećali sa 46 m2 na 75 m2. U produžetku ima mjesta za dizalo koje zgrada trenutno nema. Na vrhu bi se dodale dvije etaže sa osam stanova. Prodajom ovih stanova bi se gotovo u cijelosti finansirao cijeli projekat – stanovnici bi platili energiju i seizmičku sanaciju, a dogradnja stanova i dizala bila bi besplatna. Analizu seizmičke opasnosti postojeće zgrade izradio je Institut za građevinarstvo Slovenije, a statičke proračune protivseizmičke armature Iztok Šušteršič iz biroa CBD. Primjer 2: Ts2 Zgrada Ts2 je klasični izduženi blok s četiri sprata i dodatnom krovnom etažom s nešto manjim tlocrtom. U trenutku izgradnje u krovnoj etaži su bile jednokrevetne sobe sa zajedničkim kupaonicama, a na ostalim spratovima ukupno 45 stanova različitih veličina. Prema standardnim planovima arhitekte Lapajneta, u Ljubljani je izgrađeno 49 takvih zgrada. Za jednog od njih napravljena je procjena opasnosti od potresa, po kojoj zgrada ima samo 20% potrebne seizmičke sigurnosti prema današnjim standardima.

Zbog dvije ulice koje idu paralelno pored zgrade, blok se može proširiti samo u dva smjera. Prostor za proširenje zgrade je s obje duže strane, prema kojima su okrenuti svi prozori unutrašnjih prostora. Proširenjem, dakle, ne stičemo nove prostore, već samo lođe i balkone ispred postojećih prostora i dizala sa stražnje strane zgrade. Na posljednju etažu je takođe moguće dodati dvije nove stambene etaže i finansirati cijeli projekat prodajom stanova u njima.

99

6.8

Jedan od Roških nebodera prije obnove

Primer 3: Roški neboderi Roški neboderi su grupa od 8 višestambenih zgrada neposredno ispod brda Ljubljanskog grada, izgrađenih između 1959. i 1961. godine. Imaju 10 spratova iznad prizemlja, konstrukcija je od opeke bez vertikalnih betonskih veza. Ovi neboderi su jedna od najrizičnijih grupa zgrada u Ljubljani, jer prema današnjim standardima pružaju samo 9,6% potrebne seizmičke sigurnosti. U njima je ukupno 366 stanova.

Arhitekti tih zgrada su Ilija Arnautović i Milan Mihelič, a tlocrti zgrada smatraju se jednim od najljepših tlocrta poslijeratne stambene izgradnje u Sloveniji. Njihova posebnost je sanitarna jezgra s kuhinjom i kupatilom, koja je premještena u sredinu stana. Oko sanitarne jezgre prolazi kružan put, povezujući životne prostore i dajući relativno malim stanovima osjećaj prostranosti. Postavljanje sanitarne jezgre u sredinu stana i time gubitak mogućnosti prirodne ventilacije omogućeno je tehničkom inovacijom – instalacijskim oknom s uključenim ventilacijskim zavojnicama, što je tada bila novost u našoj zemlji.

S1

S2

S3

S4

S1

S2

S3

S4

S1

S2

S3

S4

6.9

Osnove prvog, petog i desetog sprata, sa varijantom nove organizacije prostora sa garsonjerama 101

6.10 Prezentacija projekta obnove stanovnicima Roškh nebodera. Foto: Simon Frumen

Studiju mogućnosti potresne obnove zgrade zbog velike ugroženosti stanovnika naručila je Opština Ljubljana. Građevinski dio studije izradio je Institut za građevinarstvo Slovenije, arhitektonski dio Studio Krištof arhitekti, a Filozofski fakultet proveo je anketu među stanovnicima o svijesti o seizmičkoj opasnosti i spremnosti na promjene.

Testirane su dvije metode obnove. Prva je metoda ojačavanjem postojećih strukturnih zidova (unutarnje ojačanje), a druga dodavanjem novih strukturnih zidova s vanjske strane zgrade (vanjsko ojačanje). Proračun je pokazao da se seizmička sigurnost ne povećava dovoljno s unutrašnjim ojačanjem (sa 9,6% na 18,9%), pa je najrealnija ostala samo ona varijanta s vanjskim ojačanjem, gdje se seizmička sigurnost može povećati na 100% prema današnjim standardima.

Dužina novih zidova je 3,5 m, što je dovoljno za smještaj novih soba ili terasa ugodnih dimenzija. Dodani zidovi sužavaju se prema vrhu – u prizemlju su debljine 120 cm, a na vrhu debljine samo 30 cm. Ovi zidovi funkcionišu slično vanjskim rebrima gotičkih crkava i također predstavljaju glavni vizualni motiv obnovljenih zgrada.

Neboderima nije moguće dalje podizati visinu. Međutim, stanovi su dovoljno povećani da se mogu podijeliti i od svakog stana se može odvojiti manja garsonjera od približno 25 m2 koja vlasnicima domova finansira cjelokupnu obnovu zgrade njihovom prodajom ili najmom.

6.10 Novi izgled Roških nebodera

Naziv projekta: DOMINUM – projekti za cjelovite obnove višestambenih zgrada u Sloveniji Lokacija: Ljubljana, Slovenija Autori: Studio Krištof arhitekti (Ljubljana, Slovenija) - Tomaž Krištof, Špela Zore, Andraž Hrovat, Taja Dežman, Rahela Pahovnik.

Saradnici: Zavod za gradbeništvo Slovenije - Marijana Lutman (konstrukcija na projektu Roških nebodera) Godina: 2020.

Project: DOMINUM – Comprehensive renovation of residential buildings in Slovenia Location: Ljubljana, Slovenia Authors: Studio Krištof architects (Ljubljana, Slovenia) - Tomaž Krištof, Špela Zore, Andraž Hrovat, Taja Dežman, Rahela Pahovnik Associates: Slovenian National Building and Civil Engineering Institute - Marijana Lutman (Roška towers structural engineering) Year: 2020 103

7

7.1

To be at home Design of social housing in Vienna

Panorama Beča iz studija Nerma Linsberger

Biti kod kuće

Nerma Linsberger

Inspiracija dolazi iz života Inspiracija dolazi iz svega što nas okružuje, iz života. To nije nešto što se traži i pronalazi, ona se godinama stvara, akumulira svim čulima i na neki način predstavlja depo pohranjenih emocija iz cjelokupnog životnog iskustva. Čine ga porijeklo, mentalitet, osjećanja vezana za djetinjstvo i odrastanje (u rodnom Sarajevu), sjećanja na zvukove, mirise i ukuse, upečatljive slike putovanja (sa tatom preko Romanije), prizori iz mahale… Zatim knjige, izložbe, filmovi, prijatelji koji ih stvaraju i nadahnjuju, životni put koji nas formira i mijenja.

Nedavno sam sjedio u birou Nerme Linsberger sa širokim pogledom na Beč. Odatle grad izgleda tako mirno, tako ujednačeno i tako lagano. Taj pogled je sjajan. Oh, pa pomislio sam, sad mi je jasno kako Nerma može stvarati tako finu, laganu i usklađenu stambenu arhitekturu. Ova udaljenost od predmeta omogućuje joj to.

Ili je to možda taj komadić mediteranske gradske lakoće koju je sa sobom ponijela iz rodnog Sarajeva? Je li to ono što njenim projektima i zgradama daje takvu dosljednost i meku poetiku, upravo u Beču gdje često vidimo složenu retoriku?

Ne samo da se pozivam na indikacije nego sam siguran da Nerma pored njenog pogleda i distance takođe želi živjeti veliku nezavisnost i samoopredjeljenje. To sigurno nije lako, ali to je vjerovatno cijena za njenu lebdeću, laku, umirujuću arhitekturu i njenu nezavisnu poziciju. I u ovom sveukupnom paketu je to skladno.

Bez puno standardnih, već viđenih elemenata fasade i bez agresivnih poteza, Nerma uspijeva dočarati njen nezavisan arhitektonski riječnik. U njenim stambenim zgradama postoje kvalitetni privatni prostori i mjesta na kojima se može biti „kod kuće”, kao i pažljivo promišljeni prostori na kojima se možete sastati sa drugim stanarima. Ova elegantno riješena mjesta pokazuju da Nerma takođe tehnički poznaje svoj zanat. I ona dopušta sebi da izostavi puno toga što u Beču inače, čini se, često mora biti.

7.2

Sarajevska mahala

105

7.3

Osnova prizemlja sa parterom - projekat stambene cjeline M - Grund u Beču

Bijelo i sivo, te svjetlost i sjenka umjesto intenzivnih boja, fina fasadna plastika i otvori umjesto širokih erkera, ponavljajuća ornamentalna gesta umjesto nespretnih pokušaja prikrivanja veličine. Ovu sigurnost proporcije i forme možete osjetiti u njenim projektima i mislim da je osjećaju i njeni brojni klijenti. Nermine stambene zgrade mogu fino stariti.1

1 Michael Anhammer, Sue architects

Naravno, u procesu urbanističkog i arhitektonskog projektovanja, ova poetika osjećanja transformiše se u realnost konteksta stvaranja. Polazište je uvijek dobar optimističan stav koji govori da je sve moguće i da opcija odustajanja na početku ne postoji. Zatim je to odgovor na specifičan kontekst i temu. U fokusu mog djelovanja su to tema socijalne stanogradnje i kontekst grada Beča (Austrija). Socijalna stanogradnja u Beču u posljednje vrijeme se suočava sa izazovom istovremenog rasta cijena i zahtjeva za što većim kvalitetom i podizanjem standarda stanovanja.

Međutim, upravo ovo ograničenje postaje tema traganja za priuštivim stanovanjem, koja podrazumijeva pronalaženje načina da se uz ograničen finansijski okvir i za istu cijenu koštanja stana kvalitet gradnje stalno održava na jednako visoko postavljenom nivou. Najveći izazov socijalne stambene izgradnje jeste u postizanju balansa između cijene koštanja, pristupačnosti za krajnje korisnike, i naravno kvaliteta prostora, odnosno kvaliteta života koji je u tom prostoru moguće ostvariti. U ovom kontekstu tema postaje kombinatorika između različitih interesa i minimalnih finansijskih sredstava.

107

7.4

Beč kao arhitektonski kontekst Kontekst moje arhitekture je prvenstveno grad Beč, strogi regulatorni okvir u oblasti socijalne stambene izgradnje, dugačka tradicija izgradnje socijalnih stanova, te veoma efikasno provođenje tog modela, koji je cijenjen u cijelom svijetu. Ovaj okvir podrazumijeva složeni mehanizam djelovanja različitih aktera i procedura. Nakon što se obezbijede osnovni uslovi – investitor i zemljište određene namjene, proces planiranja i arhitektonskog projektovanja objekata socijalne stambene izgradnje počinje provođenjem arhitektonskog konkursa. Konkurs se provodi na osnovu modela četiri kriterijuma koji, pored arhitekture, uključuje društvenu održivost, ekologiju i ekonomiju. Ekonomski parametri predstavljaju važan kriterijum za odlučivanje o izboru i finansiranju projekta, jer bez obzira na socijalnu komponentu, investicija mora biti isplativa prema različitim kriterijumima vrednovanja. Među njima su i zadovoljstvo korisnika i svih drugih strana uključenih u projekat. To je veoma složen i zahtjevan proces kako bi se arhitektonski i urbanistički koncept cijelog naselja ili pojedinačnog objekta prilagodio konkretnim uslovima i uspješno odgovorio na različite potrebe.

Standard socijalne stambene izgradnje u Beču uključuje i temu smart living. On propisuje minimalne površine stanova koji zadovoljavaju sve kriterijume po povoljnoj cijeni iznajmljivanja uz obavezne velike zajedničke prostore, koji se uz pomoć sociologa projektuju kroz participativni proces.

7.5

7.6

109

7.7

Osnova prizemlja

7.8

Osnova galerije prizemlja

Inovativnost je kontekstualna Inovacija kod socijalnog stanovanja počinje slobodnom interpretacijom zakona o građenju, jer zakon nikad ne može sve u potpunosti da definiše, tako da uvijek ostaje mali prostor, siva zona za kreativne interpretacije sa različitim elementima u procesu planiranja (koeficijenti, indeksi, dimenzije, površine, visine...). Odavde slijedi i stalno eksperimentisanje sa uslovima, koji su uvijek drugačiji i specifični, tako da se rješenja prilagođavaju različitim kontekstima. Koncepti ne sipaju iz rukava – oni nastaju iz konkretnih uslova koji postoje.

Igra razmjera Zavisno od konteksta u kojem radimo, razmjera se mijenja i prilagođava uslovima.

Obično je definisana samom vrstom urbanističko-arhitektonskog konkursa na koji se prijavljujemo i radimo, te veličinom prostornog obuhvata. Tema konkursa je nekad svedena samo na jedan objekat unaprijed određen strogo definisanom urbanističkom markicom u svim dimenzijama. Kod urbanističkih konkursa sloboda organizacije urbane strukture posebno je inspirativna. Tada imamo priliku da od same urbanističke postavke promišljamo kvalitet svake stambene jedinice posebno, utičemo na veličinu i kvalitet javnih prostora, orijentaciju, provjetravanje, vizure i druge elemente sklopa. Takva urbanistička rješenja po pravilu nastaju u kolaborativnom procesu velikog broja aktera, predstavnika različitih interesnih grupa i budućih korisnika prostora, te u velikom timu stručnjaka. S obzirom na složenost procesa, brojnost aktera i konačno samu razmjeru, odgovornost je takođe mnogo veća. Ipak, bez obzira na veličinu prostornog obuhvata, urbanističko ili arhitektonsko rješenje, naši projekti promišljaju sve razmjere istovremeno,

When you live and work in a country where everything is arranged, then creativity falls asleep, but if the opposite is true, innovation and creativity are at an advantage and come to the fore. Also, innovation arises from the number of limitations of the regulatory or some other framework, and from the lack of funds. Innovation in social housing begins with a free interpretation of the housing law, because the law can never fully define everything, so there is always a small space, a gray area for creative interpretations and small manipulations with various elements in the process.

This is followed by constant experimentation with conditions, which are always different and specific, so the solutions adapt to different contexts. Concepts do not fall out of the sleeve – they arise from the specific conditions. The substance is important!

111

7.9

113

7.10

nezavisno od razmjere početne faze projektovanja. Na primjer, urbanistički projekti od početka promišljaju prostor do najmanje jedinice stana – sobe ili radnog mjesta.

Isto je i u obrnutom procesu, tako da su u našim projektima arhitektura i urbanizam neraskidivo povezani u jednu cjelinu.

Forma objekta M-Grund M-grund je pobjedničko konkursno rješenje sa temom pristupačnog stanovanja.

Pomalo paradoksalno, predefinisan regulatorni okvir o socijalnoj stanogradnji u gradu Beču zahtijeva uslove i standarde za čije je dostizanje potrebno povećanje cijene građenja i konačno cijene stanovanja.

Introvertna struktura zgrade odgovara na njeno heterogeno okruženje: kompleks ima jasno definisane granice na sjevernoj, istočnoj i zapadnoj strani, a otvara se prema jugu, prema širokim otvorenim prostorima. Dva dvorišna bloka grade sekvencu javnog urbanog prostora, stvarajući dijalog prema najvrednijim elementima lokacije. Rezovi, prodori i veliki prozori strukturiraju zapadnu, sjevernu i istočnu stranu, ostvarujući dijalog s okolnim urbanim prostorom.

Modularnost, širina prostora i dubina strukture, zajedno formiraju jednostavne, ali vrlo živahne prostore. Ulazna zona, povučena u odnosu na pročelje, takođe ima funkciju mjesta susreta i okupljanja. Sa svojim velikim i malim otvorima, prozirna fasada nudi uzbudljive prostorne sekvence, mijenja perspektive i omogućava raznolikost vizura. Unutar kompleksa, objekti u dvorištu stvaraju zajednički slobodan prostor. Trijem povezuje sva tri glavna objekta, stvarajući zanimljive poglede i prepoznatljivo životno okruženje.

Modularna, optimizovana struktura omogućuje veliku raznolikost. Promjenjiva prostorna struktura nudi otvorenost i dinamičnost, prilagođavajući se različitim životnim stilovima stanara (prvi stan, rastuća porodica, itd.). Fleksibilna rješenja mogu da reaguju na različite životne uslove i promjene (životne faze), koje se dešavaju u svakoj porodici ili zajednici. Fleksibilna organizacija prostora omogućava rast (spajanje stanova), stagnaciju ili opadanje porodice (odvajanje prostorija). Vrlo je bitno da je struktura stanova različita jer objekti i prostor postaju konkurentni.

Nema segregacije, a izmiješanost korisnika je važna za zdravu društvenu strukturu stambenog kompleksa ili naselja. Takođe je jednako podsticajna za sve korisnike prostora. Izraženu fleksibilnost u organizaciji stana, ali i dinamiku promjene stana i mjesta stanovanja (u skladu sa promjenom uslova i načina života, broja članova i sl.) omogućava razvijeni sistem berze za razmjenu stanova grada Beča.

115

7.11

117

7.12

Stanovi su vrlo kompaktni i ekonomično koriste prostor. Manji jednoetažni stanovi nude isti kvalitet života uprkos tome što imaju manje korisnog prostora. Da bi kompaktni apartmani imali više prostora za „disanje“, neki od apartmana tipa B imaju velike 4-metarske svijetle visine dnevne sobe. Dvostruka visina prostora, otvorenost osnove, omogućeno kružno kretanje i drugi elementi pružaju osjećaj komfora i većeg prostora.

Postoje dva različita stila fasade, a svaki prati različitu vrstu prostora. “Zavjesa” je prozirna membrana uz trijem, s većim i manjim otvorima koji omogućuju različite sekvence vizura, kao i propuštanje dovoljno prirodnog svjetla. Sobni moduli su projektovani sa lođom ili bez nje. Zavisno od osnove, dizajnirani su za stvaranje nepravilnih, ali interno koherentnih uzoraka fasade. Uzorci nastaju na perforiranim metalnim panelima stvarajući promjenu dinamike svjetla i sjenke u nekoliko slojeva fasade.

Objekat ima diferencirani sistem prostora za susrete i komunikaciju sa različitim nivoima privatnosti, kao i polujavnim prostorima na prelazu između javnog i privatnog prostora. Svaki projekat socijalne gradnje ima zajednički prostor o čijoj namjeni kroz kolaborativni proces zajedno odlučuju svi korisnici procesa. Prostori poput igraonice za djecu, zajedničke kuhinje, trpezarije, biblioteke, vrta, dvorišta i drugih, koji nude širok spektar različitih namjena za sve članove zajednice. Dizajn trijema, stubišta i drugih veza rezultira malim prostorima kojima se lako može upravljati. Velika raznolikost slobodnih prostora pomaže jačanju osjećaja pripadnosti između stanara i njihovog stambenog prostora. Uz to, smještaj društveno ugroženih grupa u stanove u prizemlju trebalo bi da izgradi jače veze u zajednici i da smanji predrasude.

Male, ali važne stvari Nekoliko je malih, ali važnih stvari koje definišu našu arhitekturu. To su prije svega pristup procesu projektovanja i lakoća arhitekture koja nastaje iz takvog pristupa. Puno je malih arhitektonskih elemenata koje koristimo, a koje jako utiču na kvalitet stambenog prostora i na neki način ga oživljavaju. To su nadstrešnice, trijemovi, terase, lođe, elementi partera, denivelacija prostora, međuprostori, elementi enterijera... Neki kritičari kažu da ona nosi dozu mediteranskog duha bliskog porijeklu i identitetu autora, te da se ispoljava u različitim segmentima projekta. Konačno, to je želja za dobrim osjećajem stanara, za ostvarivanjem veze sa mjestom, izgradnjom osjećaja kuće i doma, za buđenjem emocija koje npr. izaziva ulazak u zgradu (dolazak kući). Povratne informacije i pozitivne reakcije stanara koje kontinuirano pristižu kao izraz zahvalnosti za pruženi kvalitet stanovanja predstavljaju najveću nagradu našoj arhitekturi.

Naziv projekta: Višestambena zgrada socijalnog stanovanja M - Grund Lokacija: Beč, Austrija Autor: NERMA LINSBERGER ZTGMBH (Beč, Austrija) Nerma Linsberger Godina: 2011 - 2016.

Project: M - Grund Social Housing Location: Vienna, Austria Authors: NERMA LINSBERGER ZTGMBH (Vienna, Austria) Nerma Linsberger Year: 2011 - 2016

119

8

Free your mind and the buildings will follow

8.1

Rasteretite misli i zgrade će doći

Mirza Mujezinović

“Kako mislite da je ne mogu unijeti u avion?”

“Izvinite, gospodine, ali ta je kutija prevelika.”

“Ali, unio sam je u isti avion, sa istom posadom, juče...”

Noćna mora svakog arhitekte: kad hoćete da spojite ugodno s korisnim. I tako sam stajao na prijavnom šalteru sarajevskog aerodroma, a pod miškom mi je bila maketa mog projekta socijalnog stanovanja za Beč, na kojem sam dotad radio tri godine.

Kutiju sam donio sa sobom prethodnog dana, došavši na vjenčanje rođaka u Bosni, sa uobičajenim presjedanjem u Beču. Lukavo sam smislio da se u povratku zadržim u Beču i sastanem sa klijentima, da ih pokušam pridobiti svojom vizijom. Maketa je za to bila ključna stavka jer je predstavljala posljednju verziju projekta, nakon čitavog niza ranije odbačenih. Sarajevski aerodrom nije velik, pa je avion bio odmah tu ispred mene, a njegova posada je ljenčarila pored kapije za odlaske. Moja karijera je sada u potpunosti bila u rukama ovog službenika na kapiji, koji je pušio cigaretu za cigaretom. Bilo je to 2008. godine, kada je pušenje u zatvorenom još uvijek bilo dozvoljeno u BiH.

1 Investitor, Wien-Süd, poznati je pobornik Socijaldemokratske partije Austrije. Od međuratnog perioda i velikog stambenog razvojnog programa, izgradnja stambenih kompleksa Crvenog Beča jedan je od stalnih prioriteta ove partije.

Priča koja slijedi je osvrt na jedan veliki socijalni stambeni kompleks u Beču. Glavni lik sam ja, tada mladi arhitekta u svojim formativnim godinama, sa adresom u Oslu. Realizacija ovog projekta tokom narednih dvanaest godina bila je maraton, jedna stalna borba na nekoliko nivoa, od odluka o krupnim pitanjima do bavljenja sitnicama; od početnih razgovora o sveukupnoj zapremini prostora do pregovora o tome koje će boje biti vrata. Ta se saga završila oktobra 2017, kada je tadašnja predsjednica austrijskog parlamenta, Doris Bures, zvanično otvorila ovaj stambeni kompleks u danima pred parlamentarne izbore u Austriji.1

121

8.2

Situacija

2 Naš takmičarski tim je plod saradnje između arhitekata Mirze Mujezinovića, Siniše Lečića i Bendika Aursanda.

0

50 m

U Norvešku sam se vratio 2005. godine, po završetku postdiplomskih studija u Njujorku. Kao stipendista programa Fulbrajt, imao sam goruću želju da se prijavim na „Evropsko takmičenje“ i samopouzdanje mi je bilo na vrhuncu. Evropsko takmičenje je bijenalno takmičenje za arhitekte do 40 godina starosti, sa zadatkom da se dizajniraju inovativni stambeni projekti širom Evrope. Plan mi je bio da se prijavim sa dva dobra prijatelja, bivša studenta Norveškog univerziteta nauke i tehnologije u Trondhajmu.2 U takmičenju se od arhitekata traži da se bave urbanim socio-ekonomskim promjenama, te pruža arhitektima i investitorima mnogo prilika za međukulturalno učenje i umrežavanje. Od preko 75 mogućih lokacija u Evropi, bira se samo jedna.

Pošto smo djeca devedesetih, koncepti metropolskih uslova, veličine i generičkog grada bili su nam u krvi, pa su uticali i na naše kriterijume za odabir lokacije: da bude u velikom gradu i da obuhvata širok raspon različitih tipova terena i izazova.

Odabrali smo Lizing, lokaciju od 300 m x 50 m u 23. okrugu Beča (grada koji je imao sve što treba). Sa jedne duže strane nalazili su se pruga i kontejnerski blok. Sa druge je bio sedmospratni socijalni stambeni blok dužine 250 metara. Ova “nulta tačka” je bila brutalna, u najmanju ruku: nije odavala ništa, nije imala nikakve očigledne karakteristike, ali je bila “nešto potpuno drugačije”.

Nekoliko mjeseci kasnije, postali smo prvi norveški tim koji je osvoji Evropsko takmičenje van Norveške. (Prije toga, mlade norveške arhitekte su osvajali prvo mjesto samo kao domaćini, nikad u inostranstvu.) I tako je kocka bačena.

8.3 Konkursni projekat

123

8.4

8.5

125

8.6

Povratak korijenima Prema konkursu, iskorištenost prostora je morala biti 200%, a zapremina zgrade 30.000 kvadratnih metara, od čega 75% stambenog prostora, a 25% ostalih sadržaja (prodavnice, okružna biblioteka, omladinski centar itd.). Pored toga što je lokacija bila izazovna, na njenom južnom kraju bila je planirana pasarela preko pruge. Od prvog trenutka bilo nam je jasno kao dan da ne možemo problemu da priđemo na “tradicionalan” tipološki način. Očekivana iskorištenost je bila visoka, a parcela, iako pozamašna, bila je ušuškana među okolnim strukturama. Razmatranje postojećeg konteksta nam nije bilo od pomoći. Pisanija čuvenih teoretičara urbanizma, Krira, Roua i Gela, besposleno su stajala na policama, poput nekorištene municije.

Da bismo riješili projektni zadatak, morali smo da se vratimo na početak, takoreći da se vratimo korijenima, samom izvoru modernizma. Ionako odatle potiče sva naša arhitektonska inspiracija (i naklonosti). Unutrašnja logika samih obilježja, kao i njihovi međusobni odnosi, dali su nam okvir projekta. Pristup pasareli postao je ključni strukturalni element. Zamislili smo ulicu od 250 metara, a sa obje strane su kuće koje zaklanjaju svoja dvorišta, čime smo napravili novu topografiju lokacije: neprekidni stambeni pejzaž koji završava krovnom terasom sa panoramskim pogledom na Beč na sve strane. Ispod kose ravni ulice i kuća nalaze se svi drugi sadržaji, poput lokalne biblioteke, prodavnica, omladinskog kluba, itd.

3 Jedino što je ostalo od naše saradnje bio je naziv kancelarije: MALARCHITECTURE, iako je sastavljen od početnih slova naših prezimena, MujezinovićAursand-Lečić. Zadržao sam naziv ponajviše zbog toga što je imao samoironične konotacije: Mal na norveškom znači „šablon“, na latinskom “greška”, a na bosanskom “mali”.

Nakon uzbudljivog ljeta, nastupila je ustajala jesen. Projekat je zakočilo iščekivanje novog investitora, a proces izmjene regulacionog plana dobio je još više na važnosti.

A, na ličnom nivou, takmičarski, tj. dobitni tim, raščlanio se još prije samog početka.

“Mi” se svelo na “ja”.3

127

8.7

8.8

129

8.9

8.10

Da li da odem ili ne?

Dvije godine kasnije, projekat je preuzela investiciona kompanija Wien-Süd, jedna od najvećih u gradu, sa tradicijom od 1913. godine. Slogan Wir gestalten Lebensraum naglašava da se ova kompanija bavi isključivo izgradnjom stambenih prostora.

Arhitekti pod njihovim krovom bili su renomirani biroi, poput Kopa Himelblaua i Harija Glika. Ovaj drugi je ključna figura u opsežnoj aparaturi izgradnje stambenih zgrada u gradu. Uz Wien-Süd došli su i novi zahtjevi: objekat je trebalo preinačiti u čisto stambeni kompleks, a odbačena je ideja pasarele.4 Sada je glavno pitanje bilo u kojoj mjeri se izvorni projekat koji smo prijavili na konkurs poklapa sa novom stvarnosti. Projekat bi mogao da dobro funkcioniše i sa i bez planirane pasarele. Ona je bila poput mekgafina iz filmova, sredstvo koje pokreće akciju, takoreći “most”. Međutim, promjena koncepta – koja je izvorno bila multifunkcionalna – u prosti jednonamjenski stambeni program, bila je nešto problematičnija, kako sa urbanističkog, tako i sa arhitektonskog stanovišta.

Da li razvući stambeni program i osakatiti izvorni projekat toliko da više ne bude prepoznatljiv, ili predložiti posve nov projekat? Još sam se živo sjećao OMA-ovog divnog projekta za novi kompleks biblioteke u Oslu.5 Zbog raznih političkih igrica i žestokog protivljenja lokalne komisije za zaštitu spomenika, projekat biblioteke je postepeno izmijenjen, pa su mu se promijenile i prvobitne urbanističke ambicije.

Projekat je polako izgubio početnu živost. U Austriji mi je bilo draže da ne budem dio takve jedne razvučene katastrofe, hvala lijepo. Zato sam presjekao čvor i krenuo od početka. Riječima iz serije Monti Pajton: A sada, nešto sasvim drugačije!6

4 U Beču, stambene subvencije su česte kod finansiranja izgradnje objekata. Oko 25% svih novih stanova u gradu se gradi takvim putem. Ovdje se stan iznajmi na period od 10–15 godina, stanar položi depozit od 15.000 evra (koje dobije nazad prilikom iseljavanja), a mjesečna kirija za trosoban stan (oko 75 m2) je oko 450 evra, sa besplatnim korištenjem bazena, teretane, vešeraja i parkinga.

5 Početkom 21. vijeka OMA / Space Group pobijedila je na konkursu za dizajn nove centralne biblioteke tik uz poznatu Gradsku vijećnicu.

Projekat je spojio biblioteku sa predloženim hotelom, kancelarijskim prostorima i postojećim Nobelovim centrom za mir.

6 Na dan otvaranja, pitao sam projektnog menadžera iz Wien-Süd-a šta bi bilo da sam insistirao na izvornom projektu.

Jakim njemačkim naglaskom, u stilu Tarantinovih Prokletnika, odgovorio je: “Gospodine Muezzinovitz, prvim letom biste se vratili u Švedsku!”

131

8.11

Od Karla Marksa do Malahofa Kad se novi projekat pravi na kostima starog, izvornu prijavu na konkurs treba hirurški raščlaniti i pažljivo birati koje ideje da se zadrže, a koje da se isjeku, poput tumora. Modeli urbane gradnje iz Norveške su već bili daleko previše zastarjeli da bi ovdje bili primjenjivi. Štih norveškog urbanog dizajna zasniva se na nezgrapnoj kombinaciji “trg-ulica-karree“ i otrcanoj fragmentaciji strukture zgrade. Kako rekoh ranije, više sam volio modernizam, odnosno njegov dinamični podžanr, “strukturalizam”, u kojem se gubi granica između “grada” i “arhitekture”. Na primjer, projekti kao što je Korbizjeov Unité d’Habitation, Berlin Free University Kandilisa, Josića i Vudsa, te plan japanskog metaboliste Tangea za Tokijski zaliv, iskazuju čvrst stav da se arhitektura proteže izvan okvira jedne zasebne zgrade. Cilj njihove filozofije na makronivou bila je opšta misija da se preporodi sami habitus, da se predlože novi načini života u gradu. Uporedo sa ovim idejama, još je jedna referenca bila ključna, koliko kontradiktorna toliko i na prelazu od utopije do distopije: italijanski radikalni mangupi šezdesetih godina, a posebno projekat NoStop City od Archizooma. Potpunim negiranjem arhitekture, umjesto urbanizacije, ovi avangardisti su predstavili fascinantnu konceptualnu i formalnu ikonografiju.

Kroz ovakvu oslobađajuću mješavinu vjere i nepovjerenja u arhitekturu, novi projekat je počeo da poprima obrise. “Rasteretite misli i arhitektura će doći!”, postala mi je mantra. Dalje, morao je to biti autonoman objekat, po formi u sukobu spram postojećeg grada. Razmišljanje o arhitekturi velikih razmjera bi preispitivalo načine života, ali i podsticalo ljepilo koje drži društvo na okupu u novom stambenom kompleksu. Tako bi odalo počast lokalnoj tradiciji socijalnog stanovanja koja se rodila u međuratnom periodu kroz program Crveni Beč, čiji je ključni projekat bio kompleks Karl-Marks-Hof.

8.12

133

8.13

8.14

Sviraj to ponovo, Sem! Iako je okvir projekta došao iz jednog apstraktnog svijeta ideja, moje smjernice za taj proces su zasnovane u stvarnosti i u onome što sam naučio od norveške urbane gradnje. Naravno, svaki projekat se razvija u fazama – od zoniranja, preko planiranja namjena, do detaljnog prijedloga, pri čemu samo zoniranje određuje 90% potencijalne vrijednosti nekretnine. U ovoj preliminarnoj fazi, često se donose nejasne tipološke i organizacione odluke. Njih je kasnije teško sprovesti u djelo kako treba, jer se zoniranje posmatra u apstraktnom, bez konačne fizičke manifestacije. Kao primjer možemo pogledati Regjeringskvartalet (Administrativnu četvrt): da je početna pretpostavka u zabludi (ako ne zapravo i pogrešna), jasno se vidi po tome kako su ključne vladine zgrade tretirane nakon terorističkog napada u Norveškoj 22. jula 2011. godine.7 Regulacioni plan, koji je sastavila jedna od najvećih arhitektonskih korporacija Norveške, akrobatski je kolažirala prvobitne ideje u jednu nepreglednu i apstraktnu stvarnost. Prvo, nakon što su objavljeni rezultati konačnog arhitektonskog takmičenja, bilo je jasno da je regulacioni plan bio definisao administrativni kompleks sa rekordnom površinskom gustinom, što je preneseno u dvosmislenu urbanu formu.8 Umjesto toga, u mom projektu, bio sam ubijeđen da zoniranje jeste arhitektura, jer a priori pretpostavlja određenu dodirljivu, trodimenzionalnu stvarnost.

7 22 jula 2011, jedan ekstremni desničarski nacionalista izvršio je teroristički napad na vladine zgrade u Oslu i omladinski kamp Laburističke partije na Uteji.

8 Klijent (norveška vlada) je nedavno tražio od projektantskog tima da smanji veličinu svog budućeg kompleksa.

Stoga, cilj je bio da se sprovede konkretna, iako fleksibilna, volumenska razmjera od 1:500, kako bi se inovativno odgovorilo na tipološka i organizaciona pitanja.

Raspored stanova je bio važan, ali još ključniji je bio opšti pojam toga šta bi stambena jedinica mogla da znači unutar veće strukture. Dio ove kompleksne interakcije je i konceptualizacija društvenog prostora: zajednički prostori i unutra i napolju. Projekat prati dva arhetipska pravca: horizontalni stambeni “tepih” i vertikalnu “lamelu” sa stanovima, dubine 42 i 24 metra, tim redom. Predložene dubine su namjerno postavljene preduboko, da se izbjegne konvencionalno, tradicionalno rješenje.

135

1.

2.

3.

4.

2.

4.

3.

2.

9.

3.

8.

5. 6.

0

8.15

7.

25 m

0

25 m

0

25 m

Zonirane dubine zapremine eksplicitno pretpostavljaju tipološka i organizaciona rješenja, ali kad se tradicionalni oblik ekstremno uveća, daje potpuno novi skup sloboda i ograničenja.

Stambeni tepih će ponuditi internalizovani način života, osmišljen oko atrijumske kuće sa pripojenim sistemom neupadljivih zajedničkih prostora. Lamela je bila suprotnost: “živa mašina” u stilu Korbizjea, koja će maksimalno povećati vanjske prostore stanova – balkone i lođe.9 Pored toga, pružala je osam spratova unutrašnjeg prostora i povezivala nivo ulice sa krovom, čime je premošćavala različite urbane situacije. Ako je ulica odisala prigradskim mediokritetom, krov je pružao izvanredno urbano iskustvo: prostor za urbanu poljoprivredu, bazen od 25 metara, teretanu sa saunom i fenomenalan pogled od 360 stepeni na bečku metropolu.

Beč ili ništa Bilo je relativno lako pobuditi radoznalost investitora – desilo se to čim sam konačno uspio da dopremim kutiju sa maketama do Beča, nakon što sam uspio da ubijedim osoblje na sarajevskom aerodromu. Veliki preduzetnici imaju svoje oprobane metode,10 pa je bio izazov privući im pažnju.11 Pored toga, ekonomska kriza je protutnjala Evropom 2008. godine, upravo kad je projekat ponovo pokrenut.

Pravila oko kredita za izgradnju subvencionisanih stambenih zgrada su radikalno izmijenjena. Uvedeni su “pametni” stanovi, 10% manji od običnih, i trebalo je da čine 30% od ukupnog broja.

Uslovi su bili komplikovani, ali je zadatak predstavljao previše dobru priliku: tih 250 stanova će udomiti 800 ljudi. Nema vremena za igru, Hauarde Rork! Valjalo se pozabaviti prljavom stvarnosti ovog projekta, ali ne sa negativnim stavom, već

9 Lamela ima 182 stana, od čega 68 dvosobna (50–55 m2), 110 trosobna (70–75 m2) i četiri četvorosobna (90–95 m2). Tepih se sastoji od 68 atrijumskih kuća od oko 100 do 125 m2, pri čemu su četiri jedinice organizovane oko unutrašnjeg dvorišta.

10 Wien-Süd uzima zemlju pod dugoročni zakup (na 100 godina) od opštinskog preduzeća za nekretnine. U Beču je to uobičajena praksa, da stambeni investitori dobiju parcele jeftino, da bi na njima gradili pristupačne domove. Kada istekne period zakupa, zemljište se zajedno sa nekretninom vraća prvobitnom vlasniku. Investitor je pod zakonskom obavezom da održava zemljište u dobrom stanju do predaje. Zgrada zato mora biti čvrsta kako bi se troškovi redovnog održavanja sveli na minimum.

11 Da parafraziram Mesje Kendija iz filma Đangova osveta: “Gospodo, bili ste mi pobudili znatiželju, ali sad ste mi i privukli pažnju.”

137

8.16

139

8.17

12 Sarađivao sam sa lokalnim biroom Atelier 4 Architekten, koji je pored toga imao i dugotrajan odnos sa investitorom.

je iskoristiti kao strukturalni alat koji možda može doprinijeti kvalitetu dizajna i arhitekture. Sa jedne strane, prikupio sam određeno znanje nezavisno od projektnog tima, upravo kako bih tu i tamo stekao prednost spram investitora. Na primjer, dizajniranje istih atrijumskih kuća je samo po sebi nauka, teško izvodljivo u okvirima sistema subvencije, zbog nesklada između neto kvadrature tih stambenih jedinica i ukupne površine vanjskih zidova. Kroz razgovor sa lokalnim arhitektom koji nije imao veze sa ovim projektom, dobio sam insajderske informacije o omjeru ukupne spram unutrašnje površine – sve sa ilustracijama, objašnjenjem i potpisom na salveti u jednom kafiću.

Pošto sam bio arhitekta sa adresom na drugom kraju evropskog kontinenta – “na šarafu gdje metalni okvir ulazi u globus”, takoreći – i sa ograničenim kapacitetima biroa, znao sam da mi je pozicija ranjiva. Morao sam ubijediti velikog investitora i firmu sa kojom sam sarađivao u Beču da u potpunosti prihvate projekat.12 Svaki arhitektonski prijedlog treba izvesti bez naivne retorike koja često zavede mlade talente sa svijetlom budućnosti. Dizajn je došao iz Osla, a računanje se radilo Beču.

Glavni cilj mi je bio da zadržim jasnoću koncepta i razumijevanje sveukupnog projekta dok se posmatra iz perspektive različitih omjera, od 1:500, preko 1:100, do 1:1. Projekat je tri puta crtan iznova i tačno sam znao gdje su mu slabe tačke.

Vježbom do savršenstva, bez obzira koliko to sadomazohistički zvuči! Posebnu sam pažnju posvetio predstavljanju karakteristične krivudave fasade, rješavanju atrijumskih kuća, i dovođenju omjera između vanjske i unutrašnje površine u okvire standarda koji se očekuje od nekretnine.

Poslije svega, zanimljivo je kako je investitor preslikao dobar dio dizajna atrijumskih kuća u svoje kasnije projekte, iako su se na početku jako protivili tom konceptu.

Od tog trenutka sam bio potpuno odgovoran za projekat do dozvole za građenje,

MALAR

Akersgata 16, 01

8.18

141

8.19

In the past years one has witnessed the rise of social consciousness and activism in relation to space production processes. Among others, notions of participation and social sustainability have given rise to an interdisciplinary context within which architecture is made secondary to other disciplines and professions partaking. But, the making of Malahof assumed another path.

Its underlying thinking rested on a clear architectural approach defined by a structural logic, supported by a conceptual attitude towards the housing program. My irrational fascination for ‘big scale’ functioned as a departure point.

Looking back at the process has made me think that the discipline of architecture is absolutely fundamental in keeping the architect relevant within the overall space production processes. I see Malahof primarily as an architectural response to the reality of real estate capital, which today, by the way, is becoming increasingly complex, demanding and unfair. I believe

uključujući i projektnu dokumentaciju koja je predata komisiji za subvencije, Grundstücksbeiratu, koju su sačinjavali arhitekte, ekonomisti i inženjeri. Dobio sam aplauz na nogama, a projektu je odobreno finansiranje, što se rijetko dešava u prvom pokušaju. Arhitektonski detalji su nacrtani u Oslu, dok su radni crteži, Polierpläne, izrađeni u Beču. Odvilo se mnogo prepiske, i, mada to i sam kažem, odluke su često išle u moju korist. Dvanaest godina teškog rada je konačno pretočeno u knjigu od 2000 strana!

Lekcije od Malahofa Bio je to srećan kraj. Za razliku od drugih novoizgrađenih socijalnih stambenih projekata u tom dijelu grada, stanovi u ovom kompleksu su veoma brzo pronašli zakupce, što se ovom investitoru rijetko kad dogodilo u njihovih 100 godina poslovanja. Ja i dalje dobijam mnoge riječi hvale od zadovoljnih i posvećenih stanara putem stranice kompleksa na Fejsbuku. Jedan od najdirljivijih komentara sam dobio na dan otvaranja od jedne starije gospođe, koja je rekla da je živnula zbog toga što živi u krivudavom dijelu lamele. Možda je u pitanju efekat placeba, ali sam odlučio da vjerujem da arhitektura zaista ima efekta.

8.20

Prethodnih godina evidentan je porast društvene svijesti i aktivizma u pogledu procesa izgradnje prostora. Između ostalog, pojmovi učešća i društvene održivosti su doveli do pojave jednog interdisciplinarnog konteksta u kojem je arhitektura podređena drugim prisutnim disciplinama i profesijama. Međutim, izgradnja Malahofa je krenula drugim putem, pri čemu je rezonovanje počivalo na jasnom arhitektonskom pristupu koji je uobličila strukturalna logika, uz podršku konceptualnog stava prema programu socijalnog stanovanja. Moja iracionalna fascinacija arhitekturom velikih razmjera poslužila je kao polazna tačka. Kad se osvrnem na sav taj proces, pomislim da je arhitektura kao disciplina u potpunosti neophodna da bi arhitekta ostao relevantan u sveukupnim procesima izgradnje prostora. Malahof posmatram prvenstveno kao arhitektonski odgovor na stvarnost nekretnine koja je na raspolaganju, što je danas, kad smo već kod toga, sve kompleksnije, zahtjevnije i nepravičnije. Vjerujem da čovjek mora prevazići ustaljene generičke narative “mekane”, “zelene” i “održive” gradnje, da bi se izgradnja socijalnih stanova oživjela. Sastavni dio ove priče je i preispitivanje načina života i kako se oni potencijalno prenose u arhitekturu. To je pouka koju sam izvukao od Beča, koji je nedavno izglasan za grad u kojem je najbolje živjeti.

that one needs to go beyond the well-known generic narratives of ‘soft’, ‘green’ and ‘sustainable’, in order to re-imagine housing production. An intrinsic part of this discussion is to question modes of living and their potential architectural translations. This is my great lesson from Vienna, recently voted the world’s most liveable city.

143

8.21

Naziv projekta: Višeporodična zgrada u Lastenstrasse - MALAHOF Lokacija: Beč, Austrija Autori: MALARCHITECTURE AS (Oslo, Norveška) - Mirza Mujezinović, Anders Sletbak, Jonas Loland, Mina Riska, Pol Henri Hen, Sinove Flobak, Mari Isdal Saradnici: Atelier 4 (Peter Šojfler, Volfgang Hofer) i Knollconsult (Tomas Knol, Hajnc Vind) Godina: 2005 - 2017.

Project: Lastenstrasse Housing MALAHOF Location: Vienna, Austria Authors: MALARCHITECTURE AS (Oslo, Norway)- Mirza Mujezinovic, Anders Sletbak, Jonas Løland, Minna Riska, Paul Henry Henn, Synøve Flobak, Mari Isdal Associates: Atelier 4 (Peter Scheufler, Volfgang Hofer) and Knollconsult (Thomas Knoll, Heinz Vind) Year: 2005 - 2017 145

Pogovor

Kuća i čovek unutar nove urbane ekologije

iii.1 Kadar iz filma Ridlija Skota, Blejd Raner (Ridley Scott, Blade Runner), 1982.

Kuća i čovek unutar nove urbane ekologije

Ana Nikezić

Dok svira klavir replikant Rejčel se seća da je nekada pohađala časove klavira, ali ne može da bude sigurna da li su to sećanja koja su joj ugrađena ili ih je stvarno imala.

Može li se danas povući jasna granica između analogne i veštačke inteligencije, između stvarnih i tehnologijom podstaknutih osećanja? Šta je budućnost kuće-doma?

Ko je ona?

Kako će biti građena i koji će biti njen identitet?

Ono što je sigurno jeste da će kuća svakako biti arhitektura i da će na neki način presudnu ulogu u njenom kreiranju igrati svakodnevni život. Nije problem budućnosti pronicljivost, imaginacija, ili kapacitet promišljanja projekcije, već činjenica da buduće stoji uvek u odnosu na prošlo i sadašnje, te da se proricanje budućeg uvek mora razumeti kao stanje sadašnjosti. U promišljanje budućnosti kuće-doma neophodno je uključiti čoveka i to ne samo kao telo i figuru kao nosioce prostornog događaja, već promisliti način na koji savremeno tehnološki razvijeno društvo menja strukturaciju prostora budućeg doma.

Danas je granica između biotičkog i abiotičkog znatno manje oštra i precizna. Granica je zamagljena. Tela kuće i čoveka, preoblikovana tehnologijom, međusobno prodiru u prostore „unutra“. Ovde nije reč o fizičkoj granici, ona je već destabilizovana i upitna, već o ontološkom biću intimnog-privatnog (interijornog) u estetskom, funkcionalnom i etičkom smislu.

Trend razvoja tehnologije ide ka njenoj vizuelnoj neprepoznatljivosti (mali, skriveni i prerušeni kameleoni). Kompanija Filips (Philips) plasira na tržište telefone koji će biti ugrađeni u jaknu. Postaće vaš suštinski omotač. Nestanak iz vizuelnog i 149

1 Clynes, Manfred E., Nathan Kline. “Cyborg and Space.” The New York Times, September, 1960. https://archive.nytimes. com/www.nytimes.com/library/ cyber/surf/022697surf-cyborg. html 2 Wiener, Norbert. Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the Machine.

Paris: Hermann and Cie, Cambridge, MA: MIT Press, 1948.

senzitivnog vidokruga nije naivan kako se čini. Mašinska proteza biće pre unutrašnji deo bića nego eksterni aparat sa kojim smo u interakciji. Opisujući sadašnju tendenciju tehnologizacije i digitalizacije društva, ukazuje se na novi odnos čoveka prema svom telu u kome granice između čoveka i tehnološkog servisa koje su do sada određene kroz interakciju postaju zamagljene do nivoa neprepoznavanja. One su interiorizovane, DOMESTIKOVANE, te su na neki način do te mere usvojene i uključene u svakodnevni život da su se stopile sa svakom akcijom. Ova činjenica ukazuje na razvoj KIBORG relacije ČOVEK-KUĆA koji kao i u filmu Blejd Raner, Ridlija Skota (Blade Runner, Ridley Scott, 1982) nije automatizovan i ulepšan robot, već sofisticirana kreatura koja proširuje, ali i preti razumevanju granice šta je to čovek, odnosno šta je to kuća.

Pojam kiborg (CYBORG) ulazi u upotrebu kada Manfred Klajn i Nejtan Klin (Manfred E. Kleins and Nathan S. Klin), polovinom prošlog veka pišu članak „Kiborg i Kosmos“ sa namerom da objasne tehno-revoluciju kroz seriju eksperimenata koja istražuje kako ljudsko telo može da se permanentno adaptira na nove uslove okruženja podstaknuto tehnologijom. Etimološki koren reči1 nastaje od reči ORGANIZAM i od reči KIBERNETIKS uvedene od strane matematičara Norberta Vinera (Norbert Wiener) kako bi se objasnilo proučavanje kompleksnih sistema KONTROLE i KOMUNIKACIJE između biotičkih i abiotičkih sistema, odnosno između života i mašine.2 Dakle, kiborg jeste svojevrsni fenomen integracije čoveka i mašine sa idejom poticanja kontrolisane komunikacije. Čini se da svaki fenomen, pa i fenomen kiborg kreature, koja sa jedne strane kontroliše, a sa druge podstiče i usmerava komunikaciju, nastaje u nadovezivanju, u namotavanju i usložnjavanju, te prihvatanju novog kao dela svakodnevnog.

iii.2 Rejner Banam i Fransoa Delegre, Prenosna standardna jedinica za stanovanje (Un-House.

Transportable Standard-ofLiving Package), 1965.

Izvor: Bahnam, Reyner, François Dallegret. “A Home is not a House.” Art in America 2 (1965): 70-79.

Može da se kaže da je sve počelo sa kompjuterom, ili možda čak sa procesom odomaćenja, odnosno domestikacije telefona i televizije, da bi se danas u jeku razvoja mobilne telefonije težilo što bliskijoj i individualnijoj interakciji tehnologije i čoveka do nivoa sjedinjavanja. Dakle, reč je o formi pripitomljavanja tehnologije, o načinu na koji se tehnologija društveno i kulturno udomljuje.3 Reč je o kući kao baferu između privatne i javne sfere života, o tome kako je njena osnovna uloga da OBLIKUJE JAVNO TAKO DA ODGOVARA POJEDINAČNOM UKUSU POJEDINCA ili možda, u novije vreme, DA OBLIKUJE POJEDINCA TAKO DA LIČI NA IDEALNU KREATURU DRUŠTVENO PRIHVATLJIVOG URBITA. Interesantno je na ovom mestu pomenuti članak „Kuća nije dom“ Rejnera Banama i Fransoa Delgrea u kojem autori jasno zastupaju kritički stav prema tradicionalnoj kući u kojoj su odrednice prostora i vremena sušastveno suprotstavljene i neusklađene.

Oni ističu ulogu tehnologije i informacije kao ključnu4 u uspostavljanju savremenog odnosa prostor-vreme u kući savremenog urbanog nomada. Crtež „Prenosne standardne jedinice za stanovanje“ koji u svom nazivu jasno uspostavlja osnovni identitet upotrebnom reči „pakovanje“ (package) upućuje na nekoliko principa koji odvajaju savremenu od tradicionalne kuće: 1) transparentnost; 2) mobilnost; 3) tehnološko jezgro; 4) demografsku strukturu; 5) reprezentaciju kao formu ogoljavanja; 6 ) estetiku održivosti i ekološke atraktivnosti. Kuća, u ovom smislu, postaje INFRASTRUKTURA. Dakle, kiborg kreatura, hibrid kuće i čoveka u kojoj je biotičko pod kontrolom, istovremeno kontrolišući abiotičko kao pripitomljenu tehnološki aktivnu infrastrukturu.

3 Silverstone, Roger. “Media, Communication, Information and the ‘Revolution’ of Everyday Life.” In Information Superhighways: Multimedia Users and Futures, edited by Stephen J. Emmott, 61-78.

London: Academic Press, 1995.

4 Bahnam, Reyner, François Dallegret. “A Home is not a House.” Art in America 2 (1965): 70-79.

S obzirom na sveprisutni trend ubrzavanja životnog tempa, veću mobilnost društva u celini, kao i vrtoglavi proces digitalizacije grada i društva, način na koji se razumeju prostori namenjeni stanovanju, a posebno kuća-dom kao onaj prostor

151

5 Colomina, Beatrize. “The Media House.” Assemblage 27 (1995): 55–66.

najbliži čoveku, mora da pretrpi korenite promene. Ideja kiborg kuće jeste da se kroz perspektivu sažimanja kuće i mašine otvore savremeni putevi promišljanja kuće budućeg grada, da se ukaže na tendencije alternativnih oblika nastanjivanja grada.

Reč je o kući mutantu, o njenim korenima, o subjektivizaciji odnosa između tela i mašine kroz digitalizaciju, pa shodno tome i o promeni načina sagledavanja kuće, o tajnom jeziku večne granice između privatnog i javnog, koja i čuva i propušta. Reč je o ideji kuće kao proteze, produženoj ruci i egzoskeletu čoveka, o kući za pojedinca, o servisu koji obezbeđuje efikasan, zdrav, prilagođen i individualan odnos prema okruženju. Reč je o sagledavanju fenomena kuće u vremenu kada se događaj uvek dešava na granici, i u njoj kao u ogledalu se sve svodi na percepciju suprotne strane, pa spoljašnje i unutrašnje postaju kontinuum. Kiborg kuća postaje membrana koja omogućava promišljanje prostornih kategorija, te izmeštanje iz binarnog okvira unutra-spolja, vrh-dno, ispred-iza, lako-teško, brzo-sporo, mobilno-stacinarno.

Odjednom se čini kao da elementi arhitekture ulaze u baroknu metamorfozu, te mutiraju u kontaktne površine bez trajnog oblika, pozicije i lika.

Tema može da se posmatra dvojako. Za razliku od KIBORG KUĆE koja se odnosi na kuću za čoveka čija su svojstva promenjena pod uticajem razvoja savremenog grada i društva, KUĆA ZA KIBORGA odnosi se na sasvim drugu temu, na način života i rutine kiborga – kreature nastale mešavinom čoveka i mašine. I dok su teme na neki način bliske, prva ipak vidi k iborg kuću kao relaciju između čoveka i okruženja, a druga posmatra kiborga kao celovit fenomen u kojem se tehnološki deo ne može više posmatrati kao odvojen entitet. Dok prva govori o domestikaciji tehnologije, druga govori o rekreiranju odnosa čovek-kuća.

Kao posledica vrtoglavog razvoja tehnologije, masovne proizvodnje koja koristi MEDIJE kao ključni pokretač potrošnje5, kako nagomilanog slobodnog vremena

tako i proizvoda, brzina protoka informacije dostiže tačku kada sekventnost događaja zamenjuje njihovo preplitanje i simultanost. Tehnologija i mediji koji simultanost koriste kao pokretač svoje proizvodnje, vide upravo priliku da se kroz promociju novog načina života odomaći i interiorizuje jedna potpuno nova vrsta brzine. Izgrađivanje svojevrsne dromologije6 koja podstiče dematerijalizaciju i depersonalizaciju svakodnevnog, stapaju fenomen predela kuće i događaja u kući u jedno. Na taj način radio, telefon, televizija, kompjuter, na kraju personalni računar i mobilni telefon, iz korena menjaju odnos prema korisniku koncentrišući se na zadovoljenje individualnih potreba i želja u okviru zadatog sistema (bilo tehnologije, bilo politike, ekonomije i društva).

6 Virilio, Paul. Speed and Politics: An Essay on Dromology. New York: Semiotext(e), 1977.

7 Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity. Cambridge, UK: Polity Press; Malden, MA: Blackwell, 2000.

Asocijacija brzine dugo nije bila prihvaćena, niti razmatrana kao koncept, alat ili pokretač kulturnih promena. Brzina nije samo način da se savlada rastojanje ili raspline informacija, već i pitanje mobilnosti, percepcije, konstrukcije vremena, vrednosti, sinhronizacije svakodnevnog života i načina na koji su ljudi rutinizovani (disciplinovani) u političkom, ekonomskog i kulturnom smislu. Posedovati brzinu znači biti moderan i posedovati moć, a kontrolisati je znači najviši stepen moći. Dakle, sa iskustva protoka vremena prelazi se na protok brzine. Termini kao simultanost, istovremenost, nestabilnost, nepredvidivost, jesu njegova svojstva. Informacija postaje medijalizovana naracija prostora, na neki način potraga za perfektnim danom, tehnološki potpomognuta vizija svakodnevice oslobođene prepreka i orjentisane ka konzumerskoj satisfakciji.7 Prožimanje prostorne i vremenske dimenzije života čini se okosnicom današnjeg trenutka i svakako odrednicom svakodnevnog, a onda i onog domaćeg.

Za Virilia informaciona bomba (information bomb) znači da se medijska interaktivnost posmatra isto kao i nuklearna radioaktivnost u kojoj brzina protoka

153

8 Virilio, Paul. A Landscape of Events. Cambridge: MIT Press, 2000.

informacija do te mere narušava ravnotežu odnosa prostora i vremena, da dolazi do mutacije koncepta vremena,8 do vremenskog gliča (temporal accident). Brzina protoka informacija neminovno ubrzava odvijanje svakodnevnog života do tačke kada razmena informacija, odnosno protok predstavlja stanje. Arhitektura se kreće ka fleksibilnom, adaptabilnom, fluidnom, naglašavajući neodređenost kao osnovnu vrednost.

Nova kiborg kreatura, hibrid kuće i čoveka se oprostoruje kao tehnološki aktivna infrastruktura koja kroz kontrolu komunikacije čoveka i okruženja, u okolnostima medijalizovane svakodnevice gradi: 1. Fizičku strukturu koja je fleksibilna, pomična, promenljiva i adaptabilna (potpomognuta kuća); 2. Organizacionu strukturu kao interaktivnu mreža stvari, prostora i ljudi omogućenu internetom i medijima (pametna kuća); 3. Kulturni konstrukt nadziranog digitalnog stila života (virtuelna kuća) kao novi oblik svakodnevnog teatra; Kuća dobija ulogu životnog partnera, a tehnologija postaje jedno sa životom. I nije više reč o produženoj ruci, niti o pomagalu, već je reč o posmatranju tehnologije kao ravnopravnog partnera u razvoju svakog pojedinca; suštinski neodvojivi deo života.

Domestikacija tehnologije glatko je sprovedena zahvaljujući medijima i reklami.

Obe strane u interakciji, ljudska i tehnološka, u kontinuiranoj dijalektici promene.

Domestikacija medija postaje oblik konzumacije svega, pa javno u potpunosti ulazi u privatno. Kako konzumirati znači i proizvoditi i imati proizvod, to je domestikacija proces uvođenja mašina, ideja i vrednosti u domen doma. Kako ona formira most

iii.3 Kadrovi iz filma Stenlija Kjubrika, 2001: Odiseja u svemiru (Stanley Kubrick, 2001: A Space Odyssey), 1968.

između makro i mikro okruženja, a njena konzumacija je ostvarena kroz tehnološki konstrukt koji je već unapred interiorizovan, tako fizička granica nije više validna, odnosno njena uloga se menja. Društvena i kulturna promena je evidentna, ali fenomenološko stanje kuća -čovek ostaje nepromenjeno. Naime, tehnološka proteza omogućava nam da budemo kod kuće gde god se nalazili, da obezbedimo svetu ontološku sigurnost. Komodifikacija je uključena kroz pakovanje (mašine ne stižu gole, one prate modu). Taktike domestikacije ostvaruju se kroz potrošnju trenda.

Granice domaćinstva i porodice se raspadaju. Vrata se raspadaju. Distinkcija između javnog i pr ivatnog je destabilizovana – javno ili privatno, ko to više i mari.

Metafora kiborga očigledno u sebi sažima tehnologiju i nauku, politiku i kulturu, borbu rodne jednakosti, nove mogućnosti promišljanja odnosa prirode i kulture, i ima i politički i intelektualni karakter ukazujući na kritiku sadašnjeg kroz promišljanje budućeg. Za razliku od metafore kiborga, ideja kiborga nije ono virtuelno i fantastično biće, već je iskustvo ukorenjeno u život ljudskog tela. U pokušaju da udomi kiborga, novu kreaturu tehnologizovanog tela čoveka, arhitektura razvija, od šezdesetih godina pa do danas, čitav niz eksperimenta sa idejom da se ukaže i predstavi mogućnost razvoja grada i društva u kontekstu digitalizacije i virtuelizacije. Očigledno da je naglasak na promišljanju trajne materijalne veze tela čoveka i njegovog okruženja, koja u digitalno doba biva korenito usmerena na infrastrukturnu vezu čoveka i sveobuhvatne tehnološke mreže. Šta je kuća: interfejs u nasleđenom okviru ili digitalizovana arhitektura?

Tradicionalni okvir kuće kao skloništa određenog kroz teritoriju, zidove i krov, pod uticajem tehnologija drastično se menja. Dakle, granica kuće i okruženja (inovativna,

155

kritička, futuristička), deteritorijalizovana, transparentna i tranzitorna – jednom rečju interfejs, postaje osnovni front borbe za budućnost kuće-doma. Kuća iz statusa modela prelazi u status normativa. Nema ni kraj ni početak, kao svojevrsna formula nastala u presecanju linija proizvodnje i potrošnje. Rođena u sažimanju tehnologije i materije omogućava promišljanje novih alternativnih kulturnih ekologija – drugačiju ideju nastanjivanja.

Način na koji se danas živi u kući-domu rezultat je mnogo malih i nekih većih odluka, od kojih većina zavisi od servisnih i infrastrukturnih pomagala, odnosno gedžeta.

Bilo kako bilo, inkorporacija tehnologija kroz različite medije u kuću-dom utiče na način odvijanja domaćeg prostora i vremena, i iako prolazi često neprimećena, utiče na način uključenja tehnologije u život doma.

Njihov uticaj na strukturu svakodnevnog života je NEMERLJIV. I naravno, sve u nadi da ćemo moći da biramo KADA, KAKO I GDE. Ako su kuća i čovek i biće i mašina, onda nova urbana ekologija kiborg kreature jeste mešavina infastrukture koja omogućava događaj i iskustvo čoveka. Kuća prelazi granicu mašine za življenje i prelazi u domen bića – ima sposobnost da oseća i bude senzitivna. Nove tehnologije preoblikuju i softver i hardver koji ih okružuje.

U vremenu kada okruženje postaje sve opasnije i nepredvidljivije, ostati u kući uz ponudu elektronskih medija i generisanje života iz fotelje, postaje pravi izbor. I dok se kuća okreće na unutra, ignorišući neposredan svet bliskog okruženja, postaje kroz medije još permaebilnija i bliža nepoznatim i dalekim horizontima.

Na kraju kuća je oprostorena na posve drugačijim principima od one savremene kuće 20. veka kakvu poznajemo danas. Iako najavljivana još polovinom 20. veka (kako kroz film, tako i kroz eksperimentalnu arhitekturu i umetnost), nova kuća-

dom koncipirana je kao visoko tehnološka infrastruktura. Osnovni postulati kontrole i komunikacije posredstvom medija vode je u neka buduća postojanja na krilima simultanosti kroz viruelizaciju prostora i vremena. Dakle, bogatstvo kiborg koncepta omogućava promišljanje kuće kao simultanog interfejsa višedimenzionalnih prostornih praksi koji približavaju ideju budućeg na mnogo jednostavniji način od onog koji nosi prefiks POST. Ideja u sebi sažima kritično i projektivno, upućujući na potencijal razvoja kućedoma u okolnostima digitalnog okruženja. Odvajajući se od virtuelizacije prostora, kiborg pruža alternativan pristup materijalnom u arhitekturi, nov način trajnog umrežavanja tela i okruženja. Kiborg kuća je određena kroz koncept parazita kao okvir u instrumentalnom smislu i protezu kao pristupačnost i otvorenost u programskom smislu. To je struktura nestabilna po obliku i funkciji, čija opna omogućava simultano pretapanje privatne i javne sfere svakodnevnog. To je privatni prostor nezavisan u odnosu na neposredno okruženja, ali neminovno hiper- umrežen u beskrajno okruženje virtuelnog sveta. Kao slike Džeksona Poloka (Jackson Pollok), nepredvidiva individualna percepcija u rizomskom sistemu nehijerarhizovanih ponuda infrastrukture – LifeSupportSystem.

Umesto da nas mogućnost eksternalizacije mentalnih kapaciteta osiromaši, i što veći deo naših kapaciteta prenese mašinama, treba razmišljati kroz prizmu života koji predstavlja proces samorazvijanja, odnosno tok života izvan opozita subjekt i objekt, čovek i kuća.

157

Izvodi iz recenzija

Struktura knjige je izvanredna i jasna: različite esejističke, istraživačke i projektantske komponente uspijeva objediniti konceptom otvorenog diskursa o različitim aspektima arhitekture stanovanja.

Knjiga obuhvaća društvena, osobna i autorska nastojanja da kroz različite rakurse izloži što je danas stambena arhitektura, stanovanje, na koje se naslijeđene identitete oslanja i koje su njezine moguće budućnosti. Multiplicitet perspektiva koje izdanje donosi doprinosi razvoju istraživanja u području stambene arhitekture, postavljajući raznorodna ishodišta.

Nakon uspostavljanja koordinata uvodnim tekstom urednika, u osam fokusiranih eseja (i vrijednom pogovoru) knjiga rekonstruira autorska polazišta formuliranja prostornog okvira onoga što je temeljni motiv arhitektonskog djelovanja – životnog prostora. Primjeri koje navodi obuhvaćaju različita mjerila, podneblja i porijekla projekata, a u njima se isprepliću osobne pozadine, projektantska uvjerenja, društveni komentar i ambicija artikulacije vremena. Takav esejistički format ne skriva, međutim, temeljno arhitektonsko čitanje navedenih primjera: oni su instruktivni kompendij mogućnosti, nastojanja i dosega u suvremenoj stambenoj arhitekturi.

Prof. dr Mia Roth-Čerina

Na zanimljiv i inovativan način, knjiga pruža uvid u savremenu arhitektonsku produkciju u domenu teme stanovanja i stambenog prostora, kroz prikaz osam realizovanih arhitektonskih projekata. Svaka od priča o stambenoj arhitekturi predstavlja slojevitu i zaokruženu cjelinu, a koje su međusobno veoma raznolike.

Instrument interpretacije konkretnih arhitektonskih djela, načina mišljenja i djelovanja autora, koji su u knjizi iskazani različitim jezikom, angažovan je za otkrivanje unutrašnje prirode arhitekture. Uvidom u društveno-političke i ekonomske strukture konteksta u kojem su autorska djela nastala, dodatno se čitaocu približava savremeni trenutak u kojem živimo. Knjiga nam stavlja na raspolaganje da samostalno promišljamo značenja, smisao i vrijednosti prikazanih prostora stanovanja, neposredno i intimno opisanih od strane njihovih autora.

Kvalitetu monografije doprinosi i njen savremeni format. Autori i urednici su prikazali veliki broj ilustracija i grafičkih priloga koji prate tekstualna obrazloženja prikazane stambene arhitekture. Treba naglasiti, da publikacija ima veliki značaj za studente arhitekture Arhitektonsko-građevinsko-geodetskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci, ali i fakulteta u okruženju, kao i za sve istraživače koji žele nadograditi svoje znanje iz oblasti arhitekture.

Prof. dr Saša Čvoro

161

Zahvalnost

Knjiga je nastala na osnovu događaja Dani arhitekture Banja Luka 2019. Zahvaljujemo se timu organizatora Istraživačkog centra za prostor, kojeg su pored urednika knjige, činili: Milana Stijak, Goran Dimitrić, Isidora Karan, Saša Zečević, Sonja Rapajić, Slobodan Peulić, Marina Glišić, Vedrana Ikalović i Igor Vujić.

Tim studenata u organizaciji događaja: Nikolina Cvijović, Sandra Jakovljević, Slaven Cvijanović, Marko Kondić, Dragana Zorić, Sara Lakić, Jelena Krminac, Vladana Milanović, Tina Đurić, Maja Medić, Nada Danilović, Emina Osivčić, Sandra Jungic, Nikolina Šupić, Nataša Lizdek, Mirjana Mihajlica, Željana Kuzmanović, Teodora Džatić, Sanja Mihajlović, Dejan Vulić, Nebojša Jeremić, Biljana Petrović, Stefan Ilišković, Nikolina Hassam Dorsen, Aleksandar Marić, Đorđe Jovanović, Jelena Rajović, Kristina Komljen, Zoran Uljarević, Andrea Janičić i Bojana Todić.

Takođe, hvala Miji Roth-Čerini, Saši Čvori, Maji Ilić, Jeleni Pažin i Igoru Simanoviću.

Hvala kompanijama Alumil, Xella, Knauf Insulation i Velux, koje su omogućile štampanje knjige.

163

ALUMIL Grupacija Sa više od 30 godina iskustva i 2200 zaposlenih, ALUMIL je jedna od najrazvijenijih kompanija na globalnom nivou u oblasti dizajna i proizvodnje aluminijumskih arhitektonskih sistema, sa proizvodnim linijama najmodernije tehnologije u svojih 12 fabrika širom Evrope.

ALUMIL proizvodi vrhunske aluminijumske sisteme koji su testirani i sertifikovani od strane međunarodnih akreditovanih laboratorija i instituta kao što su Rosenheim (Njemačka), A.A.M.A. (SAD), Instituto Jordano (Italija), CSTB (Francuska), ATG (Belgija)...

169

CIP - Каталогизација у публикацији Народна и универзитетска библиотека Републике Српске, Бања Лука 728 ПУТ до куће Put do kuće : osam priča o stambenoj arhitekturi = The Way to a Home : Eight stories on residential architecture / urednici Nevena Novaković, Igor Kuvač ; [prevod Jelena Pažin]. - Banja Luka : Arhitektonsko-građevinsko-geodetski fakultet : Istraživački centar za prostor, 2022 ([S. l. : s. n.]). - 171 стр. : илустр. ; 30 cm У импресуму год. издања 2021. - Текст на срп. и енгл. језику. Тираж 150.

ISBN 978-99976-978-1-3 COBISS.RS-ID 135321857

173